327

ДЕКЕМВРИ 2023/ЈАНУАРИ 2024

Интервјуа со добитниците на
наградите ПОРТА 3
Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
А РХИ Т Е К Т УР А ДУП Алумина: Планот не само што не е завршен,
Е КОЛО Г И Ј А туку е во рана фаза на подготовка
Сон и стварност - поглед во еден друг свет

120 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
18 28
ИНФО 6
ДОБИТНИЦИ НА ГОДИШНАТА НАГРАДА
ПОРТА 3 ЗА 2023!

ИНТЕРВЈУ 8
Д-Р ВЛАДИМИР Б. ЛАДИНСКИ, НАГРАДА
ЗА АРХИТЕКТУРА ПОРТА 3 2023

ИНТЕРВЈУ 14
ПРОФ. Д-Р МИЛОРАД ЈОВАНОВСКИ –
НАГРАДА ЗА ГРАДЕЖНИШТВО ПОРТА 3

ИНТЕРВЈУ 18 36
БОРЕНКА - НАГРАДА
ЗА ЕКОЛОГИЈА ПОРТА 3 2023

СТАВ 22
ПЛАНОТ НЕ САМО ШТО НЕ Е ЗАВРШЕН,
ТУКУ Е ВО РАНА ФАЗА НА ПОДГОТОВКА

ГРАДЕЖНИШТВО 28
ПОТРЕБА ОД ГРАДБА НА НОВИ БРАНИ
ЗА СОЗДАВАЊЕ НА НОВИ ВОДНИ
АКУМУЛАЦИИ ВО МАКЕДОНИЈА

ГРАДЕЖНИШТВО 32
ГРАНИТ И СЕ Е МОЖНО

AРХИТЕКТУРА 36 46 52
ГРАН ПРИ ЗА АРХИТЕКТОНСКА РЕАЛИЗАЦИЈА
НА БИМАС 2023 ЗА ИВАНОВ ИНЖЕНЕРИНГ

AРХИТЕКТУРА 42
ЗДРАВКО РАФАИЛОВСКИ СО ИЗЛОЖБА
И СО КНИГА НА БИМАС

AРХИТЕКТУРА 46
МАРОКО – ДРЖАВА НА КОНТРАСТИ И
КУЛТУРНО И ОПШТЕСТВЕНО НАСЛОЈУВАЊЕ

AРХИТЕКТУРА 52
ГРАДОТ НА МЕСЕЧИНАТА
– АРХИТЕКТОНСКА КНИЖЕВНОСТ 58
ЕНТЕРИЕР 58
ПРИЈАТЕН И НЕПОСРЕДЕН АМБИЕНТ
ЗА КЛИЕНТИТЕ И ЗА ВРАБОТЕНИТЕ

УМЕТНОСТ 62
СОН И СТВАРНОСТ
- ПОГЛЕД ВО ЕДЕН ДРУГ СВЕТ

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 327 ПЕТОК 29.12.2023 ГОДИНА XIX
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Oвој број на „Порта 3“ е исполнет со Исто така во последно време е зголемен
сумирање на нНовогодишниот број на интерес за концесискиот договор за градба на нови соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
Порта 3 е збогатен со повеќе четива. брани и хидроцентрали на Црна Река, односно за Ангела СТЕФАНОВСКА
Бројот го почнуваме со значајна информација, финансирањето на градбата на Чебрен и Галиште. По Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
добитниците на сега веќе традиционалната награда тој повод професорот од Градежниот факултет Скопје Бојана ПАЛИФРОВСКА
Бошко ВИДОЕСКИ
Порта 3, која оваа година се доделува јубилеен петти пат. ни зборува за потреба од градба на нови брани за Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Наградата за архитектура е доделена на нашиот создавање на нови водни акумулации во Македонија. Даниела МЛАДЕНОВСКА
најверен и еден од најквалитетните соработници Низ фото сесијата ви го прикажуваме обемот на Дамјан БАЛКОСКИ
Душанка ШУЛОВИЌ
д-р Владимир Б. Ладински. Ладински е регистриран работите на првата делница од автопатот Скопје – Блаце Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
архитект и овластен менаџер во Велика Британија, која се очекува да биде завршена во април 2024 година. Ивана ГРУПЧЕ
каде живее и работи повеќе децении. Тој е главен Продолжуваме со објектот на бирото Иванов Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
Натка ЌОСЕВА
архитект во Јавно претпријатие за проектирање во инженеринг кој е добитник на Гран При на БИМАС 2023. Невена ГЕОРГИЕВСКА
Гејтсхед. Континуирано се надградува, и времено Во рамки на овогодинешното Биенале се Никола ЃОРЃИЕВСКИ (Данска)
се вклучува во образовна и истражувачка соработка случи уште еден значаен настан, архитект Здравко графички уредник:
на универзитетите во Кембриџ и Универзитетот Рафаиловски, се претстави со изложба и со книга со Гоце ЦВЕТАНОСКИ
Aмерикан Колеџ во Скопје. Добитник е на повеќе неговите дела за што ни пишува нашиот соработник.
фоторепортер:
награди за својата работа, сите на Кралскиот институт Нашата соработнична пишува за своите Kиро ПОПОВ
на британските архитекти, како и на Златен венец на впечатоци од Мароко каде ја затекна и страшниот
лектор:
Асоцијацијата на овластени инженери за високоградба. земјотрес. Со восхит говори за земјата што Дијана РИСТОВА
Наградата за градежништво отиде во рацете на претставува континуитет на културно, социјално,
Издавачки совет:
Проф. д-р Милорад Јовановски, редовен професор градителско и сеопфатно општествено Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
при Градежниот факултет, на Катедрата за геотехника. наслојување на различни историски периоди. дипл.инж.арх. - претседател
Бил претседател на Друштвото за геотехника на Градот на месечината – Ерихон е вечна инспирација Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
Македонија, автор или коавтор е на околу 210 на „нашиот Палестинец“, архитект од Скопје, кој живее вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
трудови и три универзитетски учебници. Добитник и работи во Јордан и кој низ аерхитектонска поезија дипл.град.инж.
е на Голем златен медал на честа од Австриското ни раскажува за страдањата на неговиот народ и Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
здружение на архитекти и инженери. Во моментов е неговиот град Ерихон, тој најстар град во светот.
заменик-претседател е на Меѓународното друштво Во рубриката ентериер ви претставуваме деловен Управител:
Раде ЈАНКОВ,
за механика на карпи и инженерство во карпите. простор комплетно во согласност корпоративните
Најголемата волонтерска иницијатива за пошумување вредности кои ги негува клиентот: „извонредност, Издавач:
на опожарени подрачја Боренка во организација страст, партнерство, доверба, агилност“. „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
на Сојуз на извидници на Македонија е добитник на Билјана Јуруковски е позната македонско- „Биропрес“ ДОО Скопје
наградата за екологија. Проектот за пошумување се австралиска фотографка. Нејзините уметнички Ул. Васил Ѓоргов број 21,
спроведува во соработка со ЈП Национални шуми. патувања ја носат во Африка каде ги фотографира влез 2, локал 7, 1000 Скопје
Потоа секако следат интервјуа со последните племенски заедници кои ја зачувале
наградените, кои имаат многу нешта да ни својата традиционална култура. Таа се интересира e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
раскажат за свето работење и активности. и за нивната религија и култура, за нивниот начин на
Во моментов се дигна голема прашина околу живот. Патува низ Етиопија, Јужен Судан, Северна Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
ДУП за градска четврт З06 блок З06.11 во Општина Кенија, Ангола, Конго, но не само во Африка, 2300 Кочани
Карпош - Скопје или попознат како ДУП Алумина. оди и во Монголија, Виетнам, Индонезија.
Авторот на планот ни зборува за начинот на Маркетинг:
info@porta3.com.mk
изработка на планот, кој се уште е во рана фаза на biroproekt@biroproekt.com.mk
подготовка и активностите поврзани со истиот. ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 071 252 641

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.

327
ДЕКЕМВРИ 2023/ЈАНУАРИ 2024

Интервјуа со добитниците на
за физички лица: 800 ден.
ГРАДЕЖНИШТВО
АРХИТЕКТУРА
наградите ПОРТА 3

ДУП Алумина: Планот не само што не е завршен,

жиро сметка: 300000001995035 во
ЕКОЛОГИЈА туку е во рана фаза на подготовка
Сон и стварност - поглед во еден друг свет
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница Датум на печатење: 25.12.2023

Број на примероци: 600
AФРИКА НА
БИЛЈАНА ЈУРУКОВСКИ Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.

120 ДЕНАРИ
 инфо

Добитници на
ГОДИШНАТА НАГРАДА
ПОРТА 3 ЗА 2023!
орта 3“ единствено списание универзални критериуми за доделување на

„П за архитектура, градежништво
и екологија во нашата држава,
секогаш се труди да афир-
мира вистински вредности, да пофали, но и
да критикува, преку текстови на Редакцијата
и на соработниците. Во рамките на своето
делување „Порта 3“ доделува и награди во
трите области со кои се занимава. Оваа го-
дина наградата се доделува јубилеен, петти
пат.
Целта на наградата е да афирмира по-
единци, групи, тимови или компании кои се
стручни во своите области и со своето делу-
вање и знаење ја унапредуваат професијата
со која се занимаваат. Сферата која ја по-
крива наградата „Порта 3“ се разликува од
наградите кои вообичаено се доделуваат кај
нас. Ова подразбира дека наградата може
да се додели на поединци, тим, компанија,
институција или општествена активност и
ангажираност во различни домени на инже-
нерството, проектирањето, изведувањето,
публицистичката, истражувачката и на-
учната дејност, едукацијата, како и обла-
стите кои се нераскинлив дел од
инженерската професија како што се гео-
техника, енергетска ефикасност, дигитални
технологии и други.
Сметаме дека е многу важно да имаме
наградата со што достојно и стручно ќе им
оддадеме почит на оние што неуморно и по-
светено се занимаваат со професијата, а
нивното делување ја унапредува струката.
Наградата претставува вреднување на про-
фесионален труд и благодарност за оние
кои негуваат вистински вредности и кои ус-
пеаја со својата работа, доследност и веш-
тина да придонесат за квалитетот на
професијата.
Критериуми за доделување на наградите
Креативен, стручен и интелектуален при-
стап на архитектурата, градежништвото и
екологијата и дејностите поврзани со нив.
Квалитетни објекти кои се значајна и впечат-
лива архитектура, создадени со квалитетни
функционални решенија, урбанистички со-
одветно поставени кои се вклопуваат во
околината и придонесуваат за нејзино уна-
предување, современо архитектонско обли-
кување постигнато со првостепена
пластика, комплексни градежни и еколошки
зафати и интервенции. Признати професио-
налци и во странство, способни секаде да
ги совладаат стручно сите предизвици.
Општествена одговорност во планира-
њето на просторот – урбанизам, одржливост
на околината, амбиентот, научни студии и
анализи, поддршка на градежната инду-
стрија, животната средина, културен иденти-
тет, висок професионален морал. Придонес
за развој на професиите преку делување на
различни начини, и валоризирање, негување
и заштита на стручноста.
Комисијата за доделување годишна на-
града „Порта 3“ од областа архитектура,
екологија и градежништво 2023 година ра-
ботеше во состав:
1. Сања Раѓеновиќ-Јовановиќ, дипл. инж.
арх. – главен и одговорен уредник на „Порта
3“
2. Вања Дончева-Рајатоска, дипл. инж.
арх. – претседател на Издавачкиот совет на
„Порта 3“
3. Натка Ќосева, дипл. инж. арх. – сора-
ботник на „Порта 3“
4. доц. д-р Златко Зафировски, дипл.
град. инж. – член на Издавачкиот совет на
„Порта 3“
5. Даниела Младеновска – соработник за
екологија на „Порта 3“

Наградата за архитектура ПОРТА 3 2023 година му се доделува на архитект д-р Владимир Б. Ладински
Д-р Владимир Б. Ладински е регистриран архи-
тект и овластен менаџер во Велика Британија.
Дипломира на Архитектонскиот факултет во
Скопје. Интердисциплинарните постдипломски
студии по просторно и урбанистичко планирање
во Љубљана ги завршува на Англија Раскин Уни-
верзитетот во Кембриџ и станува магистер по ур-
банистичко и регионално планирање на тема
„Станбената обнова во Скопје по земјотресот од
1963 година“. Докторира на ИЗИИС во областа
на заштита од земјотреси преку урбанистичко и
архитектонско планирање и проектирање. За-
вршува студии за настава во секторот за дожи-
вотно образование, и дипломски студии по
лидерство и менаџмент.
Својата професионална кариера ја започнува
во „Македонијапроект“ - Скопје, а по заминува-
њето во Англија првин работи во приватно про-
ектантско биро во Кембриџ (Николас Реј
6 29 декември 2023
Овластени Архитекти) од кое по околу една деце-
нија се префрла во Јавно претпријатие за про-
ектирање во Гејтсхед (Служба за проектирање)
каде подоцна станува и главен архитект. Него-
вото професионално искуство опфаќа работа на
нови, како и адаптација и доградба на постојни
објекти во доменот на образованието, домува-
њето, социјалната заштита и културата, и вклучува
работа на заштитени објекти од градителско на-
следство и проекти во заштитени амбиентални
средини, или пак во заштитени зелени подрачја.
Континуирано се надградува, и времено се
вклучува во образовна и истражувачка соработка
на универзитетите во Кембриџ, Нортамбрија и во
Њукастел каде се јавува како истражувач, ин-
структор, ментор и надворешен испитувач. До-
полнително во рамките на работната
организација се јавува како ментор за професио-
нална пракса, и како рецензент на научни списа-
нија. Како редовен професор придонесува во
наставата на предметот Одржливо проекти-
рање на Факултетот по архитектура и дизајн на
Универзитетот Aмерикан Колеџ во Скопје и се
јавува како ментор на магистерски трудови.
Објавува над 300 текстови во списанија од до-
менот на градежништвото во Северна Македо-
нија од кои најголемиот број за Порта 3, како и
околу 40-тина трудови во научни и стручни пуб-
ликации во земјата и во странство.
Во јавниот сектор главно работи на обра-
Наградата за градежништво ПОРТА 3 2023 година му се доделува на проф. д-р Милорад Јовановски
Проф. д-р Милорад Јовановски e редовен
професор при Градежниот факултет, на Катед-
рата за геотехника. Дипломирал на Рударско-
геолошки факултет во Штип при УКИМ во 1988
Наградата за екологија ПОРТА 3 2023 година се доделува на БОРЕНКА – волонтерска иницијатива за
пошумување на опожарени подрачја
БОРЕНКА – единствената боенка која
враќа живот е најголемата волонтерска ини-
цијатива за пошумување на опожарени под-
рачја во организација на Сојуз на извидници
на Македонија под покровителство на Мини-
стерство за земјоделство, шумарство и водо-
стопанство.
Сојуз на извидници на Македонија е на-
ционална извидничка организација, најголе-
мата организација за деца и млади во
Македонија со 70-годишно искуство.
Во последните две години, Македонија
беше зафатена од повеќе од 500 шумски по-
жари со финансиска штета од околу 14 ми-
лиони евра. Врз основа на предвидувањата
на ЈП „Национални шуми“ ќе бидат потребни
повеќе од 50 години за да се обнови ште-
тата направена во последните две години на
повеќе од 30.000 хектари шумска површина.
Во 2022 година, Сојузот на извидници на
Македонија ја започнува најголемата волон-
терска иницијатива за пошумување на опо-
жарени подрачја во Македонија – Боренка.
зовни, станбени, социјални и културни објекти
меѓу кои особено се истакнуваат и два награ-
дени на коишто тој се јавува како водечки про-
ектант. Адаптацијата и доградбата на црквата
„Света Мери“ во Центар за културно наследство
во Гејтсехд е добитник на Меѓурегионалната
награда за заштита на објекти (2011), на Меѓу-
регионална златна награда за архитектура
(2011) и на Регионална награда за архитектура
(2009), сите на Кралскиот институт на британ-
ските архитекти, како и на Златен венец на Асо-
година, магистрирал во 1993 година на Рудар-
ско-геолошки факултет во Белград, Србија, а
докторирал во 2001 година на Градежен факул-
тет - Скопје при УКИМ. Предава поголем број на
предмети како: „Инженерска геологија“, „При-
менета хидрогеологија“, „Геотехнички истражу-
вања“, „Подобрување на карпи“, „Механика на
карпи“, „Свлечишта и стабилност на косини“,
„Проценка на ризици во геотехника“ и други.
Тој е активен член на поголем број на стручни
здруженија како: Друштвото за геотехника на
Македонија (каде од 2014 до 2018 бил претседа-
тел), Здружението „Македонски комитет за го-
леми брани“, Друштвото за патишта на
Македонија, Македонското друштво за геоло-
гија (каде е потпретседател), Инженерската ин-
ституција на Македонија (каде бил
потпретседател од 2016 до 2020 година) и др.
Тој е и прв претседател на Одделението за гео-
техника при Комората на овластени архитекти и
овластени инженери во периодот од нејзиното
Проектот за пошумување се спроведува
во соработка со ЈП Национални шуми кои
обезбедуваат подготовка на теренот и
саден материјал како и давање стручна
помош, експертиза и надзор во дејствијата
за садење.
Боренка е интерактивна акција која има
за цел да ја подигне свеста на граѓаните,
особено на децата и младите, за важноста
на шумите, заштитата на природата, после-
диците од глобалното затоплување и пре-
венцијата и заштитата од пожари. Како дел
од акцијата БОРЕНКА, се користат т.н. бо-
ренки - јаглени моливи направени од изго-
рени дрвја. Покрај волонтирањето,
граѓаните можат да се вклучат во акциите за
пошумување на уникатен начин користејќи
ги овие БОРЕНКИ, на сајтот на организа-
цијата можат да нацртаат сопствено дрво,
да му дадат име и да го засадат во вирту-
елна шума. За секое засадено дрво на стра-
ницата, волонтерите на Борeнка ќе посадат
вистински расад на опожарена земја.
цијацијата на овластени инженери за високо-
градба (2009). Центарот за културно наслед-
ство „Земјата на дабот и железото“ во
Винлатон Мил е добитник на Националната на-
града за нов објект на Асоцијацијата на овла-
стени инженери за високоградба (2019).
Владимир Ладински е добитник на Национал-
ната награда за најдобар проектант на стан-
бени и мали комерцијални објекти на
Градежната инспекција на локалните власти во
Англија (2022).
основање до 2016 година.
Автор или коавтор е на околу 210 трудови
објавени во зборници на трудови од домашни и
меѓународни конгреси или списанија од кои
голем дел се на SCI-листата. Автор е на три уни-
верзитетски учебници.
За своите залагања, во 2019 година добива
Голем златен медал на честа од Австриското
здружение на архитекти и инженери за особени
заслуги во развојот на инженерската геологија и
геотехниката. Тој е почесен член на Српското
друштво на градежни инженери и на Друштвото
на патишта на Македонија, а добил и признанија
за развој на геотехниката од Комората на овла-
стени архитекти и овластени инженери.
Член е на Меѓународното друштво за меха-
ника на почви и геотехничко инженерство како
и на Меѓународното друштво за механика на
карпи и инженерство во карпите, каде во момен-
тот е заменик-претседател за периодот од 2023
до 2027 година.
Досега во Боренка се имаат вклучено по-
веќе од 1 000 волонтерите, пошумени се
осум опожарени подрачја, засадени се по-
веќе од 30 000 садници и спроведени се по-
веќе од 50 едукативни работилници за
повеќе од 5 000 деца во четири региони од
земјава. n
29 декември 2023 7
интервју Д-Р ВЛАДиМиР Б. ЛАДиНсКи, НАгРАДА зА АРхиТЕКТуРА ПОРТА 3 2023

Искуството стекнато во
„Македонијапроект“ ми помогна
за работењето во Британија
Архитектурата веќе со децении на светско ниво е
подложена на континуирана ерозија, како професија
каде квалитетот на проектите во голема мерка е
одраз на ентузијазмот и професионалноста, а уште
повеќе и на прекувремената неплатена работа на
архитектите и соработниците. Така што не е ни за
чудење дека сè почесто се јавуваат иницијативи за
организирање на архитектите и соработниците во
струкови синдикати

Црква „Света Мери“ , Гејтсхед

 Црква „Света Мери“ , Гејтсхед
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

