ГОДИНИ

ПОРТА
Г Р А Д ЕЖНИШТВО
286
НОЕМВРИ 2019

Информирани граѓани против

климатските промени

А Р Х И Т Е КТУ Р А Култура на спектакл и вештина на контрола на телото

Е К О ЛОГИЈА
И. М. Пеи – човекот кој ги даде
најубавите форми и простори

90 ДЕНАРИ
 ГОДИНИ

Порта 3
15 години дел од медиумскиот пазар

О
ваа година единственото
списание за градежништво,
архитектура и екологија
прославува 15 години од
излегувањето на првиот број.
Години во кои темите од овие области допреа до
многу експерти, професори, работници,
архитекти, градежници, екологисти, обични
граѓани.
Идејата за специјализирано списание на овие
простори чекореше полека, но сигурно.
Почнавме со излегување два пати месечно, во
еден голем формат на обична весникарска
хартија. После неколку промени на дизајнот
дојдовме до ова издание кое и сега го држите во
рацете, а кое веќе стана препознатлив бренд во
полето на медиумите. Низ годините неколку пати
се соочивме со конкуренција, но тоа само ни
беше мотив за да продолжиме со нови и уште
поинтересни текстови, за што навистина сме
благодарни.
Порта 3 е списание кое секогаш е отворено за
соработка. Во годините што изминаа го
дигнавме гласот против „Скопје 2014“, бевме
против уривањето на Беко, дававме
образложенија за или против мораториумот за
градење во Општина Центар, го коментиравме
урбанизмот, одржливоста на градовите, начинот
на распишување и спроведување на
архитектонските конкурси, ги претставувавме
ставовите на архитектите и инженерите. И во
годините што следат секогаш ќе бидеме
отворени за изнесување на проблемите, но
никогаш не забораваме и да дадеме пофални
зборови за тоа што навистина заслужува, врз
основа на утврдени, стручни критериуми.
Она што за крај ќе може да го ветиме е дека
со истото темпо, па и многу подобро, ќе
продолжиме и во наредните години, за
прославата на новите јубилеи на Порта 3 да
имаме многу повеќе резултати за да се
пофалиме.

Јубилејот 15 години ќе донесе уште една новина. Ќе почнеме со доделување на Годишна награда на Порта 3
од областите што ги обработуваме, со цел наградата да стане традиција и да се доделува еднаш годишно.
Жири-комисијата составена од експерти во овие области на крајот од годината, во декември, ќе ја доделат
наградата, кога ќе биде и прославата за роденденот.

29 ноември 2019 ПОРТА

 СОДРЖИНА
12 14
СТАВ 6
ДО КОГА???

ИНФО 8
ПРВИОТ МАКЕДОНСКИ КОНГРЕС ЗА ПАТИШТА

ИНФО 10
ЕДЕН ВИКЕНД НА АРХИТЕКТУРА

ИНФО 12
ВО ЧЕСТ НА 100 ГОДИНИ, „BAU1HAUS“ И ВО СКОПЈЕ

ИНФО 14 26
„СКОПЈЕ, ОДНОВО“ ВО МСУ

ГРАДЕЖНИШТВО 16
ИСПИТУВАЊЕ НА МОСТ ЗА ЖЕЛЕЗНИЧКИ И
ПАТЕН СООБРАЌАЈ СО ПРОБНО ТОВАРАЊЕ
И ПРИМЕНА НА СИСТЕМ ЗА СЛЕДЕЊЕ

ИНТЕРВЈУ 22
КОЛКУ И КАКО ДА ЈА ФОРСИРАМЕ ДОБРАТА
АРХИТЕКТУРА, АКО ГЕНЕРАЦИИ НИ СЕ
ВОСПИТУВААТ ГЛЕДАЈЌИ НЕШТО СОСЕМА ДРУГО?

АРХИТЕКТУРА 26
СЕЛСКАТА КУЌА ЛЕСАНС ЈА ОСВОИ НАГРАДАТА RIBA

АРХИТЕКТУРА 32 38
И. М. ПЕИ – ЧОВЕКОТ КОЈ ГИ ДАДЕ
НАЈУБАВИТЕ ФОРМИ И ПРОСТОРИ

АРХИТЕКТУРА 38
РЕИНТЕРПРЕТАЦИЈА НА ЛАКОТ КАКО ГЛАВЕН
ЕЛЕМЕНТ ВО ФОРМАЦИЈАТА НА ПРОСТОРОТ

АРХИТЕКТУРА 42
ПРОГРАМСКО И ПРОСТОРНО РЕДЕФИНИРАЊЕ
НА СПОРТСКИОТ АЕРОДРОМ „АЏИ ТЕПЕ“

СООБРАЌАЈ 48 48
КОИ СЕ РЕШЕНИЈАТА ЗА
ЈАВНИОТ ПРЕВОЗ НА СКОПЈЕ? 56 60
ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ 52
ТПОДОБРЕНА ЕФИКАСНОСТ И СМАЛУВАЊЕ
НА ТРОШОЦИТЕ ЗА ЕНЕРГИЈА

ЕКОЛОГИЈА 56
ИНФОРМИРАНИ ГРАЃАНИ ПРОТИВ
КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ

УМЕТНОСТ 60
КУЛТУРА НА СПЕКТАКЛ И ВЕШТИНА НА КОНТРОЛА
НА ТЕЛОТО СВОЈОТ ЧЕТВРТИ МИЛЕНИУМ

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 286 ПЕТОК 29.11.2019 ГОДИНА XII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Врнежливото и постудено време е доволна Во овој број може да се прочита и за И. М.
причина да се остане во домовите, а за исполнување ПЕИ архитектот кој му ги даде на своето време соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
на слободниот простор и во овој број Порта 3 се некои од најубавите надворешни форми и Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
погрижи да има различни текстови за сите вкусови. внатрешни простори. Човекот кој ги прифаќаше Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Областите градежништво, архитектура и екологија предизвиците за непознатото, за учење и Горан МАРКОВСКИ
Даниела МЛАДЕНОВСКА
како и секогаш се надополнети со интересни создавање на нови архитектонски дела. Драган РИСТОВ
четива од урбанизмот, сообраќајот, уметноста. Македонски архитекти се автори на Душанка ШУЛОВИЌ
Изминатиот месец се одржа првиот македонски третонаградениот проект на конкурсот за ансамблот Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
конгрес за патишта на кој многуте учесници за народни игри и песни на Србија – Коло. Станува Љупка ДУКОВСКА
дискутираа за планирање и проектирање, управување, збор за реинтерпретација на лакот како главен Натка ЌОСЕВА
изградба и одржување, безбедност на сообраќајот обликовен елемент во формацијата на просторот. Ненад ТОНИЌ
Филип ФИЛИПОСКИ
на патиштата, заштита на животната средина и За студентските трудови во нашето списание
одржлив развој, инфраструктурни објекти... секогаш има слободен простор за нивно графички уредник:
Гоце ЦВЕТАНОСКИ
Нашиот дописник од Белград ја пренесува презентирање. Во овој број го пренесуваме
атмосферата од Деновите на Орис што се магистерскиот труд од Архитектонскиот факултет фоторепортер:
одржуваат во Загреб и кои се веројатно во Скопје кој се однесува на програмско и Kиро ПОПОВ

најзначајниот архитектонски настан во регионот. просторно редефинирање на спортскиот лектор:

„Скопје одново“ е изложба која е отворена во аеродром „Аџи Тепе“ во Куманово. Дијана РИСТОВА
Музејот на современа уметност. Со подароците Во делот на сообраќајот, експерт од Издавачки совет:
од автори од целиот свет, МСУ станува дом на оваа област дава образложение за тоа кои се Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
дипл.инж.арх. - претседател
единствена и исклучителна колекција на современа решенијата што му се потребни на Скопје за Александра ПЕТРОВСКА
уметност. Покрај делата на изложбата може да се транспортниот систем и јавниот превоз. дипл.инж.арх.
види и дел од кореспонденцијата и преписката со Енергетската ефикасност е тема што секогаш буди доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
дипл.град.инж.
авторите во процесот на формирање на колекцијата. интерес кај читателите. Во овој број го пренесуваме Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
Оваа година Баухаус од Вајмар го слави 100-тиот ЕСКО моделот во Македонија кој е за подобрена дипл.шум.инж.
роденден, а неговите идеи живеат и понатаму. По ефикасност и смалување на трошоците за енергија, а Управител:
повод овој голем јубилеј во Музејот на современа кој веќе почнува да се применува и во нашата земја. Љупчо АТАНАСОВСКИ,
уметност во Скопје се отвори изложба на германскиот Во областа екологија имаме осврт на завршната дипл.инж.арх.
фотограф Жан Молитор, која е дел од неговиот конференција на проектот „Не игнорирај! Издавач:
проект „bau1haus“, фотографско патување низ светот. Реагирај!“. Порта 3 со свои текстови изминатата „Биропрес“ ДОО Скопје
Во областа градежништво може да се прочита година ја поддржа кампањата за подобра животна Aдреса на издавачот и редакцијата:
„Биропрес“ ДОО Скопје
за shm-системот кој е всушност испитување на средина. Во овој број ги пренесуваме темите Ул. Васил Ѓоргов број 21,
мост за железнички и патен сообраќај со пробно на експертите и професорите со кои укажуваат влез 2, локал 7, 1000 Скопје
товарање и примена на систем за следење. на кои полиња треба да се работи за да се Тел: 3109 311; 3151 311;
Во областа архитектура имаме интервју со намали влијанието на климатските промени. Факс: 3132 924
добитникот на наградата „13 Ноември“ на град Во областа уметност нашиот соработник e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
Скопје, Фросина Зафировска, која меѓу другото дава осврт на изложбата на Марина Абрамовиќ
го дава своето мислење и за тоа колку и како да ја во Белград. Станува збор за ретроспективната Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
форсираме добрата архитектура, ако генерации изложба „Чистач“ на Марина Абрамовиќ 2300 Кочани
ни се воспитуваат гледајќи нешто сосема друго. која хронолошки ги следи сите фази на
Нашиот дописник од Лондон пишува за Селската нејзината педесетгодишна кариера. Маркетинг:
biroproekt@biroproekt.com.mk
куќа Лесанс која ја освои наградата на Кралскиот marketing@porta3.com.mk
институт на британските архитекти – RIBA. ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
Моб: 072 248 796

ГОДИНИ
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
286
НОЕМВРИ 2019

Информирани граѓани против

климатските промени
ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден.
АРХИТЕКТУРА Култура на спектакл и вештина на контрола на телото
ЕКОЛОГИЈА
И. М. Пеи – човекот кој ги даде за физички лица: 600 ден.
најубавите форми и простори
жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година
Насловна страница AРХИТЕКТ
Датум на печатење: 28.11.2019
ЛУВР, ПАРИЗ И. М. ПЕИ Број на примероци: 800
ФРАНЦИЈА
Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ
 став

ДО КОГА???
Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл. инж. арх.

Д
еценискиот сон на граѓаните на
Скопје за пешачко централно
подрачје никако да се оствари.
Генерации на политичари и градоначалници
ни ветуваа решенија кои потоа се губеа во
реализацијата од политички, финансиски и
далаверџиски причини.
Најново е сегашното ветување на
актуелниот градоначалник Петре Шилегов,
дека веќе од идната година скопјани и
гостите на главниот град ќе уживаат во
благодетите на пешачко-велосипедскиот рај
во центарот на Скопје. Тоа што повеќето
европски градови го имаат од поодамна ќе
пристигне и кај нас. Но...
Најавата на г. Шилегов за поставување
линија на БРЗ АВТОБУСКИ ПРЕВОЗ –
„Trackless tram“ на водород, звучи убаво
како решение за градски превоз низ
центарот на градот.
За да успее ова решение, неопходни се
дополнителни сообраќајни интервенции за
останатиот колски сообраќај. Интенција во запад низ централното подрачје на Скопје Но, тоа решение нема да биде успешно
светски рамки, како што е намерата и на мора да се реши трајно. без решение на брза сообраќајница на
градоначаникот, е да се влијае на свеста на Идејата со проширување на улицата релација исток од Аеродром и Кисела Вода,
луѓето во центарот на градот да патуваат со „Даме Груев“, на границата од „Малиот ринг“ до запад Карпош и Ѓорче Петров. „Јужниот
градски превоз. Да се откажат од е крајно дискутабилна. Техички многу тешко булевар“ е единствено реално решение. А
патничките автомобили. Таа намера е за решение за изведба, со многу последични до каде сме со тоа??
поздравување и поддршка. Но, сепак какви негативни реперкусии по квалитетот и Големиот трговски, бизнис и станбен
сме, тие навики споро ќе ги менуваме, а убавината на сегашното решение и центар „Diamont“ што го гради турската
сепак тесното грло на правецот исток – екологијата пред сè. фирма „Лимак“ на трасата на „Јужен
булевар“ забрзано напредува. За
подземниот дел на булеварот штама.
Проектот го работи „Чакар инженеринг“.
Но, очигледно квалитетно решение сè
уште нема... Од наши сознанија
проблематични се влезните и излезните
крстосници од подземната траекторија, кај
Тутунски комбинат и Нова Македонија.
Затворањето на сообраќајот низ центар без
„Јужен булевар“, дефинитивно ќе го
продолжи и онака присутниот, секојдневен
колапс во централното подрачје. Дали и
овој пат ќе имаме само козметичко решение
и ќе ја повториме за нас познатата народна
„сиромавиот двапати плаќа“. Дали поради
немање на храбра визија и пари, ќе
дозволиме „Јужен булевар“ да остане само
со половично решение и со продолжена
сообраќајна агонија низ центарот на
Скопје. n
ДО КОГА !?
Во новогодишниот број Порта 3
ексклузивно ќе го прикаже проектот за
сообраќајно решение на „Јужен булевар“.
6 ПОРТА 29 ноември 2019
ПОРТА
 инфо

Првиот Македонски
конгрес за патишта
Н
а 7 и 8 ноември 2019 година во
Скопје во хотелот „Double Tree by
HILTON“ се одржа првиот
Македонски конгрес за патишта во
организација на Друштвото за патишта на
Македонија (ДПМ), а како коорганизатори на
настанот беа: ЈП за државни патишта,
Градежниот факултет – Скопје (ГФ),
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“,
Комората на овластени архитекти и
овластени инженери на Република
Македонија, ЈП „Македонија пат“,
Републичкиот совет за безбедност на
патниот сообраќај и Инженерската
институција на Македонија. Покровител на
настанот беше премиерот на Владата на РС
Македонија, г-динот Зоран Заев.
Овој прв Македонски конгрес за патишта
се организираше во чест на неколку големи
јубилеи и тоа:
- 70 години од основање на Универзитетот
„Св. Кирил и Методиј“ од Скопје
- 70 години од основање на Градежниот
факултет во Скопје
- 50 години од основање на Друштвото за развиеноста и квалитетот на нејзината развојот на идните инженери, а воедно и
патишта на Република Македонија. патна мрежа. Во прилог на оваа потсети на големиот и значаен јубилеј не
На свеченото отворање на конгресот констатација е фактот дека сите само за вработените и инженерите, 70
пригодни обраќања имаа: инвеститори како важен предуслов за години од основање на Градежниот
- проф. д-р Горан Мијоски (претседател на нивните инвестиции ја посочуваат патната факултет во Скопје, како еден од
ДПМ), кој во своето обраќање говореше за инфраструктура, како круцијална алка во факултетите основач на Универзитетот
значењето на ДПМ, големото значење кое поврзувањето на суровините, „Св. Кирил и Методиј“, туку и како еден од
патната мрежа го има за општеството, производството и пазарот. столбовите на научниот и културниот
како и за заслугите и предизвиците на - проф. д-р Златко Србиновски (декан на идентитет на македонската државност. На
инженерите за патишта. Тој истакна дека ГФ), се осврна на значењето на наставно – крајот од своето обраќање, деканот упати
развојот на една земја е во корелација со научниот процес на Факултетот за желби за успешен конгрес, со надеж тој

8 ПОРТА 29 ноември 2019

 да стане традиционален.
Гостите ги поздравија и проф. д-р Миле
Димитровски (претседател на КОАИ и
потпретседател на Европската комора на
инженери), Зоран Китанов (директор на
ЈПДП и претседател на Организациониот
одбор на конгресот), проф. д-р Никола
Јанкуловски (ректор на УКИМ), Горан
Сугарески (министер за транспорт и врски) и
Зоран Заев (премиер на РС Македонија),
На конгресот имаше околу 350 учесници
од 15 земји од Европа, со пријавени околу
70 научни трудови. Научниот одбор беше
составен од еминентни професори од 10
европски држави.
Претседател на Научниот одбор беше
проф. д-р Горан Мијоски, а на
Организациониот одбор претседател беше
директорот на ЈП за државни патишта, г-дин
Зоран Китанов.
Темите од областа на патиштата за кои се
дискутираше на првиот Македонски конгрес
за патишта беа:
l Планирање и проектирање
l Управување, изградба и одржување
l Безбедност на сообраќајот на
патиштата
l Заштита на животната средина и
одржлив развој
l Инфраструктурни објекти
l Транспортна политика и финансирање
l ITS и нови технологии во сообраќајот
l Слободни и сродни теми од областа на
патишта и презентација на нови проекти
Сето изнесено упатува на размислувањето
на скоро сите учесници дека Македонија во
областа на патиштата имала потреба од ваков
конгрес, можеби многу порано, но треба да се
настојува конгресот да има континуитет и да
се продолжи со организација на вториот
Македонски конгрес за патишта.
Колеги инженери – патари, нека ни е со
среќа! n

www.liting.mk
Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360

ПОРТА
 инфо

Еден викенд на архитектура

Денови на Орис пред сè се мошне
инспиративно случување, каде навистина
има големо количество на идеи, кои се
слушаат за време на двата дена. Интересно е
и кога крајно архитектонското случување ќе
го „пресече“ некој од предавачите којшто е
фотограф или графички дизајнер