едакцијата на Порта 3 со

Р задоволство ја додели наградата

на архитект кој неуморно се
занимава со архитектура во
повеќе сфери на професијата.
Долго работите во Британија. Што беше
потребно за да се почне да се работи како
архитект, како течеше тој процес?
n Со оглед дека станува збор за
квалификации стекнати надвор од
Европската Унија, а за регулирана
професија и со закон заштитена титула
„архитект“, но не и функција, процесот и
обврските бараа значителен напор. Така,
беше неопходно да се признаат претходно
стекнатите квалификации надвор од ЕУ од
страна на струката (Одборот за регистрација
на архитекти или од Кралскиот институт на
британските архитекти), да се стекнат
најмалку 24 месеци надгледувано искуство
во струката од кои барем 12 месеци под
менторство на регистриран архитект во
Велика Британија, и успешно да се завршат
едногодишни постдипломски студии за
Професионална пракса и менаџмент во
архитектурата со што се смета дека
кандидатот го положил последниот, третиот
дел на испитот на Кралскиот институт на
британските архитекти. По ова кандидатот
мора да се регистрира како архитект при
Одборот за регистрација на архитекти
доколку сака да биде „архитект“ во Велика
Британија. Членството во Кралскиот
институт на британските архитекти и
добивањето на титулата овластен архитект е
исклучиво по желба на кандидатот со оглед коишто се резултат на разликите во на секој посебен вид на објекти. Наспроти
дека само Регистрацијата е задолжителна локалните контексти. Кај нас отсекогаш се ова во Британија се учи проектирањето како
според Законот за архитекти. следел германскиот модел каде една дисциплина, но во која урбанистичките
Пред заминувањето во Британија, веќе архитектурата се смета како инженерска и техничките аспекти на проектирањето се
имавте проектантско искуство, работевте дисциплина, за разлика од англискиот модел интегрирани во рамките на проектот на
во „Македонијапроект“. Ви помогна ли каде повеќе се смета како применета којшто се работи. Ова овозможува студентот
искуството стекнато кај нас во работењето уметност. Дополнителните разлики истовремено да ги разгледува сите
во Британија? произлегуваат од фактот дека кај нас најзначајни аспекти на проектот во рамките
n Несомнено, искуството стекнато во архитектурата е излезна квалификација која на еден проект, а не поединечно и не
„Македонијапроект“ многу ми помогна за отвора можности за влез во повеќе области, секогаш поврзано како кај нас. Веројатно
работењето во Велика Британија. Особено како проектирање, надзор, изведба, предмер дополнителна значајна разлика е дека
фактот дека во Македонија многу се и пресметка, урбанизам, конзервација, периодот на професионална пракса за
користат армиранобетонски конструкции, а дизајн, проект-менаџмент итн. Наспроти ова подготовка на полагање на стручниот испит
коишто ретко се практикуваат во Британија во Британија изборот од погорните во Британија детално е структурирана, така
со оглед на високата цената на работна дисциплини се прави пред отпочнувањето на што се знае кои аспекти секој кандидат треба
рака. Имав среќа првиот проект на којшто студиите со оглед дека повеќето се посебни да ги помине за да може да пристапи кон
работев (Центар за обука за менаџери во професии, така што образованието на полагање на стручниот испит. Оттука за
Веар) да биде со армиранобетонска носива архитектите главно е насочено кон очекување е дека новите архитекти ќе
конструкција, што ми овозможи полесно да проектирањето. излезат со приближно подеднакви
се прилагодам и да придонесам на проектот. Други значајни разлики се дека кај нас познавања од праксата во струката.
Постојат ли разлики во работењето и наставата и проектирањето се поделени по Како резултат на ова секој систем
стручноста на архитектите кај нас и во предмети коишто овозможуваат стекнување оформува профили со специфични разлики,
Британија? на основни познавања за различни видови на потребни да одговорат на локалните
Несомнено, постојат разлики во објекти, но ограничуваат во која мерка потреби и на пазарите во коишто делуваат
работењето и во стручноста на архитектите, студентот може да навлезе во проектирањето архитектите.
29 декември 2023 9

Црква „Света
Мери“ , детаљ
Денес работите како архитект во Јавно
претпријатие за проектирање во гејтсхед.
Што подразбира вашата работа?
n Јавните претпријатија за проектирање
во принцип смеат да работат само за јавниот
и за непрофитниот сектор и се
самофинансирачки. Опстанокот им зависи
од приходот со кој тие ќе ги покријат
трошоците на своето работење, а претходно
определениот реализиран вишок ќе го
префрлат на општината за да се поддржи
финансирање на задолжителните обврски
како социјалната заштита и образованието.
Оттука условите на работење се
исклучително сложени особено по светската
финансиска криза од 2008 година, по која
општинските буџети драстично се намалени,
а со тоа и средствата за поддршка на нови
проекти. Од друга страна поголемиот дел
од проектите со финансиска поддршка на
„Земјата на дабот и железото“ во Винлатон Мил
државата сè почесто директно се
реализираат преку преселектирани рамки за
јавни набавки во кои скоро исклучиво
доминираат приватни компании или
конзорциуми. Како резултат на ова,
секторот е подложен на голема
трансформација, но и на ерозија на
капацитетот и обемот на работа.
Вообичано работата е разновидна, а по
реорганизацијата, фокусот на службата е
само на поголеми проекти. Тоа вклучува
изработка на студии за постојните објекти и
парцели за да се помогне да се одлучи
нивната иднина. Изработка на проекти од
идејни скици заклучно со проверка на
дефектите една година по завршувањето на
градбата. Изработка на проектни програми
за објекти, заштита на интересите на
општината преку ревизија на проектите
сработени од надворешни организации и
проект-менаџмент. Советодавни услуги на
оддели во рамките на општината, како и
професионални услуги за други јавни или
непрофитни организации. Учество во
изработка на плански и други документи во
рамките на општината.
Најголем дел од Вашето творештво е
адаптација и доградба на постојни објекти
и на социјални објекти за стари лица и
млади со попреченост. Тоа се објекти кои
во голема мера недостасуваат кај нас.
Колку Британија е посветена на објекти со
ваква намена?
n Да, во последните две децении добар
дел од моето делување беше насочен кон
задоволување на потребите на овие две
категории корисници. Посветеноста на овие
објекти се должи не само на здравствените и
на демографските промени во земјата, туку и
на обврската на општините за социјалната
заштита на своите територии. И покрај ова,
веќе со децении владите не успеваат да
најдат потрајно решение за финансирање на
истата. Како резултат на ова социјалната
заштита главно е на товар на корисникот на
услугите сè додека не се исцрпи скоро
целиот движен и недвижен имот на
домаќинството, по што општината ја презема
грижата за лицето. Како илустрација,
полната годишна бруто-државна пензија
може да покрие само околу 10-12 недели
сместување во дом, а многу помал период
доколку на лицето покрај сместувањето му е
потребна и нега.
Со оглед дека најголемиот дел од
домовите се или приватни за профит, или
пак нешто помалку непрофитни на
добротворни организации, општините се
фокусираат на домовите за оценка и
рехабилитација на повозрасните лица за да
се ослободат леглата во болниците пред да
се донесе решение за тоа што понатаму со
лицето, или пак на домови за деца без
родители или пак со сериозни здравствени
проблеми или проблеми со однесувањето за
коишто не може да се обезбеди грижа во
домашни услови.
сте биле водечки проектант на проектот
за пренамена и доградаба на поранешната
црква „света Мери“ во Центар за културно
наследство во гејтсхед, кој е добитник на
три награди на Кралскиот институт на
британски архитекти во 2009 и во 2011
година. Кажете ни повеќе за проектот.
n Овој проект беше вистински предизвик.
Еден од двата најстари објекти во градот со
делови од 13 век, оштетен од бомбардирање
во Граѓанската војна и во 19 век од
експлозија на магацин на кејот на реката,
напуштен како црква па опожарен, па
ненајсоодветно адаптиран како аукциска
куќа за уметнички предмети. Лоциран над
напуштени рудници за јаглен во заштитена
амбиентална средина и заштитена
крајбрежна зона, опкружен со гробишта
вклучително со масовна гробница од
колера. Самиот објект е заштитен како
репер објект и како заштитен објект на
културно наследство од прва категорија.
Скоро да немаше нешто што може да ја
направи задачата посложена.
Се разбира трпеливиот и внимателен
пристап во комбинација со почитување на
постоечкото ни овозможија да дојдеме до
решение кое ќе ги надмине најголемиот број
на предизвици и да создаде нов и посетуван
центар за културно наследство со можности
за одржување на разни настани вклучително
свадби и обновување на венчаните обврски
на оние коишто се венчале во објектот
додека сè уште бил црква.
Добитник сте на многу награди. Оваа
година и на Националната награда на
Англија за Најдобар проектант на станбени
и мали комерцијални објекти за 2022
година на градежната инспекција при
локалните власти на Англија. Појаснете ни
што значи наградата и за што се доделува.
Која е најзначајна награда за Вас?
n Да повеќе проекти на коишто сум
работел како проектант или како учесник во
проектот добија награди и признанија. За
разлика од кај нас, во Британија концептот на
„автор“ не постои и наградите се доделуваат
на проектот и на „архитектот“, т.е. на бирото
во кое е сработен проектот, додека
учесниците во проектот не се именуваат.
Годинава, во конкуренција на осум
регионални добитници, имав особена чест да
ја добијам личната, Националната награда на
Англија, Награда за најдобар проектант на
станбени и мали комерцијални објекти за
2022 година на Градежната инспекција при
локалните власти. Со истата се одбележува
извонредноста во градењето, најдобрата
пракса, квалитет и исклучителни стандарди
од аспект на техничка издржаност во
работењето. Оваа награда не е за одреден
проект туку за севкупното творештво и за
придонесот на добитникот во рамките на
работната организација и пошироко во
струката. Од друга страна како најзначајна
награда за проект на којшто сум работел
како водечки проектант е Меѓурегионалната
награда за заштита на објектите од
градителското наследство на Северната
мрежа на Кралскиот институт на британските
архитекти (2011) за адаптацијата и дограбата
на црквата „Света Мери“ во Центар за
културно наследство во Гејтсхед.
Во Македонија да се живее за
архитектура и од архитектура, често се две
спротивни работи. Каква е ситуацијата во
Британија, како се живее од проектирање?
n Колега архитект присуствувал на првиот
час на светски познат архитект на престижен
архитектонски факултет во САД, а на часот
професорот ги посоветувал студентите дека
сега е најдобриот момент да се премислат и
да запишат нешто друго, освен доколку не
доаѓаат од богато семејство или пак
планираат да стапат во брак со богати
сопруги или сопрузи. Оваа анегдота е
одлична илустрација дека во рамките на
професијата акцентот е повеќе да се живее
за архитектурата отколку да се живее од
„Земјата на дабот и железото“ во Винлатон Мил
архитектурата.
Архитектурата веќе со децении на светско
ниво е подложена на континуирана ерозија,
како професија каде квалитетот на
проектите во голема мерка е одраз на
ентузијазмот и професионалноста, а уште
повеќе и на прекувремената неплатена
работа на архитектите и соработниците.
Така што не е ни за чудење дека сè почесто
се јавуваат иницијативи за организирање на
архитектите и соработниците во струкови
синдикати.
Од една страна работењето е подложено
на голема конкуренција и ниски цени за
професионални услуги, без оглед на тоа
дали станува збор за земји каде функцијата
е заштитена или не, а од друга страна
административното оптоварување
континуирано се зголемува заедно со
фиксните трошоци на работењето сврзани
со плаќањето на претплати за лиценци за
софтвер, компјутерска инфраструктура и
премии за осигурување од професионална
одговорност. Во Британија сè повеќе се
случува архитект да не може да наплати за
своите услуги ниту по 1/4 до 1/3 по час во
споредба со лекарите, адвокатите и
сметководителите, што не било случај во
минатото. Како резултат на ова како и за
повеќето професии пристојниот, но не
луксузниот живот во земјата во голема мерка
зависи од тоа дали две пристојни, читај
натпросечни плати, се носат во
домаќинството и дали сите дома се здрави.
Вашата мајка Василка Ладинска, исто
така е еден од нашите најзначајни
архитекти и добитник на наградата
„Андреја Дамјанов“. Влијаеше ли таа на
изборот на Вашата професија?

n Моите родители оставија јас сам да
изберам што ќе студирам. Тие немале избор
во периодот по Втората светска војна и
морале да го следат распоредувањето од
државата: мајка ми да студира архитектира, а
татко ми технологија, без оглед на нивните
лични желби. Сепак и покрај тоа што мајка
ми директно не се мешаше во мојот избор на
студии, фактот дека во мојата младост бев
постојано изложен на архитектурата
веројатно направило барем некое потсвесно
влијание за изборот на мојата идна
професија.
сте биле вклучени во истражувања и
настава на неколку универзитети во
Британија. исто сте биле редовен
професор на Факултетот за архитектура и
дизајн на универзитетот Американ Колеџ
скопје. Што за Вас значи работата со
студентите?
n Во англиското говорно подрачје се
појави нова кованица „пракдемик“ со која се
обидува да се идентификуваат оние коишто
се занимаваат и со пракса и со наставно-
научна работа. Моето лично убедување
отсекогаш било дека е важно сплотено да
12 29 декември 2023
Тајндел, центар за промовирање независност
работат науката и праксата за да се добијат
најдобрите можни придобивки, а што е уште
поважно во помалите замји како нашата, со
оглед на ограничените можности во
споредба со поголемите и побогатите земји.
Оттука работата со студенти отсекогаш
била значајна. Од една страна се стекнувате
со подобра слика за тоа каков профил и
познавања да очекувате од идните
вработени, но истовремено Ви се отвора и
можност да придонесете кон нивната
едукација и да им помогнете подобро и
полесно да се усогласат со потребите на
пазарот на труд.
Покрај проектантската работа, се
занимавате и со истражувања и со
публицистичка дејност, освен за Порта 3,
пишувате и за други медиуми. Кои области
ги истражувате и за кои медиуми
пишувате?
n Од медиумите јас скоро исклучиво
пишувам за Порта 3, но напоредно се
обидувам да публикувам и трудови во научни
списанија или во зборници од конференции
со фокус на историјата на градежништвото.
При ова главно истражувам две теми. Едната
посветена на земјотресот во Скопје од 1963
година и обновата која следувала, а другата
со фокус на развојот на професиите во
доменот на градежништвото на територијата
на Македонија, вклучително со обиди да се
идентификуваат основоположниците на
овие професии кај нас. Резултатите на
досегашните истражување укажуваат на над
70 архитекти и инженери по потекло од
денешната територијата на земјата, коишто
дипломирале до крајот на Втората светска
војна, како и околу 15 жени архитекти кои
или се по потекло од оваа територијата или
пак работеле на неа во истиот период.
Вие сте најдолгогодишниот,
најактивниот и еден од најквалитетните
соработници на Порта 3. Што за Вас значи
пишувањето за нашето списание?
Порта 3 за мене е своевидена врска меѓу
двете средини. Од една страна преку
порталот и списанието да се биде во тек со
сè она што се случува во струката дома, но и
можност да споделам нешто од она со
коешто се соочувам во секојдневното
работење во надеж дека ќе биде од интерес
или од помош на колегите дома. n
 интервју
Големо достигнување за сите
колеги од ДГМ, за Градежниот
факултет и за Универзитетот
Мојата огромна почит кон сите македонски компании
и инженери, кои и покрај фактот што обично работат
со кратки рокови, ниски примања, често пати со
недоволно општествено уважување на нивниот труд и
одредени напади, сепак се секогаш тука да ги
извлечат работите на свој грб
ПОРТА 3
рофесор Јовановски, во
П периодот од 7.11.2023 до
14.11.2023 година, во
салцбург, Австрија, се
одржа 15-тиот светски
конгрес за механика на карпи и
инженерство во карпите каде свое
учество имаа и претставници на
Друштвото за геотехника на Македонија
(ДгМ), односно на градежниот факултет
од скопје. Кажете ни што го одбележа
овој настан?
n Овој конгрес е дел редовните
14 29 декември 2023
ПРОФ. Д-Р МиЛОРАД ЈОВАНОВсКи – НАгРАДА зА гРАДЕжНиШТВО ПОРТА 3
активности на Меѓународното здружение
за механика на карпите и инженерство во
карпите (ang. International Society for Rock
Mechanics and Rock Engineering- ISRM).
Настанот помина во одлична атмосфера,
бидејќи учествуваа над 1 400 претставници
од цел свет, а своја редовна седница
одржаа Собранието и Управниот одбор на
ISRM.
На овој настан, покрај заедничкиот труд
со колегите Јован Бр. Папиќ и Игор
Пешевски којшто е објавен во Зборникот
на трудови заедно со претседателот на
ДГМ, проф. Пешевски, учествувавме на
седницата на Собранието на ISRM, каде се
избра и новиот Управен одбор на ISRM за
наредниот период од 2023 до 2027 година.
За македонската геотехничка наука е
многу значајно што Друштвото за
геотехника на Македонија доби многу
високи признанија. Имено, по нашата
апликација, на Друштвото му е доверена
организацијата на Интернационална
конференција со наслов EUROCK2026, која
треба да се одржи во Скопје, 2026 година.
Мислам дека најзначајно е што ДГМ доби
прва награда, како најдобра национална
група во рамките на ISRM за период од
2021 до 2023 година. Од своето основање
во 1998 година до денес, Друштвото
покажува постојано интензивна активност
во меѓународните здруженијата од областа
на геотехниката, а тоа се ISRM и ISSMGE
(International Society for Soil Mechanics and
Geotechnical Engineering), што е во овој
случај препознаено на меѓународно ниво
со оваа награда. На ова може да се горди
сите претходни претседателства и членови
на ДГМ, без чие залагање не беше можно
да се дојде до ова ниво.
На крај, мене ме избраа за заменик-
претседател на ISRM за наредниот
мандатен период од 2023 до 2027 година.
Сето ова ценам дека е големо
достигнување за сите колеги од ДГМ, за
Градежниот факултет и за Универзитетот.
 Појаснете ни нешто повеќе за какво се: одржување на меѓународни конгреси на искуство, работа во голем број домашни и
здружение се работи и кои се неговите секои четири години; регионални и меѓународни инженерски здруженија и
основни цели? интернационални собири секоја година, соработка со голем број компании кај нас
n Меѓународното здружение за издавачка дејност поврзана со развојот на и во опкружувањето, дали можете да
механика на карпите и инженерство во механиката на карпи, работа на комисии за дадете мислење за состојбата во која се
карпите е формирано далечната 1962 проучување на научни и технички прашања наоѓа македонското градежништво во
година во Салцбург. Иницијатор за од интерес на Здружението, доделување на моментов?
формирање е славниот проф. Леополд признанија за најдобри докторски тези n Сите во државата се сложуваат дека
Милер, кој заедно со уште пославниот секоја година, доделување на највисоката градежништвото е значајна (ако не и
проф. Карл Терцаги на полето на награда (т.н. Милерова награда) како најзначајна) гранка во стопанството. За ова
механиката на почвите и Јозеф Стини на признание за истакнати придонеси во прашање, подетална анализа имам
полето на инженерската геологија се механиката на карпи, соработка со други прикажано во изданието број 48 на
сметаат за легенди не само на австриската сродни здруженија и др. Актуелен стручното списание ПРЕСИНГ од 2020
туку и на светската геотехничка наука. претседател е проф. Сеоквон Јеон од година кое се издава од Комората на
Леополд Милер е и првиот претседател на Јужна Кореја. Тој на оваа позиција доаѓа овластени архитекти и овластени
ISRM oд основањето до септември 1966 по проф. Ресат Улусај од Турција, којшто инженери. Написот е со наслов: „Некои
година. истовремено е и визитинг професор при согледувања за состојбата и перспективите
Инаку, ISRM e научно здружение каде Градежниот факултет. во македонското инженерство“. Во него се
членуваат над 60 национални групи, а во со оглед на вашето долгогодишно изнесени видувања за состојбата со
моментов има oколу 9 100 активни членови.
Главните цели на Друштвото се: да се
поттикне меѓународна соработка и
размена на идеи и информации помеѓу
лицата кои се занимаваат со механика на
карпи и инженерство во карпите; да се
поттикне наставата, истражувањето и
унапредувањето на знаењето на
механиката на карпите и да се
промовираат високи стандарди на
професионална пракса со цел изведбата
на градежните, рударските и објектите за
експлоатација на нафтените ресурси да би
можеле да се изведуваат на безбеден и
економичен начин, без значајно
нарушување на животната средина.
Главните активности што ги спроведува
Здружението за да ги постигне своите цели
легислативата, постојни проекти и проекти
во најава врзани за периодот кога е правен
написот, како и за некои стратешки
прашања генерално за инженерството кај
нас. Некои од ставовите се и ден денес
многу актуелни. Со цел да не се оптоварува
ова интервју, вашите заинтересирани
читатели може да ги прочитаат моите
мислења во тој напис на сајтот на
Комората.
Ако може да се сублимира нешто за овој
повеќеслоен проблем, тоа е дека се
направени и се прават одредени чекори
градежништвото и инженерството да имаат
некој одржлив развој од поголем број
засегнати страни. Сепак, за голема
дискусија е дали сите ние правиме доволно
не само за градежништвото, туку и за
енергетиката, рударството и за другата
придружна индустрија.
Во стручната јавност во моментот
(веројатно и со право), како да има
одредена состојба на резигнираност.
Причини за тоа има поголем број, но
секако се издвојуваат неколку и тоа:
создавање на дисконтинуитети зависни од
надворешни фактори кои не се врзани со
инженерството, непостоење на усвоена
стратегија за развој на градежништвото,
ниски примања кај најголем дел од
инженерскиот кадар, одлив на млади
инженери во странство итн.
Посебен проблем е што промената на
генерациите на инженери не се одвива на
системски и редоследен начин, така што во
моментов како да немаме доволно време за
пренос на знаењата на искусниот кадар
кон генерациите кои доаѓаат. Недостатокот
на квалификувана работна рака е исто така
горливо прашање. Ако на тоа се надоврзе
доста комплицираната легислатива за
водење на капиталните проекти, сето ова
создава големи проблеми во реалноста. За
посебна дискусија е дали на нашите
компании и кадар им создаваме еднакви
услови за натпревар на пазарот на трудот.
Затоа, состојбата ја оценувам како многу
комплексна и не е извесно како понатаму
ќе се развива, така што ценам дека сме во
некаков момент на пресвртница.
според Ваше видување, кои би биле
перспективите во градежништвото и кои
чекори може да се преземат за
стабилизирање на состојбата на подолг
период?
n Перспективи секако дека има. Покрај
изведба на започнатите проекти,
планирањето за градба на новите проекти
на сите нивоа, дојдено е време за
посветување на многу големо внимание на
одржување, рехабилитација и
реконструкција на сите објекти кои се
претходно градени како сообраќајна,
хидротехничка и инфраструктура од
високоградбата. Како конкретна значајна
активност од мојата област, би го спомнал
полето на заштита на косините кај
изградените патишта од сè поизвесните
влијанија на климатските фактори. Полето
на енергетската ефикасност, примената на
новите технологии, безбедноста во
сообраќајот, потребата од зачувување на
животната средина се исто така
неодминливи теми. Сите овие аспекти нудат
големи можности, но и многу предизвици
кои може да се разрешуваат само низ
постојана и активна соработка на сите
нивоа.
За тоа како да дојдеме до навремено
планирање и до ефективна реализација на
генералните стратешки прашања, секако
дека нема лесен и еднозначен одговор.
Како прво, мора да се тргне од основата и
да се почне со најтешките чекори. Тука се
мисли на создавање на услови за
подобрување на целиот систем за
школување, започнувајќи од основно
образование, па сè до високошколското
образование. Ова е макотрпен процес кој
може да даде ефекти само со систематска
работа во наредниот период од дваесетина
години. Ова заслужува посебна
елаборација при некоја друга можност во
вашето списание.
Што би можеле да им порачате на
студентите и на младите инженери?
n Пред да одговорам на ова прашање,
сакам да ја оддадам мојата огромна почит
кон сите македонски компании и инженери
кои и покрај фактот што обично работат со
кратки рокови, ниски примања, често пати
со недоволно општествено уважување на
нивниот труд и одредени напади, сепак се
секогаш тука да ги извлечат работите на
свој грб. Оддавајќи едно вакво признание и
негување на она што го имаме, може да
биде основа за подобар развој, бидејќи е
познато дека оној кој не ја почитува
традицијата, не може јасно да ги согледа
сегашните состојби, а уште помалку може
да има визија за иднината.
Факт е дека интересот за студирање на
техничките факултети не е на
задоволително ниво, но благородноста на
оваа макотрпна професија треба да е
предизвик за помладите инженери,
сегашните студенти и идните колеги кои би
се определиле за својот животен пат во
градежништвото.
Поради сегашната состојба,
комплексноста на самата работа и други
моментални прилики, не е добро да се
влева лажна надеж кон никого, но ако се
пронајде начин за интегриран приод на
решавање на горливите прашања и ако
покажеме смелост и добра волја на сите
нивоа, може да се создадат услови за
подобра перспектива за помладите.
На крај ќе парафразирам една изрека од
еден од најголемите научници на полето на
механиката на карпите и тунелоградбата д-
р Ник Бартон од Норвешка (кој исто така е
визитинг професор на Градежниот
факултет), всушност тоа е насловот на едно
негово предавање одржано пред млади
инженери во Санкт Петербург во 2018
година: „Кариерата во механиката на
карпите и инженерството на карпите (читај
градежништвото) е избор за којшто
никогаш нема да зажалите“.
Ова нека биде и моја порака кон
помладите. n
29 декември 2023 17
 интервју

Нацртај го своето дрво

Денес Боренка е единствена волонтерска акција за пошумување опожарени

подрачја која ги обединува јавниот, бизнис и граѓанскиот сектор од дете до
возрасен. горди сме кога кажуваме дека се спроведува во организација на ЈП
Национални шуми – во партнерство со природата и со сојузот на извидници на
Македонија – создаваме подобар свет

Даниела МЛАДЕНОВСКА историја (годинава слави 70 години). Дали Хрватска.

досега сте иницирале или сте биле вклучени Како дојдовте на идеја за проектот
вогодишниот добитник на во акции за пошумување? Боренка, и како тоа ќе помогне во

О наградата на Порта 3 во
категоријата „екологија“ е
Сојузот на извидници на
Македонија, за иницијативата
„Боренка“. По тој повод, направивме интервју
со националниот координатор на „Боренка“,
Снежана Јанковиќ, со цел да се презентираат
актуелните и идни активности на Сојуз на
извидници на Македонија.
сојуз на извидници на Македонија е
организација која има повеќедецениска
18 29 декември 2023
n Како Сојуз на извидници на Македонија
(СИМ) низ годиниве многу пати сме се
вклучувале во национални акции за
пошумување, дали на национално ниво, дали на
локално каде нашите одреди членки заедно со
други чинителни претежно од бизнис-секторот
спроведувале акции за пошумување или за
урбано садење.
Во последните 3-4 години активно сме
вклучени во акциите за пошумување опожарени
подрачја во близина на Сплит, Република
Хрватска, на покана на Сојузот на извидници на
ублажување на климатските промени во
земјава? имате ли одредени квантифицирани
проекции?
n Уништувањето на шумите е првостепен
придонесувач за климатските промени, а
климатските промени влијаат на шумите.
Промените во користењето на земјиштето,
особено во облик на уништување на шумите, се
вториот најголем антропоген извор на емисии
на јаглерод диоксид во атмосферата, по
согорувањето на фосилните горива.
Стакленички гасови се испуштаат при
 БОРЕНКА - НАгРАДА зА ЕКОЛОгиЈА ПОРТА 3 2023

согорување на шумската биомаса и распаѓање

на преостанатиот растителен материјал и
јаглеродот на почвата. Глобалните модели и
националните пописи на стакленички гасови
даваат слични резултати за емисиите од
уништувањето на шумите. До 2019 година,
уништувањето на шумите е одговорно за околу
11 % од глобалните емисии на стакленички
гасови. Емисиите на јаглерод од тропското
уништување на шумите се забрзуваат.
Растечките шуми се секвестрација на јаглерод
со дополнителен потенцијал за ублажување на
ефектите од климатските промени. Некои од
ефектите на климатските промени, како што се
повеќето шумски пожари, се едни од факторите
кои го зголемуваат уништувањето на шумите.
Боренка (бор+боенка) односно на хрватски
Боранка е најголемата волонтерска
акција/кампања за пошумување опожарени
подрачја во цела Европа. Успешноста на ваков
тип креативно волонтирање со цел активно
вклучување во заштитата на животната средина
веќе 6 години успешно се спроведува во
Република Хрватска под името БОРАНКА и
досега има мобилизирано приближно 10.000
волонтери и во моментов ја има титулата -
најголема волонтерска акција во Европа.
Сакајќи да преземеме вакви добри практики од
Европа, на почетокот на октомври 2022 бевме
на студиска посета во Хрватска на самата акција
за пошумување на опожарени локации во
близина на Сплит, од каде заминавме во Загреб
на средба со Сојузот на извидници на Хрватска
и со имплементатори на Боранка, маркетинг-
фирмата Imago Ogilvy, реномирана светска
компанија која се грижи за брендот како и
Амбасадата на Република Северна Македонија
во Хрватска каде имавме средба со нашиот
амбасадор проф. д-р Милаим Фетаи и со г-ѓа
Маја Апостолова-Балабурски, ополномоштен
министер. На средбата беше разговарано за
почеток на интернационална соработка во
поглед кон ширење и пренесување добри
практики меѓу двете држави преку активно
волонтирање на граѓаните со цел заштита и
пред сè грижа и подигнување на свеста за
животната средина. Прво нешто кога се
вративме во Скопје закажавме состаноци со ЈП
Национални шуми како единствени експерти во
областа за партнерство, со Министерство за
шумарство за покровителство и со
Министерство за животна средина за
програмска поддршка. Сите чинители и страни
ѝ дадоа шанса на Боренка и така започна сè.
Денес Боренка е единствена волонтерска
акција за пошумување опожарени подрачја која
ги обединува јавниот, бизнис и граѓанскиот
сектор од дете до возрасен. Горди сме кога
кажуваме дека се спроведува во организација
на ЈП Национални шуми – во партнерство со
природата и со Сојузот на извидници на
Македонија – создаваме подобар свет.
 Колку виртуелната мапа во склоп на
проектот може да биде поддршка во
креирањето на зелен катастар кој е законска
обврска? имате ли соработка во тој дел со
надлежните институции?
n БОРЕНКА – нацртај го своето дрво, има за
цел пошумување на дел од опожарените
површини опфатени со шумските пожари во
период 2019/2020/2021 г. во три региони во
земјата преку волонтерски активности и
соработка со локални и државни институции.
Активностите на БОРЕНКА се реализираат
преку два работни пакети:
Првиот се состои од симболична рамка за
цели на неформално образование во основни
училишта – од опожарено дрво се раѓа нов
живот, за чија цел ја создадовме виртуелната
шума. На овој начин ги вклучуваме најмладите
од земјава, ги едуцираме и им даваме можност
да засадат стебло каде тие сакаат. Нашиот
придонес и цел со Боренка е да го поттикнеме
граѓанскиот ангажман, да ги вклучиме граѓаните
од деца до млади и возрасни, како и бизнис-
секторот да излезат и да ѝ вратат на животната
средина, да ѝ помогнат, а целата експертиза за
терените, видот на садници и слично ја
оставаме на стручните и надлежни служби.
Многу ни е важно да се врати граѓанскиот
ангажман и волонтеризам со што се развива
емпатија и се формираат совесни граѓани,
корисни за своите заедници.
А вториот пакет е за волонтерски настани за
пошумување на опожарените површини.
Дали при определувањето на локациите за
пошумување се има предвид степенот на
изложеност и ранливост на конкретното
подрачје на ефектите од климатските
промени, односно дали таквите подрачја
имаат приоритет?
n ЈП Национални шуми и Министерството за
земјоделство, шумарство и водостопанство
заедно со Министерството за животна средина
и Шумарскиот факултет со години ги работат и
прават тие анализи и веруваме дека следат
приоритети. Тие се експерти и стручни лица кои
го прават годишниот план за пошумување. Еве
една информација која ја научивме од нив – не
може да пошумува кој каде сака и кога и што да
сади. Се сади со автохтони растенија,
одгледани во расадници во подрачјата каде се
сади, на пример за да се пошумува опожарено
подрачје пред сè треба да поминат околу две
години од пожарот, да се исчисти теренот од
службите и потоа доаѓа пошумувањето.
На кој начин се избира видот на стеблата кој
ќе се засади во одредено подрачје?
n Како што кажав погоре, тоа е дел на
експертите од ЈП Национални шуми, тие знаат
кога, што и како се пошумува. Ние ги следиме
нивните инструкции и заедно со шумарите
садиме за да има успешно садење и ефект кој
може да е видлив по една година од садењето.
Каков е интересот на пошироката јавност зa
учество во проектот?
n Интересот расте од месец во месец, како
за едукативните работилници каде децата со
изгорено дрвце цртаат стебла – така и во
средните училишта со цел да бидат дел и да
поминат ден на планина со активност. За сето
ова да се случи имаме бизнис и
институционални партнери поБОРници како
Телеком, Амбасада на САД, Министертсво за
животна средина, Министерство за надворешни
работи и европски прашања на Република
Хрватска, Дијаџо, UNDP, Магрони, Печатница
Софија, кои како општествено одговорни ја како да се однесуваме во шума, на децата и Ги очекуваме и привршуваме договорите со
поддржуваат Боренка финансиски. Среќни сме младите само им се зборува во затворен поддржувачите на Боренка 2024.
што во 2024 ќе имаме и нови пријатели на простор. Нема млад, па и возрасен волонтер кој Нашиот план е да продолжиме да им
БОРЕНКА. Сепак, не сакаме да ја дошол на Боренка и не научил нешто ново. помагаме на шумарите во пошумувањето на
злоупотребуваме Боренка, на една акција за Имаме млади луѓе кои прв пат гледаат расад, опожарени подрачја, да активираме млади луѓе,
пошумување одиме околу 100-тина луѓе прв пат земаат копач или ашов во рака и садат компании, да се едуцираме, да се дружиме на
волонтери извидници, млади средношколци, дрвце, а им се допаѓа, никој не „дреме“ на чист воздух и при ова да ѝ враќаме на животната
претставници од институции, волонтери од телефон тие неколку часа кога се пошумува. средина, да садиме дрва под чија сенка нема да
компаниите вклучени во Боренка и секако Акциите за пошумување имаат позитивна седиме ние туку некои генерации за 10, 20, 30
шумари од подружниците во регионот и сите енергија, на планина на чист воздух, тимска години.
заедно работиме, копаме, садиме, се дружиме и работа, се раѓа и зајакнува љубовта кон Убавината на Боренка е тоа што таа е
го даваме своето слободно време за добра природата и кон татковината. единствената боенка во земјава која враќа
цел... што би рекле нашите млади извидници, n Кои се вашите планови за наредната живот и секој може да биде дел и да помогне да
ние одиме да работиме, не само да се сликаме. година? се обојат местата на црните опожарени
Интересот за Боренка не е само на национално Сезоните за пошумување се во два периоди подрачја во зелени шуми. n
ниво, веќе од 2024 година како добра и во годината доцна зима – рана пролет, и оваа
позитивна пракса ќе започне да се доцна есен - рана зима, така што нашите се гледаме на планина,
имплементира и во Црна Гора во организација планови заедно со поБОРниците на Боренка се снежана Јанковиќ,
на Сојуз на извидници на Црна Гора и нивните да продолжиме со акциите за пошумување и национален координатор на Боренка
шумски служби – што веќе ќе претставува акција секако со едукативни работилници низ земјава. сојуз на извидници на Македонија
која обединува три држави од регионот, три
национални шумски служби, бизнис-сектор кој
делува на овие територии и секако најголемите
волонтерски младински организации – сојузите
на извидници на Хрватска, Македонија и Црна
Гора.
Како го оценувате нивото на јавната свест
за овие прашања и на кој начин сметате дека
треба да се влијае?
n Да бидеме искрени слабо, нивото е ниско.
Пошироката јавност за шумските пожари
зборува само додека траат, додека гори –
додека се гледа, таму некаде кога се враќаат од
одмор... Нам во 2020 година ни изгореа
приближно 4.000 хектари шума само во Источен
Регион, тоа е тажно, а уште потажно е што
луѓето од другите делови на земјата не го
чувствуваат тоа како свое и немаат чувство дека
треба да помогнат кој како може. Неколку часа
во шума поминати со шумари од овој регион се
и повеќе од доволни да ви ја доловат
катастрофата и последиците кои ги имаме од
тие пожари.
За важноста на животната средина и за тоа
29 декември 2023 21
 став

Планот не само што не е завршен,

Во овој момент постапката за изработка и донесување на планот Алумина е во својата
прва четвртина (по јавна анкета, следува прибирање на мислење од град скопје,
согласност од Министерството за транспорт и врски и гласање на советот). По
завршената јавна анкета, ДуП-от ќе биде реевалуиран и од Комисијата за постапување
по анкетните листови и од Комисијата за урбанизам, двете на Општина Карпош

Сл. 1 Преглед на три последни ДУП-а со нумерички параметри

22 29 декември 2023

туку е во рана фаза на подготовка
м-р Стефан ЛАЗАРЕВСКИ, дипл. инж. арх.
планер потписник „Тајфа архитекти“
инататa недела заврши
М јавната анкета за Деталниот
урбанистички план за
градска четврт З06 блок
З06.11 во Општина Карпош -
Скопје или попознат како ДУП Алумина. Јавната
анкета се одржа речиси 4 години по усвојување
на иницијативата за изработка на планот, 2
години по првата од 3-те презентации на планот
пред Советот на Општина Карпош и една
година по двете одржани работилници со
невладините организации и здруженија и
стручната јавност.
Знаејќи ја важноста на локалитетот,
законската регулатива, политичката
поставеност во Општината, а обременети од
процесите на планирање за слични локалитети
во градот и реакцијата на стручната и општа
јавност, знаевме дека изработката на овој ДУП
мора да овозможи највисоко ниво на јавна
транспарентност во сите фази на
спроведувањето на постапката и подоцна, по
негово усвојување, во фаза на спроведување.
Еден од императивите беше и да се претстават
сите алатки и инструменти со кои располагаат
планерите, со цел советниците да донесат
информирана одлука, во фаза на гласање на
планот.
ЦЕЛ НА ПЛАНОТ
Историјатот на планирање на локалитетот,
како и заклучоците од одржаната стручна
дебата укажаа на фактот дека ваквите простори
во градот отсекогаш и биле третирани како
една целина – комплекс. Дополнително, во
своите цели за просторниот развој и
уредувањето на градот, важечкиот ГУП на Град
Скопје, 2012-2022 предвидува „поедини локации
да се планираат така да се постигне просторно
групирање на различни мрежи во препознатлив
комплекс/кластер со што би се постигнал
визуелен ефект не само за групираните
содржини туку и за градското подрачје и
неговата урбана форма во целина.“
Оттука, при изработката на овој детален план
се избра методологија и сет на планерски
техники, како утврдени површини за градење и
општи плански одредби, во насока да се
креираат оптимални предуслови, законски
поткрепени и плански доволно либерални за
одржување на урбанистичко-архитектонски
конкурс пред изработка на урбанистички
проект. Овој императив се кристализираше и
при анкетирање на инвеститорот, Општината и
Сл. 2 Работилница со невладините и граѓански здруженија
вклучените НВО, но и како одговор на
актуелните законски решенија кои не
предвидуваат поширока јавност на процесот
при понатамошно спроведување на донесен
план, во т.н. проектна фаза. Соодветно, ваквата
заложба на планот е имплементирана и низ
планска одредба, составен дел на општите
одредби за реализација на планот.
ПАРТиЦиПАТиВНО ПЛАНиРАЊЕ
Во рана фаза на изработка на планот ја
увидовме потребата од планирање преку
партиципативно учество на пошироката
заедница; не само за да се направат одржливи
плански решенија, туку и да се овозможи
учество на граѓаните во нивната заедница преку
директно вклучување во носење на одлуките.
Eфективното партиципативно планирање
подразбира давање на можности, алатки и
механизми на изразување на волјата на
заедницата, преку директно вклучување на
поединци и групи во процесите на планирање
на просторот. Токму оваа премиса, беше мотото
под кое го разработивме концептот на
анимирање и директно вклучување на јавноста
во раните фази на изработка на планот,
различен од воспоставената пракса.
Имено, искуствата од претходно
организирани јавни анкети и презентации на
други планови и планско-проектни
документации, покажаа дека групирање на
општата јавност во заедничка анкета не
овозможува ефикасна дебата, особено за
раните фази на разработка на плановите.
Напротив, учеството на граѓани со различен
личен и професионален профил на ист форум,
главно е емоционално детерминиран и води кон
разводнување и проширување на темите, без
ДуП АЛуМиНА
конкретни заклучоци. Оттука, поделбата на
различни интересни групи беше критична со
цел да се овозможи фокусирана дебата, но
исто така и соодветен избор на концепти и
методологија на нивна вклученост. Имајќи го
тоа предвид, беше предложено организирање
на:
⦁ Работилница со невладините организации и
други граѓански здруженија и
⦁ Стручна дебата со професионалната и
стручна јавност.
Како пролог на одржување на овие
работилници, беше извршено сондирање на
најчесто поставувани прашања и дилеми на
различни социјални мрежи и други форуми и
истите беа групирани во неколку категории
(стручна јавност, граѓани, НВО и јавни
институции), прецизно означувајќи ги
различните актери вклучени во процесот на
носење одлуки при планирање.
Поаѓајќи од горенаведеното, на 19.4.2022
година во просториите на Општина Карпош
беше организирана работилница со
невладините организиции и граѓански
здруженија. Вкупно 15 учесници со различни
профили, земаа активно учество. На оваа
работилница беше применета т.н. техника на
„замена на улоги“, која овозможува тестирање
на различни сценарија од позиција на друг
чинител во процесот. Целта беше, низ
максималистичко и реално сценарио да се
дојде до општ консензус за тоа како треба да се
развива овој простор. За жал до тоа не дојде,
што се должи на немање на длабоко познавање
на улогите на секој од актерите во реалните
процеси, немање на акумулирано искуство во
спроведување на постапки, како и недоверба во
постојниот општествен систем и законска
29 декември 2023 23