Ѓорѓе ЈОКИЌ, дипл.инж.арх. на Орис како манифестација се врзува за наградувано, кое е најпознато по проекти на
(Специјално за Порта3 од Загреб)

С
Загреб во рана есен. Низ предавањата можно современи уметнички галерии, школи,
е да се видат многу нови идеи и да се добие уметнички студија и стамбена архитектура.
о тек на време Денови на Орис
увид во тенденциите во архитектурата. За наши Потоа беше организирана панел-дискусија
(Dani Orisa) станаа веројатно,
услови, фасцинантен е и бројот на публиката за архитектонското образование на која
најзначаен архитектонски настан
која секоја година доаѓа на оваа учествуваа некои од предавачите. Овој нов
во регионот. Секоја година преку
манифестација, што придонесува и на фактот, концепт на програмата воведен е оваа година.
2.000 посетители присуствуваат на
дека Денови на Орис можеби и го надраснале Швајцарскиот архитект Марио Бота, сигурно
дводневна конференција која има за цел да го
регионалниот карактер на конференцијата. најпознато име на овогодинешното случување,
претстави најдоброто што го пружа
По деветнаесетти пат одржани се на еден едноставен начин, нагласувајќи на
современата архитектура. И покрај тоа што
загребските Денови на Орис, за време на почетокот дека неговото предавање би
случувањето е регионално, претставено е
викенд 19 и 20 октомври. Како најава на самата требало да трае околу 50 минути, го претстави
најдоброто од светот. Во текот на сите овие
конференција, ден порано, на 18 октомври во својот повеќедецениски архитектонски опус,
години некои од најголемите имиња на
Орис куќа на архитектурата, отворена е преку нови проекти, како новиот Кампари
архитектурата гостувале во салата Лисински во
изложба на чилеанскиот фотограф Кристобал комплекс во Милано, универзитетската
Загреб, каде се одржува оваа манифестација.
Палмa и еден од говорниците на ова библитека во Пекинг и ресторан сместен на
Покрај во Загреб, Денови на Орис се
случување. врв на планина во Швајцарија.
организирани и во други градови како
Прв предавач беше Том Емерсон од Регионалната архитектонска сцена ја
Дубровник, Љубљана и Белград. Сепак Денови
британското биро „6А architects“, повеќепати претстави студиото 3ЛХД од Загреб, кое го
10 ПОРТА 29 ноември 2019
 ДЕНОВИ НА ОРИС 2019

прераснува епитетот на хрватско

архитектонско биро, со проектите во Кина и
Кипар. Студиото 3ЛХД, неодамна го
проектираше и интересниот хотел Гранд Парк
во Ровињ. Ентериерот на овој хотел го
потпишува студиото на Пиеро Лисонии, студио
со седиште во Милано и Њујорк, кое е
присутно на глобално ниво во поле на
архитектурата, продукт дизајнот, графичкиот
дизајн и корпоративниот идентитет.
Вториот ден на предавањата почна со
претставување на шпанското биро
„Harquitectes“, на кое преку низа проекти беше
претставен еден мошне интересен
архитектонски опус, кој комбинира различни
пристапи на архитектурата, од биоархитектура
со цел заштеда на енергија до архитектура која
преку задржување на постоечки структури во
реконструкцијата, прави единствени
архитектонски целини на старото и новото.
Интересна е неретката употреба на различни
видови тула, како и просторни организации
кои често вклучуваат голем број директно Последен од предавачите беше Нено Кезиќ тоа беше Марио Бота.
поврзани простории, преку крајно сведена и од Сплит, човек кој по завршување на Денови на Орис пред сè се мошне
намалена потреба од ходници. Архитектонскиот факултет во Загреб, работел инспиративно случување, каде навистина има
Фотографот, чија изложба ја отвори оваа во Лондон во студиото Мајкл Хопкинс и големо количество на идеи, кои се слушаат за
дводневна конференција, Кристобал Палма од партнери. Потоа го основал студиото време на двата дена. Интересно е и кога крајно
Чиле, беше следниот говорник. На Деновите на Архиполис во Сплит. Некои од значајните дела архитектонското случување ќе го „пресече“
Орис можат да се видат и содржини кои не се на Архиполис се студентскиот дом во Сплит од некој од предавачите којшто е фотограф или
стрикно врзани со архитектура и проектирање, 2013 година, хотелот Сплит од 2012 година, графички дизајнер.
преку предавања на луѓе кои се занимаваат со станбениот објект Жњан од 2004 година и Останува впечатокот дека Денови на Орис
други, сродни професии. Палма претстави многу други проекти. 2019 е нешто послабо случување од она на што
некои од своите фотографски труда, како и За сите овие години, конференцијата на е навикната редовната публика, можеби и
неколку кратки филмови. Деновите на Орис сигурно станала култна, ако поради големите очекувања од една мошне
Листата на интересни предавачи од други не и најважна манифестација во регионот. успешна конференција. На некој начин
меридијани, ја потполни и Густаво Утрабо, Многу добро организирани два дена, овогодинешните Денови на Орис, веројатно
основач на истоименото студио од Бразил. навистина умеат на посетителите да им претставуваат само подготовка за навистина
Како и во случај на други примери од Јужна понудат широк избор на архитектонски големиот јубилеј, а тоа е 20 години од
Америка, интересно е да се види колку предавачи. Делува субјективно мислењето дека конференцијата. Тогаш можеме да очекуваме
архитектите од тој континент различно работат обидот со воведување на панел-дискусија е уште подобра и побогата програма на
со просторот во однос на архитектите од можеби непотребен потег, бидејќи голем број најголемата регионална конференција, која
Европа или на пример Јапонија, па така не е посетители во тој момент ја напуштаа салата. скоро две децении врзува голем број на
чудно обична куќа да има повеќе од 500 Салата повторно се наполни кога говореше публика за еден октомвриски викенд. Еден
квадратни метри. најголемото име на овогодинешниот Орис, а викенд на архитектура. n

29 ноември 2019 ПОРТА 11

 инфо

Во чест на 100 години, bau1haus и

В
о 2019 година Баухаус од Вајмар го
слави 100-тиот роденден, а неговите
идеи живеат и понатаму. По повод овој
голем јубилеј во Музејот на современа уметност
во Скопје во организација на Амбасадата на
Сојузна Република Германија се отвори
изложба на германскиот фотограф Жан
Молитор, дел од неговиот проект „bau1haus“,
фотографско патување низ светот.
Роден берлинец, Молитор студирал
уметничка фотографија во Лајпциг. Тој во 2009
година започнува со фотодокументација во
Источна Африка, Бурунди. Во 2015 година
патувајќи низ Камбоџа, Индонезија и Турција
Жан Молитор наоѓа и некои теми на својот праг
во Берлин. Идејата за проектот „bau1haus“ е
родена. Тој со својот проект има за цел да се
создадат глобални врски и меѓународна
размена во областа на архитектурата. Каја
Фос, која студирала архитектура во Вајмар, е
академски консултант на проектот „bau1haus“.
Фотографиите се од Европа, Африка, Азија,
Северна и Јужна Америка и даваат
фасцинантен преглед за тоа како
архитектурата на модерната се шири низ
целиот свет.
Работењето на овој проект значи трка со
времето. Многу згради на фотографиите денес
веќе не постојат, на други им се заканува
рушење, пропаѓање, притисок на инвестициите.
Фотографиите имаат за цел и да ги спасат од
заборав. „Бидејќи нашиот начин на живот се
забрзува и станува сè поактивен, сликите нудат

12 ПОРТА 29 ноември 2019

 ИЗЛОЖБА НА ФОТОГРАФИИ ВО МСУ

и во Скопје
„оаза на мирот“ и „место на копнеж“ на
модернизмот. На фотографиите „зградите
изгледаат блескаво и возвишено, без многу
присутни луѓе“, велат Молитор и Фос. Проектот
„bau1haus“ напредува и продолжува. Во
моментов има фотографии од над 30 земји и
истражувани се недвижности во над 100 земји.
Во Музејот на современа уметност изложена
е лепеза фотографии: од Школата Баухаус во
Вајмар на Валтер Гропиус, Лосовата вила во
Прага, преку вилите во Вајмар, Националната
галерија на Мис ван дер Рое во Берлин, па сè
до Работничкиот клуб во Москва на Константин
Мељников и тесната, аголна станбена зграда
чиј проектант е непознат во нам далечниот
Бејрут.
На изложбата се прикажани и фотографии
на објекти од Скопје од „нашата модерна“ како
Стоковната куќа „НАМА“ на професорот Славко
Брезовски, ЈЗУ Универзитетската клиника по
хируршки болести „Св. Наум Охридски“
(Градска болница) на Драго Иблер, објектот на
ЕСМ на Бранко Петричиќ и др. n

ПОРТА
 инфо

„Скопје,
одново“
во МСУ

В
о Музејот на современа
уметност (МСУ) во Скопје
отворена е изложбата
„Скопје, одново“, која
публиката ќе има можност да ја
посети до 18 февруари наредната
година.
„Скопје, одново“ хронолошки го
обработува создавањето на
колекцијата на МСУ, како најголема
меѓународна акција на солидарност
во уметноста организирана во
октомври 1963 од Меѓународната
асоцијација на пластични уметности,
паралелно со кампањата
раководена од ООН за
реконструкција на градот, после
земјотресот во 1963 година. Со
подароците од автори од целиот
свет, МСУ станува дом на
единствена и исклучителна
колекција на современа уметност.
Воедно насловот на изложбата
„Скопје, одново“ е истот оној од
1966 година на извештајот ООН за
извонредната атмосфера,
ентузијазам и соработка во градот.
Скопје е редок, светол пример,
бидејќи буквално е град на
солидарноста, што никогаш не
смееме да заборавиме. Па така
посетителите во МСУ имаат можност
да видат преку 100 дела, подароци
од авторите, од Меѓународната
колекција со посебен фокус на
американските уметници:
Александер Калдер, Џаспер Џонс,
Шила Хикс, Алекс Кац, Јон
Григореску, Сол Левит, Дејвид
Хокни, Вифредо Лам, Сараи
Шерман, Мина Ситрон, Џеф Расел,
Бриџит Рајли... и така со ред.
Покрај делата на изложбата може
да се види и дел од
кореспонденцијата и преписката со
авторите во процесот на формирање
на колекцијата.
Поставката е резултат на
соработката помеѓу МСУ – Скопје и
Амбасадата на САД во РСМ, а
14 ПОРТА 29 ноември 2019

кураторки на проектот се Ана Кац од
Музејот за модерна уметност во Њујорк –
МоМА и Кумјана Новакова, кустос-
соработник во МСУ.
Јавната програма се реализира во
соработка со Кара Мејнс, додека
програмата за уметничка критика ја води
Кет Хариман.
Визуелниот идентитет и графички дизајн
е на Елена Диновска-Зарапчиев.
ДО 18 ФЕВРУАРИ
Дизајнот на изложбата е на Ана
Ивановска, Јован Ивановски и Владимир
Десков. Конзерватори соработници на
проектот се Ема Петрова и Љупчо
Иљовски. n
ПОРТА
 градежништво
ИСПИТУВАЊЕ НА МОСТ ЗА ЖЕЛЕЗНИЧКИ И
ПАТЕН СООБРАЌАЈ СО ПРОБНО ТОВАРАЊЕ
И ПРИМЕНА НА СИСТЕМ ЗА СЛЕДЕЊЕ
Сл. 1. Изглед на дел од мостот
Властимир РАДОЊАНИН, Душан КОВАЧЕВИЌ,
Мирјана МАЛЕШЕВ,Ѓорѓе ЛАЃИНОВИЌ,
проф. д-р, на Факултетот за технички науки
при Универзитет во Нови Сад, Србија
М
остовите се несомнено
едни од најважните
градежни конструкции.
Нивната важност од
економска и социјална
гледна точка е немерлива, па разбирливо е
дека безбедноста на мостовите за
ПОРТА 29 ноември 2019
транспорт на стоки и луѓе не треба да биде
загрозена. Токму затоа, во многу земји е
воведена обврска за контрола на
состојбата на мостовите најмалку на секои
две години и истата вообичаено се состои
од визуелна контрола и примена на
недеструктивни методи за испитување.
Сепак, ваквите практики не даваат доволно
податоци за состојбата на мостовите и во
последните децении е развиен и пуштен во
употреба систем за следење на мостови.
Следењето на конструктивниот
интегритет на градежната инфраструктура,
или едноставно кажано следењето на
состојбата на конструкцијата (Structural
health monitoring - SHM) во денешно време
е сè позначајно. Примарна функција на
мониторингот, односно следењето на
конструкциите е да се обезбеди сигурност
на конструкциите, да се оптимизира
нивното одржување и да се намали
вкупниот трошок за користење.
SHM, како систем, го привлече
вниманието на стручната фела бидејќи е
развиен систем сличен на човечкиот
нервен систем преку кој може да се
почувствуваат абнормалностите како што
се болка и чешање и да се обезбедат
информации за следниве дејства – во
зависност од местоположбата на
абнормалностите да се процени дали
треба и кога да се оди на доктор. Јасно е
дека поставувањето на сензорен систем за
регистрирање на абнормалности и
проценка на конструктивниот интегритет е
од особено значење. Брзиот развој во
областите: контрола и следење на
состојбата на конструкциите, собирањето и
обработката на податоците и
компјутерските технологии овозможија да
се следи состојбата на конструкциите во
реален размер и време.
SHM системот имплементиран кај
мостовите вклучува пет операции:
собирање, валидација, анализа, прогноза и Сл. 2. Позиција на сообраќајните ленти
управување со системот. Системот и
сензорите се развиени со цел да се следат Бојовиќ, компанија „Делинг“, Белград. рака“ од страна на конзорциум со кој
параметрите за најважните механизми на Вкупната должина на мостот е 474 m и се раководи ФТН;
деградација, а тоа се: корозија на состои од две лачни конструкции и две • За потребите на пробното товарање,
арматурата, карбонизација на бетонот, пристапни конструкции (сл. 1). натоварените
циклуси на замрзнување/одмрзнување, Мостот содржи и две патеки за пешаци и камиони/вагони/локомотиви и
алкално-силикатна реакција и механичко велосипеди (сл. 2). логистиката на градилиштето треба да
оштетување. Следењето на состојбата Проектот „Опрема за следење и бидат обезбедени од AZVI како
овозможува добивање информации за испитување со пробно товарање на изведувач.
најважните параметри за проценка на железнички-патен мост во Нови Сад“ е Земајќи го предвид начинот на
однесувањето на конструкцијата, како што изработен од Факултетот за технички науки потпирање, мостот е проектиран како
се: статичко оптоварување, динамичко - ФТН во Нови Сад, а сите активности во интегрална конструктивна целина од
оптоварување, вибрации (фреквенции, врска со поставувањето на опремата за четири независни делови: пристапен мост
амплитуди, забрзувања и тонови форми), следење и испитување со пробно товарање Петроварадин (1-2А), лачен мост
уклон, наклон, поместување, дилатации, се реализирани во април 2018 година, во Петроварадин (2-3А), лачен мост Нови Сад
прснатини, температура. конзорциум со повеќе компании. (3Б-4) и пристапен мост Нови Сад (4Б-5),
Поважни придобивки од следењето на Со договорот се опфатени следните слика 3.
состојбата на конструкцијата на мостовите обврски:
се: рано предупредување во случај на каква • Долготрајното следење (мониторинг) и Крајните столбови 1 и 5 се нови, масивни
било неправилност во однесувањето на испитувањето со пробно товарање треба бетонски столбови, фундирани на колови.
мостот, можност за спречување на да бидат извршени за иста Столбовите 2 и 3 се нови, масивни
катастрофални оштетувања, па и лом, како конфигурација на мерните точки, исти бетонски столбови изведени врз
и поефикасно планирање на одржувањето мерачи и опрема, со исклучок на некои постојните темели (темели од стариот
и заштитата на мостот. SHE системот точки кои се важни само во фазата на мост), столбот 4 е нов масивен бетонски
овозможува онлајн прибирање на поставување на двете лачни конструкции; столб, фундиран на колови. Конструкцијата
информации и соодветно брз одговор. • Истиот работен тим да биде ангажиран на мостот е потпрена во секоја од
за опремата, следењето и испитувањето системските оски на вкупно 3 лежишта.
ПОДАТОЦИ ЗА МОСТОТ И НЕГОВАТА со пробно товарање; Носивата конструкција на лачните
КОНСТРУКЦИЈА • Обезбедувањето и поставувањето на мостови е слободно потпрен просторен
Новиот мост за комбиниран железнички опремата, воспоставувањето на системот систем од носиви лаци и затеги (слика 4) со
и патен сообраќај преку реката Дунав во за следење на состојбата и испитувањето следните карактеристики:
Нови Сад е изграден на местото на со пробно товарање треба да бидат • распон 177.0 m (лачен мост, дел 2-3A од
срушениот армиранобетонски мост за организирани по принципот „клуч на страната на Петроварадин),
комбиниран сообраќај (познат како
„Мостот на Жежељ“). Локацијата на мостот
е на трасата на главната европска
железница, која ja поврзува северна,
централна и јужна Европа, вклучувајќи ја и
железничката пруга помеѓу Будимпешта и
Белград. Мостот е изграден од
меѓународен конзорциум
(AZVI/Taddei/Horta JV), а проектиран е од А.
Сл. 3. Конструктивни делови (единици) на мостот
29 ноември 2019 ПОРТА 17
 1. ПРОБНО ТОВАРАЊЕ
Пробното товарање беше изведено на
почетокот на април 2018 година. За
спроведување на 24 фази на статичко
и 3 фази на динамичко товарање на
мостот, беа користени следните
возила:
• 38 камиони (3 осовински, со просечна
тежина 228 kN),
• 32 вагони (4 осовински, со просечна
тежина728 kN) и
Сл. 4. Носива конструкција на
• 3 локомотиви (со просечна тежина
лачните мостови
1147 kN).
Целта на пробното статичко товарање
беше да се определи:
• распон 219.0 m+1.7 m (лачен мост, дел Системот беше/ќе биде во функција во • капацитетот на носивост на
3B-4 од страната на Нови Сад), следните фази на градба на мостовската конструктивните елементи за кои во
• висините на лаците се 34.0 m и 42.0 m, конструкција: нумеричката анализа се добиени
• лаци, попречни греди за поврзување на • следење за време на затегањето на екстремни вредности на статичките
лаците, затеги (челична конструкција), висулките од лачните мостови, величини (од регистрирани напрегања),
• висулки (кабли со паралелни јажиња), • следење за време на поставувањето на • крутост/употребливост на главните
• попречни греди (челична конструкција) лачните мостови, конструктивни системи на мостот (од
и • следење за време на поставувањето на вертикални и хоризонтални
• бетонска коловозна плоча пристапните мостови, поместувања и ротации) и
(армиранобетонска плоча спрегната со • следење за време на поставувањето на • регуларност во однесувањето
попречни греди). постојаниот товар на лачните и (базирано на компатибилноста помеѓу
• конструктивни материјали: челик S355 и пристапните мостови, мерените и пресметаните вредности).
S460, бетон C35/45 и C40/50, кабли • следење при испитувањето со пробно На следните фотографии се
fy=1860MPa и арматура B500B (или C). товарање, пред пуштање во употреба, прикажани карактеристични товарни
• следење во тек на експлоатавија случаи.
ОПРЕМА ЗА ПРОБНО ТОВАРЕЊЕ И (долготрајно следење).
СИСТЕМ ЗА СЛЕДЕЊЕ НА
ОДНЕСУВАЊЕТО НА КОНСТРУКЦИЈАТА
Целата опрема која беше поставена за
долготрајно следење на состојбата на
мостот (заедно со дополнителната
геодетска опрема) беше користена и за
следење на однесувањето на мостот за
време на пробното товарање. Функцијата на
системот за следење е да се соберат и да се
креира база на податоци со цел да се следи
однесувањето и да се подобри безбедноста
на конструкцијата на мостот од аспект на: Сл.5 Товарен случај 107 – Пристапен мост „Петроварадин “
носивост, стабилност, употребливост и
трајност. Системот за следење е проектиран
како компјутерски систем за следење на
параметрите кои го дефинираат
однесувањето на четирите мостовски
конструкции во реално време при
сообраќајно оптоварување и други дејства.
Системот за следење на состојбата на
мостот се состои од:
• мерни потсистеми (сензори и
предаватели),
• потсистем за прибирање на податоци
(мерни амплификатори и уреди),
• потсистем за трансфер на податоци
(компјутерска мрежа) и
• потсистем за трансфер, складирање,
процесирање, анализа и приказ на
податоци (компјутери со соодветен
софтвер). Сл.6. Товарен случај 407 – Пристапна рампа Нови Сад (4B-5)
18 ПОРТА 29 ноември 2019
 Во табела 1 се прикажани максималните
вредности од нумеричките анализи и
реално измерените вертикални
поместувања за четирите мостовски
конструкции, како и соодветните вредности
на заостатните поместувања.
За сите четири основни конструктивни
единици и за трите брзини на движење на
локомотивите 10 km/h, 55 km/h и 80 km/h,
извршени се динамички товарања со цел да
се определат:
• природните фреквенции и
придушувањето (од спектарот на
вибрации),
• динамичките коефициенти (од односот
на влијанијата при динамичко и статичко
Табела 1. Максимални вредности на пресметаните, измерените и заостатните поместувања дејство за ист товар) и
• забрзувањата на конструктивните
елементи (од анализата на записот за
забрзувањето).
На слика 13 и слика 14 прикажани се
спектрите, односот помеѓу влијанијата на
статичките и динамичките дејства и
забрзувањата на конструктивните елементи
за пристапен мост Петроварадин и Лачен
мост Нови Сад.

2. ЗАКЛУЧОК
Од страна на претпријатија за
управување со патишта, професионални
организации и академии, организирани се
многу конференции и дебати каде што се
опфаќаат и анализираат причините коишто
доведуваат до голем број на несреќи на
патиштата и се дефинираат стратегии за
нивно избегнување во иднина. Овие
стратегии главно се засновани на примена
на системите за следење на состојбата на
мостовските конструкции (SHM).
Во почетокот, системот за следење
Сл.7. Динамички параметри за тест со брзина 10 km/h – Пристапна рампа Петроварадин (1-2A) опфаќаше визуелни проверки (контроли) и

29 ноември 2019 ПОРТА 19

 недеструктивни методи за испитување,
интегрирани со систем за следење на
состојбата на мостовските конструкции
преку комбинација на одговорите од
различни доверливи сензори, поставени на
конструкцијата со цел следење на
однесувањето на мостовската конструкција.
20 ПОРТА 29 ноември 2019
Денес, Internet of Things (IoT), Wireless
Sensor Network (WSN) и други напредни
технологии за паметно градење се
прилагодени за решавање на проблемите
со сигурноста на мостовите, пренесувањето
и управувањето со информациите. Развиен
е IoT базиран систем за набљудување на
сигурноста на мостовите,
способен да ги следи и
пренесува податоците на
мобилните уреди на
персоналот одговорен за
управување со безбедноста на
мостот и нивна документација.
Системот за следење на
состојбата на мостот за
железнички и патен сообраќај
во Нови Сад е еден од
најголемите инженерски
проекти на Катедрата за
градежништво и геодезија, при
Факултетот за технички науки,
со многу иновативни аспекти
во полето на следење на
конструкциите. Напорите за
здружено партнерско
вложување на „TRC Pro“ за
хардвер и „Creative Tree“ за
софтвер, придонесе
претходно изнесеното да
стане реалност и се потврди
дека таков комплексен систем
за набљудување има потреба од повисоко
ниво на експертско и мултидисциплинарно
знаење.
Врз база на анализата на резултатите и
на останатите релевантни податоци
добиени од пробното товарање на „Мост за
железнички и патен сообраќај преку река
Дунав во Нови Сад“, добиени се следните
заклучоци:
• Носивоста, стабилноста, крутоста и
употребливоста на мостовската
конструкција е на нивото коешто е
предвидено со основниот проект на
конструкцијата.
• Измерените поместувања и
регистрираните напрегања се помали од
вредностите коишто се добиени со
нумеричката анализа за сите товарни
случаи од пробното товарање.
• Однесувањето на мостовската
конструкција при пробно товарање е
еластично, со незначајни заостатни
деформации.
• Мостот за железнички и патен сообраќај
преку реката Дунав во Нови Сад ги
исполнува барањата за технички
коректна конструкција, во согласност
со српските прописи за пробно
товарање и поседува соодветна
носивост, стабилност и употребливост
за сите предвидени товарни случаи во
проектот. n
ПОРТА
 интервју
Како да ја форсираме добрата
архитектура, ако генерации ни се
воспитуваат гледајќи нешто друго?
Ние во Музејот направивме голем чекор со
оформувањето на Одделение за архитектура, а во
него и Одделение за современа архитектура,
урбанизам и дизајн, кое опфаќа период од почетокот
на дваесеттиот век до денес. Ова наше Одделение е
прво, а мислам дека е и единствено во музеите во
Македонија
22 ПОРТА 29 ноември 2019
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.
А
рхитект Фросина Зафировска е
кустос-советник и директор на
Музејот на град Скопје и
овогодишен добитник на
наградата „13 Ноември“ на Град
Скопје од областа на уметноста за значајни
достигнувања во областа на музејската
дејност, визуелните уметности,
архитектурата и дизајнот.
Таа со децении е организатор и поддржувач
на случувања во сферата на архитектурата,
кои во вид на изложби, предавања, трибини се
одржувале скоро секогаш, но и најдолго и
најмногу во „нејзиниот“ МГС и секогаш сесрдно
излегувала во пресрет како на Асоцијацијата
на архитекти, така и на сите останати
архитекти и студенти по архитектура и
нивните дејности во Музејот. Фросина
Зафировска е составен дел и
најпрепознатливо лице на сите
архитектонски настани. Таа секогаш беше
тука и секогаш стоеше зад архитектите и ги
„трпеше“ и тогаш кога никој друг не го
правеше тоа. Редакцијата на Порта 3 од сè
срце ѝ ја честита наградата и
пензионирањето.
Прво за наградата, бидејќи е актуелна во
моментов, но и многу значајна. Оваа награда
е еден вид круна на Вашата професионална
кариера. Како ја доживеавте веста за
наградата, се изненадивте ли, што значи таа
за Вас?
n Најпрво да Ви се заблагодарам на
честитките и за наградата и за
пензионирањето. Додека пензионирањето
беше неминовно, награда е сосема нешто
друго. Токму така и јас ја доживувам, како што
велите како „круна“, на сето мое залагање и
придонес во изминативе повеќе од 38 години,
во „мојот“ Музеј, во културата, во уметноста,
архитектурата на градот, Републиката и секако
во популаризација на нашата култура и надвор
од нашата земја. Се изненадив многу, бидејќи
не знаев дека сум кандидирана, но по
првичниот шок, бев и сум многу возбудена и
 ФРОСИНА ЗАФИРОВСКА, ДОБИТНИК НА НАГРАДАТА „13 НОЕМВРИ“ НА ГРАД СКОПЈЕ
благодарна на оние кои сметале дека за својот
труд во својата професија, заслужувам да
бидам наградена.
Секако, сметам дека ова е и награда за
Музејот и за сите „музеалци“, бидејќи едно е
идеја, желба, знаење, но за реализација на
секој проект е потребна екипа, соработка и
поддршка.
Многу години поминавте со разни
архитектонски настани во Музејот. Можете ли
да одвоите некој кој Ви оставил впечаток, кој
го сметате за најуспешен, најзначаен?
n Толку многу години и многу повеќе
настани, повеќето успешни, некои помалку
успешни, навистина не знам што да издвојам.
Дали е тоа првиот БИМАС во Музејот на град
Скопје, некаде во 1995 или 1997, кога над сто
архитекти со над 180 труда учествуваа на
тогашната манифестација. Паметам дека на
ѕидовите во музејските сали немаше слободно
место, па почнавме да се снаоѓаме со
поставување во простор. Потоа извонредни
проекти наградувани на Годишната награда или
првите манифестации АСК, со извонредни
гостувања и презентација на актуелните
случувања во архитектурата во светот. Потоа, во
почетокот на 2000, појавата на група млади
архитекти, кои денеска се етаблирани во
професијата, кои започнуваат преку многу
интересни изложби да поставуваат прашања за
улогата на архитектот, за неискористените
потенцијали и простори, да ја истражуваат
„модерната“ и сето тоа обмислено, современо
да го презентираат на изложби. Тука морам да
ја истакнам последната, една од навистина
најубавите изложби во Музејот: Скопските
вертикали.
Но, ако веќе зборуваме за најзначајни
моменти, настани за македонската архитектура,
според мене, тоа е учеството на Венециското
биенале на архитектурата. Прв пат учествувавме
во 2004, благодарејќи на извонредното чувство
и разбирање на тогашниот министер за култура
г-дин Благоја Стефановски и неговите
најблиски соработници. Оттогаш македонската
архитектура е присутна на сите биеналиња,
каде што е целиот свет, каде што сите можат да
ве видат и каде што можете да видите. И секако,
да не забораваме дека во 2006 година, за
проектот „Град на можни светови“, куриран од
архитектите Минас Бакалчев и Митко Хаџи
Пуља, македонскиот павилјон доби „Специјално
признание“, едно од доделените три признанија
(Јапонија и Исланд). Постојано се прашувам
дали сме свесни што сме постигнале? Јас сум
свесна и среќна сум што како комесар бев дел
од тоа достигнување.
БИМАС со децении се одржува во Музејот.
Сведок сте на сите биеналиња и сигурно
паметите и подобри времиња. Како
одминуваат годините БИМАС како да го губи
сјајот. Посетеноста, особно онаа кога не е
отворање или затворање е мала. На што се
должи ова?
n Од кога почна соработката со
Асоцијацијата на архитекти, некаде во
почетокот на деведесеттите години до денеска
БИМАС се одржува во Музејот на град Скопје
(со исклучок на еден неуспешен обид за
поставување на изложбата во МОБ). Притоа
Музејот не е само место каде се поставува
главната изложба, туку е активен соработник и
учествува со сите свои ресурси, вградувајќи го
во својата редовна програма.
Тоа што се има впечаток дека
заинтересираноста, како за излагање така и за
посетеност е намалена, или со други зборови
дека БИМАС го губи сјајот, е навистина блиску
до вистината. Треба да се направи анализа
зошто е тоа така. Јас веќе напомнав за
поранешни манифестации, некаде до 15-16
БИМАС, во Музејот беше врвулица од трудови и
луѓе, како на отворањето, така и во текот на
одржувањето на изложбата. Сега веќе не е
така. Јас мислам дека има повеќе причини, а
една од главните, според мене е „снемувањето
на мастодонтите“ „Пелагонија“, „Гранит“,
Бетон“, „Македонија проект“, кои секогаш имаа
голема продукција и сакаа да ја покажат.
Конкурси немаше, или имаше многу малку, а
уште помалку се реализираат иако ги има. Тука
морам да го истакнам позитивниот пример на
Општина Центар со основното училиште во
С
ПОРТА 23
29 ноември 2019

Капиштец , за кое беше распишан конкурс, се
избраа победници и се изгради училиштето.
Дали знаеме за друг сличен пример, јас барем
не можам да се сетам, со години наназад.
Сепак според мене главна причина е она
несреќно „Скопје 2014“ и целата атмосфера во
државата. Апатијата, незаинтересираноста за
културата се одрази секаде. Јас сум од оние
кои веруваат дека полека, со желба и труд ќе ги
поправиме работите.
Како е да се соработува со колеги во
организација на настани? Стигнуваат ли
архитектите навреме да си ги завршат
обврските?
n Јас сум архитект и нормално е да имам
ПОРТА
разбирање и да ги третирам со малку повеќе
„попустливост“ моите колеги. Од друга страна
со години се залагав за висок
професионализам, нормално можен во овие
наши „непрофесионални“ услови. Во секој
случај, најголемиот број архитекти со кои сум
соработувала, биле баш онакви какви
посакувате да сте и самите:
високопрофесионални, самоуверени со
причина, јасни, со голема способност за
соработка и прифаќање на сугестии и многу
коректни.
Архитектонската продукција не ни е многу
богата. Во вакви услови тешко се
организираат архитектонски изложби. Но
мораме да ја држиме кондицијата за она што
е тоа квалитетна архитектура. Што може како
струка, како музеј повеќе да направима за да
имаме повеќе и поквалитетни архитектонски
настани?
n Тешко да можеме многу да направиме во
овој момент. Ако зборуваме за квалитетот на
архитектурата, сте забележале ли дека на
последните биеналиња има многу поквалитетна
продукција во селекцијата „проекти“, отколку
во „реализирани“ објекти. Ние имаме добри
школи за архитектура, но останатото е до
понудата и побарувачката, односно до моралот
и етиката. Јас пак ќе се навратам на штетата со
онаа несреќа од „Скопје 2014“, колку
квалитетни изложби треба да направиме, колку
и како да ја форсираме добрата архитектура,
ако генерации ни се воспитуваат гледајќи
нешто сосема друго на улиците на градот. Јас
не можам да поминам покрај објектот на
Владата, а да не ми се слоши, а знам дека за
уште кратко време, ќе имаме генерации кои
нема ни да знаат дека на тоа место сме имале
прекрасен објект, еден од „бисерите“ со кој се
гордеевме.
И што би можеле да направиме повеќе?!
Нормално Музејот ќе застанува зад квалитетни
настани (се надевам иако сум веќе во пензија),
Вие ќе пишувате и форсирате квалитет, но
колку сето тоа ќе допре до пошироката
јавност? Ми верувате ли дека не се сеќавам
кога последен пат на отворање на изложба
имало телевизиска камера, макар една.
 Долго време се говори за идејата Музеј
за архитектура. Вие и бевте вклучени во
некои разговори со Архитектонската
академија. Можеме ли да се надеваме на
ваков музеј?
n Идејата за Музеј за архитектура е стара
повеќе од дваесет години. Веројатно тие идеи
се појавија некаде со осамостојувањето и
свесноста дека имаме што да вреднуваме,
зачуваме и покажеме. Со обновата на
постземјотресно Скопје многу наши архитекти
добија можност да се искажат, така што, покрај
оние веќе етаблирани се појавија и до денеска
се појавуваат автори кои со своите идеји,
својата работа, заслужуваат да бидат
запаметени.
Но, за тоа се потребни предуслови. Ние во
Музејот направивме голем чекор со
оформувањето на Одделение за архитектура, а
во него и Одделение за современа
архитектура, урбанизам и дизајн, кое опфаќа
период од почетокот на дваесеттиот век до
денес. Ова наше одделение е прво, а мислам
дека е и единствено во музеите во Македонија.
Задачата е прибирање, стручна и научна
обработка, чување, заштита, јавна достапност и
презентација на архитектонското наследство.
Веќе имаме извесен фундус во кој се макети
(Кензо Танге), архитектонските изложби со кои
учествувавме на венециските биеналиња на
архитектура (2004, 2006, 2008, 2012), наградени
трудови од одржуваните манифестации АСК и
БИМАС и збирка од донацијата на семјството
на професорот Борис Чипан, која и ја
презентиравме преку изложба во 2017 во
Музејот. Ова одделение со фундусот што го
поседува, според мене, треба да биде еден од
изворите од кој ќе се оформи идниот Музеј за
архитектура.
Јас сум убедена дека потребата од ваков
музеј е евидентна, а исто така верувам и се
надевам дека ако не бидам активен учесник, ќе
бидам сведок на негово оформување и
постоење. n