Сл.3 Дел од предлози за локалитетот од
невладините и граѓански здруженија
регулатива. Но, она што беше индикативно за
целиот процес беше неприродно неутрален
став на учесниците, кој се граничеше со
беневолентност, без објективно
позиционирање во улогата која требаше да ја
играат. Ваквиот пристап, оневозможи креирање
на конфликтни ситуации кои, инаку се
појавуваат во реалноста помеѓу дадените
актери во процесот на планирање. Сепак, општ
заклучок од оваа работилница е дека идниот
план треба да овозможи максимизирање на
отворените јавни површини, да промовира
транспарентен процес на планирање, базиран
на различни студии и истражувања, одржлив
економски модел и диверзификација на
програмата.
Втората работилница - јавна дебата се
одржа на 22.8.2022 година, во просториите на
Комората на овластени архитекти и овластени
инженери и на неа земаа учество 15 учесници
од следните профили: професионални
планери, сообраќајни инженери, консултанти
од областа на заштита на животната средина,
претставници на единиците на локалната
самоуправа, академски работници, архитекти и
планери. За разлика од првата работилница,
оваа, сосема очекувано беше далеку
пофокусирана, со одговор на сите позначајни
теми. Клучни заклучоци од истата беа:
⦁ комплексноста и значењето на локалитетот
24 29 декември 2023
укажуваат дека истиот треба да се разработи
како комплекс,
⦁ стекнатите права се основна алатка за
владеење на правото, затоа што со нив се
детерминира вредност и
⦁ неопходност од изработка на соодветни
студии, истражувања и проекти во сите фази
на планирање.
Пред да се продолжи кон понатамошна
изработка на планот, беа презентирани наодите
од овие две работилници пред Комисијата за
урбанизам на Општина Карпош, како и пред
Советот на Општина Карпош.
усЛОВи и ПЛАНсКи ОДРЕДБи
Деталните урбанистички планови се состојат
од графички приказ на планските решенија,
текстуален дел со услови и плански одредби за
градење и нумерички податоци за планските
решенија со билансни показатели. Сите овие
елементи на планот, во фаза на негово
спроведување се издаваат преку Изводот од
ДУП што овозможува правилна подготовка на
проектната документација. Поединечно читање
на трите основни елементи на ДУП-от е
невозможно, уште повеќе е законски
недозволиво. За жал, деновиве сме сведоци
токму на вакво слободно, нестручно и паушално
читање на овој план и свесно искривување на
реалноста. Со цел да ги разобличиме
невистините, во продолжение ќе ги
презентирам дел од условените плански
одредби и како тие влијаат врз детерминирање
на физичката структура во овој план. Фокусот е
ставен на локалитетот на поранешната
фабрика Алумина, иако опфатот е поширок.
⦁ ПОВРШиНА зА гРАДЕЊЕ и ПРОЦЕНТ НА
изгРАДЕНОсТ
Овој детален урбанистички план, впрочем
како и трите претходни планови предвидува
една утврдена (рамковна) површина за градење,
за која по правило се одредува процент на
изграденост на земјиштето како планска
одредба што ја ограничува површината за
градење во рамки на која ќе се дефинираат
повеќе поединечни градби во урбанистички
проект, како втора фаза на спроведување на
планот. Овој процент директно се референцира
Сл. 4 Стручна дебата
Сл.5 Споредба на утврдена површина за
градење и нејзина можна реализација
во нумеричките показатели (табеларен приказ) и
оттука, нестручната јавност може да дојде до
погрешен заклучок дека целата површина ќе
биде изградена, иако начинот на кој ќе
спроведе оваа планска одредба зависи од
задоволување на повеќе услови.
Така, иако во графичките прикази, утврдената
површина за двете градежни парцели на
локалитетот на фабриката Алумина зафаќаат 85
% (комбинирано) од градежните парцели, тие се
ограничени на 50 %, односно 70 % изграденост
за деловни намени и домување, соодветно.
Дополнително, истите се условени со
обезбедување на задолжително 50 %
површинско зеленило, со што ефективно
реалниот процент на изграденост не може да
надмине 40 % ако се земе дека е потребно и 10
% од земјиштето за сообраќаен пристап,
пешачки патеки, инфраструктурни градби и сл.
Оттука, графиката која беше лиферувана во
јавноста, со просто екструдирање на утврдената
површина за градење во максимална височина,
не само што е нестручно читање на план, туку
намерно ширење на лага, посебно затоа што
истото беше објаснето и во презентацијата
пред Советот и во онаа на јавната анкета.
Ова е дотолку појасно ако се земе предвид и
условот за примена на задолжителната планска
одредба за „поставување на градбите во однос
на планираната улична мрежа од најмалку Х/2
од нивната висина, заради проодност во случај
на обрушување“, а во согласност со член 150 од
општите и посебните услови и за просторен
развој на ГУП на Град Скопје или минимално
растојание на градбите од градежните парцели
при потенцијална парцелација.
⦁ ВисиНА и КОЕФиЦиЕНТ НА
исКОРисТЕНОсТ
Имајќи предвид дека овој план се
изработува по Законот за урбанистичко
планирање од 2014 година, член 44 -
 вредност, за која гарантира всушност
донесувачот на планот – државата.
Следејќи ги искуствата на другите скопски
општини, нашата стратегија беше да се
дефинираат плански одредби кои висината и
коефициентот на искористеност ќе ги условат
со обезбедување на хумани услови за домување
на жителите во непосредната околина. Така,
меѓу другите, две од клучните одредби кои го
регулираат ова се условите: да „изградбата на
Сл.6 Зони на со Х/3 растојанија, при потенцијална парцелација (студија на висини)
максимално дозволените висини на завршен
венец е условена од задоволување на
утврдениот стандард за сончева инсолација врз
непосредната околина“ и „обезбедување на
потребниот број на паркинг-места во рамките
на сопствената градежна парцела“.
Предметниот ДУП, интензитетот на
изграденост (коефициент на искористеност) за
двете градежни парцели, комбинирано го
ограничува на 9,5, но во реалност, примената
на горните плански одредби укажува дека
истиот ни приближно нема да биде искористен.
Сепак во интерес на слобода на архитектонско
изразување е задржан како директна
математичка релација од графичките атрибути
Сл.7 Зона на Х/2 растојание, при воени и други обрушувања (студија на висини) на планот.

Сл.8 Зона на можни повлекувања на градбите во однос на регулациона линија (студија)

максималната височина на градење ја
детерминира како стечено право, кое по
правило или се задржува или зголемува, но не
се намалува со нов план. Трите претходни
детални планови, максималната височина на
градење ја имаат утврдено на 105 м, со што се
постави прашањето на кој начин со
предметниот план може да се контролира
оваа планска одредба. Притоа, иако
последниот ДУП за локалитетот е поништен
од Уставниот суд, стручната дебата укажа на
правната аргументација, дека кога градежно
земјиште се отуѓува од страна на државата
тогаш купопродажните договори се
референцираат со атрибутите на тогаш
важечките планови. Имајќи предвид дека била
организирана јавна лицитација за продажба
на имотот на поранешната фабрика Алумина,
планските атрибути утврдуваат одредена Сл.9 Инсолација (студија на висини)
29 декември 2023 25
 е предвидено ниту во
вкупниот систем на јавни
функции на ниво на град,
за предметниот локалитет.
Што се однесува до
бројот на жители и
густината, укажуваме на
фактот дека едната
градежна парцела (ГП 11.7)
Сл.10 Споредбени биланси ГУП - ДУП е планирана со намена Б4
– Деловни намени, која
НАМЕНА НА зЕМЈиШТЕТО и гРАДБиТЕ и како компатибилни намени воопшто нема
гусТиНА НА НАсЕЛЕНОсТ предвидено никаков тип на домување, што значи
Регулацискиот план за градска четврт З06, овој истата нема скриени жители. Втората градежна
локалитет го планира со мешовита намена и парцела - ГП 11.8 има расположливи само
соодветно истата ја условува со примена на член 18.436,77 м2 за домување што одговара на
24 од општите и посебните услови за просторен дополнителни 567 жители (плус на постојните 687
развој на ГУП-от, според кој соодносот на двете жители и дополнително планираните 964 жители
групи на класи на намени (А – Домување и Б – на другите градежни парцели). Сепак, фер е да се
Комерцијални и деловни намени) мора да биде каже дека овој ДУП дозволува употреба на т.н.
60/40. Со овој детален план, при диструбиција на линиски центар, на начин утврден во член 37 од
површините големо влијание имаше и веќе општите и посебните услови за просторен развој
изградениот станбен фонд во опфатот, па така за на ГУП на Град Скопје, според кој нумеричките
да се задоволи горниот услов се појави вредности за планираните градби во појас од 25 м
отстапување во однос на нумеричките вредности од регулациона линија кон примарната улична
декларирани во табеларните прикази на ГУП-от мрежа не влегуваат во нумеричките показатели за
од 0,5 ха (во делот на земјиштето за намената А – дадениот блок. Нашата анализа, укажува дека со
Домување), за кое бевме свесни и оставивме употребата на условените плански одредби, се
градот да се произнесе соодветно во фаза на доаѓа до вкупна развиена површина со намена А-
мислење. домување од приближно 50.000 м2, што заедно со
Барањето за диверзификација на наменската останатите парцели со иста намена во овој плански
употреба на земјиштето, во повеќе наврати беше опфат одговара на приближно 2.750 жители.
објаснето дека е можно само преку т.н. Архитектонскиот конкурс е можност да се
компатибилни намени кои се утврдуваат за секоја проверат алтернативни решенија за употреба на
градежна парцела поединечно. Соодветно, низ линискиот центар како инструмент, за што свое
јавната анкета се кристализираше потребата од мислење конечно ќе дадат комисиите за урбанизам
дополнување на планот со планска одредба за и на Општината и на Град Скопје. За споредба,
„задолжителна изградба на градинка со целата градска четврт З06, согласно со ГУП-от е
капацитет соодветен на вкупниот број на жители планирана за вкупно 15.750 жители, што значи, во
и корисници“ и истата ќе биде вградена во него. опфатот на деталниот план за поранешната
Од друга страна, повиците да се планираат фабрика Алумина, се планира да живеат 17,5 % од
училишта, здравствени домови, спортски сали и вкупниот планиран број на жители од оваа четврт,
сл. не само што не е дозволено со ГУП-от туку, не дури и со користење на т.н. линиски центар.
Сл.11 Маскимална дистрибуција на компатибилни класи на намена (студија)
26 29 декември 2023
сООБРАЌАЈ и ПАРКиРАЊЕ
Сообраќајното решение беше едно од
клучните фактори при утврдување на планските
одредби на планот. Имено, општ консензус при
анкетирање на сите чинители во процесот беше
дека за да се овозможи максимално можна
отвореност на партерот, потребно е
моторизираниот сообраќај да се спушти во
подземните ниво-а, паралелно со намалување
на процентот на изграденост. Затоа со планот е
предвидено, при понатамошното спроведување
преку урбанистички проект, задолжително „да
се планира паркирање во подземни ниво-а до
кои ќе се пристапува од заедничка сообраќајна
комуникација со профил и ранг на сервисна
улица“, како и можност за „реализација на
заедничко подземно и надземно паркирање за
две или за повеќе парцели преку заедничка
пристапна комуникација“. Во насока на
промоција на алтернативни форми на сообраќај,
како дел од планските одредби се вклучени и
услови за обезбедување на велосипедски
патеки, паркинг-простори за велосипеди и
соодветно димензионирање на истите зависно
од постигнатата развиена површина за градба.
Оставајќи конечното решение да се донесе
во фаза на урбанистички проект, предвидена е
планска одредба за „задолжителна изработка
на сообраќајно решение за целиот локалитет“,
со кој ќе се докаже оправданоста на кое било
решение на планирана состојба, која
предвидува подземен булевар.
зЕЛЕНиЛО
Аргументацијата дека локалитетот на
поранешната фабрика Алумина треба да се
разработи како комплекс кој ќе придонесе кон
јавниот интерес значеше надминување на
законски утврдените минимуми. Така, идната
операционализација на планското во проектно
решение е условено од обезбедување на
„минимален процент на површинско зеленило не
помало од 50 %, од кои задолжително е да се
предвиди 20 % од вкупната површина на
градежните парцели под кои не е дозволена
градба“; проектирање на „поголеми површини или
серија од зелени површини поврзани во фoрма на
зелен коридор, кои не смеат да се оградуваат и
треба да претставуваат функционална целина“; и
задолжителна имплементација на т.н. меки мерки
за заштита од поплави.
Јавната дебата укажа и на потребата од
предвидување на услов за изработка на посебен
проект за хортикултура и одржување, како
гаранција за избор на најсоодветни решенија.
ВизуАЛизАЦиЈА КАКО сТуДиЈА
Знаејќи дека со овој ДУП се креираат правила
за идна разработка на локалитетот со
урбанистички проект, на кој ќе му претходи
спроведување на урбанистичко-архитектонски
конкурс, си зададовме задача да направиме
своевидна симулација на максималистичко
сценарио при примена на сите плански одредби.

Сл.12 Дистрибуција на отворени јавни површини (студија)
Сл.13 Студија на можна примена на планските одредби при разработка на Урбанистички проект
Всушност, и еден од клучните заклучоци на
стручната дебата беше неопходноста од
разработка на архитектонско решение, во фаза
на подготовка на планските одредби.
Идејата зад ваквиот пристап беше втемелена
и во фактот што ваквиот тип на планови се тешко
разбирливи за пошироката јавност, што впрочем
и се виде не само преку примерите на други
локалитети во градот туку, и преку
спроведувањето на јавната анкета на овој план.
Така, ако не можеме да влијаеме во законски
утврдената ортографија, можеме да покажеме
како потенцијално може да се применат
планските одредби и да се дојде до проектно
решение.
Овој концепт беше маскимално
транспарентно презентиран пред советниците
со прецизно образложение што претставува и
која е неговата цел, а подоцна истиот беше
објаснет и на јавната презентација пред
граѓаните и медиумите. Знаејќи ја важноста на
локалитетот, сметам дека ваквиот пристап беше
повеќе од оправдан.
зАКЛуЧОК
Во овој момент постапката за изработка и
донесување на планот е во својата прва
четвртина (н.з. по јавна анкета, следува
прибирање на мислење од Град Скопје,
согласност од Министерството за транспорт и
врски и гласање на Советот). По завршената
јавна анкета, ДУП-от ќе биде реевалуиран и од
Комисијата за постапување по анкетните
листови и од Комисијата за урбанизам, двете на
Општина Карпош. Од исходот на овој процес, ќе
се утврди какви промени ќе доживее планот и
дали ќе има повторна(и) јавна(и) анкета(и). Со
други зборови, планот не само што не завршен,
туку е во рана фаза на подготовка.
Но, јавната анкета на овој план, се чини го
покажа вистинското лице и намери на дел од т.н.
граѓански здруженија. Имајќи го предвид начинот
на нивното делување, вклучително и на дел од
советниците се поставуваат две клучни прашања:
каде е поставен моралниот компас на луѓето кои
немаат елементарно познавање и разбирање на
процесите и регулативата, кои се професионално
нестручни, а сè повеќе од спремни за ширење на
дезинформации во функција на политикантство и
колку е ефикасен процесот на партиципативно
планирање во македонскиот исполитизиран
контекст? Во самата дефиниција на
партиципативно планирање стои дека тоа е
двонасочен процес, но како да се спроведе
истиот кога, на три одржани презентации пред
Советот, вклучително и три комисии за урбанизам
на Советот на Општината, не беше дадена ниту
една формална препорака, забелешка, предлог
за подобрување на планот, наспроти безброј
закани дека без оглед на сè, планови во оваа
општина нема да се гласаат.
Ние, како изработувачи на Деталниот
урбанистички план, опстојуваме на замислата да
се креираат оптимални услови за спроведување
на урбанистичко-архитектонски конкурс за
локалитетот и остануваме отворени за секоја
стручна и издржана препорака како да се
подобрат планските одредби, како законски
неопходен критериум за негово спроведување. n
27
 градежништво

Потреба од градба на нови брани

за создавање на нови водни
акумулации во Македонија

Донесителот на одлука (политичкото раководство), критериумот за економската

исплатливост на нова хидроцентрала (прикажан преку чинење на инсталиран MW
моќност или производна цена на kWh електрична енергија), не е меродавен при избор
за градба на нова брана за создавање на нова повеќенаменска водна акумулација
проф. д-р Љупчо ПЕТКОВСКИ, односно за финансирањето на градбата на постојат три можности: (1) буџет на РС
Градежен факултет во Скопје Чебрен и Галиште, за кој во ноември 2023 се Македонија, (2) кредит за ЕСМ (оператор со
одржани бројни трибини и тркалезни маси. новите хидроцентрали) и (3) концесиски
оттик за пишување на предметниот Првите согледувања и изработка на одредена договор. Притоа, се занемарува дека за

28
П реферат е моментниот зголемен
интерес за концесискиот договор
за градба на нови брани и
хидроцентрали на Црна Река,

29 декември 2023
техничка документација за Чебрен и Галиште
датираат од седумдесеттите години на минатиот
век. Во моментот се актуелни дебати за
финансирањето на Чебрен и Галиште, каде
правилен избор на најповолно финансирање на
градењето неопходна е техничка документација
на ниво на Основен проект со Ревидентска
клаузула.