ПОРТА
 архитектура

Селската куќа Лесанс

ја освои наградата RIBA
Куќата Лесанс е изградена во Северна Ирска и станува збор за мал, но вешто
компониран комплекс од три објекти развиени околу постоечка плевна и
новоотворено предворје на кое се надоврзува мал објект со спалните соби, како и
распространет дневен простор со широки визури кон пејзажот којшто ја
опкружува локацијата

д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл.инж.арх. за 2019 година: Куќата Лесанс (House Сартфел (A Restorative Rural Retreat for
(Специјално за Порта 3 од Лондон) Lessans) на Мекгонигл Мекграт (McGonigle Startfell) на Фостер Ломас (Foster

И
McGrath). Наградата „Куќа на годината“ Lomas);
оваа година жирито на (House of the Year) Кралскиот институт на l Црната куќа (The Black House) на
Кралскиот институт на британските архитекти ја доделува на Дуалчас архитектс (Dualchas Architects);
британските архитекти најдобро испроектирана нова куќа од l Зелената куќа (The Green House) на
(Royal Institute of British архитект во Обединетото Кралство на Дејвид Шепард Архитектс (David
Architects) имало тешка Велика Британија и Северна Ирска. Sheppard Architects);
задача од селектираните 20 проекти да Покрај Куќата Лесанс во најтесниот l Фармата Нитхуртс (Nithurst Farm) на
избере седум во најтесниот избор, за избор за наградата „Куќа на годината“ се Адам Ричардс Архитектс (Adam Richards
потоа од нив да го изберат овогодишниот нашле и следниве проекти: Architects);
добитник на наградата „Куќа на годината“ • Обновеното рурално прибежиште за l Џебната куќа (Pocket House) на Тикари
26 ПОРТА 29 ноември 2019
 ГОДИШНА НАГРАДА НА КРАЛСКИОТ ИНСТИТУТ НА БРИТАНСКИТЕ АРХИТЕКТИ

Воркс (Tikari Works) и

l Световно прибежиште (Secular Retreat)
на Ателјето Питер Зумтор со Мол
Архитектс (Atelier Peter Zumthor with
Mole Architects).
Пред да стане добитник на наградата
„Куќа на годината“, Куќата Лесанс веќе се
здобила со две други награди за
архитектура на Кралскиот институт на
британските архитекти, и тоа Награда за
Северна Ирска за 2019 година и
Национална награда за 2019 година,
коишто укажуваат на квалитетот на
проектот како на регионално така и на
национално ниво.
Куќата Лесанс е прекрасна нова куќа
изградена во руралната средина на
околијата Коунти Доун (County Down) во
Северна Ирска за неименуван клиент.
Станува збор за мал, но вешто компониран
комплекс од три објекти развиен околу
постоечка плевна и новоотворено
предворје на кое се надоврзува мал објект
со спалните соби со свој приватен двор,
како и распространет дневен простор со
широки визури кон пејзажот којшто ја
опкружува локацијата.
Надворешното обликување и
материјализацијата на овој комплекс се
надоврзуваат на оној постоечкиот на
утилитарната плевна со ѕидови од
бетонски блокови и полуцилиндричен
кров од профилиран лим во темносива
боја. Приземјето на новододадените

29 ноември 2019 ПОРТА 27

 објекти на комплексот завршно е
обработен со малтерисани ѕидови во бела
боја и големи екрани (прозорци), додека
надворешните ѕидови и двоводните
кровови над нивото на приземјето се
опшиени со лим во посветли нијанси на
сивата боја.
Архитектите направиле исклучителен
потфат во својот обид да направат куќа
која не само што одразува смиреност,
достоинство и великодушност туку и ги
реализира сите овие определби во
рамките на скромна инвестиција. Преку
ова тие успеале да покажат дека големата
инвестиција не е секогаш предуслов за
егземпларна реализација. Архитектите
Мекгонигл и Мекграт ова го постигнале
преку својата умешност и самоконрола во
однос на она што ќе треба за да се
испроектира и изгради квалитетен нов
семеен дом и тоа во најголема мерка
преку нивното фокусирање на
есенцијалните аспекти коишто ја прават
оваа реализација исклучителна.
Ваквиот пристап е евидентен преку
внатрешното уредување на просторот,
каде до вообичаената висина на
приземјето доминира сиво обоената
ѕидарија и белите вградени плакари,
додека површините над ова ниво се
презентирани во бела боја со која е
опфатен скулптуралниот волумен на
внатрешноста на кровот перфориран со
кровните прозорци коишто даваат
28 ПОРТА 29 ноември 2019
своевиден катедрален аспект на богато
природно осветлен внатрешен простор.
Со ова архитектите создале своевиден
͆ì͌ð͖͊ 
контраст, надворешните ѕидови со
завршна обработка од бел малтер во ̹͏î͉ï͌æ͌ 
внатрешниот простор се појавуваат како
ѕидови од сиво обоена ѕидарија, додека ̽͊í͎͊ 
надворешните површини од сиво обоен
лим во внатрешноста на објектите се ̹͉æ͉è͉͍óë 
презентираат како бело обоени површини.
Во презентацијата на внатрешноста на ̾͊æç͊íë͖͉ 
објектот доминира минималистичкиот
пристап со големо ниво на природно ̹͌ô͉ïë 
осветлување, сиво обоена ѕидарија и
големи бели површини на внатрешноста ͆ñ͍͏îëó͉ 
на кровот. Топлината во овој „аскетски“
амбиент доаѓа од дрвениот под, додека
минималистичкиот пристап е нагласен и
͍̈́ëí͊ð 
преку отсуството на вообичаените
елементи како што се подните лајсни во
Óëñ͌í͉ 
овој случај.
Преку својата одлучност и
͍̓͐ëè 
софистицираност во примената на
навидум едноставен архитектонски јазик
͎̾͌ñëæ͉͍ 
како на концептуално ниво така и на ниво
на детал, се смета дека архитектите преку
своето искуство и умешност успеале да ја
разоткријат убавината во рутината на
дневното живеење.
За жирито овој семеен дом ја покажува
својата нераскинлива врска со пејсажот
во којшто се наоѓа. Однадвор двата нови
објекти ја отсликуваат постоечката плевна
и другите земјоделски објекти во своето

ПОРТА
 опкружување. За разлика од ова
внатрешноста се карактеризира со
минимални по големина соби со големи
прозорци коишто не само што ги
исползуваат видиците од објектот туку и ја
поврзуваат внатрешноста на објектот со
своето рурално опкружување.
Ова резултирало во проект на семеен
дом со исклучителен квалитет на буџет од
само околу 369 илјади евра (335.000
фунти). Едноставниот распоред на
просториите, примената на основните
градежни материјали, умешноста во
рационалноста овозможиле секоја
паричка од буџетот на клиентот да биде
внимателно и соодветно искористена.
За претседателот на Кралскиот институт
на британските архитекти Алан Џоунс
(Alan Jones): „Куќата Лесенс покажува како
архитектурата која го подобрува животот
не мора премногу да чини. Реализирана
со неверојатна јаснотија и воздржаност,
Мекгонигл Мекграт искористиле како ограничениот буџет и примената на објектот, архитектите и Куќата Лесанс не
едноставни и евтини материјали за да едноставни, широко достапни и евтини само што го искажале својот почит кон
создадат навистина единствен дом кој ги градежни материјали под раководство на контекстот туку преку овој прекрасен
отсликува сопствениците и својот искусен и вешт архитект може да се објект и го надградиле. Оттука овие
контекст. Дури и на најмалиот буџет, трансформираат во посакуван и квалитети не останале незабележани и
Куќата Лесанс покажува дека дури и домот високонаграден семеен дом кој искажува соодветно се валоризирани од стручната
од соништата, испроектиран од почит не само на скромните материјални јавност за којашто и се наградени со
талентиран архитект, може да биде можности на инвеститорот, туку и кон престижната британска награда „Куќа на
реалност.“ своето рурално опкружување. Преку годината“ за 2019 година на Кралскиот
Куќата Лесанс е исклучителен пример својот однос кон опкружувањето на институт на британските архитекти. n

30 ПОРТА 29 ноември 2019

ПОРТА
 архитектура

И. М. Пеи – човекот кој ги даде

најубавите форми
и простори

И. М. ПЕИ архитектот кој му ги

даде на своето време некои од
најубавите надворешни форми
и внатрешни простори...
Човекот кој ги прифаќаше
предизвиците за непознатото, за
учење и создавање на нови
архитектонски дела...
ЉУПКА ДУКОВСКА, дипл. инж. арх.

32 ПОРТА 29 ноември 2019


Н
ема подобар начин да се искаже
почит кон големиот архитект Пеи
од спомнувањето на неговите дела,
или уште подобро, во колку е
возможно, да се посетат и
разгледаат. Добитник на сите најпознати светски
награди за архитектурата, Ио Минг Пеи (Ieoh
Ming Pei), на 16 мај 2019, во својата 102 година од
животот, го напушти нашиот свет. Свет на кој му
подари извонредни архитектонски дела,
прекрасни форми, прекрасни простори... Во
1983 година, тој ја доби најпрестижната награда
за архитектура „Притцкер“. При доделувањето
беше кажано: „И. М Пеи му ги даде на овој век
некои од најубавите надворешни форми и
внатрешни простори... неговата разновидност и
умешност во користењето на материјалите е на
ниво на поезијата“.
Наградата во вредност од 100.000 долари
тој ја употреби за создавање фонд за
студирање архитектура на кинески студенти
во Америка, под услов да се вратат и работат
во Кина. Беше инспирација за помладите. Ванг
Шу (Wang Shu), добитникот на Притцкеровата
награда за архитектура за 2012 година, вели
дека Пеи го „разбудил“. За него тој е учител
кој дошол пред него, чии успеси и грешки ги
научил, кој сфатил како да се премости
старото и новото, Истокот и Западот.
ОБЈЕКТИ НИЗ ЦЕЛИОТ СВЕТ
И. М. Пеи се родил во Гуангжу (Guangzhou)
во 1917 година. Растел во Хонг Конг и Шангај.
Татко му бил банкар, а мајка му уметник. Во
1935 година, дошол во САД да студира
архитектура, со намера после дипломирањето
да се врати во Кина.
Студирал на Пенсилванскиот универзитет и
на Технолошкиот институт во Масачусец. Во
двете школи архитектонското образование се
засновало на Бозар (Beaux-Arts), на класичната
и неокласичната архитектура, што не му се
допаѓало. Неговиот интерес и внимание биле
насочени кон пионерските модернисти во тоа
време. На Харвардскиот универзитет каде
изучувал дизајн, се запознал со архитектите од
Баухаус, Валтер Гропиус (Walter Gropius 1883-
1969) и Марсел Бруер (Marcel Breuer 1902-1981).
Дипломирал во 1940 година. Но Втората
јапонско – кинеска војна (1937-1945) ги
променила неговите планови за враќање во
неговата земја.
Почнал да работи во Њујорк, во 1948 година
за Вилијам Зекендорф (William Zeckendorf) кој
работел со недвижности. На некои од проектите
работел со Ле Корбизје. Според неговиот
биограф Висман (Viseman), бидејќи доаѓал од
Кина, имал многу поинаков концепт за времето и
афинитет за природата и историјата.
Привилегираното воспитување му помогнало да
се снаоѓа во алфа-машкиот свет на
архитектурата и недвижностите. Бил во можност
УБАВИ ГРАДОВИ... ГОЛЕМИ АРХИТЕКТИ... ЗНАЧАЈНИ ОБЈЕКТИ...(1)
да се школува со моќните и да создаде проекти
со моќни геометриски форми и големи простори,
како становите на источната страна на Менхетен
1965, Меморијалната библиотека Џон Кенеди во
Бостон 1966, каде бил избран меѓу многу
познатите архитекти како Луис Кан и Лудвиг Мис
ван дер Рое, а Жаклин Кенеди за него рекла:
„Сите кандидати се одлични. Но, Пеи! Тој сака
работите да бидат убави“. Автор е на источната
зграда на Националната галерија за уметност во
Вашингтон во 1968... и потоа на уште многу,
многу... други објекти низ целиот свет.
Неговите дизајни беа широко прифатени и
пофалени, но не секогаш во прв момент. Кога
големата стаклена пирамида на влезот во
музејот Лувр, се отвори во 1989 година, не
беше добро прифатена. А сега... сега е икона
на градот...
ПРОСТОРОТ Е РЕАЛНАТА АРХИТЕКТУРА
Пеи не ги сакал стиловите. Но тој се сметал
за модернист. Го дефинирал својот пристап
уште во 1970 година, во интервју за
документарен филм за еден од неговите
објекти. „Ако проблемот е комплициран, тогаш
зградата ќе резултира на тој начин“ вели Пеи.
„Но тој треба да се поедностави. Да се
елиминира непотребното“. Тоа е приближната
дефиниција на модернизмот во архитектурата,
да се одвои суштински потребното, елиминира
непотребното, оставајќи чисти линии и
резервни геометриски форми. Но неговата
архитектура не е само геометрија. „Постојат
многу други елементи кои се во игра за да се
создаде формата“ вели Пеи. „Просторот е
реалната архитектура. Мора да имате
светлина... Светлината е многу важна“, а
„Светлината на сонцето е магична“.
ОБЈЕКТИ И ФИЛОЗОФИЈА
Неговата филозофија го следи неговиот
дизајн. Го следи основното верување на
модернизмот дека формата ја следи
функцијата и додава свое толкување, со
вметнување на функционални симболи, што се
рефлектира во сите негови извонредни дела.
Неговите проекти од музеи до облакодери,
покажуваат доследност во идејата дека
формата ја следи функцијата и дека
модернизмот е мост помеѓу сегашноста и
минатото. „Архитектурата може да достигне
ниво кога влијае на луѓето да направат нешто
повеќе со нивните животи“. Е тоа е
најинтересниот предизвик за него.
Неговата работа траеше со децении, почна
од крајот на 40-тите години на минатиот век и
продолжи во новиот милениум. Два од неговите
последни големи проекти Музејот на исламска
уметност во Доха, Катар и Центарот за науки
Макао, во Кина, беа отворени во 2008 и 2009
година.
Во 1955 година ја основал сопствената
фирма I.M.Pei & Associates. Од 1966 година
фирмата се нарекува I.M.Pei & Partners, а од
1989 - Pei Cobb Freed & Partners. Се
пензионирал во 1990 година и потоа работел
како архитектонски консултант, пред сè во
архитектонските бироа на своите синови Pei
Partnership Architects.
АРХИТЕКТОНСКИОТ ГЕНИЈ И. М. ПЕИ,
ЧОВЕКОТ КОЈ ГИ ПРИФАЌАШЕ
ПРЕДИЗВИЦИТЕ, СОГЛЕДАН НИЗ НЕКОИ ОД
НЕГОВИТЕ НАЈПОЗНАТИ ОБЈЕКТИ
И. М. Пеи создаде неколку ремек-дела во
модерната архитектура. Ова се само неколку
од објектите во неговата мегаархитектонска
кариера.
The Mesa Laboratory of the National Center
for Atmospheric Research, Boulder, Colorado
(1961-1967)
Ова е еден од првите големи проекти на Пеи,
завршен во 1966 година. Вонвременска зграда
од бетон и камен, со поглед на карпестите
планини во позадината. Инспирирана од
карпестите живеалишта на американските
Индијанци во југозападниот дел на Колорадо.
ПОРТА
 Лабораторијата е прогласена за Лабораторија
на годината од списанието за индустриски
истражувања во 1967 година и од
Американскиот институт за архитектура во 1997
година. Последната награда е за згради кои го
„издржале тестот на времето“ за период од 25
до 35 години. Во 2007 година беше прогласен
за најдобар Истражувачки центар од
списанието Go!

East Building of the National Gallery of Art,

Washington, D. C. (1968-1978)
Источната зграда на Националната галерија за
уметност во Вашингтон се смета за ремек-дело на
архитектот Пеи. Со нејзиното отворање во 1978
година постави извонредно високи стандарди за
дизајнирање на нови модернистички дополнувања
на традиционални, класично стилизирани објекти.
Архитектонскиот критичар на „Њујорк тајмс“ во
1874-1937), завршена во 1941 година и Источна проектиран како отворен ентериер. Огромен
тоа време, Ada Louise Huxtable, рече дека е
галерија со модерни строго геометриски форми простор (1500 м²) обработен во мермер од
најважна зграда на векот, а „Пеи е веројатно
од архитектот И. М. Пеи, завршена во 1978 година. Тенеси, природно осветлен, кој дава небесно
најдобриот архитект на Америка“.
Додавањето на новата Источна галерија е на чувство, наспроти темните галерии во западното
Тоа е прв музеј на Пеи. Неговата идеја била
просторно тешка, трапезоидна локација. крило кои се претежно без прозорци и природна
дека музејот треба и самиот да биде скулпторско
Решението на проблемот, Пеи го наоѓа во светлина.
дело. Да се доживува како дел од уметноста, каде
брилијантното користење на фузијата на два Во 2005 година зглобовите кои ги држат
луѓето активно се движат и внимателно
триаголника. Големите триаголници Пеи ги дели мермерните плочи почнале да попуштаат и било
разгледуваат.
на неколку помали создавајќи комплексна, неопходно реновирање кое е завршено во 2016
Националната галеријата за уметност во
преплетена мрежа од триаголни форми. година.
Вашингтон има две згради поврзани со подземни
Триаголниците се организиран мотив на Ништо во оваа зграда не е случајно или
премини. Западна галерија во неокласичен стил
зградата, кој се повторува во сите димензии. привремено. Секако имало поплаки и критики. Но
од архитектот Џон Расел Поуп (John Russell Pope
Главна карактеристика на објектот е висок атриум објектот стана обновено, почитувано класично
дело на модернизмот на крајот на 20 век.
Rock and Roll Hall of Fame and Museum,
Cleveland, Ohio (1991-1995)
Понудата за работа на овој проект, била
изненадувачка за Пеи. Тој не бил рокенрол
обожавател и во прв момент одбил. Но
рокенролот во седумдесеттите години од
животот, бил неговиот нов предизвик. Откако
направил свое истражување, патувал со Џон
Венер (Jann Wenner), кооснивач и издавач на

34 ПОРТА 29 ноември 2019

Ролинг Стоун (Rolling Stone) и посетил разни
рок концерти, се посветил на проектот.
Дизајнот е комбинација на геометриски
форми и конзолни отвори, закотвени во кула од
49 м која поддржува стаклена структура, во
форма на двоен триаголен пирамидален облик
што се протега до нејзината база каде
обезбедува влез на главната фасада. Во
зградата е сместен изложбен простор, деловен
простор, продавница и кафуле. „Намерата ми
беше да одекнувам со енергијата на
рокенролот. Свесно користев нов
архитектонски речник, кој е храбар и се
надевам дека зградата ќе стане драматично
обележје на Кливленд и на фановите на
рокенролот низ целиот свет“ рече Пеи при
нејзиното проектирање.
Музејот и салата на славните на рокенролот,
сместени во центарот на Кливленд, на брегот на
езерото Ери, е објект во кој се документира
историјата на рок музиката, на уметниците и
други личности кои влијаеле на развојот на
рокенролот. Комплетирана во 1995 година,
стана едно од неговите најпрепознатливи дела,
кое одекнува со енергијата на рокенролот.

Miho Museum, Japan (1997)

Доаѓањето во музејот, сместен во прекрасен,
планински пошумен предел, во предградието на
градот Шигараки, југоисточно од Кјото, е преку
коса патека со живописни дрва и поминување
низ тунел и мост. И одеднаш се појавува
главната зграда на музејот. Неверојатно
визуелно достигнување. Околу три четвртини од
зградата е под земјата. Покривот е голема
стаклена и челична конструкција, додека подот,
внатрешните и надворешните ѕидови се од
топал, беж варовник од Франција, истиот
материјал кој е користен и во Лувр.

29 ноември 2019 ПОРТА 35

 Објектот завршен во 1997 година, восхитува.
Уметност која е дел од прекрасната природата,
која се надополнува и поврзува со неа.
Bank of China Tower, Hong Kong (1982-1989)
Во Хонг Конг градот кој никогаш не спие,
изграден е фантастичниот објект на Банката на
Кина во Азија. Едно од најпрепознатливите
обележја, познато по својата посебна форма и
дизајн кој се состои од триаголни рамки
покриени со стаклени ѕидови. Имало и критики,
посебно од практичарите на фенг шуи, кои
единствено за овој објект во Хонг Конг не биле
консултирани за неговиот дизајн. Критиките
биле главно за острите рабови и негативната
симболика на „Х“ форми во оригиналниот
дизајн, кој подоцна до одреден степен е
изменет. По завршувањето, зградата со
ПОРТА
нејзиниот модерен дизајн, веднаш стана еден од
најпознатите објекти во Хонг Конг и светот. Ја
промени геометријата на хоризонтот на
вертикалите на градот. Во периодот од 1989 до
1992 година беше највисок облакодер во Хонг
Конг и Азија. Сега е на четврто место.
Museum of Islamic Art, Doha, Qatar (2008)
Овој проект бил нов архитектонски
предизвик за Пеи. Го преземал на 91-годишна
возраст, признавајќи дека малку знае за
исламската уметност. Но тоа било можност да
ја запознае. За да ја сфати суштината на
исламската архитектура, почнал да го
проучува исламот и да патува по исламскиот
дел од светот. Шест месеци патувал и читал
муслимански текстови со цел да ја запознае
нивната историја и архитектура. Според него
инспирацијата ја добил од фонтаната на
џамијата Ibn Tulun од IX век, во Каиро, каде
што пронашол строга архитектура којашто
сонцето ја оживува, со сите нејзини сенки и
нијанси на бои. Резултатот е архитектонска
икона составена од петкатна минималистичка
зграда и двокатно крило со геометриски
форми и естетски детали од уметноста и
архитектурата на муслиманскиот свет.
Одбивајќи ги сите понудени локации, Пеи
предложил објектот да се изгради на
самостоен остров. Изграден e на вештачки
остров на пристаништето во Доха.
Два моста ја поврзуваат предната јужна
фасада со главниот полуостров. Источната и
јужната страна се опкружени со парк, а
западната и северната фасада се маркирани
за пристаништето и го покажуваат минатото
на морската пловидба на Катар. Во
внатрешноста на зградата, висок атриум со
купола од нерѓосувачки челик над големи
дупли скали, дава зачудувачки централен дел
на ентериерот. Кружен перфориран метален
лустер обесен е над скалите, кои водат до
галериите. Стаклен ѕид-завеса, на северната
страна на просторот, нуди панорамски поглед
на заливот од сите пет ката на галерискиот
простор.
Музејот е под влијание на старата исламска
архитектура, но сепак има уникатно модерен
дизајн, со геометриски форми. Пустинското
сонце и ноќните светла активираат постојана
хипнотизирачка игра на бои и сенки на
фасадите обложени со француски варовник.
Ова е прв ваков вид на музеј во арапските
држави на Персискиот Залив, во кој е
претставен период од 14 векови исламска
уметност, вклучувајќи ракописи, ќерамика и
текстил.
Вториот дел на текстот за големиот
архитект Пеи, е за стаклената пирамида во
Лувр, проект за кој тој вели дека бил
најголемиот предизвик и најголемото
достигнување во неговата извонредна
кариера. Најтешката работа. Но со овој
проект тој подарил архитектонска икона на
градот на светлината, на Париз. Оставил
архитектонски белег на овој свет... свет кој го
напушти оваа година.
А неговото име И. М. (Ieoh Ming) значи „да се
направи неизбришлив белег... или да се впише
светлина“... n
Продолжува
ПОРТА
 архитектура

Реинтерпретација на лакот како

Ултимативно, објектот има за цел да го врати и одржи споменот на некогашната
џумрукана, а притоа да оддаде почит кон постоечкото урбано наследство и да
воспостави коегзистенција помеѓу ридот и реката

Коло, и зона 2 - анкетен конкурс за предлог- Декиќ, дипломиран продуцент за театар,

Никола ЃОРЃИЕВСКИ, м-р арх. и м-р пејз. арх.
ЗА КОНКУРСОТ
Ансамблот за народни игри и песни на
Србија, во соработка со Друштвото на
архитекти во Белград распиша отворен
конкурс за изработка на идејно решение –
нова зграда за државниот српски ансамбл –
Коло, прв специјализиран сценски простор
за уметнички игри во земјата. Локацијата на
новата зграда се наоѓа во централното
градско подрачје на Белград, општина Стар
Град, во непосредна близина на „Бранков
мост“ и реката Сава. Овој предел на
Косанчиќев венец е еден од културолошки
највредните и најрепрезентативните зони-
ведути на Белград. Дополнително,
локацијата е составена од две парцели; зона
1 - простор за новата зграда на ансамблот
38 ПОРТА 29 ноември 2019
решение на објект од областа на културата.
На местото на зона 1 се наоѓал првиот
постојан српски театар „Театарот на
Ѓумрук“ или „Ѓумрукана“ кој работел од 1841
до 1842-та година. Истиот објект претходно
бил административна зграда и царинарница,
изграден во 1835-та година, од каде и го
носи името „ѓумрук“- турски израз за царина,
употребуван во 19-тиот век. Зградата била
оштетена за време на Втората светска војна
и срушена во 1945-та година. Новото идејно
решение треба да претставува симболична
обнова и реминисценција на ѓумруканата, во
склад со конкурсната задача, програмските
барања и значењето и потенцијалот на
локацијата. Главната цел на овој конкурс е
избор на најквалитетното архитектонско-
урбанистичко решение од страна на
стручното жири, составено од: Владимир
радио и култура, директор на Ансамблот за
народни игри и песни на Србија - Коло,
Марко Стојчиќ, дипл. инж. арх., главен
урбанистички планер на Град Белград, како
и претставници од „Друштвото на архитекти
од Белград“, проф. Михаил Тимотијевиќ,
д.и.а., Анѓела Карабашевиќ, д.и.а., и Зоран
Радојичиќ, д.и.а.
Во следниот дел од текстот го
претставуваме третонаградениот проект, кој
е единствен од наградените трудови што
воспоставува проектантска асоцијација со
старата џумрукана. Автори на идејното
решение се: Милош Јокиќ, м-р арх., Тијана
Мачкиќ, м-р арх., Душан Николиќ, м-р арх., и
Никола Ѓорѓиевски, м-р арх. и м-р пејз. арх и
урбанист, како и надворешните
соработници: Стефан Илиќ, м-р арх. и
Милан Савовиќ д.и.а.
 ТРЕТОНАГРАДЕН ПРОЕКТ НА КОНКУРСОТ ЗА АНСАМБЛОТ ЗА НАРОДНИ ИГРИ И ПЕСНИ НА СРБИЈА – КОЛО

главен обликовен елемент

Проектот е опишан во три дела:

контекст, концепт (урбанизам) и концепт
(објект).

КОНТЕКСТ
На макрониво, локацијата претставува
физичка колизија од урбана археологија,
пејзаж и инфраструктура, непосредно во
градски контекст кој рапидно се
трансформира, морфолошки и
метафорично, отворајќи го прашањето за
културното милје на ХXI век. На микрониво,
локацијата е дефинирана преку
некогашниот асемблаж на Косанчиќев
венец кој се карактеризира со густо
поставени објекти од културно и историско
значење во чии архитектонски елементи се
препознаваат некогашните обликовни
аспекти на старата ѓумрукана. Исто така, во
физичка смисла, локацијата е дефинирана
преку топографијата на белградскиот
гребен, како и непосредната близина на
реката Сава. Уште една значајна просторна
детерминанта, опфатена во конкурсниот
распис, е новопроектираната проодна
улица на средишната кота од ридот, која
има тенденција да се надоврзе на низата
објекти кои ја тангираат. Специфичните
микроамбиентални елементи и простори во
близина на локацијата истовремено
претставуваат репери во урбаната матрица
на Белград, како „Големите скали“ -
значајна врска помеѓу старото градско
јадро и реката Сава, и променадата која
кулминира со уникатни погледи кон
речното устие, големиот воен остров,
тврдината „Калемегдан“ и „Нов Белград“.
Новиот објект претставува значајна
промена во познатата градската ведута, и
имајќи го тоа предвид, проектот се стреми
29 ноември 2019 ПОРТА 39
 да воспостави висинско вклопување со
постоечката урбана морфологија и
континуитет со изградениот уличен фронт,
а со тоа и со самиот белградски гребен, на
начин на кој би се постигнала интегрална и
кохерентна целина без нарушување на веќе
постоечките просторни атрибути и визури.
Од друга страна, димензиите на
парцелата повикуваат на проектантска
методологија која ги преиспитува
конвенционалните практики во доменот на
проектирање згради од ваква типологија,
имајќи предвид дека самите наложуваат
грациозно хоризонтално простирање.
Ултимативно, објектот има за цел да го
врати и одржи споменот на некогашната
ѓумрукана, а притоа да оддаде почит кон
постоечкото урбано наследство и да
воспостави коегзистенција помеѓу ридот и
реката.

КОНЦЕПТ (УРБАНИЗАМ)
Зоните кои ги опфаќа конкурсот
претставуваaт голем сегмент на територија
која недостасува во композицијата на
урбаниот асемблаж на Ксоанчиќев венец и
белградскиот гребен. Оваа урбана матрица
е предодредена со исклучителна
концентрација на културно и историско
наследство, кое на еден начин го отежнува
и условува експресионистичкиот
потенцијал на интервенцијата во
празнината. Првата зона е дефинирана со
објектот на ансамблот за народни игри и
песни, акцентирајќи ја празнината на
втората зона како обликовен аспект кој
понатаму игра улога во проектирање на
идејното анкетно решение за зграда од
областа на културата. Празното /void/, е
всушност метафоричен, но и физички
контраст на најпроминентниот елемент на
зградата на ансамблот – квадратна
театарска кула. Во таа смисла, сликата за
другиот објект станува негова инверзија –
отвор – кружен атриум. Овој метод е
пропратен и во предлог-програмата за
објектот од културата во зона 2 – дигитална
библиотека и музеј на дигиталните
уметности. Таквата библиотека, во
програмска смисла, претставува стремеж
кон иднината наспроти традиционалниот
тип, но исто така, како што објектот во зона
1 се реферира со старата ѓумрукана, така и
објектот во зона 2 се реферира со
некогашната зграда на народната
библиотека на Косанчиќев венец, која
настрадала при бомбардирањето на
Белград во 1941-та година. Од една страна,
двата објекта делат заеднички својства во
поглед на габаритот, волуменот и контактот
со ридот, но од друга страна, имаат
контрастно-дуален однос: тектоника

ПОРТА
наспроти трепет, кула наспроти атриум,
квадрат наспроти круг, лак наспроти
ортогонала, традиционално наспроти
современо.