ДАЛи сЕ ПОТРЕБНи ВОДНи
АКуМуЛАЦии ВО МАКЕДОНиЈА?
Факт е дека во изминатиот период од пет
децении, Донесителот на одлука (политичкото
раководство) не обезбедило амбиент каде
инженерската фела би направила Геотехнички
истраги и Основен проект (со усогласени
градежна, машинска и електротехничка фаза).
Меѓутоа, наведениот факт не е оправдување
„техничкото ниво на компетентност“ да го
замени „нивото за одлучување“. Имено, местото
на Донесителот на одлуката (лице или
институција која ја донесува извршната одлука
која варијанта е усвоена), во процесот на
реализација на стратешките инфраструктурни
системи е одредено со формулацијата:
„Планерите даваат препораки, научниците
(инженерите) изработуваат модели, а
раководството донесува одлуки“. Сфаќањето и
почитувањето на овој едноставен принцип,
независно од политичкиот систем (во случајот
за Македонија, авторитарен до 1990 и
демократски по 1990), е најважниот фактор кој
ги разграничува успешните од неуспешните
хидроенергетски проекти. Во спротивно,
Македонија ќе биде парализирана за градба на
нови брани, но и за одржување на постојните,
за жал, остарени брани. Тоа го наметнува
прашањето – дали се потребни водни
акумулации во Македонија? Целосно сум убеден
дека оперирањето со старите и создавање на
нови водни акумулации е неопходно за
натамошниот развој на Македонија, со
аргументи дадени во натамошниот текст.
Во последната деценија има драматични
промени во инсталираната моќност на
централите за производство на електрична
енергија од обновливи и еколошки чисти
извори на енергија. На глобално ниво во 2021
година, инсталираноста на соларните централи
изнесуваше 942 GW, а на хидроцентралите
(заедно со пумпно акумулационите) беше 1.330
GW. Инсталираната моќност на соларните
централи (фотоволтаиците) се зголемува со
геометриска прогресија. На годишно ниво се
очекува пораст на инсталираната моќност на
хидроцентралите за околу 30 GW, додека за
соларните централи во 2022 се инсталирани
сТАРи и НОВи ВОДНи АКуМуЛАЦии НЕОПхОДНи зА РАзВОЈ
268 GW, а за 2023 се предвидува дека ќе бидат
додадени 315 GW. Не е тешко предвидливо дека
во 2023 година инсталираната моќност на
соларните централи, кои станаа позначајни
само во последната деценија, ќе ја надмине
инсталираната моќност на хидроцентралите,
кои се градат повеќе од стотина години.
Овој глобален тренд најверојатно набрзо ќе
се преслика и во енергетскиот сектор во
Македонија. Притоа треба да се имаат предвид
локалните особености. Имено, во РС
Македонија е изграден само 30 % од
хидроенергетскиот технички искористливиот
потенцијал (ТИП), кој со најновите поскапувања
на електричната енергија, практично е
преминат во категоријата на економски
искористлив потенцијал. Доколку на глобално
ниво, за регуларно оперирање со мешовит
електро-енергетски систем, односот
соларни/хидро според годишниот прираст е
околу 10, што варира од 20 до 5, зависно од
степенот на изграденост на ТИП, од 90 % до 20
%, тогаш во РС Македонија тој однос не би
требало да биде поголем од 5.
НЕОПхОДНи сЕ гОЛЕМи
АКуМуЛАЦиОНи хиДРОЦЕНТРАЛи
Во оваа етапа од развојот на енергетиката во
РС Македонија, соларните централи не треба
да се третираат како конкуренција на
хидроцентралите. Напротив, инсталирањето на
соларните централи е поттик за градба на нови
хидроцентрали. Треба да се истакне дека во
оваа фаза инвестирањето во мали и проточни
хидроцентрали е целосно неприфатливо, зашто
покрај што беа дискутабилни од еколошки,
социолошки и економски аспект, сега станаа и
енергетски нелогични. Во овој момент во РС
Македонија неопходни се големи акумулациони
хидроцентрали и, пред сѐ, реверзибилни
хидроцентрали, како резервна моќност за
покривање на дневната нерамномерност и
непредвидливост на соларните централи.
Несомнено, во тековниот период на
„Енергетска транзиција“ со напуштањето на
фосилните горива, хидроенергетиката
прераснува во една од најзначајните гранки во
областа на „Користењето на водите“ и
катализатор за развој на „Индустријата за
брани“. Сепак, во нашата средина е
незадоволителна градбата на нови брани и
пред сѐ на нови хидроцентрали (споредено
како на глобално ниво, така и на регионално).
Тоа се должи на проценките за економска
неисплатливост на хидроцентралите преку
формална споредба со соларни и ветерни
централи, но занемарувајќи го
повеќенаменскиот карактер на водните
акумулации. Имено, водните акумулации со
голем корисен волумен се единствените
активни мерки за ублажување на негативните
влијанија од климатските промени. Развојот на
хидро-енергетиката во идниот период треба да
биде со двократно користење на
повеќенаменските акумулации, со навремено
инволвирање на приоритетните водокорисници
(водоснабдување и наводнување), еколошки
гарантираното протекување и секако –
„Одбраната од поплави“. Одбраната од
поплави се состои од активни мерки
(акумулации) и пасивни мерки (насипи), а во
случај на инцидентна краткотрајна појава на
голема вода, таа добива врвен приоритет во
управувањето со водите.
29 декември 2023 29

ПОПЛАВАТА ВО сКОПЈЕ 1962 гОДиНА
Следува потсетување на катастрофалната
поплава во Скопје во 1962 година, која
споредено со одбележувањето на 60 години од
катастрофалниот земјотрес во 1963, помина, за
жал, скоро незабележливо. Потсетувањето е со
цел да се подвлече значењето на корисните
простори на повеќенаменските акумулации и
потребата од инволирањето на „Одбраната од
поплави“ во комплексните системи, со кои се
искористува тоталниот воден потенцијал.
Имено, тие се единствените објекти кои
хидросистемите ги прават суштински управливи,
зашто со нив се прави временска
прераспределба на природните стохастички
дотекувања во регулирани детерминистички
протекувања. Резервираниот дел од корисниот
простор е единствениот објект за контрола на
поплавите, а со тоа за минимизирање на
штетите од поплавните води во низводното,
хидролошки загрозено подрачје.
На 16.11.1962 на профилот Матка (р. Треска)
730 m3/s истекувале низ преливниот тунел, а во
11:55 преливало 70 m3/s преку челниот
преливник на браната. Машинската сала на ХЕЦ
Матка била поплавена во 13:00. Во Скопската
Котлина се суперпонирале три поплавни брана
од реките Треска, Горен Вардар и Лепенец.
Околу 16:00 сите училишта во Скопје биле
распуштени. Вардар се излеал на „Илинденска“,
на плоштадот „Маршал Тито“, во Градскиот
парк, кај стадионот, и секаде каде заштитните
насипи биле најниски.
Директната материјална штета од поплавата
на 16.11.1962 била следна. Во Скопје урнати
биле 1.050 куќи, 157 згради биле под вода, а
4.445 останале граѓани без покрив. Во
Петровечко биле поплавени близу 4.000
30 29 декември 2023
хектари плодна земја. Водената стихија урнала
три моста во Скопје и три во Ѓорче Петров.
Железничкиот мост кај Воена болница бил
забранет за сите возови, а движењето по
Железничкиот мост кај Ѓорче Петров било
ограничено на 5 km/h. Само еден мост на
Вардар бил сигурен – Камениот мост.
Се претпоставувало дека вкупната штета од
поплавата била преку 10 милијарди
југословенски динари YUD. Конверзијата во
1962 беше 1 USD = 750 YUD. Во 1962 штетата
била 13.333.333 USD. Ако се дисконтира
вредноста на USD во периодот 1962-2023 се
добива $1 во 1962 е еквивалентен на куповна
моќ од $10,19 во 2023. Големината на штетата
од поплавата во Скопје во ноември 1962
пресликана во 2023 би изнесувала 135.866.667
USD. Ако се има предвид развојот на Скопје во
периодот 1962-2023, односно зголемувањето на
материјалните добра и порастот на
населението, тогаш доколку Скопската Котлина
биде поплавена во годините по 2023, со сличен
интензитет како во 1962, вкупната штета од
поплавата би била повеќекратно поголема.
КОНТРОЛА НА ПОПЛАВНиТЕ ВОДи ОД
ТРЕсКА
Со градбата на браната Козјак беше
создадена акумулацијата Козјак на реката
Треска, која сѐ уште е единствената во
Македонија со поделба на корисниот простор
на резервиран (за поплавен бран) и оперативен
(за водоснабдување, наводнување и
енергетика). Треба да се разликува
резервираниот корисен простор (под кота на
нормално ниво) и ретензиониот простор (над
кота на нормално или преливно ниво – за тип на
преливник со слободно преливање). Улогата на
ретензиониот простор е ублажување на пикот
на преливното протекување, споредено со
пикот на дотекувањето од сливот кој гравитира
кон преградниот профил. Затоа, во случај на
поплава, ретензиониот капацитет на секоја
водна акумулација, независно од управувачките
акции на операторот со хидросистемот,
создава поповолна хидролошка состојба во
низводната речна долина.
Резервираниот корисен волумен Vrez од
100.000.000 m3 на акумулацијата Козјак не е
наменет за ретензија (ублажување), туку за
контрола на поплавните води од р. Треска. Со
управувањето со Козјак, поплавните води од р.
Треска целосно ќе се задржат, сѐ до
поминувањето низ регулираното корито на р.
Вардар во Скопје на поплавните бранови од
Горен Вардар и Лепенец. На тој начин, со
акумулацијата Козјак со Vrez = 100 M-m3 и
регулираното корито на р. Вардар во Скопје со
пропустлив капацитет од Qmax = 1.150 m3/s,
сегашната заштита од поплави на Скопската
Долина е многу поголема од состојбата во 1962
година.
Методолошки, добивките од водостопанската
гранка „Одбрана од поплави“ се третираат како
штети со негативен предзнак. Овие добивки од
одбрана од поплави на Скопје, за случај само
на една поплава како таа во 1962 година, се
многу повисоки од трошоците за градба на
браната Козјак. Цениме дека оваа
симплифицирана анализа со примерот на
Козјак еклатантно потврдува дека за
Донесителот на одлука (политичкото
раководство) критериумот за економската
исплатливост на нова хидроцентрала
(прикажан преку чинење на инсталиран MW
моќност или производна цена на kWh
електрична енергија), не е меродавен при
избор за градба на нова брана за создавање
на нова повеќенаменска водна акумулација. n
Хидросистем Треска, со 3 брани и 3
хидроцентрали и регулацијата на р.
Вардар со Скопје – систем за одбрана од
поплави на Скопската Котлина
 градежништво

Г РА Н И Т
и се е можно

ПОРТА 3 за бескрајните одолговлекувања на Штип – Радовиш, а секако и неколкуте нови

капиталните инфраструктурни проекти, и реобновени магистрални делници кои се
одека ги броиме грешките,

Д
заборавивме да ги афирмираме во завршна фаза на изведба.
пропуштените шанси, позитивните проекти, со кои може и да се Еден од „невидливите“ проекти кои се во
сомневањата за разноразни гордееме, како за изведба така и за завршна фаза е и првата делница од
тендерски малверзации и добиениот квалитет. Тоа се пред сè автопатот Скопје – Блаце. Во јавноста се
провизии, и разочарувањата магистралните патишта Штип – Кочани, споменува само километражата – „ех
32 29 декември 2023
голема работа 2 километра“.
Во јавноста не се споменуваат ни
пропратните подготвителни и дополнителни
позиции: двете клучки со 4 рампи и 2 кружни
тека, новиот пат за с. Блаце, локалните
патишта како и еден дел нов магистрален
пат за Р Косово, санација на свлечилишта
кои се појавија при изведбата и заштитата
на косините, за квалитетна изведба на еден
извонредно тежок терен. Гранит и со
горчливото искуство од делницата на
автопатот Кичево - Охрид со сите
катастрофални грешки: од проектирање,
преку геологијата и што уште не, оваа прва
делница ја изведува квалитетно.
Низ фотосесијата ви го прикажуваме
обемот на делницата /пред граничниот
премин со Р Косово/, која се очекува да
биде завршена до крајот на април 2024 год.
Следната година следуваат останатите 12
километри со тунели и виадукти.
29 декември 2023 33
 изградба на Автопат А4
делница гП „Блаце“ - скопје
(клучка стенковец)
подделница 1.
l Проектант: HIll INtERNAtIONAl IPF7
consortium
l Автопатот е со должина од 2,16 км, но
вкупната должина со Пат за Блаце – 925
м, Рампа 1 – 440 м, Рампа 2 – 300 м, Пат
за терминал – 250 м.
l Кружен тек 1 – 159 м, Пат за гробишта –
440 м, Рампа 3 – 900 м, Рампа 4 – 100 м,
Магистрален пат - 1.030 м, Кружен тек 2
– 141 м, изнесува 6,85 км.
l 1.230.000 м3 ископи основен договор + пасивни анкери 7.300 м1, торкрет 510 м3, l 15 пропусти (кутијасти и цевасти), 3.500
3
650.000 м промена на косини, 250.000 габиони – панели 34.000 м2 и 3.000 м3 м3 бетон, 300.000 кг арматура, 6.000 м2
м3 насипи, над 200.000 м2 асфалт. полнење со камен. хидроизолација, 140 м1 цевасти
l Мрежи за заштита на косини: 120.000 l Потпатник: 2.000 м3 бетон, 160.000 кг пропусти.
м2 три типа на мрежа – хексмат, арматура, 2.130 м2 хидроизолација. l Сообраќајна сигнализација: 13.500 м1
менамаг и тродимензионална l Одводнување: 3.500 м ободни канали,
1 одбојна ограда, 6.000 м1 жичана ограда,
полимерна мрежа со хумузирање и 5.800 м1 канали на берма, 2.400 м1 над 100 сообраќајни знаци и 20
12.000 м1 IBO анкери. канализациски цевки, 2.000 м1 портали, 4.000 м2 хоризонтална
l Армиран насип 244 м1, 18 м висина и 35 дренажни цевки, 45 шахти за сигнализација.
реда на габиони: ископ 38.000 м3, насип канализациски цевки и 28 плитки l Осветлување: 125 канделабри, 9.000 м1
27.000 м3, ПЕТ геомрежа 94.000 м2, шахти, 7 маслофаќачи. кабли, 8 разводни ормари.

34 29 декември 2023
29 декември 2023 35
архитектура

Тимска работа на професионалци

кои се подеднакво значајни
светлината е важен сегмент при проектирањето на оваа куќа, во секој дел од
денот, така што подеднакво значење им е дадено и на дневната, природна
светлина и на артифициелната, во вечерните часови
гРАН ПРи зА АРхиТЕКТОНсКА РЕАЛизАЦиЈА НА БиМАс 2023 зА иВАНОВ иНжЕНЕРиНг
Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх.
ајпрестижната манифестација на
Н македонската архитектонска сцена
која претставува значајна
архитектонска смотра, сведоштво
за архитектонското творештво на
секои две години претставува Биеналето на
македонска архитектура (БИМАС) во
организација на Асоцијацијата на архитекти во
Македонија (ААМ). Во периодот од 14 до 29
септември 2023 година, беше организирано
двојното издание под името „Мерило на
македонската архитектура“ кое го вклучи
редовното XXI издание заедно со одложеното,
пандемиското XX издание, каде беа изложени
повеќе од стотина трудови создадени во
периодот од 2018 до 2023 година. Иако
пандемијата донесе многу проблеми во
функционирањето на општеството, се чини дека
тој затворен пандемиски период инспирира со
продуктивност во архитектурата, што
резултираше со силна конкурентност на
изложените авторски дела од областа на
архитектурата, урбанизмот и дизајнот.
Изложбата која беше свечено отворена во
Националната галерија Мала Станица во Скопје,
а со која стартуваа деновите на БИМАС 2023,
покажа голема зрелост со исклучителниот
квалитет на презентации, со што повторно се
разгоре силна надеж дека конечно, по
пандемискиот период, треба да се случи
сериозен пресврт и ренесанса на македонскиот
урбанизам и архитектура, она што како фела
одамна го посакуваме, се надеваме и се бориме.
Како круна на вистинските архитектонски
вредности беа и доделените награди во
различни категории од кои главната, големата
Гран при награда за реализација во
архитектурата ја доби архитектонската фирма
Иванов инженеринг од Битола за објектот
Семејна куќа во Тасино чешмиче, интерно меѓу
нив именуван како „Хоризонтала“ поради
акцентираните хоризонтални појаси. Иванов
инженеринг е една од македонските
најреномирани фирми која го гради своето
успешно портфолио повеќе од 25 години во
областа на архитектурата, урбанизмот и
градежништвото, секогаш доследна на својот
архитектонски израз, во чекор со современите
трендови и технологии. Во моментот свој
професионален придонес во неа даваат 12
архитекти и два градежни инженери. За нивната
посветена работа говори нивното долгогодишно
опстојување на архитектонската сцена и
добивање на повеќе признанија, од кои едно од
најзначајните досега е „Признанието за
квалитетно архитектонско дело“ доделено во
април 2016 година во Белград од
Меѓународното жири составено од
претседателите на Сојузот на архитекти на
Македонија, Романија, Србија и Црна Гора, за
проектот Катна гаража со администрација, со
локација спроти Трговскиот центар Соравија во
Скопје. Веродостојно тие стремежи ги покажаа
и со оваа семејна куќа која се закити со Гран
при наградата. Како што истакнаа од Иванов
инженеринг, водечка парадигма за
проектирањето на овој објект е удобноста и
уживањето во секојдневието на едно модерно,
активно семејство. Локацијата на објектот е на
падините на Водно и токму неговата
ориентираност кон градот ја дефинира и целата
поставеност на објектот како видиковец со
преубави панорамски визури. Поаѓајќи од
стремежот најдобро да се искористат
погледите, а притоа да се создаде и интимен
двор, објектот е повлечен од пристапната улица,
со што предниот двор станува пристапно плато
како вовед во содржините и естетиката на
куќата. Прилагодувајќи се на природниот пад на
теренот објектот дискретно се поткрева кон
пристапната улица за да се отвори со уште едно
ниво кон задниот двор и кон градот.
Програмски, куќата се развива по вертикала на
пет нивоа, најпрвин техничките катови, преку
заедничките содржини, до интимните простории
завршувајќи на кровот со огромна кровна
тераса. Две од нивоата се подземни или
делумно подземни, каде е решено и
паркирањето, додека останатите три се
надземни, наизменично повлечени или исфрлени
со што се разбива монолитноста на габаритот.
Од внатре кон надвор, изразот во обликувањето
е едноставен и составен од чисти
минималистички линии и кубични волумени, со
конструктивни елементи како единствен
декоративен елемент. Строгоста и робустноста
на изгледот е нежно нарушена со дискретните
окулиси во просторот на базенот. Наспроти
големината на волуменот, екстериерот има
намера да биде ненаметлив, суптилен во
колоритот и во изборот на материјали. Според
првичното решение надворешноста е
дефинирана со кортен и камен кои ги нејзината величественост се чини е уште повеќе и засебна просторија за перење во техничкиот
потенцираат хоризонталните појаси со стаклата, истакната во приквечерието и во вечерните дел, односно посебни канали каде се селектира
а и суптилно создаваат мимикрија на објектот во часови кога заблескува во сиот свој сјај, и пропушта нечистата облека според нејзината
природниот амбиент од зеленило. Како што потенцирајќи ги светлосно хоризонталите како и боја така што, веќе селектирана, таа паѓа
истакнаа од Иванов инженеринг, поради стаклените екрани. Мноштвото на тераси, директно во засебни корпи во пералната,
динамиката на работата и роковите за изведба дополнително ја истакнува потребата на спој на спремна за перење.
дефинирани од инвеститорските потреби, внатрешниот и надворешниот простор, како и Уште еден значаен аспект за што оваа куќа
направена е промена на материјализацијата на обезбедување максимално уживање на нејзините треба да биде пример е тенденцијата за
фасадата, но задржан е концептот на сопственици во панорамските погледи кон енергетската ефикасност. Следејќи го трендот
вентилирирана фасада, така што самото градот. Ентериерното решение апсолутно го на самоодржливост, на кровните површини
техничко решение остава можност завршната следи архитектонското, во чекор со поставени се фотоволтаични панели коишто се
фасадна обработка да се измени и подобри. современиот, активен живот на ова семејство. И јавуваат како несокриен елемент во фасадното
Токму ова решение е пример за одлично од програмски аспект има многу интересни решение, надоврзувајќи се на севкупната
организиран простор кој и внатрешно и содржини, како внатрешен базен кој исто така е естетика. Вентилираната фасада е исто така
надворешно се стреми од секој свој агол да ориентиран кон визурите од градот, теретана за важен сегмент од енергетската ефикасност, како
одговори на потребите на неговите корисници и вежбање, потоа различен тип на седење во и подното греење. Тоа е исто така, една
да им обезбеди максимална интимност сред заедничките содржини и нивно отворање преку тенденција широко распространета во
една густа градска средина. Постоењето на стаклениот екран кон интимниот двор со напредните земји, но кај нас засега применлива
централен вертикален светларник е уште еден панорамски погледи, засебни гардеробери и најчесто во индустриски и хотелско-угостителски
инспиративен момент кон кој се ориентирани бањи во ноќниот дел во секоја од спалните, како објекти, додека пак за семејни објекти сѐ уште
заедничките простории. И покрај тоа што со
своите хоризонтални стаклени појаси тие се
отвораат кон надворешноста, сепак постоењето
на светларникот е уште еден момент на
вметнување на светлина во просторот кој
дополнително визуелно ги спојува последните
катови по вертикала, а со додавањето на
вертикален луксузен лустер, се добива
дополнителен амбиентален светлосен атриум и
во вечерните часови. Светлината е важен сегмент
при проектирањето на оваа куќа, во секој дел од
денот, така што подеднакво значење им е дадено
и на дневната, природна светлина и на
артифициелната, во вечерните часови. Нешто по
што оваа куќа се одвојува е токму тоа што во
нејзиниот проектирачки процес била вклучена
фирма чијашто дејност е димензионирање,
распределба и избор на осветлување. Затоа,

ретко применета поради нејзината скапа почетна
инвестиција која се исплаќа во тек на
подолгорочна експлоатација на објектот.
Нормално дека секогаш финансиите играат
главна улога во проектирачкиот процес, па овој
објект повторно ја истакнува неизбежната
корелација инвеститор - архитект и колку нивната
меѓусебна соработка е од исклучителна важност
за крајниот дизајнерски производ - успешна
реализација. Во тој контекст, архитектот Сашко
Иванов од Иванов инженеринг ќе истакне:
„Голема чест е добивањето на Гран при
наградата за најдобра архитектонска
реализација, но и голема обврска. Имавме чест
токму ние да бидеме избрани од толку многу
архитекти и тоа уште повеќе нѐ обврза да се
стремиме кон најдобро можно решение. Уште
поголемо значење добива овој објект што сите
рокови беа запазени и успеавме да го
изменаџираме целиот процес во пандемиски
услови, кога се соочувавме со многу забрани за
движење и тешкотии во нормалното
функционирање. Многу е значајна довербата
што ја имавме од инвеститорот и неговото
активно вклучување во целиот проектантски
процес, така што крајното решение е сепак
производ на заедничка соработка и почитување
на нивните барања, потреби и сугестии. Во однос
на авторството, треба да се напомене дека
реализацијата на еден објект е исклучително
комплексна работа, бидејќи секој еден кој е
инволвиран во процесот на проектирање,
урбанизам и изведба е подеднакво важна алка за
да се добие крајниот производ, затоа што
успешно реализиран објект претставува тимска
работа на професионалци кои се подеднакво
значајни.“
Гран при наградата за најдобар
архитектонски реализиран објект е
дефинитивно голем стимул за секој архитект.
Но, она што е уште поважно е, каква порака
испраќа до другите архитекти, и секако, до
инвеститорите, зашто без нив не би ни имале
архитектура. Овој објект дефинитивно покажа
во кој правец треба да се движи македонската
современа архитектура и кои се вистинските
вредности кон кои треба да се стремиме во
проектирачкиот и изведувачкиот процес. Како
архитекти, сите сме загледани во иднината, во
исчекување што ќе донесат следните две
години, во надеж да видиме апсолутна
мотивација и кај други инвеститори, колеги
архитекти и градежни инженери, така што
наместо его - натпревар кој владее меѓу
архитектонската фела, ќе бидеме сведоци на
културен натпревар за што покреативни и
поиновативни решенија во корист на создавање
на подобро место за живеење и поздрава
животна средина за секој граѓанин. n
www.konstrukta.mk
 архитектура
Архитект кој создаваше дела
кога немаше интернет и GOOGLE
Eден од основните проблеми на нашата, архитектонска струка е недоволната и
неадекватна видливост во пошироката јавност. Причини има многу. Имаме добра
архитектура и добри архитекти, кои заслужуваат нивните дела да бидат опишани
Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх.
Последните децении на дваесеттиот век
беа години кои донесоа некои нови односи
во општеството и во начинот на
размислување во многу сегменти, особено
во архитектурата. Во тие години се
создаваа генерации на македонски
архитекти чии размислувања и делувања во
архитектурата беа поинакви од она што
претходно се случуваше. Ова е особено
изразено во годините после земјотресот во
Скопје. Со својата младост и нови идеи
тогашните дипломирани архитекти ги
освојуваа и градеа неизградените простори
низ тогашна Југославија. Оние кои во тоа
време беа млади, денес се веќе во пензија.
Времето лета, доаѓаат нови генерации со
нови идеи. Архитектурата е просторен
белег на менталната состојба на една
општествена заедница и на времето во кое
се создава. Како „скаменет сведок“ таа
зборува многу поуверливо од многу
официјални пишувања. Joie de vivre –
42 29 декември 2023
Извложба на БИМАС
радост на живеењето за нас архитектите е
да се занимаваш со архитектура.
Архитектурата не е само работа, таа е
животно определување. Архитектот ја
живее својата архитектура, тој е сведок на
времето во кое создава. Таков сведок на
времето е и нашиот колега Здравко
Рафаиловски. Секој разговор со него и со
некој од протагонистите на македонската
архитектура од тоа време е дел од една
голема сложувалка кој го наоѓа местото во
конечната слика наречена „Современа
македонска архитектура“.
По дипломирањето во 1975 година
започнува да работи во оперативата на ГП
„Гранит“ од Неготино за по два месеца
истата година да премине во градежното
претпријатие „Маврово“, во проектантското
биро „Мавровопроект“. Беше тоа
продолжување на студирањето по студиите
на Архитектонскиот факултет во Скопје.
Школувањето, барем кај нас архитектите не
завршува со добивањето на дипломата, туку
тоа е континуиран процес на влог во
 Здравко рафаИловскИ со ИЗложба И со кнИга на бИМас

сопственото професионално остварување.

Во „Мавровопроект“ започнува неговата
долгогодишна проектантска работа, кога
проектира многу објекти. Се сеќавам, во тоа
време постоеше здрава хиерархија при
работењето. Како млад архитект Здравко
Рафаиловски влегува во тим кој го водат
одговорни архитекти со искуство и знаење,
со лојални, денес заборавени техничари –
тогашни носители на онаа цртачката
работа, кои имаа огромно искуство во
работата. Архитектите кои работеа во тоа
време, ја обележаа архитектонската сцена
со работа која имаше потпора во доброто
школување и посветената работа. Тогаш
архитектите знаеја да ги препознаат
моменталните можности, меѓусебната

Комплекс Мавровка - Скопје

29 декември 2023 43
 соработка и сите можности кои
произлегуваат од тоа. На тој начин
создадоа нови односи во кои станаа не
само архитекти инженери, уметници туку и
претприемачи. Не претприемачи во смисла
на денешново претприемништво, туку со
правење на помали групи кои заедно
делуваа во рамки на тогашните големи
претпријатија. Во она време постоеше
широк интерес за поврзување на различни
видови на уметност, беа тоа почетоци, кај
нас, за воведување на технолошки иновации
во архитектурата. Кога ќе ги анализираме
пораките на архитектите од тоа време, се
исчитуваат вредности кои неоспорно биле
во европскиот врв. Својата професионална
кариера ја започнува најпрво како
проектант – соработник, а потоа кон крајот
на седумдесеттите и сè до средината на
осумдесеттите професионално многу
соработува со архитектот Донка Петкова-
Костиќ. Напредува низ кариерата и станува
главен проектант – раководител на
творечкиот архитектонски процес. Здравко
ја добива својата шанса да создава и да се
реализира како проектант на многу
разновидни полиња – типологии на
архитектура. Тоа е драгоцено искуство, не
само заради работата (секој проектантски
ангажман е нов предизвик), туку и заради
шансата да се проверат сопствените
креативни капацитети, да се научи нешто
ново, да се прошират професионалните
видици. Работи на проектирање на
станбени како и на комерцијални и деловни
објекти кои највеќе се издвојуваат во
Кула во Ново Лисиче - Скопје
неговата работа. Ангажиран е преку
„Мавровопроект“ на проектирање и изведба
на објекти низ многу градови на тогашна
Југославија, но и надвор од границите, како
во Либија и во тогашниот Советски Сојуз.
Почесно место во неговиот опус зазема
комерцијално-деловната зграда наречена
„Мавровка“. Рафаиловски станува технички
директор на „Мавровопроект“, подоцна
преименувано во „Прима инженеринг“,
раководејќи со техничката документација за
многу значајни објекти сè до неговото
одење во пензија во 2015 година. Активен
член е на Асоцијацијата на архитекти на
Македонија и на Комората на овластени
архитекти и инженери од нејзиното
основање.
Сè се менува, така и нашиот
архитектонски свет. Позициите на
архитектите во општеството повеќе не се
исти како порано кога архитектите како
Здравко Рафаиловски твореа. Порано за
нови сознанија и идеи купувавме странски и
домашни списанија за архитектура и
внатрешно уредување, читавме книги и
монографии на познати архитекти. Денес
сè е поинаку, време е на интернет,
AutoCAd, Archicad и BIM-технологии.
Здравко Рафаиловски е архитект кој
создаваше архитектонски дела кога во
светот немаше интернет и GOOGLE!
Сите кои делуваа или денес делуваат на
нашата архитектонска сцена се заслужни и
одговорни за состојбата на просторот кој
нè опкружува. За некои повеќе се знае, за
други ништо. Eден од основните проблеми
на нашата, архитектонска струка е
недоволната и неадекватна видливост во
пошироката јавност. Причини има многу.
Имаме добра архитектура и добри
архитекти, кои заслужуваат нивните дела да
бидат опишани. Затоа треба што повеќе да
се пишува и да се ставаат во фокус на
јавноста архитектите, како Здравко
Рафаиловски, нивните проекти и
реализации со кои се препознаваат
евидентните и растечки капацитети на
нашата професија. На овогодинешното
Биенале на македонската архитектура –
БИМАС, во организација на Асоцијацијата
на архитекти на Македонија – ААМ, Здравко
се претстави со изложба и со книга со
неговите дела. n Кули во Карпош 4 - Скопје
 некоИ човековИ вредностИ се унИверЗалнИ И бесценетИ
архитектура

Мароко – држава на контрасти и

културно и општествено наслојување
а за Маракеш и не се грижам, зашто мултикултурните градови како безвременски
слоевит сублимат ја поседуваат таа регенеративна карактеристика, да се издигнат
како феникси, да му пркосат на времето и на природните катастрофи, бидејќи сè
додека има заедница која го одржува неговиот идентитет и се сеќава, тој ќе
живееваквиот автентичен проектантски пристап е реткост во оваа современа ера,
ера во која речиси сите нешто, некаде и некого имитираме, па затоа плочки ни
имитираат паркет, фасади имитираат дрво, а бои и ѕидни техники имитираат бетон
Бојана ПАЛИФРОВСКА, дипл. инж. арх.
(Специјално за Порта 3 од Мароко)

ароко, само по себе претставува

М континуитет на културно, социјално,

градителско и сеопфатно општествено
наслојување на различни историски
периоди. Така, низ својата долга
историја од предримските, римските, арапските освојувања,
португалската, француската и шпанската колонизација, во
борбата за осамостојување и постнезависноста, успеало да
го задржи својот внатрешен идентитет. Градовите имаат
уникатни карактеристики и пулсирачка автентичност
прикажани преку геометрија, урбана текстура, хиерархија
итн. Секој период за себе има посебна карактеристика што
додава уште еден слој на постоечкиот втемелен идентитет.
Од денешен аспект формулата за создавањето на
мароканските градови лежи врз преклопување на силни
идентитети, правопропорционални на периодот и
контекстот кој го претставуваат, кои коегзистираат во
меѓусебна релација.

ПретколонИјалнИ МароканскИ градовИ

Планирањето на градот за претколонијалните
марокански градови е повеќе органско одошто планирано.
Градската ортогонална форма произлегува од
адаптацијата на градскиот релјеф и аплицираната
сообраќајна мрежа. Растот е концентриран околу џамиите,
кон „кибла“, насоката кон светата џамија, со присуство на
мноштво фонтани, училишта или високообразовни верски
институции наречени „медреси“. Мароко претставува
уникатен случај во однос на другите исламски култури затоа
што повеќето негови градови се основани како нови
населби, со што во најголемиот дел претставуваат
репрезентативни примери на исламскиот урбанизам.
Постојат четири империјални марокански градови -
престолнини за различни династии.
Првата престолнина е Фес, основана од династијата
Адариса. Подоцна, градот бил дополнително
распространет на десниот брег од 13 век, создавајќи го
стариот Фес (Фес ел Бали) на левата страна на реката,
додека новиот Фес (Фес ел Џадид) бил на десната страна.
Во овој период бил изграден најстариот универзитет во
светот „Универзитетот Карауин“, а влијанието на
андалузиската архитектура ги создало и карактеристиките
на мароканската средновековна архитектура.
Градот Мекнес е изграден во 10 век од династијата
Алмувахид, а Маракеш во 11 век станал главен град на
династијата Аморавид. Рабат изграден во 12 век станал
главен град на династијата Алауити, оттогаш па сè до денес.
Освен царските градови, повеќето „медини“ биле
изградени во периодот меѓу 8 и 17 век и имаат посебни
исламски карактеристики: утврдени ѕидини или тврдини за
заштита. Куќите се просторно инспирирани од
андалузиските дворни куќи, типични за регионот и познати
по нивните геометриски форми и употребата на глина.
Генерално, градовите имаа силни карактеристики под
влијание на културата и климата.
Куќите во Медина се разликуваат по нивната архитектура,
форми и материјали. Вообичаено, немаат отвори кон
улиците, туку единствено мали отвори за вентилација
покриени со мушарабија. Тие обично егзистираат околу
внатрешен двор (атриум) со централно поставена фонтана