КОНЦЕПТ (ОБЈЕКТ)
Концептот на проектот ја следи идејата
за реинтерпретација на лакот како главен
обликовен елемент во формацијата на
просторот, како надворешниот така и
внатрешниот. Освен тоа што ја
олицетворува изгубената слика на старата
џумрукана, претставува и континуитет на
повеќе-вековното постоење на лакот во
традиционалната српска архитектура како
и архитектурата во регионот. Во тој
контекст, лакот може да се смета за еден
архетипски елемент на овие простори, а
тоа го чини јасен, читлив и комплементарен
дел од составот на културното наследство
пошироко од урбаната матрица. Во поглед
на тематизација на просторот, објектот
може да го поделиме на поетичен и
прагматичен. Приказната за првиот
започнува со позиционирање на
гледалиштето нормално на главната улица,
така што истото се издига и го повлекува
тлото оддолу, дефинирајќи го јавниот
простор на објектот со својата изразита
тектоника. Фоајето, како клучен сегмент од
поетската половина, претставува фузија од
сите специфични елементи на зградата,
вклучувајќи го и јавниот аркаден уличен
трем кој го нагласува суперјавниот
карактер на овој простор. Композицијата
од бројно пресечени и вкрстени лакови,
сводови и волути, различни по висина,
распон, материјализација и функција,
генерира еден извонредно комплексен и
возбудлив простор. Оваа збирка од
простори ги поврзува главното гледалиште
и главната сцена, музејско-галерискиот
простор, мултифункционалната и главната
балетска сала, како и кровниот простор
/hortus ludi/ - рамнинско продолжение од
ридот кое вклучува отворен амфитеатар,
летна сцена, видиковец и кровна градина.
Фасадата претставува една респонсивна
аркадна рамнина која ја пресликува
геометријата и структурата на просторот
однадвор, и обратно, фасадата е одраз на
функцијата и темата на просторот однатре.
Спротивно на поетичниот простор, во
позадината на зградата, се наоѓа
прагматичниот простор. Овој дел е условен
од просторно-функционалната шема на
ансамблот. Тој претставува скелет што
спроведува функционално-просторна
дистрибуција за лесно работење на
зградата за ансамблот, како за потребите
на секојдневните активности, така и за
ноќните спектакли. n

ПОРТА
 архитектура
Програмско и просторно редефинирање
на спортскиот аеродром „Аџи Тепе“
Целта на ова истражување е просторно-
програмската трансформација на локацијата да
генерира културен, економски и образовен развој
на градот
Наслов „Нов центар за воздухопловство –
програмско и просторно редефинирање
на спортскиот аеродром Аџи Тепе,
Куманово
Тема „ТРАНСФОРМАТИВНИ
ТИПОЛОГИИ“ архитектонско
истражување на програмски
интегрирани објекти од општествен
карактер
Локација Аџи Тепе, Куманово
Автор Ангелов Александар м.и.а
Ментор проф. д-р Михајло Зиноски,
Катедра за проектирање општествени
згради, Архитектонски факултет – Скопје
Година 2019
42 ПОРТА 29 ноември 2019
Н
апредокот во науката,
технологијата и растот на
градовите се клучни точки за
луѓето да ги менуваат своите
потреби и да се прилагодуваат
на сите новитети. Новитетите, во секое поле
од животот на човекот, произлегуваат од
самиот поединец. Архитектурата, со цел да ги
задоволи менталните и физичките потреби на
корисникот, во склоп со потребата за естетика
и функционалност во просторот, игра многу
важна улога во нормалното функционирање
на денешницата.
Брзиот развој/трансформацијата на
општеството има потреба од воспоставување
на нови архитектонски концепти. Поимот
„трансформативни типологии“ претставува
архитектонско истражување во примената и
перцепцијата на постоечките и развивање на
нови модели на програмски интегрирани
архитектонски концепти.
Предмет на истражување е околината и
самиот спортски аеродром „Аџи Тепе“ во
Куманово. Аеродромот има поволна локација
во однос на градот, се наоѓа во
северозападниот дел од градот, а во
непосредна близина на централното градско
подрачје. Она што ја прави атрактивна оваа
локација е тоа што во минатото истата била
окупирана со голем број на настани, од
аеромитинзи, па сè до автомобилски собири,
на кои се сеќаваат жителите на градот.
Како резултат на неадекватни услови за
функционирање, денешната слика за истата
таа локација препознава само дел од она што
некогаш било препознатливо како програмска
структура, процес кој полека но сигурно го
деградира културолошкиот идентитет на
местото. Со програмирање на нови просторни
сценарија, просторот би бил центар на
социјални случувања и би генерирал
разновидни активности кај новите корисници.
Целта на ова истражување е просторно-
програмската трансформација на локацијата
да генерира културен, економски и образовен
развој на градот. Градот да стане
поквалитетно место за живеење, надополнето
со нови содржини, нови јавни простори што ќе
градат дијалектичка релација со
културолошкиот развој на местото. Жителите
на градот Куманово и околината, имаат
потреба од вакви програмски содржини каде
ќе можат да го поминуваат своето време на
квалитетен начин. Градот ќе добие нова
урбана димензија која со години не постои.
ВИЗИЈА ЗА НОВ РЕГИОНАЛЕН ЦЕНТАР ЗА
ВОЗДУХОПЛОВСТВО
Лоциран северозападно од централното
градско подрачје на Куманово, аеродромот
„Аџи Тепе“ е ситуиран на висорамнина со
надморска височина од 371 метар. Од
урбанистички аспект може да се каже дека
истиот се наоѓа меѓу селата Режановце и
Речица и населбата Долно Којнаре, од чија
страна има и најбрз пристап до градскиот

центар. Додека пак од сообраќаен аспект не
може да се каже дека постои некаква солидна
патна инфраструктура, која може лесно да
биде во целина со градското урбано ткиво.
Како критика може да се наведе и тоа дека
самата локација не е опфатена ниту во
генералниот, а ниту и во деталниот
урбанистички план на Општина Куманово.
Единствено може да се спомене дека
официјални податоци за документирање на
локацијата постојат во катастарските подлоги,
и според тоа станува збор за една огромна
катастарска парцела во државна сопственост,
со површина блиску до педесет хектари.
ГЕНЕЗА НА КОНЦЕПТ
Комплексниот состав на активностите кои
се одвиваат во воздухопловната дејност со
себе носат еден привлекувачки предизвик за
нивно архитектонско претставување. Притоа
произлегува еден автентичен пристап кон
нивно програмско сегрерирање со
истовремена просторна и конструктивна
интерпретација.
Генезата на концептот претставува
МАГИСТЕРСКИ ТРУД ОД АРХИТЕКТОНСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ
волуменска сегрегација на комплексната
проектна програма. Клучен фактор за
создавањето на концептот како таков е
правецот и поставеноста на веќе постоечката
писта. Лоцирањето на позицијата на истиот е
определена под влијание на сообраќајната
поврзаност со градското ткиво. Притоа се
предвидуваат и нови патни траси кои
овозможуваат полесен проток и пристап на
пешачки и моторен сообраќај, до и околу оваа
локација со значително големи димензии.
Волуменската генеза на концептот се
заснова на еден вид линеарен пристап кон
главната функција на објектот, а тоа е
едукацијата во полето на воздухопловството,
каде главни корисници на просторот се
младите кадети. Оттаму најважниот пристап
кон генезата на концептот е пристапот кон
нивниот контакт со природата на оваа дејност.
Концептот се генерира под влијание на
постоењето на некои основни правила во
воздухопловствените објекти. Едно од тие е
правилото на земјена страна (ground side) и
воздушна страна (air side). Правилото истакнува
дека комуникацијата помеѓу овие две страни е
лимитирана и контролирана најмногу поради
безбедносни причини. Па така, концептот
главно се дели на волумени кои имаат директна
поврзаност и потреба да бидат во таканаречена
земјена страна, и на волумени кои имаат јасна
природна врска со таканаречената воздушна
страна. Нагласувајќи го автентичниот пристап
кон проектот и истовременото почитување на
духот и атмосферата на воздухопловната
дејност, во некои моменти се случуваат и
спојувања и испреплетувања на овие волумени -
архитектонски потег изразен преку мостовска
комуникација помеѓу главните програмски
волумени.
Со други зборови, концептот претставува
генеза на интерактивен пристап кон
различните корисници на истиот, кој има за
цел сите да ги сплоти и да ја нагласи нивната
љубов кон воздухопловството.
29 ноември 2019 ПОРТА 43
 ПРОЕКТНА ПРОГРАМА
Содржината на програмата на
архитектонскиот концепт може да се
подели на неколку примарни диспаратни
категории. При физичкото формирање и
делење на целовитоста на овој концепт во
засебни волумени, три од тие категории се
поврзуваат со хоризонтален мостовски
контакт. Во целина го формираат јадрото
на овој концепт и претставуваат јасна
испреплетеност на контрастните
таканаречени земјена и воздушна страна
(air and ground side). Оваа засебна целина
во рамките на концептот е претставена со
три главни објекти: Музеј на
воздухопловство, Школа за
воздухопловство и Сместувачки објект.
44 ПОРТА 29 ноември 2019
Музејот на воздухопловство има
репрезентативна содржина и му дава јасна
слика на посетителот за природата на
воздухопловството, а воедно и го отсликува
историското значење на локацијата. Неговата
внатрешност доминира со еден голем
внатрешен волумен погоден за изложување на
артефакти од воздухопловен карактер од
историско значење. На првиот кат, покрај
галерискиот коридор се сместени галерии за
мали артефакти, додека пак на приземје се
наоѓаат простории со интерактивни,
угостителски и комерцијални функции. На
горните нивоа се наоѓаат простории за
воздухопловна школа, административни
простории на музејот итн.
Школата за воздухопловство претставува
простор, каде едукативната дејност во полето
на воздухопловство се сведува на директна
корелација помеѓу субјективноста и
објективноста, односно помеѓу теоретската и
практичната настава. Од особена важност во
внатрешноста на школата се истакнува
просторот предвиден за телескопските
трибини, прилагодливи за настани и
интерактивни предавања од полето на
воздухопловството. Алтернативно, просторот
има функција на аудиториум, како и простор
за социјализација.
Сместувачкиот објект има примарна
функција на привремено сместување по
принцип на студентско сместување
(dormitory). Движењето на кадетите од
сместувачкиот објект и движењето на
вработените во школата од музејот се
пресудни за генерирање на основната форма
на концептот кој се заснова на нивно
сретнување во една целина со иста цел –
воздухопловна едукација.
Спортско-рекреативниот објект се
надоврзува последователно на сместувачкиот
објект, принцип на профилизирањето на
неговите корисници. Како две главни
содржини се јавуваат едно повеќенаменско
игралиште и затворен базен. За подобар
економски придонес, спортско-рекреативниот
дел е достапен и за надворешни посетители.

ЗАКЛУЧОК
Градот како морфолошка појава претставува
артефакт во континуирана промена. Тој не
смее да се перципира само како машина во
која се живее, туку напротив, градот
претставува жив организам во кој битуваат
уникатни фрагменти, места каде што секој
поединец би можел да се пронајде. Потребата
за урбана регенерација и реобнова на градот
не подразбира формална замена на
архитектонскиот фонд со нов, туку се стреми
кон осознавање на грижлив и внимателен
пристап при процесот на реобликување на
неговиот урбан ентитет. Истражувањето на
темата трансформативни типологии, резултира
со архитектонски решенија кои ги следат
промените во општеството, динамичноста во
архитектонските концепти, како и опфатот на
различните компатибилни и диспаратни
програми во една целина во зависност од
потребите на новите корисници и економскиот
бенефит. Истражувачкиот процес резултира со
визија за нов архитектонски модел, кој се смета
за успешен доколку е позитивно восприемен од
своите корисници. Овој модел првенствено се
стреми да ги вреднува и истакне вредностите
на духот на местото, преку визијата за нов
центар за воздухопловство.. n

29 ноември 2019 ПОРТА 45

ПОРТА
ПОРТА
 сообраќај

Кои се решенијата за
јавниот превоз на Скопје?
Ако Скопје ја поддржува и сака да гради политика на одржлив транспортен
систем тогаш многу е важно да дефинира системски мерки кои долгорочно и
посветено ќе ги реализира во наредниот период

проф. д-р Никола КРСТАНОСКИ, дипл. сооб. инж. l Со децении наназад постои конфликт планирање, во градот Скопје доминира

П
помеѓу урбаното планирање на градот и употребата на автомобилот. Автомобилот,
сообраќајот во него. Ова е голема тема ако е основно средство за движење во
окрај секојдневните проблеми
која бара пошироко образложение, но градот, бара премногу урбан простор за
на метеж во сообраќајот,
накусо проблемот може да се дефинира движење и мирување (висококапацитетни
недостаток на паркинг-места,
како директен судир меѓу урбано сообраќајници и многу паркинг-места), па
ниско ниво на безбедноста и
планирање (особено во некои делови на разбирливи се (и практично нерешливи)
ниска сообраќајна култура на
градот – Центар, Карпош, Капиштец, последиците на сообраќаен метеж,
учесниците во сообраќајот, секоја зима,
делови од Аеродром, Кисела Вода) со застои, зголемено загадување итн.
вниманието кон проблемите на сообраќајот
високи густини на живеење и други l Многу важна причина зошто автомобилот
уште повеќе се засилува заради
намени на земјиште, што би е прв избор за движење низ Скопје е
загриженоста на јавноста од зголеменото
подразбирало планирање на урбана фактот дека постојниот систем на јавен
загадување на воздухот.
мобилност првенствено базирана на градски превоз не ги задоволува
Кога станува збор за транспортниот
јавен градски превоз, пешачење, потребите на граѓаните. Овде не се мисли
систем на град Скопје, посебно можат да се
велосипед и др. Но, наместо на тоа дека превозниците во јавниот
издвојат два големи проблеми кои се
алтернативните видови на мобилност, кои градски превоз даваат лоша услуга (во
коренот на сите сообраќајни неволји на
би биле соодветни на постојното урбано условите во кои работат, тие работат
градот:
48 ПОРТА 29 ноември 2019
 ПРОБЛЕМИ НА ТРАНСПОРТНИОТ СИСТЕМ
одлично), туку се мисли на фактот дека
градот Скопје со својата големина и
структура одамна го надраснал
автобускиот систем на превоз. На градот
ИТНО му е потребен
висококапацитативен, брз јавен градски
превоз, способен брзо, редовно, удобно
да превезува поголеми маси на луѓе. За
споредба, во едно истражување кое го
направив неодамна, во земјите на ЕУ
најдов 34 градови со големина помеѓу
400 и 650 илјади жители. Сите 34 градови
освен автобускиот систем имаат барем
уште еден или повеќе други
висококапацитетни видови на јавен
градски превоз. Седумнаесет градови од
тие 34 имаат метро систем, поголемиот
дел имаат трамвајски систем, автоматски
водени системи, брз автобуски систем
или регионална железница. Еден
куриозитет е дека и градови помали од
400 илјади жители имаат метро систем.
Градот Бреша во Италија има само 190
илјади жители и има метро линија.
Покрај идентификацијата на коренот на Пример на траса на брз трамвај
проблемите на сообраќајот во Скопје, пред
инфраструктура системски мерки кои долгорочно и
да се дадат препораки како тој да се
l Градење на урбана средина пријатна за посветено ќе ги реализира во наредниот
развива во иднина, корисно е да се согледа
пешачење период.
какви политики и какви решенија денес се
l Поддршка на разни видови на Според мене најважно е Скопје да добие
актуелни во ЕУ и светот.
изнајмување и заедничка употреба на висококапацитативен, брз и еколошки чист
ЕУ преку серија на различни документи
разни превозни средства јавен градски превоз, кој со својата
(директиви, регулативи, бела книга,
l Апсолутна поддршка на еколошки чисти квалитетна и брза услуга ќе се наметне на
стратегија за развој на транспортниот
погонски технологии за возилата граѓаните како најдобра опција за движење
систем), со потполна поддршка на јавноста,
l Смирување на сообраќајот во станбени низ градот. Ако нема квалитена понуда на
јасно се определува за ОДРЖЛИВ развој на
зони јавниот градски превоз, може да се прават
урбаниот сообраќај, за тежнеење кон
l Итн. милион кампањи во стилот „употребувајте
почиста животна средина и повисок
Во рамките на ваквата политика ЕУ јавен градски превоз за почист воздух“, но
квалитет на урбано живеење.
обезбедува и големи средства за оваа од тоа нема да има никакви видливи
Основните мерки како да се постигне
намена преку своите фондови. резултати. Впрочем, тоа се покажа кога
одржлив урбан транспортен систем се:
Земајќи ја во обѕир оваа куса анализа, Скопје во деновите на висока загаденост на
l Обесхрабрување на употреба на
што би се издвоило како итна препорака за воздухот воведе бесплатен јавен превоз, па
автомобил во градот
градот Скопје? не беше забележано некое значајно
l Унапредување на квалитетен јавен
Ако Скопје ја поддржува и сака да гради зголемување на бројот на патници.
градски превоз
политика на одржлив транспортен систем Каков е можниот избор на
l Развивање на велосипедска транспортна
тогаш многу е важно да дефинира висококапацитативен, брз јавен градски