и егзотична вегетација, во кој се одвиваат повеќе
животни функции. Пристапот до просториите се
одвива единствено преку атриумот. Мароканската
куќа е инспирирана од андалузиската култура и ќе
стане иконски симбол на куќите во Мароко.
Внатрешноста на дворот е дизајнирана да ја
претставува мароканската рачна изработка,
идентитетот и климатските различности.
Занаетчиството ја рефлектира историјата и
културата, додека материјалите го прикажуват
нивното првобитно место. Дворот не само што
претставува добра употреба на материјали за
климата, туку и самата форма претставува пасивно
решение. Затворените фасади не само што
48
обезбедија приватност, туку ја криеја силната
директна сончева светлина што предизвикува
непријатно чувство во затворен простор.
колонИјалнИ градовИ
Францускиот протекторат наметнат од
маршалот Лојауте во 1912 година ќе биде
пресвртница која несомнено ќе го обележи
идентитетот на мароканските градови. Во оваа
епоха, Мароко генерално е поделено на два дела:
корисното Мароко, кое ги опфаќа регионите на
земјоделството и рударството и бескорисното
Мароко, кое во основа е пустинска област на
југот. Спротивно на алжирската колонизациска
стратегија, мароканската француска колонизација
не интервенирала во историјата и архитектурата
на постојните градови. Индиректно, политиката на
создавање на новиот град, „La ville nouvelle“,
надвор од старите органски урбани јадра
(медините) значително ќе го измести дотогашниот
наратив на градовите. Новите центри ќе бидат
планирани исклучиво од француски архитекти и
урбанисти, што е можно попроевропски, сè со цел
да привлечат повеќе туристи. Тоа подразбира,
планирање на авении кои завршуваат со
железничка станица или позиционирање на
институции и капитални зафати долж главните
сообраќајни оски додека во внатрешноста се
лоцирани периметрални станбени зони.
ПостколонИјалнИ градовИ – План
За децентралИЗацИја
Годините помеѓу 1980 и 2000 година
претставуваат времиња на економски проблеми и
интензивна суша. Последиците се брза
урбанизација, сиромашни квартови и
необликувани градови со квартови каде цути
интензивна социјална и економска сегрегација.
Овој период е обележан и со преселување на
жителите во старите трговски центри. Економската
криза ги погоди старите градови што им отежна на
семејствата да се грижат за градителското
наследство. Друга причина за движењето на
жителите од Медина во новиот центар се
можностите за работа на помладите генерации,
генерирани во поновите делови на градот, како и
близината и пристапноста. Новите центри и
населби напуштени од Французите набрзо се
окупираат од богатите Мароканци, оставајќи ги
своите домови во медините на руралните
новодојденци. Последователно, населението во
историските центри драстично се намалува,
поместувајќи ја душата на градот кон француското
урбано ткаење. Ваквиот тренд ќе резултира со
интензивна сегрегација.
Планот за социјално домување насловен како
„Ecochard станбена мрежа 1950“ e промовиран во
втората половина на минатиот век, а во 2004
година, беше лансирана интензивна програма за
развој со цел премостување на различните делови
на градовите за да се минимизира социјалната
неправда. За таа цел, Мароко започна амбициозна
програма за создавање нови градови. Вистинска
национална стратегија за урбанистичко
планирање, првично требаше да предложи
локации за петнаесет градови со цел на крајот да
се деконструираат големите градови, да се
ребалансира територијата и да се разместат
повеќе од еден милион жители. Сепак, јасно е дека
постои значителен јаз помеѓу првичните
очекувања од програмата и забележаните
резултати. По 2010 година, повеќето сиромашни
квартови беа елиминирани со интензивно
обновување на сегрегираните урбани области.
Преселувањето на жителите од сиромашните
квартови на места подалеку од градот, исто така,
резултираше со создавање на гето населби.
Сегрегацијата помеѓу медината и „La ville nouvelle“
може да се прочита архитектонски со оградениот
град кој му го врти грбот на транспарентниот
широкопотезен француски урбанизам. Стоејќи
еден до друг, тие манифестираа физичка
сегрегација и архитектонски приказ на
политичкиот проблем на градот, кој ја играше
улогата на сведок. Низ годините, мароканските
градови се проширија надвор од првичното
планирање на La ville nouvelle. Колонијалната
политика за урбанизација беше да се зачува
постојното, но сепак да се гради и до него.
Постколонијалните градови го зачуваа овој
пристап со спроведување на мегапроекти со цел
привлекување на инвеститорите покрај
историскиот дел на градот.
форМИ на урбана ексПанЗИја И
терИторИјално реструктуИрање
Следејќи ги различните фази на урбанизација
на Маракеш и Фес од неговото создавање од
страна на Ал-Моравидите низ колонијалниот
период до денес, се разликуваат четири станбени
области кои претставуваат различни форми на
урбаната морфологија и социјалниот состав на
станбените области за кои станува збор, имено:
• стариот град (Медина)
• дуари
• европскиот град
• експанзија на урбаните подрачја по
осамостојувањето.
Поблискиот поглед на урбаните,
архитектонските и социјалните карактеристики на
секоја област помага да се процени влијанието на
различните ендогени и егзогени фактори кои
придонесуваат за преобликување на урбаната
социјална и просторна територија на
мароканските градови. Урбаната политика на
државата има тенденција да фаворизира
специфична урбана форма, таканаречена
„модерна мароканска морфологија“. Оваа
тенденција се соочува со потрагата по
традиционален тип на урбано живеење изразена
со голем дел од населението кое има пристап до
јавните, па дури и до приватните станбени понуди.
Медината се состои претежно од
традиционален тип на урбани живеалишта, која ги
има своите корени во локалните градежни техники
и материјали, локалната социјална организација,
практики, семејниот живот, религијата, климата
итн. Куќите се едноставни со обични надворешни
ѕидови, давајќи ѝ униформен изглед.
Карактеристиките може да се објаснат со силното
влијание на традицијата и на религијата, кои ја
зацврстуваат неподготвеноста на жителите да ги
изложат своите приватни простори за живеење на
јавноста. Генерално, групирањето на домови и
услуги во медината не е ограничено само на
изградената средина или на ѕидините, бидејќи
вклучува големи отворени простори каде се
случува трговска дејност. Некои области се
упоришта на урбани градини, а други пак
претставуваат отворени места за рекреација за
повеќето жители на градот. Мрежа од километри
ѕидови и патишта што ја поврзуваат со
надворешните градски зони, како и со другите
големи градови, поминувајќи низ, една од
неколкуте големите порти. Внатрешниот град има
радиоконцентричен план, кој се карактеризира со
отсуство на просторни разлики меѓу хомогените,
првенствено станбени населби.
Ја дефинираат четири архитектонско-
урбанистички принципи во однос на
местоположбата и позиционирањето на
функциите
⦁ ПунктуалнИ јадра
⦁ ПрИдружнИ наМенИ
⦁ ПерИферна нИЗа
⦁ концеПт на ПокрИена ПеШачка улИца –
стоа (заштита од прекумерна изложеност на
сонце)
Пунктуалните јадра, претставуваат места во
градот со масовна посетеност, кои со својата
широка палета на придружни намени имаат за
цел да привлечат различен профил на корисници.
Најчесто се имплементира во градското ткиво за
активација на замрени простори со одреден
потенцијал, и обично секогаш предизвикува
верижен процес на спонтано надградување (во
површина или квалитативно). Ваквата надградба
на различни видови функции (компатибилни или
некомпатибилни) со текот на времето стануваат
неделив дел од главниот објект со доминантна
намена, градејќи периферни низи по ободот, со
што повеќе не постои јасна разлика помеѓу она
што е ново и веќе постоечко.
(Сули ан, Куршумли ан во Старата скопска
чаршија).
Доколку се земе во обзир светото тројство од
конфигурацијата на Старата скопска чаршија
(џамија, ан и амам) како пунктуални јадра кон кои
се надоврзуваат мали комерцијални единици, во
мароканските градови во органски настанатата
медина како лулка на занаетите и трговијата,
нејзината просторна конфигурација главно ја
сочинуваат (медреси, џамии кон кои сукцесивно се
надоврзуваат низи од мали комерцијални единици
и риади како дел од профаната архитектура).
Појавата на периферните дуари е втората фаза
на урбанизација од 1926 година наваму. Првиот
период помеѓу 1930 и 1950 година се
карактеризира со незаконско и привремено
поставување на првите жители на приватно и на
државно земјиште. Со текот на годините и со
постојан прилив на новодојденци, дивоградбите
се зголемија во големина и станаа поцврсти.
Маргинализацијата на популацијата населена
во дуарите и нејзината класификација како
неурбана во голема мера се должи на типот на
живеалиште што не ги исполнува стандардите
поставени од државните служби за урбанизам.
Домаќинствата кои потекнуваат од селата развиле
во периферните дуарови нов тип на живеалиште
кое е класифицирано како полурурално.
Жителите, пак, од медината ги конструирале овие
простори според традиционалниот или арапско-
муслиманскиот модел на живеалишта.
ПланИрана ексПанЗИја во
ПостнеЗавИсноста
Од осамостојувањето, урбаниот пејзаж на
мароканските градови значитечно се промени, со
воспоставување на посложена урбана структура
во која беше тешко да се разликува
традиционалното од модерното, ендогеното од
егзогеното. Во своите официјални дискурси и во
одредени конкретни интервенции, државата ја
промовира својата подготвеност да го прилагоди
градот за подобро да одговори на барањата на
современиот урбан живот, а сето тоа истовремено
помирувајќи го традиционалното со модерното.
сообраќајните тенденции
Инвестициите во туризмот и ориентираноста на
Мароко кон светот, ќе резултира со повеќекратно
подобрување на јавниот превоз и обезбедување
не само меѓуградски туку и мултимодални
интраконтинентални врски. Како значителна
трговска сила правопропорционално ќе влијае и
на транспортот со што тоа ќе подразбира
авионска конекција во секој град, (Рабат,
Казабланка, Мекнес, Фез, Маракеш, Тангиер,
Тетуан, Агадир итн.) експресни автопати и
железничко поврзување на централниот и
северниот дел на државата додека јужниот дел сè
уште е оставен во фаза на идна експанзија.
Ваквиот развој ќе придонесе кон
децентрализација на урбаната популација од
северните делови на државата кон централните
подрачја и југот и адаптација на високо
недостапните предели и пустината во подостапни
простори за живеење.
трговијата и туризмот како двигатели на
општествената свест и стандард цивилизациско
издигнување
Трговијата во Мароко, рака под рака со туризмот
се можеби и најголемите виновници за она што е
тоа денес. Иако во минатото оваа активност главно
се одвивала во рамките на медината како
станбено-комерцијална типологија, исклучиво од
занаетчиите еснафи во мал формат, по
француската колонизација и процесите на
редефинирање на урбаната морфологија, истата
ќе излезе од нејзините рамки и ќе се прошири и по
широките авении, но во сосема друг облик.
Поттикнати од мотивот да го продадат својот
производ и да ја надмудрат конкуренцијата,
занаетчиите ќе бидат принудени да мигрираат, да
научат повеќе јазици и воедно да го задржат
вниманието на туристите од целиот свет. Оттука
оваа економска гранка слободно може да се
нарече двигател на општествената свест и
стандард на мароканскиот народ, што во голема
мера ќе влијае и врз еманципацијата на заедницата.
Тенденциите да се отвори Мароко кон светот,
како една од главните карактеристики на
владеењето на кралот Мохамед VI ќе резултираат со
презервација и конзервација на изградените ткива,
не само околу старите органски настанати градски не ти се на листата на приоритети, особено не
наративи туку и при проектирање на нови зафати. кога си далеку од дома.
Од моето лично искуство можеби едно од Ние скопјани, секогаш зборуваме за
највидливите аспекти додека се движите низ земјотресот како на нешто далечно. Одржуваме
улиците се контрастите во агломерацијата. култ и зборуваме за последиците и превентивните
(човекомерноста на медината, наспроти мерки со години, но сепак кога станува збор за
монолитноста и процесијата низ зонираните применување на истите, од оваа сегашна дистанца
космополитски четврти која прави да се ми се чини дека сè повеќе ја занемаруваме
чувствуваш многу мало и беззначајно.) Тендецијата можната репетитивност. Можеби ќе звучам
да се организираат програмските содржини околу радикално, но кога си урбанист, земјотресот го
исламските постулати = приватноста, геометријата, доживуваш, како своевидна обнова на просторот
мистиката, извонредната храна, културната и и шанса за професионално докажување. Како
интегрирана слоевитност која се чувствува не само празна табла на која можеш да ги
во храната (мароканска, медитеранска, либанска) материјализираш твоите идеи, налик на хирурзите
туку и при разговор со локалците, мноштвото во операциона сала, каде телото е нивна шанса за
ткаенини, нивните обичаи, се само дел од брилијантост.
широкоаголноста што оваа земја ги нуди. Поривот Кога одненадеш ќе се најдеш сред град
да се зачуваат занаетите во медините, (Маракеш) кој крвави и чека да биде спасен, дистанца, единствено сум благодарна што сето
лицемерието на туристичките дистрикти, единствено ти оѕвонуваат во глава приказните на тоа не пресретна токму таму, во Мароко, сред
(безбедни, чисти и под видеонадзор), наспроти домашните за катастрофалниот земјотрес во солидарен народ кој во ниту еден момент, иако
секојдневието на локалното население во гетата 1963-та, ги живееш, ти си главниот актер, ги туѓи не нè остави, туку напротив несебично ги
во срцето на Казабланка, пропратени со звукот на чувствуваш вибрациите од немирното тло кои не сподели и оние малку ресурси кои ги имаше на
мотоциклистите. стивнуваат, криците на луѓето и градбите кои ти располагање. Интересен е фактот што дури и на
исчезнуваат пред очи, гледаш руини каде часови друг контитент, меѓу народи со различни
недостатоцИ во сублИМИраната претходно си се восхитувал на културната географски одредници, некои човекови
урбана МатрИца слоевитост, и те боли, а си само случаен патник, вредности се универзални и бесценети.
Недостатокот од инфраструктурата, тоа не е твојот дом. Со магнитуда од 6,9 степени, А за Маракеш и не се грижам, зашто
проблемите со сообраќајниот метеж, како и чувството да се наоѓаш сред медината, во густо мултикултурните градови како безвременски
социјалните прашања систематски ги поткопуваат изградено ткиво беше еднакво на престој во кула слоевит сублимат ја поседуваат таа регенеративна
централноста и атрактивноста на историското од карти која во секој момент ќе ви се струполи на карактеристика, да се издигнат како феникси, да
јадро како место на живеење. Дополнително, во глава. Токму во тие моменти, ја сфаќате важноста му пркосат на времето и на природните
тек е и процесот на гентрификација, особено на животот, на луѓето кои се околу вас и работите катастрофи, бидејќи сè додека има заедница која
преку реставрација и реупотреба на ријадите. на кои можеме да влијаеме како општества за да го одржува неговиот идентитет и се сеќава, тој ќе
Неизбежен е повеќенасочниот раст на градската ги превенираме последиците. Сега од оваа живее.. n
форма, и покрај недостатокот на инфраструктура,
несоодветните социјални капацитети и
недостатокот на секундарни центри во овие
области, кој се јавува (според можностите за
земјиште и недвижен имот, на пр. исклучоци) надвор
од границите на градот, што резултира со креирање
на дифузни урбано-рурални граници. Неколку
студии укажуваат на урбаниот раст на сметка на
тактилните земјоделски зони, загрозувајќи ги
традиционалните практики на периферијата.
Тековната урбанизација претставува своевиден
прекин со минатото на градот, неговите
општествени односи и неговиот таканаречен
традиционален начин на живеење. Развојот на
нови урбани практики претставува почеток на нова
ера во урбанистичкото планирање која главно ја
одразува борбата против акутната станбена криза.
Државните интервенции како и увезените
модели на планирање и нивната директна примена
без соодветна апликативност, единствено ќе значи
само еден од низата безуспешни обиди да се
задоволат потребите за домување, кои со
мултиплицирањето на урбаното население се и
тоа како акцентирани.

ЗеМјотресот во Мароко од една друга

ПерсПектИва
За тоа што значи да се искуси природна
катастрофа, кога си турист, e едно од нештата кои
 архитектура

Градот на месечината
– архитектонска книжевност
Палестинските бегалци во ерихон секогаш биле тажни, и тука, ако правиме
споредба помеѓу поезија, тага и болка, тогаш сите Палестинци се поети, разликата е
што некој може да го изрази тоа што лежи во него, а некој не може, тие користат
народни поговорки и тажни стихови

проф. д-р Мумен АБуАРКуБ, дипл. инж. арх. богот на месечината и на опојните мириси, а
во Библијата може да се сретне и како град
о 8000 година пр. н. е. е на палмите. Тој се наоѓа 30 километри

В изграден градот Ерихон, тој

најстар град во светот.
Мештаните велат дека тука секој
камен ја раскажува историјата.
Името Ерихон потекнува од христијанскиот
збор Џерах (месечина), кое најверојатно
произлегло од тоа што жителите негувале
култ кон месечината. Затоа Ерихон го викаат
месечев град. Има друга претпоставка, дека
градот го добил името по семитскиот збор
Џерихо, што значи бог на месечината. Оттука
може да се заклучи дека ова е градот на
52 29 декември 2023
источно од Ерусалим и претставува зелена
оаза среде пустина.
Во 3000-тите години пр. н. е. Кананите
Арапи изградиле ѕид и кули околу градот за
да се заштитат од нападите на окупаторите.
Висината на ѕидот е од четири до шест метри,
а на аглите се изградени високи кули, од каде
преку тесни коси отвори, чуварите ги гледале
убавите ливади и врвовите на планината
Муаб, на источна страна на реката Јордан.
Мојсие го здогледал Ерихон од врвот на
планината Муаб, ги видел палмите и

планината над него. Но во тој миг, според
легендата, неговото срце престанало да чука
и паднал мртов. Го наследил Јошуа Бин Нун,
кој потпишал договор со Муабиите и
Уманиите, им дал злато и сребро, а за возврат
му дозволиле да помине низ нивната
територија за да стигне до Ерихон, градот на
месечината. Легендата вели дека племето на
Мојсие успеало да ја освои тврдината, влегле
во градот, убивајќи ги Кананите Арапи
Палестинци. Градот го запалиле и се обиделе
да ги урнат ѕидините, но сепак Ерихон не
умира докрај.
Градот Ерихон, со својата елегантна
архитектура и зелени куќи покриени со
ќерамиди, лежи помеѓу дрвја со портокали,
банани, лимони и палми. Ерихон е чуден,
необичен, но плоден, растат разновидни дрва
екваторски, планински и приморски. Тој не e
град, туку древна историја, на територијата на
Ерихон се меша историјата со денешното
време. Овој извонреден град го има
единственото мртво езеро во светот со
водена површина на -425 метри надморска
височина, кое носи различни имиња: Езерето
на Лут, Садум, Мртво Море и Езерото на
Солта, чии бранови со илјадници години
удираат на бреговите на планината Муаб.
Од врвовите на планината Муаб може да се
види Ерихон опкружен со бронзени планини
наутро, а сиви навечер. Планината Ал-
Таџруба или Коронтул, како што ја нарекуват
Палестинците, се гледа од многу далеко, а
врвот ѝ е украсен со бели камиња во вид на
круна. Внатре во срцето на планината,
палестински наследници на христијанството,
со генерации и генерации, стотици години се
молат, очекувајќи Исус Христос повторно да
се врати на земјата.
На врвот на историската планина Ал-
Таџруба има илјадници куќи кои се изградени
од кал и покриени со бамбус. Се протегаат во
должина од еден километар и им припаѓаат
на жителите на бегалскиот камп Еин Ал-
Султан. Него од соседниот бегалски камп Ал-
Нуеме го дели една длабока долина, а
Англичаните преку неа изградиле еден мал
мост за време на британската окупација на
Палестина. Тука е лоциран бегалскиот камп
Акбат Џабр, најголем палестински бегалски
камп на патот кон Ерусалим. Помеѓу Ерихон и
Акбат Џабр се наоѓа една жолта зграда која
ПалестИнскИот град ерИХон
има голем двор и има само една врата
опкружена со дрва од палми. Оваа зграда ја
изградиле Англичаните како еден од многуте
затвори во кои лежат илјадници палестински
затвореници.
За време на британската окупација на
Палестина оваа зграда била затвор за
Палестинци и место за живеење на неколку
фамилии на британски офицери, како
последица на јорданската окупација на
остатоци од историска Палестина. Во 1950
година јорданските окупатори ја наследиле
жолтата зграда од Британците со минимални
внатрешни измени, но објектот продолжува
да функционира како затвор на стотици
Палестинци. На местото на британскиот шеф
на затворот, поставен е јордански шеф, но
новите затвореници зад големите челични
врати биле или стари затвореници или
нивните деца или внуци, или од ист град или
од соседните села. Палестински затвореници
биле меѓусебно поврзани со дебели челични
јажиња, но лежеле во просториите на коњи
кои тогаш ги користеле британски офицери.
Објектот е приземје и кат, приземјето
служи како затвор, место за коњи на еден од
29 декември 2023 53
аглите, просторија за шеф на станицата,
раководителот на тајната служба и големи
простории за полицијата. На катот живееле
фамилии на големите офицери и на тајната
служба. По 1967 година како последици од
израелската окупација на Палестина објектот
станал станица за израелската полиција.
Во 15 век по едно големо археолошко
ископување е потврдено дека куќите на
сиромашните Кананите Арапи Палестинци
биле поставени на ист принцип како куќите во
сиромашните палестински села денес. Куќите
на богатите фамилии биле многу големи со
внатрешни централни дворови, имале
посебни места за чувањето на жито и други
намирници. Но археолозите нашле остатоци
од ѕидините на Ерихон и од кулите на аглите
кои биле срушени од Јошуа Бин Нун,
наследникот на Мојсие. Неговите племења
биле жедни за крв и одмор, ја лееле крвта, но
не добиле одмор како последица на големиот
инат на Кананите Арапи Палестинци и на
нивната неограничена можност за отпор и
трпење на многу тешкотии.
Кога стотици палестински мажи жени и
деца побегнале од Ерихон, Муабиите
направиле сојуз со окупаторите. Бегајќи,
многу луѓе се удавиле во реката Јордан, но
многу мажи, жени и деца стигнале до
врвовите на планините и се криеле во
пештери и меѓу дрвјата, се хранеле со
плодови од земјата и почнуваат повторно да
се борат против окупаторите на нивниот град
и нивните сојузници Муабиите.
Изгледа дека Кананите Арапи Палестинци
били одушевени од топлата и специфична
клима на Ерихон и од многубројните водени
извори и повторно го изградиле градот,
засадиле многу дрвја, но не ги обновиле
ѕидините и кулите на Ерихон, бидејќи биле
уверени дека нема да ги штитат од евентуални
нови окупатори. Сметале дека самите луѓе
треба да бидат најголемиот штит на нивниот
град, земјата и нивните деца и култура.
Сонцето на Ерихон тече во нивната крв им
дава здравје и сила, и се бореле десетици
години додека не се вратиле во нивниот град.
Археолозите нашле и остатоци на коски од
мали деца поставени во садови од глина и
погребани под ѕидовите на куќите на Ерихон.
Сметале дека старите Канани Арапи ги
жртвувале своите деца во име на Бог за да ги
заштитат своите куќи од рушење и проклетство.
Но ова е комплетна погрешна претпоставка, а
вистината е дека Кананите Арапи ги
погребувале своите деца во близина на своите
куќи верувајќи дека душите на децата треба да
бидат во близина на нивните домови меѓу
роднините и пријателите. Возрасните луѓе
били погребувани во заеднички гробници за да
не бидат осамени. Во овие гробници
пронајдени се садови од глина и бакар, за
јадење и пиење, затоа што верувале дека ќе ги
користат во другиот живот. Оваа верба во
моќта на животот е присутна до денес кај
Палестинците во Ерихон.
Многу жители од Ерихон и од други
палестински градови стотици години ги
закопувале мртвите во заеднички гробници до
пред многу краток период, а тоа го правеле и
Палестинците бегалци, кога дошле во Ерихон
кога ја загубиле својата земја.
Во 1948 година многу зелени ливади на
Ерихон биле покриени со шатори на
палестински бегалци кои бегале од
Палестина во Хеброн и Витлеем, сè до
Ерихон. На почетокот не можеле да ги
поднесат горештините, многуте змии и
скорпии и други отровни инсекти кои ги
напаѓале па се вратиле во Хеброн и Витлеем,
но кога дошла зимата побегнале во џамиите,
црквите и манастирите бидејќи силните
ветрови ги урнале нивните шатори.
Решени пак да се упатат кон топлиот град
Ерихон за да се останат да живеат, почнале
да одгледуваат овошки и зеленчук, па со тек
на времето палестинските бегалци сè
помасовно почнале да ја обработуваат
неискористената земја околу градот. Така
повторно се вратиле високите зелени палми.
Палестинските бегалци почнале да прават
куќи од тули, кал, слама и од бамбус што ги
носеле од бреговите на реката Јордан. Така
почнале да се создават новите генерации.
Денес Ерихон е зелена оаза среде пустина, во
која има куќи покриени со ќерамиди, а секаде
околу нив стебла на портокали, банани,
лимони и палми.
Комарци ги нападнале, некои лица биле
потечени, жолти, топли, ладни, некои тела се
треселе од болеста, а некои умирале. Во тие
денови Палестинците бегалци ги погребале
нивните мртви во заеднички гробници
покривајќи ги нив со дебели ќебиња кои ги
добиле како помош од Обединетите нации,
но тие дебели ќебиња не ги заштитиле многу
змии и скорпии. Во секој случај коските се
мешаат, старите со младите дури не може
вистинското око да ги разликува коските на
сегашните дедовци и внуци од дедовците
Канани Арапи Палестинци кои се погребани
илјадници години. Палестинците ги
погребале мртвите во заеднички гробници
исто како што направиле нивните стари
дедовци Кананите Арапи, но овој пат не им
 видат убавите палестински девојки, кои носат
кратка боена облека за да ги покрие нивните
убави тела од сонцето што им дава посебен
изглед. Но големите кучиња со големите глави
оддалеку им се приближуваат и лаат
предупредувајќи ги своите сопственици за
новите странци, а тогаш палестинските млади
бегаат и трчаат, а во нивните срца има желба
за љубов, но и страв. n

Ерихон градот на месечината

Кога зад планините
Месечината ќе се појави
И издигне на небеото
Со сета своја милина,
И сребрениот сјај
Помеѓу гранките и листовите
Што одблеснуваат,
Палестинците во Ерихон мислат
Дека никаде на светот
Не може да има
Таква месечина
Што ја има само нивното
Парче небо,
И која им припаѓа само ним,
Палестинците.
Кога таа истата месечина
Ќе ја осветли водата,
И ќе го направи патот чист
Капките што го обележуваат,
Дрвјата во Ерихон
Растат право високо,
Сè до месечевиот сјај.
Гранките тивко се преплетуваат,
До ноќта ваша.
А, месечината,
дале садови од глина и бакар верувајќи во земјата, ја израмниле и ја исчистиле. Блеска уште повеќе,
моќта на живењето до денешните денови. Животот повторно се враќа по смртта, се Па, ликот е поголем,
Палестинските бегалци во Ерихон секогаш зголемува искористеното земјиште и се шират Како поблиску до земја.
биле тажни, и тука, ако правиме споредба зелените површини, повторно се враќаат Ерихон град на месечината,
помеѓу поезија; тага и болка, тогаш сите високите палми кон небото на Ерихон. Мислат едни.
Палестинци се поети, разликата е што некој Жените работат од сабајле до вечер, Под знакот на сонцето,
може да го изрази тоа што лежи во него, а отстранувајќи ги непотребните растенија меѓу Зборуваат други.
некој не може, тие користат народни дрвјата, собираат овошје и зеленчук во Низ него освојувачите
поговорки и тажни стихови. Летото во Ерихон дрвени садови за да се транспортираат до Често влегуваат јаки,
е многу топло, чудно, кога дува ветерот и се далечните земји. И низ порта
виори песочната прашина како да дошол крај Година по година, скорпиите, комарците и излегуваат како божем чисти.
на светот. Некои верници со молитва, го другите инсекти почнуваат да исчезнуваат. И Како чисти? Кога земјата
молат Бога и велат дека ова се души на година по година, шаторите исчезнаа. Се напи крв,
ѓаволите, понекогаш ветровите ги рушат Палестинските бегалци направија тули од кал, И се наполни со телата
шаторите каде што живеат, а некои од нив го земја и слама и донесоа дрва и бамбус од На нејзините храбри синови!
проколнуваат овој тежок живот, но покрај близината на реката Јордан за своите куќи, А, Палестинките уште носат црно
сето тоа продолжуваат да живеат. потоа поставија подлога од кал што се суши Оттука,
Многу ниви се шират околу Ерихон, на сонцето на Ерихон по два или три дена. Не случајно,
создадени со потта и трудот на палестинските Младите Палестинци од камповите одат во Ерихон е град историја.
бегалци, кои користејќи ја својата вештина со Ерихон шетајќи низ улиците на градот за да ги Ерихон е град на месечината.
 комерцијален текст

Кос или рамен покрив

– прашање е сега!
ос или рамен покрив – што е подобро и

К зошто? Градежните материјали и

техниките за градење постојано се
развиваат благодарение на модерните
технологии. А со нив се менува и изгледот на
куќите и зградите околу нас.
Во нашата земја има изобилство на
архитектонски решенија – и традиционални и
модерни, и сите тие го образуваат урбаниот
пејзаж околу нас. Инспирирани од една
неодамнешна студија, во продолжение ќе ви
образложиме, зошто одговорот на ова
прашање секогаш е и ќе биде: КОС ПОКРИВ.

традиција и естетика
Покривите се симбол на здрава и заштитена
средина за живеење како во старите, така и во
модерните населени места. Комбинацијата на
коси покриви и глинени ќерамиди, пак, е
симбол на европската култура.
Големата разновидност на форми, формати
и бои на ќерамидите и на глинените додатоци
се одраз на традиционалното мајсторство и
помагаат да се зачува регионалното
56 29 декември 2023
архитектонско наследство низ цела Европа.
И денес, косите покриви имаат значајно
место во модерната архитектура. Нивната
разновидност ги прави идеални за креативни и
иновативни дизајнерски решенија, кои можат
да резултираат со често посакуваниот
футуристички изглед на покривот, кој е одраз
на модерниот свет.
компактност и енергетска ефикасност
Куќа со кос покрив е за 12,5% покомпактна
од куќа со рамен покрив со истата квадратура
за живеење. Ова ја прави градбата енергетски
поефикасна, со оглед на тоа што ја намалува
површината на ѕидовите што доаѓаат во
контакт со надворешниот свет.
Косиот покрив ја штити фасадата на куќата
од сончевите зраци на лето, со што се
избегнува нејзино прегревање, а во зима им
овозможува на сончевите зраци да влезат
внатре и заштитува од бури.
Косиот покрив значително ја зголемува
енергетската ефикасност на градбата и
благодарение на природната вентилација што ја
овозможува покривот. Ова обезбедува максимален
комфор во домот – зима топло, лете ладно.
кога бројките зборуваат
Една неодамнешна студија ги спореди
еколошките перформанси на семејни куќи со
различни покривни решенија, врз основа на
најкористените индикатори за градење
(стандард МКС EN 15804). Студијата покажа
дека двоспратна куќа со кос покрив со
глинени ќерамиди има значително подобри
перформанси, и тоа:
l за 41% е подобра од двоспратна куќа со
рамен бетонски покрив
l за 21% е подобра од триспратна куќа со
рамен бетонски покрив
l за 25% е подобра од триспратна куќа со
рамен зелен покрив
Градењето куќа со кос покрив од глинени
ќерамиди е еден начин за максимално намалување
на ефектите врз животната средина. Не само што
глинените производи се прават со користење на
природни материјали – земја, воздух, оган и вода –
туку и нема потреба за поминување долг пат во
потрага по суровини. Тие можат да се најдат
локално и да се однесат во најблиската фабрика
со минимална потрошувачка на енергија и
загадување на воздухот при транспортот, како што
кај нас ќерамидите се прават од виничка глина во
фабриката на Винербергер во Виница.
косиот покрив значи поголем простор за
живеење
Косите покриви ѝ даваат поголема
вредност на куќата, бидејќи нудат повеќе
простор за живеење во споредба со куќите
со рамен покрив. Преобразбата на
потпокривниот простор во поткровје е
совршена можност за создавање
дополнителен простор за живеење и е
поевтина од доградба.
А тука е и можноста за вградување на
покривни прозорци, со кои ќе внесете
светлина во поткровјето и топлина во
новиот простор за живеење.
За крај, запомнете:
Добро дизајнираниот кос покрив ќе трае цел
живот, а и подолго. И целото тоа време тој ќе
штити и ќе штеди за нас и за нашите
поколенија. n
 ентериер

Пријатен и непосреден амбиент

Испреплетувањето на
топлиот, хуман и
непосреден деловен
амбиент од прави и
кружни линии го креира
овој возбудлив деловен
простор комплетно во
согласност
корпоративните
вредности кои ги негува
клиентот, а и ние со него:
„ИЗвонредност,
страст, Партнерство,
доверба, агИлност“
58 29 декември 2023
 ШПаркасе банка ад скоПје, ексПоЗИтура драчево

за клиентите и за вработените

БИРОПРОЕКТ

онтинуитетот на успешната

К соработка на Биропроект со
Шпаркасе Банка АД Скопје
продолжува со нов проект за
функционална адаптација и
ентериер на експозитурата во населба
Драчево. Покрај големиот број експозитури
дизајнирани од наша страна, а почитувајќи го
концептот за осовременување на визуелниот
идентитет на банката, користеќи и
применуваќи ги најдобрите локални и
групациски пракси, ја издвојуваме оваа во
населба Драчево која плени со топол, хуман,
непосреден и пријатен простор за клиентите и
за вработените.
Експозитурата која е лоцирана во
централниот дел на населбата, непосредно до
пазарот, во нов современо дизајниран објект, е
со површина од 137 м2. Истиот е уреден по
највисоки стандарди за внатрешен ентериер,
29 декември 2023 59
изработен од еколошко одржливи материјали,
обезбедувајќи отворена комуникација и
ефикасно опслужување на клиентите. Со
адаптацијата и креирањето на ентериерот од
фаза карабина до реализација на
експозитурата е дијзаниран функционален
простор за прием на клиентите со неколку
функционални целини. Влезната партија
заедно со дигиталниот дел ја креира
впечатливиот дизајн на инфо пултот формиран
од кружни исечоци. Зоната е оформена со цел
клиентот да добие прием, услуга или да биде
насочен кон останатите функционални целини
(АТМ-зона, шалтерски дел, сепарирана зона за
прием на клиенти, приватна зона и дел на
„lounge area“) во зависност од потребата која ја
има.
Сепарираната зона за прием е иновативен
концепт креиран во согласност со
групациските трендови каде ќе може да се
обезбеди минимална приватност за
потребните средби. Впечатливи се двете
кружни сепарирани форми, како и „ lounge
area“ која му дава дополнителна димензија на
просторот кој е изработен и опремен од
најсовремени материјали во корелација со
спуштениот плафон од гипскартонски
сегменти и акустични панели.
Комплетниот ентериер е заокружен преку
соодветен и добро комбиниран избор на
современи материјали, секогаш мислеќи на
одржливоста, прикажан преку ѕидните облоги
во дизајн на дрво на кој се презентирани
корпоративните слогани, надополнети со
подни облоги како избор во насока на заштита
на животната средина комбинирано со
стаклени прегради во корпоративен дизајн и
висечки светлечки тела кои со својата кружна
форма и светлината која ја даваат го
збогатуваат амбиентот на просторот.
Испреплетувањето на топлиот, хуман и
непосреден деловен амбиент од прави и
кружни линии го креира овој возбудлив
деловен простор комплетно во согласност со
корпоративните вредности кои ги негува
клиентот, а и ние со него:
„ИЗВОНРЕДНОСТ, СТРАСТ, ПАРТНЕРСТВО,
ДОВЕРБА, АГИЛНОСТ“.
Експозитура Драчево е вешто диригиран
концепт од нашиот тим и од тимот на нашиот
клиент. Веруваме дека во иднина ќе креираме
уште повеќе концепти кои ќе продуцираат
возбудливи деловни простори. n
 уметност AфрИка на бИлјана јуруковскИ

Сон и стварност
- поглед во еден друг свет
Преку нејзиниот објектив, таа ја открива споделената
хуманост што нè обврзува сите нас, инспирирајќи безброј
поединци да го гледаат светот со поголема емпатија и
разбирање

Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх.
„Mojот живот е воден од итна потреба да
лутам и набљудувамам, a мојата камера е
мојот пасош.“, Steve McCurry
еше тоа една од оние убави
Гледам во ноќта и си замислувам многу
работи кои би сакал да ги правам, многу
места кои би сакал да ги посетам, многу луѓе
кои би сакал да ги запознаам или да се тука
покрај мене! Ѕвездената ноќ ме поттикнува
да ги следам своите соништа и да пробам да
ги остварам. Гледајќи угоре, во ноќното небо,
разновидност пружа неповторливо
доживување на вселената. Можеби тие мали
ѕвезди, на кои не им ги знаеме имињата, се
всушност поголеми од оние познатите кои
често ги гледаме, затоа што се многу
подалеку. Така е и со фотографите кои
вложиле многу труд во својата работа да

62
Б топли ноќи и небо полно се
ѕвезди. Сакам да го гледам и да
се изгубам во неговата убавина
и мистерија. Ме носат мислите
кон некои непознати и неоткриени светови.
29 декември 2023
вниманието ми го привлекуваат оние
поголемите и посветлите ѕвезди. Но,
чувствувам дека без оние помалите и
подалечни таа глетка не би била така
воодушевувачка, затоа што сета таа
остават трага во времето и просторот, да ги
забележат моментите кои исчезнуваат и кои
со својот објектив ја овековечуваат
неповторливата убавина на нашиот свет. Како
и ѕвездите и тие се разликуваат по својата
големина, по својот талент. Некои оставаат
поголема трага, некои помала. И во една
таква ѕвездена ноќ, мислите ми одлетаа кон
Африка и кон мојата пријателка Билјана.
Билјана Јуруковски е позната македонско-
австралиска фотографка. Пишувајќи за неа,
не можам тука да ги опишам нејзините
внатрешни драми, емоции, мисли од
нејзините фотографски патувања; ќе се
обидам да ви прикажам само мал дел од
нејзиниот фотографски опус и од нејзината
работа. Нејзините уметнички патувања ја
однеле во различни делови на светот, каде
што фотографира ретко посетени човечки
заедници. Како жена која фотографира,
Билјана бестрашно пробива многу бариери и
прави потфати на територија во која
традиционално доминираат мажите.
Решителноста да ги помести границите на
фотографскиот занает ѝ донесоа многу
интернационални признанија и бројни
награди. Можеби најрелевантната е што овие
фотографии инспирираат кај многумина
чувства од кои не ни е доста. Гледајќи го
нејзиниот фотографски опус, се чувствува
нејзината поврзаност со луѓето и со
животните што го населуваат светот околу
нас, како и нејзината благодарност за
раскошот што постои насекаде на планетата
Земја, особено за нејзината љубов, Африка.
„За фотографирање ви треба време“, вели
Билјана, „треба да дојдеш во племенските
заедници, да разговараш со луѓето од
племето, да се интегрираш, да живееш со нив
и да станеш дел од заедницата“.
Фотографот наликува на брод полн со
љубов создаден за патување по таинствени
океани на креација кои се откриваат пред
неговите очи. Во моментот кога ќе ги отвори
очите и ќе го земе фотоапаратот, таа без
страв се упатува во непознатото. „Никогаш
убавината на непознатото не може да биде
доловена ако се движиме по познати патеки“
вели Билјана. Познатото не штити од незгоди
кои со себе ги носи секое патување. Но,
тогаш нема да има воодушевување и
задоволство на откривање. Само кога се оди
на непознати места, кои во себе кријат
предизвици, се откриваат нови предели,
нови, непознати светови кои инаку никогаш
не би ги виделе. Преку нејзините
фотографии можеме сите ние да патуваме со
неа и да го видиме она што и таа го видела.
За неа фотографијата е многу повеќе од
само фотографирање – таа е начин на живот.
Преку фотографијата таа ги изразува своите
чувства, својата етика, фотографијата ѝ
овозможува да патува и открива нови
предели и луѓе. Кога ќе ги видите нејзините
фотографии, тие се многу повеќе од само
убави фотографии, тие се нејзината
приказна за светот, тоа е нејзиниот живот.
Нејзиното фотографско патување започнува
29 декември 2023 63
 во 2014 година. Во тоа време работела како
извршен директор - менаџер во Aged Care,
домови за стари лица во Сиднеј, но таа
отсекогаш имала страст за фотографијата.
Големата страст за фотографија и длабоката
желба за креативност ја натерале да ја остави
зад себе својата професионална кариера и
удобност на стабилна работа. Оваа, 2023
година ја напушта работата и целосно ѝ се
64 29 декември 2023
посветува на фотографијата, но и на
сликарството.
Во Африка оди да ги фотографира
последните племенски заедници кои ја имаат
зачувано својата традиционална култура. Ги
фотографира и се интересира за нивната
религија и култура, за нивниот начин на
живот. Девет години се занимава со
фотографија. А сè започнува случајно! Еден
ден на интернет ја наоѓа кнгата „Before they
past away“, од познатиот фотограф Џими
Нелсон. Ја купува книгата и воодушевена од
фотографиите се запрашува дали вакви луѓе
сè уште постојат. Љубопитна, почнува да
истражува и посакува и таа еден ден да прави
фотографии од африканските племиња.
Катализаторот за нејзиното патување бил
длабоката фасцинација од домородните
култури и нивните традиции. Привлечена е од
приказните и од историите на последните
домородни заедници кои успеале да го
зачуваат своето богато културно наследство
среде модерното, кое постојано се развива
во светот. Овие заедници се задржаа на
традициите кои се протегаат со генерации, а
Билјана ја плени длабочината на нивното
културно наследство.
Патување планира со месеци и бара луѓе
кои прават експедиции во тие предели.
Немирна по природа, бара авантури со кои
би ги тестирала своите граници на
издржливост и со кои би ја задоволила
својата страст за фотографија. И оттогаш за
неа, ниту една оддалеченост не е
недофатлива и ниту една зацртана цел не
може да биде неоткриена. Потребна е многу
голема храброст за овие патувања, да
стигнете до оддалечените места кои не се
поврзани со цивилизацијата, како и да
комуницирате со племе со кое комуникација
не е воопшто воспоставена.
Со тим од мала група храбри истражувачи и
фотографи, поради безбедност, а и поради
поделба на трошоците (патувањата ги
финансира сама), тргнува на повеќе опасни
експедиции. Оди во места каде што има
пејзажи кои ти го одземаат здивот, места со
богато културно наследство и нескротлива
дивина. При одењето во племенските
области, многу се потпираат на нивните
локални водичи кои го воспоставуваат
почетниот однос со старешините на
племињата и се занимаваат со преговорите.
Овие лица често служат како мост меѓу
групата и племето што го документираат.
Нивното познавање на локалната култура и
обичаи е непроценливо во воспоставувањето
доверба и обезбедување, како и заемно
почитување. Храброста е суштински елемент
на ова патување. Првиот пат оди кај Мурсите,
едно од најозлогласените племиња во
Етиопија. Во Етиопија оди шест пати, потоа
во Јужен Судан, во Северна Кенија, Ангола,
Конго, Монголија, Виетнам, Индонезија, но
претежно е фокусирана на Африка и на
нејзините племиња кои ја задржале својата
култура и традиција. Обично посетува места
каде што колонизаторите не успеале да
влезат и да ги уништат оригиналните културни
обрасци на тамошните племиња и народи. „За
фотографот поважно е да има многу добри
чевли отколку да има многу добар
фотоапарат“, вели познатиот фотограф
Sebastiano Salgado.
Нејзината посветена работа најде свое
место во реномирани списанија,
дополнително етаблирајќи ја како истакната
фигура во светот на фотографијата. Многу
познати светски списанија објавуваат нејзини одржа во февруари 2022 година во Шаржа,
фотографии како Guardian, British Journal of ОАЕ. Особено извонреден успех за Билјана
Photography, Portrets of Humanity, Lens во нејзината кариера беше вклучувањето на
Culture и многу други. Нејзината фотографија една нејзина фотографија на првата
„Ловецот на орли“ снимена во Монголија изложба во вселената. Овој историски настан
објавена е во 2016 година во National имаше само 200 избрани фотографии од
Geographic. Нејзините фотографии беа целиот свет како дел од проектот „Портрети
изложени на многубројни изложби низ светот; на човештвото“. Овие фотографии беа
во Обединетите Арапски Емирати, Париз, испратени во вселената користејќи бинарно
Њујорк, Берлин, Барселона и секако во кодирање, на бесконечното патување со
Македонија. Настапи со свои фотографии и длабока порака за мир и единство.
на престижниот фестивал Xposure кој се Привилегија е да се биде дел од таков
29 декември 2023 65

значаен потфат, користејќи ја фотографијата
како медиум за да се пренесе порака која ги
надминува границите на нашиот познат свет и
стигнува до најоддалечените делови на
космосот. На нејзините патувања се соочува
со многу проблеми. Има делови каде што не
се гарантира безбедноста и не важат
законите на земјата. Влегува во
меѓуплеменски конфликти, пресметки на
бунтовници, предели каде што демнеат диви
животни, каде што прават патеки во „безпаќа“
низ џунглата сечејќи ја густата вегетација,
места каде што е премногу топло и има многу
инсекти. Понекогаш останува и без вода и
храна, сè со цел да направи добра
фотографија за да ја раскаже својата
фотоприказна. Нејзиниот природен талент и
посветеноста ѝ овозможија да ги забележи и
да му ги покаже на светот заборавените
заедници, оставајќи ни ги нивните
фотографии како трајно наследство.
Нејзината работа служи како доказ за моќта
на уметноста во премостување на културните
празнини и поттикнување повеќе меѓусебно
да се запознаеме. Преку нејзиниот објектив,
таа ја открива споделената хуманост што нè
обврзува сите нас, инспирирајќи безброј
поединци да го гледаат светот со поголема
емпатија и разбирање.
Една е од првите бели жени која влегла во
кралството Куба Кингдом, познато уште како
Кралството Бакуба или Бушого во Кенија.
Билјана е фотограф што вкрстува континенти
за да стигне до скриените култури и да ги
прикаже. Ги фотографира племињата во
Етиопија Сури, Кара, Мурси, Нијанга Том,
Арборе, во Јужен Судан Џије, Мундари,
Ларим, Лопе, во Конго, Куба Кингдом и
Пенде, во Ангола Химба, Кона, Сан луѓето и
многу други. Африканските племиња често
одржуваат длабока врска со природата,
потпирајќи се на одржливи практики и
живеат во хармонија со нивната околина.
Оваа врска е извор на инспирација и
потсетување на важноста на грижата за
животната средина за сите нас.
Документирањето на нивниот однос со
природата може да послужи како моќна
порака за потребата од одржлив и меѓусебно
поврзан свет.
Облеката на жителите на овие племиња,
украсите на нивните тела, нивните маски и
ракотворби се визуелно волшебни и
раскажуваат длабоки приказни за нивната
историја и идентитет. Доловувањето на
сложените детали и живописни бои на
нивната облека и уметност е моќен начин да
ги покажат своите уникатни културни изрази.
Многу од африканските племиња се познати
по нивните извонредни уметнички вештини,
правење на сложени гердани од монистра,
маски, до експресивни танци и музика. „Во
суштина, она што ме привлекува во
африканската култура и овие племиња е
можност да ја искористам мојата
фотографија како медиум за да ги расветлaм
нивните вредности, традиции и силата на
нивниот народ“, вели Билјана.
Само фотографиите долго се паметат, а
зборовите веќе утре ќе го променат својот
ред. На крајот на краиштата, фотографијата
е она кој сте вие. Таа е вистината за вас. И,
барањето на вистината станува навика. n