Примери за брз автобуски систем

29 ноември 2019 ПОРТА 49

АРТ во Zhuzhou во Кина (трамвај на пневматици, воден со ознаки на коловозот)
превоз во Скопје?
Идеално би било кога би можело да се
изгради метро систем. Но, тој е премногу
скап и Македонија дефинитивно нема
услови за тоа во овој момент.
КОИ СЕ МОЖНОСТИТЕ ЗА СКОПЈЕ?
1. Брз трамвај (LRT – Light Rail Transit)
Основни карактеристики се:
- Физички одвоена траса (подигната со
рабник, одвоена со столпчиња) заради
брзо и непречено движење од останатиот
сообраќај.
- Раскрсниците се во ниво, регулирани со
светлосни знаци – семафори со
обезбеден приоритет за трамваите. Имено
системот го детектира наидувањето на
трамвајот кон раскрсницата и променува
зелена фаза за него, без обѕир во која
фаза бил циклусот.
- Наплатата е или со интелигентни картици
во возило или на станици
- Трасите во профилот на сообраќајницата
можат да се постават на крајната десна
страна, во средишниот дел или двете
насоки на едната или другата крајна
страна на сообраќајницата. Каде има
50 ПОРТА 29 ноември 2019
можност се води и надвор од профил на
сообраќајница или во тунел (особено низ
централно подрачје на градот)
- Напојувањето е со надземна електрична
мрежа со пантографи
2. Брз автобуски систем (BRT – Bus Rapid
Transit)
Основни карактеристики се:
- Физички одвоена траса (подигната со
рабник, одвоена со столпчиња) заради
брзо и непречено движење од останатиот
сообраќај.
- Раскрсниците се во ниво, регулирани со
светлосни знаци – семафори со
обезбеден приоритет за трамваите. Имено
системот го детектира наидувањето на
трамвајот кон раскрсницата и променува
зелена фаза за него, без обѕир во која
фаза бил циклусот.
- На вистински БРТ систем наплатата е
надвор од возило на станиците. Некои
системи кои имаат електронски систем за
наплата, имаат наплата и во возило
- Возилата се најчесто зглобни автобуси.
- Погонот во поново време може да биде на
LPG, CNG, батерии со полнење на
крајните станици и во поново време со
горивни ќелии со водород како гориво.
Трамвај на водород од Кина
3. Автономен брз јавен градски превоз
(Autonomous Rail Rapid Transit – ART)
Нов концепт, применет само во еден град
во Кина. Мешавина меѓу трамвај и автобус.
- Нема шини, возилата по надворешен
изглед се зглобни трамваи, но на
пневматици. Возилото се води со помош
на водилки нацртани на коловозот и
систем на сензори и ласерски читачи кои
го водат возилото прецизно по
предвидената траса. Авторите на оваа
технологија тврдат дека дури има и
флексибилност да ја напушти
предвидената траса (ако има препрека) и
да се управува како автобус.
- Возилата се зглобни состави со три или
пет делови со капациет од 300 до 500
патници.
- Максимална брзина до 70 км/час.
- Напојувањето е со литиум – титаниум
батерии кои можат да се полнат на
крајните станици или на секоја станица за
време од 30 секунди.
- Системот е во експлоатација само во еден
град во Кина од 2017 година – градот
Zhuzhou.
- Системот е тестиран во Катар во пустинска
клима, но не е тестиран во зимски услови.
4. Трамвај со горивни ќелии со водород
како гориво
Овој концепт е сосема нов, развиен во
Кина, но сè уште нема примена во светот. Се
работи за шински возила кои би можеле да
развијат 70 км/час и со капацитет од 370
патници.
5. Брз автобуски превоз со погон на
водород
Според некои медиуми во Македонија,
градот Скопје ја разгледува можноста за
воведување на БРЗ АВТОБУСКИ ПРЕВОЗ –
БРТ. Автобусите би биле произведени од
производителот ВАН ХОЛ кој има фабрика
во Скопје. Домашното производство секако
може да донесе повеќе предности.
Главните транспортни коридори на кои би
било логично да се постават трасите на БРТ
системот би биле:
1. Ново Лисиче – Ѓорче Петров
2. Бутел – Капиштец или Бутел - Кисела
Вода
3. Кружна линија со трансфер станици
Воведувањето на системот на БРТ
подразбира и целосна реконструкција на
мрежата на линии на јавниот градски
превоз, со примена на концептот на главни
коридори опслужени од БРТ и автобуски
линии хранителки кои ќе се надоврзуваат на
главните БРТ линии.
Се разбира по целата должина на трасите
на БРТ треба да се изработат нови проекти
за сите раскрсници, заради преуредување
на сообраќајните ленти, регулација и заради
обезбедување на приоритет на возилата на
БРТ системот.
Конкретните решенија ќе се најдат со
изготвување прво на идејно сообраќајно
решение, а потоа и главни проекти за целата
должина на сообраќајниците каде поминува
трасата на БРТ.
Проектот за БРТ ќе бара не само
проектирање на системот на БРТ туку и
обемен проект за оптимизирање на целата
мрежа на линии на јавен градски превоз во
согласност со изворите и целите на
патувања во градот.
Со обѕир на обемноста и сложеноста на
овие проекти, реално е дека дури и да се
обезбедат веднаш средствата за Примери на проектни решенија за БРТ систем
реализирање на БРТ во Скопје, желбите на
политичарите за брза реализација не се
можни. Но важно е целата замисла да се
реализира врз основа на квалитетно и
добро обмислени проекти, кои ќе
резултираат во квалитетни, а не половични
решенија за иднината на градот Скопје.
ВАЖНО: Каков било систем на брз
капацитативен превоз да се воведе во
Скопје, исклучително е важно да се
обезбеди физичка одвоена траса од
останатиот сообраќај и апсолутен
приоритет на раскрсниците. Во спротивно,
на пример би добиле заглавен трамвај во
сообраќај наместо денешен заглавен
автобус во сообраќај за скапи пари, а
јавниот градски превоз би бил бавен и
нередовен, односно би останал
непривлечен. n

29 ноември 2019 ПОРТА 51

 енергетска ефикасност
Подобрена ефикасност и намалување
на трошоците за енергија
Услугите што се обезбедуваат од ЕСКО вклучуваат
снабдување со енергија за инфраструктура,
финансирање и управување со ризик
Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
К
омпанија за енергетски услуги
(ЕСКО) е компанија која
обезбедува сеопфатни
енергетски решенија за своите
клиенти, вклучувајќи ревизија,
редизајн и спроведување на промени во
начините на кои потрошувачот троши
енергија. Главна цел на ваквиот систем на
работење е подобрена ефикасност и
52 ПОРТА 29 ноември 2019
смалување на трошоците. Други можни
услуги што се обезбедуваат од ЕСКО
вклучуваат снабдување со енергија за
инфраструктура, снабдување со енергија,
финансирање и управување со ризик.
Токму оваа сеопфатност на услугите го
разликува ЕСКО од енергетска компанија,
чија главна дејност е единствено
обезбедување енергија на своите клиенти.
Обично, компензацијата на ЕСКО се
заснова на перформанси, така што
придобивките од подобрената енергетска
ефикасност се делат меѓу клиентот и ЕСКО.
ЕСКО честопати користи договорно
работење, што значи дека доколку
проектот не обезбеди поврат на
инвестицијата, ЕСКО е одговорна да ја
плати разликата, со што ќе ги увери своите
клиенти во заштедата на енергија и
трошоците. Затоа, ЕСКО се суштински
различни од консултантските инженери и
изведувачи на опрема: првите обично се
плаќаат за нивниот совет, додека вторите
се платени за опремата, но ни едните ни
другите не прифаќаат ризик од проектот.
Начинот на којшто ЕСКО ја нудат услугата
претставува убедлив поттик за нивните
клиенти да инвестираат.
 ЕСКО МОДЕЛ ВО МАКЕДОНИЈА (ESCO – ENERGY SERVICE COMPANY)

е
ТИПИЧНИ КАРАКТЕРИСТИКИ
Некои типични карактеристики на ЕСКО се
следниве:
Сопственост - ЕСКО може да бидат
приватни компании, независни или дел од
голем конгломерат, државни, непрофитни,
здружени вложувања, производители или
подружници на производители.
Клиенти - ЕСКО обично се
специјализираат за гранки на пазарот по
сектор (индустрии, комунални услуги,
недвижности и сл.) и според големината
(големи или мали проекти).
Технологија - Некои ЕСКО имаат
технолошка специјализација (на пр.
осветлување, HVAC, одреден индустриски
процес), додека други се насочени кон
холистички пристап.
Финансирање на проектот - Финансиските
можности се разликуваат во зависност од
финансиската состојба на ЕСКО. Некои
имаат големи матични компании, што им
овозможува да финансираат проекти. Сепак,
сите ЕСКО зависат до одреден степен на
финансирање од трети страни. Финансиите Закон треба да се оддели енергетската Досега тимот оствари исклучителен
за спроведување на енергетски услуги ЕСКО ефикасност од Законот за енергетика со што напредок во постигнувањето три клучни
компанијата може целосно или делумно да ќе овозможи многу подобро регулирање на вредности: да направи скрининг на
ги обезбеди самостојно. Во случај на секторот и имплементација на овој вид моменталната состојба со националното
делумно финансирање на ЕСКО, покрај проекти. законодавство, да ги анализира постојните
сопствените средства, може да користи ЕСКО моделот почна да се презентира во обрасци на договори за енергетски услуги,
средства како што се заеми или Република Македонија на крајот од 2018 особено од правна гледна точка, и да
финансирање од трети лица. ЕСКО или година со почетокот на проектот на предложи список на потенцијални проекти
третата страна (во зависност од договорот за Европската банка за обнова и развој (ЕБОР) за енергетска ефикасност. Воедно, интерес
енергетска услуга) презема целосна или за изнаоѓање на потенцијални проекти во за вклучување во проектот пројавија 21
делумна одговорност за финансискиот, областа на енергетската ефикасност. општина, од кои за првата фаза се избрани
техничкиот и трговскиот ризик во однос на Основната цел на оваа иницијатива е да се пет пилот-општини (Василево, Чешиното –
спроведувањето на договорената енергетска идентификува и да се поддржи Облешево, Македонска Каменица, Радовиш и
услуга. подготовката на проекти за енергетска Валандово) во кои се спроведува техничката
ефикасност (ЕЕ) во јавниот сектор, кои помош за склучување на договори за
ЕСКО МОДЕЛОТ ВО МАКЕДОНИЈА достигнува комбинирана вредност за енергетски услуги во доменот на јавното
Тенденцијата на Владата на Македонија е инвестирање од најмалку пет милиони евра. осветлување. Во моментов, три од петте
да го регулира секторот за енергетска Земјите кои се таргетираат се: Македонија, општини веќе имаат објавено јавни повици
ефикасност и со тоа да ја транспонира Косово и Албанија со фокус на ЕСКО за изнаоѓање на ЕСКО партнер за
Директивата 2012/27 / ЕУ, Директивата проектите за улично осветлување. формирање на јавно-приватно партнерство
2010/31 / ЕЗ и Регулативата 2017/1369. За оваа цел, формиран е тим од експерти по ЕСКО модел. Предмет на инвестицијата
Предлог-законот за енергетска ефикасност од различни научни полиња за поставување на ЕСКО е модернизација на постојното
во моментов е во завршна фаза на на основа за развој на ваков вид на јавно осветлување без притоа да предизвика
донесување. Со стапување на сила на овој финансирање. јавен долг за општината која го спроведува

ПОРТА

проектот. Со проектот се опфатени три
фази и тоа:
- фаза на подготовка која опфаќа детална
анализа и припрема за имплементација од
страна на избраниот приватен ЕСКО партнер
- фаза на имплементација кога системот
на јавно осветлување ќе биде модернизиран
во максимално времетраење од 12 месеци
- последна фаза како период на гаранција
ПОРТА
од максимум осум години во кој ЕСКО
партнерот врши поврат на вкупната
инвестиција преку месечни договорени
накнади, а во зависност од нето-
финансиската корист со која се здобила
општината од модернизацијата на системот
за јавно осветлување преку заштедите на
електрична енергија.
Најповолниот понудувач се избира со
електронска аукција спроведена на системот
за е-концесии поставен на серверот на
Министерство за економија. Како
критериуми, освен квантитативните, постојат
и квалитативни критериуми во однос на
животниот век на понудената светилка и
истиот изнесува 15 отсто од вкупниот број на
поени. Предмет на позитивна електронска
аукција е само квантитативниот критериум
кој е изразен преку нето-финансиската
корист за корисникот, во овој случај
општината.
Првите најповолни понудувачи се планира
да бидат избрани кон почетокот на следната
година кога се планира да биде отворена и
втората фаза од проектот, со нови општини
вклучени во процесот за техничка помош.
Дополнително, освен споменатиот договор
за енергетски услуги, предмет на анализа ќе
биде и договорот за снабдување со енергија
со кој ќе бидат опфатени проекти од типот
на мали дистрибутивни системи за греење.
Во овој контекст, дополнителни општини ќе
бидат вклучени како пилот-проекти со цел
спроведување на овој вид на договори за прв
пат во нашата земја. n
ПОРТА
 екологија

Информирани граѓани против

Опасностите што ги носат климатските промени ќе предизвикаат проблеми во

земјоделството, здравството, туризмот, биолошката разновидност, иако штетните
влијанија можат да се намалат со мерки кои дури создаваат нови зелени работни места
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

К
лиматските промени се тука и
сега, но треба да се работи на
нивно намалување. Институтот за
комуникациски студии заедно со
своите медиумски партнери меѓу
кои и „Порта 3“ изминатата година работеа на
зголемување на информираноста за
промените во климата, последиците од нив и
можните решенија како полесно да се
справиме со она што нè очекува нас и светот.
Преку кампањата „Не игнорирај! Реагирај! Се
направи обид оваа исклучително сложена
тематика да стане попристапна за граѓаните.
Како што се согласија повеќето учесници на
завршната конференција од кампањата
насловена како „Климатска акција: Да се
спречува и да се лекува“, што се одржа на 21
овој месец, населението веќе ги чувствува
проблемите и затоа треба да знае што му се
56 ПОРТА 29 ноември 2019
 ЗАВРШНА КОНФЕРЕНЦИЈА НА КАМПАЊАТА „НЕ ИГНОРИРАЈ! РЕАГИРАЈ!

в климатските промени
случува, што може да стори и што треба да
бара од носителите на одлуки.
Ризиците од недостиг на вода, опасностите
од пожари и природни непогоди, новите и
досега непознати загрозувања на здравјето и
можноста да исчезнат некои земјоделски
производи на кои сме навикнати се само дел
од темите кои преку сеопфатни анализи и
други медиумски содржини беа обработувани
во рамките на кампањата.
Со сето тоа учесниците во проектот
обезбедија аргументи со кои го потврдија
мотото на кампањата - Климатските промени
не смеат да се игнорираат и мора нешто да се
направи во врска со нив. А, од носителите на
одлуки овие пораки ги слушна првиот човек на
државата претседателот Стево Пендаровски
кој упати и свои. Иако шефот на државата има
ограничени надлежности кога станува збор за
управувањето со институциите, сепак од она
што тој го презентираше може да се заклучи
дека тој веќе реагира и не игнорира. Ја вратил
Стратегијата за климатска акција на средно образование да добијат интегрирано Галовеј, напоменувајќи дека секој граѓанин
доработка, најави вклучување на граѓанските еколошко образование за заштита на треба да даде свој придонес, рециклирајќи
организации во Советот за безбедност, животната средина. пластични предмети.
побара зголемување на мрежата на заштитени Британската амбасадорка, Рејчел Галовеј „Мора да бидеме строги кога станува збор
подрачја и генерално истакна дека ќе се вели дека денеска на повеќе начини – со за еколошките и економските промени“, вели
залага за политики што на проблемите од кампањи, протести, документарци се прават Галовеј и додава дека е потребна долгорочна
животната средина им ја даваат важноста што обиди за подигнување на свеста за потребата стратегија со цел итно и правилно да се
им следува. од заштита на животната средина и напомена адресира проблемот.
„Нашата држава претставува една од дека светот на глобално ниво се соочува со Според климатските сценарија, средната
најважните точки на биодиверзитетот во закани, кои ќе влијаат на сите нас. Таа истакна годишна температура во земјава ќе се зголеми
Европа, според бројот на регионални, дека до крајот на векот се прогнозира за 1,9 степени Целзиусови до 2050 и врнежите
национални и локални ендемити. Охридското зголемување на температурите на глобално ќе се намалат за речиси 23 отсто до 2100
и Преспанското Езеро, кањонот Матка, ниво за два до четири степени и додаде дека е година.
високите планински врвови на Шара во себе потребно да се сменат овие негативни Достапноста на населението до вода ќе
кријат огромен број на видови, кои се докази промени. биде ограничена, а сувите периоди и
за богатата природна историја на државата. Особено важно во таа насока е влијанието ненадејните поплави ќе бидат почести и
Од друга страна, Северна Македонија има што до даваме на индивидуално ниво, смета повеќе изразени. Негативните ефекти на
најмал процент на заштитени подрачја во
регионот и во Европа. Шар Планина, Осогово
и Јабланица, се само дел од подрачјата кои
чекаат на конечна законска заштита. Сметам
дека преку зголемување на мрежата на
заштитени подрачја ќе се гарантира
опстанокот на многу растителни и животински
видови, како и на нашите ретки екосистеми“,
рече претседателот Пендаровски.
Претседателот изрази поддршка до
граѓанскиот сектор, кој се залага да имаме
поголем државен буџет за заштита на
животната средина, со цел да се приближиме
до просекот во ЕУ. Исто така даде поддршка
и за создавање на национален фонд за
заштита на животната средина, но додаде
дека е потребно и да се инвестира во
образованието со цел учениците во основно и

ПОРТА
 Влијанието на климатските промени врз здравјето на луѓето
климатските промени ќе ги намалат приносите
кај најголем дел од земјоделските култури и ќе
ги зголемат ризиците врз здравјето на луѓето.
Опасностите што ги носат климатските
промени ќе предизвикаат проблеми во
земјоделството, здравството, туризмот,
биолошката разновидност, иако штетните
влијанија можат да се намалат со мерки кои
дури создаваат нови зелени работни места.
Сепак, сериозноста на последиците ќе
зависи од способноста на државата да се
подготви и да се справи со климатските
промени.
ПРОФЕСОРИ И ЕКСПЕРТИ БАРААТ
УБЛАЖУВАЊЕ НА КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ
Професори и експерти од земјава и
регионот дискутираа за постоечките ризици и
за решенијата за адаптација и ублажување на
климатските промени.
Професорот Невен Дуиќ од Универзитетот
во Загреб - Катедра за енергетика,
електроника и животна средина говореше за
декабронизација преку енергетска
58 ПОРТА 29 ноември 2019
транзиција. Според него потребни ни се
паметни енергетски системи кои се евтини и
едноставни, а исто така потребен ни е и
флексибилен природен гас.
Циркуларната економија е клучна во
борбата против климатските промени, а
Ладеја Кошир Година, претседател на
Европската платформа на засегнати страни
на кружна економија вели дека е потребна
климатска акција за зелени работни места и
јакнење на економијата. „За пронаоѓање нови
решенија за подобра животна средина
потребна е креативност и отвореност. Треба
да се направи концепт за управување со
ресурсите. Зелените работни места младите
сè повеќе ги препознаваат, а фирмите се
придвижуваат кон циркуларната економија“,
вели Година.
Професорот Никола Поповски ги претстави
бенефитите од јаглеродното оданочување.
Според него во 2017 година еколошките
даноци во ЕУ изнесувале 368,8 милијарди
евра што е 2,4 отсто од БДП на ЕУ-28 и 6,1
отсто од вкупните јавни приходи. Во
Македонија во 2017 година еколошките
даноци изнесувале 180,6 милиони евра или
околу 1,9 отсто од БДП, што е за 0,1 отсто
повеќе отколку во 2016 година.
Поповски објасни дека според Евростат
емисијата на овие гасови во ЕУ меѓу 1990 и
2017 година е намалена за 22 отсто односно
1.240 милиони тони еквивалент на СО2. „Во
ЕУ на еколошка заштита се трошат околу 2,1
отсто од БДП на ЕУ или 300 милијарди евра
годишно“, нагласи Поповски. Тој рече дека
според Евростат Македонија ја зголемува
емисијата на јаглеродни оксиди која во 2006
година била 100, а во 2012 изнесувала 115.
Извештајот, пак, на Државниот завод за
статистика вели дека индексот на емисија на
стакленички гасови во 2014 година е 70,2,
додека во 1990 година тој бил 100.
Според професорот решенијата, како што
се вели и во извештајот на Меѓународниот
монетарен фонд од октомври годинава, се во
јаглеродните даноци. „За намалување на
емисиите, јаглеродните даноци на понудата
се најмоќни и најефикасни затоа што тие им
овозможуваат на фирмите и домаќинствата по
најниски трошоци да најдат начини на
намалување на користење на таа енергија и
преминување кон почисти алтернативи“,
објаснува Поповски додавајќи дека овие
даноци треба да бидат ненаменски за да може
потоа Владата да ги прераспределува онолку
колку што ќе биде потребно за заштита на
животната средина.
Климатските промени имаат големи
ризици за здравствениот систем.
Професорот Драган Ѓорѓев од Институтот за
јавно здравје вели дека климатските
промени веќе одамна не се шпекулација.
„Климатските екстреми како поплавите или
бурите уништуваат мали комунални
заедници, но и региони, дури и цели земји.
Топлотните бранови го влошуваат и
постојното ниво на аерозагадување, ги
зачестуваат болестите на циркулаторниот
и респираторниот систем, а во одредени
услови и резултираат со смртни случаи.
Истражувањата покажуваат дека без
адаптација последиците од топлотните
бранови во Европа до 2100 година би
досегнале до 200 илјади смртни случаи
годишно“, вели Ѓорѓев. Тој вели дека со
климатските промени се очекува да се
зголеми товарот на болести поврзани со
топлотни бранови, болести преносливи
преку вектори, загадена храна и алерго-
респираторни болести. За време на топлите
бранови порастот на температурата за еден
степен Целзиусов над границата од 30,8
степени води кон зголемување на смртноста
за 4,8 отсто. Исто така, додава Ѓорѓев, со
порастот на температурата климатските
промени имаат влијание и врз порастот на
продукцијата на полен и продолжување на
сезоната на поленска алергија, ќе има
зголемена проваленца и опстанок на
одделни членконоги како комарци и крлежи,
ќе се размножуваат патогени
микроорганизми, а ќе се зголемат и
болестите поврзани со загадена вода и
храна. Решението за спас од ова Ѓорѓев го
гледа во намалување на аерозагадувањето,
мониторинг на здравствената безбедност на
водата за пиење, отстранување на отпадните
материи, заштита на социјално загрозените
групи население, промоција на здрави
животни стилови и подготвеност за
делување во услови на кризи и катастрофи.
На конференцијата за урбаните отворени
простори и пејзажната архитектура низ да ги употребуваме растенијата“, нагласи за географија при ПМФ во Скопје смета дека
призмата на климатските промени говореше Хаџи Пецова. последиците од климатските промени
универзитетската професорка Стефанка Хаџи Деканот на Факултетот за земјоделски различно ќе се одразат на различните видови
Пецова. „Пејзажната архитектура има клучна науки и храна при УКИМ, Вјекослав туризам, но заедничко им е што ќе бидат
улога во унапредување на квалитетот на Танасковиќ говореше за важноста од негативни за сите видови туризам и за сите
животот и животната средина бидејќи нејзина рационалната употреба на водата во подрачја во државата.
цел е да ја воведе природата во урбаните одржливото земјоделство. Експертите, професорите, како и
простори. Основните причини поради кои Шумите се клучни во справувањето со поддржувачите на кампањата „Не игнорирај!
треба да се познава дисциплината пејзажна климатските промени и затоа треба со нив Реагирај! едногласни се дека борбата со
архитектура за ублажување на климатските рационално да се управува смета професорот климатските промени мора да продолжи затоа
промени во урбаните средини се тие што на Љупчо Несторовски кој говореше за начините што тие се наша реалност и влијаат на се
тој начин ги планираме урбаните зелени за одржливо управување со шумите. околу нас, а сите заедно имаме обврска да
простори и планираме или дизајнираме како Професорот Ивица Милевски од Институтот обезбедиме поздрава животна средина. n

29 ноември 2019 ПОРТА 59

ПОРТА
ПОРТА
 уметност

Култура на спектакл и вештина

Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх.

За Марина Абрамовиќ перформансот е

уметност на трансформација која се
одвива низ размена на енергија меѓу
изведувачот и публиката. Низ целата
своја кариера истражува теми на
духовна и емоционална
трансформација, користејќи широк
спектар на медиуми

62 ПОРТА 29 ноември 2019


на контрола на телото
В
о Музејот на современата
уметност во Белград, со
медиумска помпа каква ѝ
доликува на светска ѕвезда,
неодамна беше отворена
ретроспективната изложба „Чистач“ на Марина
Абрамовиќ. Таа е една од најголемите
уметници на перформансот во светот на
современата уметност. Се врати во својот
ВО БЕЛГРАД „ЧИСТАЧ“ НА МАРИНА АБРАМОВИЌ
роден град после 44 години, на повик на
Владата на Србија, која ја финансира нејзината
изложба со 660 илјади евра. Граѓанските и
опозициските кругови на Белград, како и дел
од белградските уметници не ја дочекаа со
големо воодушевување, главно од следниве
причини: заради тоа што буџетот на изложбата,
целосно покриен од страна на Владата е
еднаков на годишниот буџет на Музејот на
современата уметност во Белград и заради тоа
што Абрамовиќ после 44 години отсуство реши
да одговори на повикот токму на оваа Влада.
Ја посетив изложбата. Јас не сум ликовна
критичарка, но како љубител и редовен
консумент на уметноста, ќе се обидам да ви ги
изложам моите лични импресии за изложбата и
да ви ги пренесам информациите кои го следеа
овој спектакл во медиумите.
Феноменот Марина Абрамовиќ се состои од
култура на спектакл и вештина на контрола на
телото.
Изложбата хронолошки ги следи сите фази
на нејзината педесетгодишна кариера,
почнувајќи од раните шеесетти години па сѐ до
денес. Поставена е на пет нивоа (пет катови и
полукатови). Изложени се повеќе од 120 дела:
слики, цртежи, објекти, фотографии, звучни
видеодела, филмови, сценографии и архивски
материјал. Вклучени се и антологиски дела од
уметноста: „Ритмови“ 1973-74 г., „Томасови
усни“ 1975 г., „Релациони работи“ 1976-77 г.,
„Премин на ноќното море“ 1982-86 г., како и
дела кои особено го одбележаа нејзиниот
опус: „Балкански барок“ 1997 г. , „Куќа со
поглед на океан“ 2002 г., „Уметникот е
присутен“ 2010 г.
ПЕРФОРМАТИВНА УМЕТНОСТ
Со оглед дека се работи за перформативна
уметност која не секогаш може да се повтори,
начинот на изложување на делата е таков што
29 ноември 2019 ПОРТА 63

дел од нив се прикажани преку аудио и
видеодокументи за нив. Но, има и дела кои се
поставени во оригиналниот формат кој
дозволува интеракција со посетителите. Тоа
пак од своја страна претставува нова визуелна
и аудитивна игра. Најмалку два часа се движите
низ музејските простори обземени од една
посебна атмосфера. Видеопроекции на
големи платна, ќелии заштитени со паравани и
прегради, во кои се одвива приказ на звучни
перформанси и живи дела. Можете да броите
зрна од ориз, да ја ставите главата на перница
од камен или пак да ја запеете хумната „Хеј
Словени“. Публиката е во континуирано
движење, тивко обземена од случувањата. По
некое време јас се почувствував длабоко
емоционално допрена. Сепак, мора да се
напомене дека за вистинско и потполно
доживување потребна е одредена едукација,
познавање на нејзиното дело, познавање на
пораката и приказната на секој перформанс,
нивниот јазик и контекстот во кој се создадени.
Во една просторија изложени се нејзините
почетни работи: масла на платно, портрети,
студии и цртежи. Некои од нив се изложени за
прв пат. „Автопортрет“, „Портрет на бабата
Црногорка“ од 1965 г., масла на платно од
серијата „Судир на камиони“ 1963-65 г. Тоа се
рани творби кои гравитираат кон апстрактниот
и фигуративниот експресионизам, но
покажуваат дека Марина го ослушнува
просторот околу себе и има интереси во
различни насоки, од кои подоцна само еден ќе
го преокупира нејзиното битие.
Откако се прослави со неколку радикални
перформанси во 1975 година, од кои еден
беше кога околу папокот со жилет си изрежа
ѕвезда петокрака, Марина заминува од Белград
и со својот тогашен животен и уметнички
партнер Улај, почнува да ја гради кариерата
како перформативна уметница во Америка.
Двајцата стануваат познати по перформансот
„Одење по големиот ѕид“ кој се состоеше од
пешачење по Кинескиот ѕид. Притоа тргнуват
од спротивни страни на ѕидот, таа покрај
64 ПОРТА 29 ноември 2019
Тибетанците, престојува меѓу шаманите во
Бразил. Јога, будизам, зен-будизам, разни
видови на медитација – овие духовни вежби ги
преведува на јазикот на Западот и од нив
прави уметност. Тоа што е возбудливо во
нејзината уметност и што предизвикува
емоции и мачнина е фактот дека како
материјал го користи своето тело, повремено
со употреба на садистички елементи во
работата, при што се обидува да ги надвладее
физичките граници и границите на болката.
Во еден перформанс „Ритам 0“ изложени се
72 предмети што ги употребува, меѓу кои
ножици, ножеви и пиштол.
Своите мемоари ги насловува „Поминувам
низ ѕидови“, мислејќи на емоционалните
ѕидови, оние низ кои најтешко се поминува.
Жолтото Море, а тој од пустината Гоби.
Изложбата делумно се поврзува и со
Поминуваат 2.500 километри за да се сретнат
интимниот дел на нејзиното семејство во
на средина. Со тоа се завршува и нивната
Социјалистичка Југославија. Ќерката на двајца
турбулентна врска, по што Марина продолжува
партизански херои зборува за нејзиното
да ја гради својата кариера сама.
растење, за личните односи со родителите -
мајката опседната со контрола и строгиот
ПЕРФОРМАНСОТ Е УМЕТНОСТ НА
татко. Бегството во уметноста за неа е бегство
ТРАНСФОРМАЦИЈА
во слободата.
За Марина Абрамовиќ перформансот е
На Запад на почетокот била доживувана
уметност на трансформација која се одвива
како источноевропска уметница, но
низ размена на енергија меѓу изведувачот и
интересно е дека таа во својот говор на
публиката. Низ целата своја кариера
отворањето на оваа изложба „Чистач“ нагласи
истражува теми на духовна и емоционална
дека „е српска уметница, а нејзиниот интимен
трансформација, користејќи широк спектар
поглед во раните дела е југословенски“.
на медиуми. Инстинктот ја води надвор од
Сепак, новинарската и критичката јавност
подрачјето на објаснивото и рационалното.
констатира дека Марина Абрамовиќ веќе
Истражувањата на можностите на телото ја
одамна е над таквите категоризации.
водат кон источните техники за постигнување
Ако се следи докрај поставката се
духовност. Една година престојува кај
забележува дека таа постојано ги
Абориџините, 25 години соработува со
поместувала своите физички и ментални
граници, истражувајќи духовни и емоционални
теми. „Перформативната уметност ја има таа
трансформациска моќ на сосема посебен
начин, на кој другите уметности ја немаат.
Кога имате добар перформанс се случува
чудо“, ќе рече таа во едно свое интервју. Тоа
го потврди со перформансот „Уметникот е
присутен“, кој стана мејнстрим-арт, кога во
2010 година во музејот МоМА во Њујорк,
помина три месеци седејќи по осум часа
дневно пред празна маса и гледајќи во човек
од публиката кој би седнал отспротива. 850
илјади луѓе дошле и седнале пред неа за тие
три месеци. Многу од нив плачеле. Суштината
е во дисциплината на гледање, а не во она
што уметникот го гледа. Седејќи така со
месеци таа всушност поместувала
емоционален ѕид и создавала некакво поле на
енергија. „Прашањето за гледање во магаре
или за разбирање на уметноста е застарено,
одговор нема, сѐ може да стане уметност“,
вели Славенка Дракулиќ.
Ќе го спомнам перформансот „Кромид“,
премиерно прикажан 1995 г. кој не е меѓу
најзначајните, но ги содржи главните начела
на нејзиното делување. Видеото трае 10
минути и описот е „Јадам голем кромид со
лушпа, со очи вперени во небото и се жалам
на својот живот“. За тоа време слушате текст
со нејзиниот глас: „Уморна сум од често
менување авиони, чекање во чекални на
автобуски станици, аеродроми. Уморна сум од
чекање на бесконечни пасошки контроли, од
купување набрзина во трговски центри.
Уморна сум од сѐ повеќе и повеќе одлуки за
кариерата, музејски и галериски отворања,
бескрајни приеми, стоење со чаша обична НА ЛИСТАТА НА НАЈВЛИЈАТЕЛНИТЕ ЖЕНИ Стокхолм, Хумлебеку (Данска), Осло, Бон,
вода, глумење дека сум заинтересирана за ВО СВЕТОТ Фиренца и Торуњ (Полска). Изложбата во
разговор. Уморна сум од напади на мигрена, Марина Абрамовиќ е една од Музејот на современа уметност во Белград
самотни хотелски соби, валкана постелнина, најмаркантните појави во современата беше враќање таму каде што во 1975
послужување по собите, меѓуградски перформативна уметност и е на листата на година таа ја почна својата кариера. За
телефонски повици, лоши тв-филмови. највлијателните жени во светот. Не припаѓа само еден месец продадени се околу шест
Уморна сум од заљубување во погрешни мажи, на која било заедница ни група, и како што илјади влезници за изложбата, што имајќи
уморна од засраменост заради големиот нос тоа добро го констатира Миљенко Јерговиќ, предвид дека се работи за изложба на еден
и големиот задник, засрамена сум заради таа не застапува никого освен себе, а визуелен уметник, според официјалната
војната во Југославија. Сакам да одам некаде нејзината уметност останува во главата, се ликовна критика е посетеност од рангот на
толку далеку, да бидам недостапна за доживува длабоко во плексусот, во душата. Вудсток.
телефон и факс. Сакам да остарам и ништо да Нејзината уметност предизвикува експлозија Тоа што последната станица од светстката
не ми е важно. Сакам да разберам и јасно да на трепет, мачнина, предизвикува плач и турнеја на големата изложба „Чистач“ е
увидам што се крие зад сè ова. Сакам повеќе сосема ретко чиста радост. токму Белград, носи посебна порака. Тоа е
да не сакам.“ Овој перформанс го видов во Заради нејзината автентичност и заради расчистување со минатото, поглед наназад
1995 г. кога Марина гостуваше во Музејот на статусот на ѕвезда кој го ужива во Америка, од нова точка, затворање на кругот и
град Скопје на покана на Слободан Унковски. и неа и нејзината уметност ја следи гламур. враќање кон себе. Или како што тоа убаво го
Сегашната изложба ми го врати доживувањето Изложбата во Белград е последна станица сумираше Јерговиќ: „Тоа е сведување сметка
оттогаш. на нејзината светска турнеја која ги опфати со себе, со Белград и со целиот свет“. n
29 ноември 2019 ПОРТА 65
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА