313

ПОРТА
Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
313
ФЕВРУАРИ 2022
Патот што требаше да биде готов

во 2021, стана приоритет во 2022
А РХИ Т Е К Т УР А Сиромашните не можат да си
дозволат сиромашни решенија!
Е КОЛО Г И Ј А
Сите треба да тргнеме од себе –
ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса?
90 ДЕНАРИ
ПОРТА
СОДРЖИНА
6 12
ИНФО 6
МЕЃУНАРОДЕН КОНКУРС ЗА РАСАДНИК
РЕГИОНИ 9
ГРАДЕЖНИШТВО 12
ПАТОТ ШТО ТРЕБАШЕ ДА БИДЕ ГОТОВ
ВО 2021, СТАНА ПРИОРИТЕТ ВО 2022
ИНТЕРВЈУ 16
СИТЕ ТРЕБА ДА ТРГНЕМЕ ОД СЕБЕ
– ЌЕ СИ ЈА ТУРНЕМЕ ЛИ САМИ
ЗАГРАДЕНАТА ТЕРАСА?
22
АРХИТЕКТУРА 22
СИРОМАШНИТЕ НЕ МОЖАТ ДА СИ
ДОЗВОЛАТ СИРОМАШНИ РЕШЕНИЈА!
УРБАНИЗАМ 28
ГРАД Е СО „ГРАДСКИ“
- ТЕТОВО САКА ПАРК!
ЕНТЕРИЕР 32
СТУДИО „МИЛИГРАМ“ - МНОГУ
ДУХ ВО МАЛ ПРОСТОР
ЗЕМЈОТРЕСНО ИНЖЕНЕРСТВО 36
ИНТЕГРАЛЕН СИСТЕМ ЗА ПРОЦЕНА 32 46
НА РИЗИКОТ – ПРОЕКТ CRISIS
КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 42
ДВА КАМЕНИ БИСЕРИ ОД
МАКЕДОНСКОТО ГРАДЕЖНО НAСЛЕДСТВО
ТЕХНОЛОГИИ 46
ВРАЌАЊЕ НА МЕСЕЧИНАТА - НАУЧНАТА
ФАНТАСТИКА СТАНУВА РЕАЛНОСТ
ТЕХНОЛОГИИ 50
ТЕХНОЛОГИИ КОИ ЌЕ ЈА
ОДБЕЛЕЖАТ 2022 ГОДИНА
58
ЕКОЛОГИЈА 54
ВОЗДУХОТ СЕ „ЧИСТИ“
СО ПОВТОРЕНИ ВЕТУВАЊА
УМЕТНОСТ 58
СЛИКАМ СО ЈАЗИКОТ НА СЛОБОДНАТА, БУЈНА
ЉУБОВ, РЕАЛНА ИЛИ ИМАГИНАРНА
ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 313 ПЕТОК 25.02.2022 ГОДИНА XVII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Како и во секој број така и во ова добие зелен појас, да постави нов курс во
февруарско издание на Порта 3 нудиме управувањето со јавниот простор, но и нови соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
интересни, актуелни и читливи текстови. цели на урбанизмот втемелени на потребите Ангела СТЕФАНОВСКА
Бројот содржински го отвораме со на човекот, а не на приватниот капитал. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
информацијата за Меѓународниот конкурс за Нашиот соработник од Белград ни праќа Бошко ВИДОЕСКИ
Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Расадник и за забелешките кои се доставени интересно четиво за место во Белград каде што Даниела МЛАДЕНОВСКА
по увидот од страна на целокупната јавност. работат најголемите ѕвезди на Балканот, студио Душанка ШУЛОВИЌ
Информациите за активностите на дел од „Милиграм“ кое има многу дух во мал простор. Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
локалните самоуправи се секогаш застапени Мостовите се еден вид симбол на Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
на страниците на Порта 3. Во Битола ќе се човековата победа над силата на немирните Koсто ГРАОРКОСКИ
изработува нов ГУП, во Делчево ќе се гради води и непристапната природа. Во овој број Љупчо АТАНАСОВСКИ
Натка ЌОСЕВА
нова детска градинка, реализација на проектот може да се прочита за мостовите во мијачкиот и Невена ГЕОРГИЕВСКА
„Зелена топлина“ во Радовиш, „Исар“ ќе во реканско-дебарскиот крај кои се два камени Огнен АРСОВ (Словенија)
ја преработува водата од Хидросистемот бисери од македонското градежно нaследство. графички уредник:
„Злетовица“, ќе се обновува фасадата на Во рубриката Технологија нашиот Гоце ЦВЕТАНОСКИ
ОУ „Гоце Делчев“ во Гостивар, а во Дојран дописник од Вашингтон има текст за враќање
фоторепортер:
ќе се гради пешачка патека од ,,Гранико“ на Месечината, за научната фантастика која Kиро ПОПОВ
кон граничниот премин со Грција. станува реалност. Оваа пролет се планира
лектор:
Во рубриката Градежништво може да прелет околу Месечината во траење од Дијана РИСТОВА
се прочита за експресниот пат Ранковце - четири до шест недели без екипаж. Ова
Издавачки совет:
Крива Паланка што требаше да биде готов е прв интегриран тест на системите на Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
во 2021, а стана приоритет во 2022. НАСА, со вселенското возило Орион. дипл.инж.арх. - претседател
Во овој број може да се прочита интервју Пресвртните точки во технологијата Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
со Филип Конески кој е добитник на Големата навистина не може да се предвидат, вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
годишна награда на Асоцијацијата на архитекти но сепак може да се издвојат едни од дипл.град.инж.
на Македонија за 2021. Конески говори најзначајните технолошки иновации кои Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
за проектот за наградениот објект Детска може да остават печат на 2022 година.
градинка во Волково, како и за состојбата со Надлежните најавуваат дека ќе има повеќе Управител:
Раде ЈАНКОВ,
архитектурата и урбанизмот во Македонија. обновливи извори на енергија, ефикаснo
Нашиот редовен соработник и дописник искористување на расположливите природни Издавач:
од Лондон ни го пренесува проектот за ресурси, велат дека контролата и намалувањето „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
„Болницата пријателство“ во Бангладеш на загадувањето останува една од основните „Биропрес“ ДОО Скопје
која е најдобриот нов објект во светот цели, а сето ова ќе се реализира во наредните Ул. Васил Ѓоргов број 21,
во 2021 година. Болницата е показател две години. Сето ова се старо-нови најави во влез 2, локал 7, 1000 Скопје
за тоа како прекрасна архитектура може секторите Енергетика и Животна средина. Тел: 3109 311; 3151 311;
да се постигне преку добар дизај кога се Овој број содржински го затвораме Факс: 3132 924
e-mail: porta3@porta3.com.mk
работи со скромни материјални средства и со рубриката Уметност во која може да www.porta3.com.mk
сложени ограничувања на опкружувањето. се прочита интервју со Жанета (Жани)
Печати:
Во Тетово има граѓански предлог Гелевска-Вељановска која вели дека ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
Град е со „градски“ - Тетово сака парк! слика со јазикот на слободната, бујна 2300 Кочани
Во рубриката Урбанизам ги пренесуваме љубов, реална или имагинарна.
Маркетинг:
барањата на жителите на Тетово дека biroproekt@biroproekt.com.mk
градот има огромна, насушна потреба да ОД РЕДАКЦИЈАТА marketing@porta3.com.mk
Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
313
ФЕВРУАРИ 2022

Моб: 072 248 796
АРХИТЕКТУРА Сиромашните не можат да си
ЕКОЛОГИЈА
Сите треба да тргнеме од себе – ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.
за физички лица: 800 ден.
ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса?
жиро сметка: 300000001995035 во

Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485
Првиот број на списанието Порта3

Насловна страница ФОТО излезе на 29.12.2004 година
ДЕТСКА ГРАДИНКА ВО БОРИС ЈУРМОВСКИ
ВОЛКОВО Датум на печатење: 24.02.2022
Број на примероци: 700
Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.
90 ДЕНАРИ
инфо
Меѓународен конкурс за Расадник

пштина Кисела Вода е четврт Ј 14 ја опфаќа месноста Расадник од страна на Општина Кисела Вода во
О првата која распишува

Меѓународен конкурс за
изработка на урбанистички
план и тоа за конечниот
изглед на населбата Расадник. Имено, во
градот Скопје досега се реализирани
вкупно два меѓународни конкурси за
која е последната зелена оаза во
Општината.
Од Општината велат: „Благодарејќи на
граѓанската иницијатива „Расадник на
можности“, како и на сите граѓани и на
стручната јавност во Кисела Вода, сите три
обиди за донесување урбанистички план
декември 2021. И додаваат:
„Спроведувањето на Меѓународен конкурс
покрај тоа што е продолжување на една
заборавена традиција, истата е во
согласност со меѓународните стандарди
како и со новите заложби на Општина
Кисела Вода за унапредување на
изработка на урбанистички планови. за Расадник беа неуспешни. Граѓанската урбанистичкото планирање и водење
Првиот е во далечната 1914 година, иницијатива „Расадник на можности“, сметка за јавниот интерес, во однос на
распишан од Министерството за официјално на 17.1.2020 година до околината, преку изнаоѓање на најдоброто
градежништво на тогашното Кралство Oпштина Кисела Вода поднесе решение за сопствениците, но и за
Србија. Вториот, пак, е распишан во СФРЈ иницијатива за спроведување Меѓународен останатите жители корисници на
во 1965 година, по катастрофалниот конкурс за „Расадник“, која е прифатена просторот“.
земјотрес.
Општина Кисела Вода се залага за
транспарентно донесување на новите
урбанистички планови со вклученост на
граѓаните и на стручната јавност и за
реализација на оваа цел изработи
Меѓународен конкурс за идејно
урбанистичко-архитектонско решение за
градската четврт Ј 14 или, попознат како
ДУП Расадник. Нацрт-конкурсот беше
објавен на 4 февруари и оставен е
простор, со цел изработка на што
поквалитетен и стручно издржан
меѓународен конкурс, во следните 10 дена
до Општината на мејл-адреса да се
достават забелешки, сугестии и идеи од
стручната јавност и жителите.
Општина Кисела Вода е најстарата
општина во градот Скопје, а Градската
6 ПОРТА 25 февруари 2022
општина кисела вода
Меѓународниот конкурс треба да донесе км од централното градско подрачје на сопственост на земјиштето на

нови идеи за што поквалитетно, одржливо Скопје. неизградениот дел од локацијата:
урбанистичко-архитектонско уредување на Постојната состојба на терен на ниво на Приватна сопственост 231.873 метри
овој простор, кое ќе се обезбеди хумано, плански опфат е следна: најголем дел е квадратни, 57,90 отсто; Република
здраво живеење и заштита на животната неизградено земјиште со процентуална Македонија 152.199 метри квадратни, 37,90
средина. застапеност од 41,25 отсто во однос на отсто; Република Македонија и корисници
Во меѓувреме, по објавување на целиот плански опфат и градежниот фонд 16.560 метри квадратни, 4,10 отсто и
Конкурсот, Општина Кисела Вода оствари во овој дел е со застапени класи на Република Македонија неизложено
средби и договори соработка со намена А1, А2, Б1, Б2, Б4, В2, Г3, Д3 и земјиште 439 метри квадратни, 0,10 отсто
Асоцијацијата на архитекти на Македонија сообраќајна инфраструктура. или СÈ ВКУПНО 401.071 метри квадратни.
– ААМ, Архитектонскиот факултет Скопје Специфично за овој плански опфат е потенцијални површини на планирани
при УКИМ и Комората на овластени што низ него поминува постоен надземен содржини
архитекти и овластени инженери – КОАИ 110 КВ далековод и има постојна 110 КВ Домување (класа на намени А)
во насока на оформување стручно трафостаница, чиишто заштитни коридори Препорачана е бруто-густина до 300
издржан текст за Меѓународниот конкурс. треба да се земат предвид при изработка жители/ха; просечната станбена површина
При изработката, ќе учествуваат и членови на конкурсното решение. по лице е 32,5 метри квадратни; процентот
од Партиципативното тело, за кое Градска четврт Ј 14 - вкупната на изграденост на парцелата за станбени
пријавувањето заврши со поднесени околу површина на планскиот опфат изнесува: намени да не надминува 50 отсто.
25 апликации од граѓаните. l површина до регулациони линии на комерцијални и деловни намени (класа
Оформувањето на Партиципативното тело граница на градска четврт - 77,75 ха. на намени Б)
ќе биде доставено како предлог до l површина по осовините на примарните Мали комерцијални и деловни дејности
Советот на Општината, на седницата која сообраќајници - 82,09 ха. може да се предвидат во приземјата од
ќе се одржи до крајот на месецов. Истата површина ќе се применува при станбените објекти, големи единици за
изработка на Детален урбанистички план. трговија - трговски центри, угостителски
пРоГРаМски насоки За иЗРаБотка Локалитетот Расадник изобилува со објекти и други може да се планираат и да
на аРХитектонско-УРБанистиЧкото зеленило, засадено или самоизраснато. Во претставуваат додаден квалитет, а не да ги
Решение рамките на локалитетот геодетски снимени нарушуваат условите за домување и
Меѓународниот конкурс е сочинет од се околу 5.000 дрвја. Остатокот се или пристап.
два дела. Првиот дел претставува опис на грмушки или самоизраснати дрвја или пак Јавни институции (класа на намени в)
моменталната состојба во Расадник од биле недостапни при снимањето. Високо образование, средно
урбанистичко-плански аспект, додека во Пристапот до Градската четврт Ј 14 е образование, основно образование,
вториот дел се опфатени генералните преку собирната улица „Првомајска“ или детска градинка за новите жители и за
програмски насоки кои треба да им бидат „Борис Трајковски“ на североисток, на жителите кои живеат во веќе изградените
насока на учесниците на Меѓународниот југоисток преку магистралната улица станбени единици. Капацитетот и
конкурс за изработка на идејното решение булевар „Србија“, на југозапад преку локацијата ќе зависат од планираниот број
за Расадник. сервисната улица „Христо Татарчев“ и на на жители и од урбанистичкиот концепт.
Површината која е предмет на север преку сервисната улица „Народни Верски објект, содржини од култура,
конкурсот е на оддалеченост од околу 2,5 херои“. поликлиника.
25 февруари 2022 ПОРТА 7
нУМеРиЧки паРаМетРи од ГУп на ГРад
скопЈе, плански пеРиод 2012 - 2022
Генералниот урбанистички план на Град
Скопје за Градска четврт Ј 14 - Расадник, во
поглед на намените на земјиштето предвидува
доминантна група на класа на намени А
(домување) која зафаќа 53 отсто од опфатот.
Дополнително, групата на класа на намени Б
(комерцијални и деловни намени) предвидено е
да зафаќа осум отсто од опфатот, Група на класа
на намени В (јавни институции) два отсто од
опфатот, површината под секундарна
сообраќајна инфраструктура предвидено е да
зафаќа 20 отсто и два отсто се предвидува за
минимални површини под јавно зеленило,
односно јавен простор. Следствено, со
Генералниот урбанистички план на Град Скопје
за Градска четврт Ј 14 - Расадник, во рамки на
целата четврт предвидени се нула отсто за група
на класа на намени Д (зеленило, спорт,
рекреација и меморијални простори) на осум
илјади жители, колку што изнесува максималниот
дозволен број жители во градската четврт.
Од анализата на постојната состојба, може
да се заклучи дека се надминати нумеричките
параметри за намена А – домување,
дефинирани во ГУП на Град Скопје, плански
период 2012 -2022, површината за градење и
густината на домување, така што планирањето
на оваа градска четврт ќе се базира на
принципот на капацитативност на просторот,
запазувајќи ги сите постулати на хумано
живеење во одржлива населба.
Избраното конкурсно решение ќе биде
вградено во новиот Генерален
урбанистички план на Град Скопје кој е во
постапка на изработка. n
ПОРТА
региони
Ќе се гради пешачка патека

од ,,Гранико“ кон граничниот
премин со Грција
Во наредниот период треба да почне изградба на пешачка патека од кај
,,Гранико“ кон граничниот премин кон соседна Грција – проект што го
реализира Центарот за развој на Југоисточниот плански регион во
соработка со Општина Дојран. Патеката ќе биде долга 760 метри и истата е
дел од проектот „Збогатување на туристичката понуда во Југоисточниот
плански регион“ за кој Центарот обезбеди средства од Бирото за
Во Делчево ќе се регионален рамномерен развој.
Проценетата вредност на проектот изнесува 7,5 милиони денари или
гради нова детска околу 120 илјади евра, но на јавната електронска аукција во натпреварот да
се добие овој
градинка тендер, цената за

реализација на
истиот е падната на
Со средства од Програмата за изградба, 5,2 милиони денари
опремување и одржување објекти за детска заштита за или 84,6 илјади
2022 година од Буџетот на Република Северна евра. Оваа најниска
Македонија преку МТСП, во Делчево ќе се гради нова цена ја има
детска градинка. понудено
Локацијата на новата детска градинка е во струмичката фирма
населбата Расадник, а градинката ќе биде со „Универзал градба“
капацитет за 150 деца. Овој проект значи инвестиција со која е склучен Договорот.
во раниот детски развој, прифаќање на сите дечиња во Според потпишаниот договор, патеката која ќе биде долж патниот
претшколско образование и нивна подготовка за правец, кон граничниот премин треба да се реализира во рок од четири
училишните клупи. месеци од денот на воведување на фирмата во работа. Со истиот се
Вкупната вредност на проектот е околу 48 милиони очекува да се создаде нова инфраструктура која ќе нуди можност за
денари и претставува вкупна цена за изведување рекреација на гостите.
градежни работи за изградба на детската градинка и Трасата која води до граничниот премин е обрасната со трева со многу
набавка и монтажа на потребна опрема за градинката. нерамнини, насипи од земја, и истата е запуштена и нефункционална. Се
планира и уредување на зелен појас.
Ќе се обновува фасадата на ОУ
„Гоце Делчев“ во Гостивар
Зградата на Основното училиште „Гоце Делчев“ во Гостивар ќе инвестиции во училиштата за 2020/2021 година и сега се реализира
добие нов лик. Според најавите, фасадата ќе биде целосно вториот проект. Станува збор за фасадата на Основното училиште
обновена, а ќе се спроведе реновирање и во дел од внатрешноста на „Гоце Делчев“. По уредувањето на покривот на училиштето,
објектот. продолжуваме со фасадирање на училиштето. Наскоро ќе се
„Општина Гостивар аплицираше со повеќе проекти во реновираат и некои внатрешни простории“, информираат од
Министерството за образование во Програмата за капитални гостиварската локална самоуправа.

региониархитектура
Битола ќе изработува нов ГУП

Претставници од Општина Битола со
стручниот тим од Јавното претпријатие за
урбанистичко планирање, проектирање и
инженеринг ги разгледуваат тековните
постапки и понатамошните чекори поврзани
со донесувањето на новиот генерален
урбанистички план. Во моментот Битола има
ГУП од 1999 година, кој не ги исполнува
потребните стандарди, односно не е во
дигитална форма и не е изработен на
ажурирана геодетска подлога.
Во годишната програма на Општина
Битола за финансирање изработка на
урбанистички планови, Општината го вклучи
донесувањето на новиот ГУП, за што веќе се
почнати активностите. Новиот ГУП ќе се
усогласи со законската регулатива и со
реалните потреби на градот од аспект на
планирање намени на површини,
сообраќајна и друга инфраструктура,
планирање мерки за заштита на природното
наследство и животната средина, заштита на
природата, озеленување на населбите и
други мерки за остварување на целите на
планирањето.
„Исар“ ќе ја преработува водата од

Хидросистемот „Злетовица“
Директорите на Хидросистемот пушта само во Филтер-станицата во Штип нашите анализи се движи околу 180 литри
„Злетовица“, Миле Илевски и на ЈП „Исар“- и сѐ уште е на тест-период. во секунда, просечно во годината“, вели
Штип, Трајче Здравков го потпишаа „Цената е регулирана според Здравков.
Договорот за прием на водата за пиење од Регулаторна комисија и со Одлука на Трошоците за струја на ЈП „Исар“
браната Кнежје. Влада и секоја година е различна. За оваа очигледно ќе се намалат, дециден е
Со потпишувањето на Договорот се 2022 година цената за водата е 4,69 Здравков, но за колку точно ќе се знае
очекува најдоцна до почетокот на денари за метар кубен вода. Инаку, откако ќе помине најмалку еден месец, по
наредниот месец водата да биде пуштена годишните просечни потрошувачки на што ќе се види количината на испорачана
низ водоводниот систем, а засега таа се вода на Јавното претпријатие според вода и ќе се направат доволно анализи.
„Со потпишување на овој договор ЈП
„Исар“ ќе се снабдува со вода директно од
ХС „Злетовица“, што значи помали
трошоци и подобро водоснабдување. Ќе го
користиме и бунарскиот систем, кога ќе
има потреба и тој биде активиран. Ние сме
еден од ретките градови кои ќе имаме два
начини на водоснабдување“, рече
Здравков.
Тест-периодот и анализите покажаа
дека сѐ е беспрекорно, со што проектот е
заокружен, а целата инвестиција е вредна
пет милиони евра. Со ова се очекува и
повисоките населени места во градот под
Исарот константно да бидат снабдувани
со вода за пиење, а истовремено да не се
соочуваат со намален притисок.
Проект „Зелена топлина“ во Радовиш
Општина Радовиш со Здружението „ЦеПроСАРД“ од Скопје ќе го
воведуваат проектот „Зелена топлина (Green Heat) – воведување
ефикасна услуга за централно греење, ориентирана кон
корисниците, базирана на обновливи извори на енергија“.
Проектот кој е финансиран од Европската Унија е преку
воспоставување систем за централно греење да се овозможи
современа, еколошка, општинска услуга за греење на јавните згради
која ќе придонесе за подобрување на условите за живот на
локалното население преку воспоставување пилот-единица во
Општина Радовиш.
Овој систем кој ќе биде прв од ваков вид во земјата ќе се базира
на локално најдостапните обновливи извори на енергија – сончевата
енергија и биомасата, а ќе поврзе пет јавни згради и тоа детската
градинка „Ацо Караманов“ – детско изворче, Основното општинско
училиште „Крсте Петков-Мисирков“, Средното општинско училиште
„Коста Сусинов“, Спортската сала „25 Мај“ како и општинската
административна зграда.
Проектот предвидува формирање локална група на клучни
чинители која ќе учествува во процесите на донесување одлуки преку мал, еколошки систем за греење базиран на ОИЕ, градење на
поврзани со воведување на новата услуга како клучен чекор за капацитетите на клучните актери одговорни за успешна испорака на
промовирање на учеството на јавноста во донесувањето одлуки новата услуга за греење и промотивни активности за подигање на
воопшто. јавната свест за економските, социјалните и еколошките придобивки
Имплементацијата на проектот е организирана во повеќе од новата услуга.
активности вклучувајќи воведна фаза – која вклучува спроведување Проектот е финансиран од програмата IPA „EU for Municipalities“ и
истражувања и анализи, воспоставување услуга за централно греење неговото времетраење е од 15 јануари до 14 мај годинава.

градежништво

во 2015 година најавите за завршување на експресниот пат Ранковце – крива
паланка беа за до крајот на 2019 година, за потоа тие да се пролонгираат за до
2021, а сегашните најави се дека оваа делница ќе биде готова во 2023 година
порта 3 Република Македонија е од Ќафасан, преку 12,5 метри, почна со две години
Струга, Кичево, Гостивар, Тетово, Скопје, задоцнување, во јуни 2018 година кога
оридорот 8 се враќа повторно
К
Куманово, Ранковце, Крива Паланка до Деве владини претставници предводени од
на маса и уште еднаш станува Баир. Со изградба на експресниот пат од тогашниот премиер Зоран Заев го означија
меѓу врвните приоритети на Ранковце до Крива Паланка и понатаму до стартот на градежните работи за изградба
Владата во делот на модерната граничниот премин Деве Баир, ќе се на овој експресен пат. Тогашните рокови
инфраструктура и поврзаност. комплетира изградбата на овој коридор. беа дека оваа делница ќе биде готова во
Досега неколку пати овој коридор беше 2021 година. Но, и тоа не се случи, па
приоритет на повеќе политички партии и експРесен пат Ранковце сегашната влада даде нови прогнози, а тие
влади, но неговата изградба и завршување - кРива паланка велат дека патот Ранковце – Крива Паланка
се пролонгираа како што се интензивираа Уште во октомври 2015 година беше ќе биде завршен во 2023 година.
најавите за завршување. потпишан договор меѓу Министерството за Доколку се изгради експресниот пат од
Коридорот 8 е еден од европските финансии и Светска банка за заем од 83 Ранковце до Крива Паланка и понатаму до
коридори, долг околу 1.350 километри, кој милиони евра за реализација на граничниот премин Деве Баир, ќе се
треба да го поврзува Јадранското со Црното експресниот пат Ранковце - Крива Паланка. комплетира изградбата на Коридорот 8. Ова
Море преку Албанија, Македонија и Изградбата требаше да почне пролетта 2016 има важна улога во забрзување на
Бугарија. Низ нашата земја поминува околу година и да заврши за три години, односно економскиот сеопшт раст во државата, a
300 километри патна мрежа. Со целосната до крајот на 2019 година. треба и да ги унапреди и севкупните
изградба на Коридорот 8 треба да се Но, изградбата на експресниот пат релации меѓу земјите од регионот.
поврзат пристаништата во Драч и Бургас, и Куманово – граница со Република Бугарија,
со тоа да се отворат многу поголеми делница Ранковце - Крива Паланка, со актУалиЗиРаЊе од двете стРани
можности за економиите во трите земји. можност за идно прераснување во автопат, Актуализирањето на овој проект доаѓа во
Коридорот 8 којшто поминува во во должина од 23 километри и ширина од време кога сè повеќе се зборува за
нова наЈава За експРесниот пат Ранковце - кРива паланка
меѓувладините договори со Република модернизација на Коридорот 8, како дел од од Крива Паланка до Длабочица.
Бугарија. Откако се договори паневропските коридори што ја поврзуваат Во овој дел од државата почнати се
интензивирање на динамиката за изградба оската Исток - Запад и со инвестицијата се значајни проекти меѓу кои рехабилитација
на Коридорот 8, премиерот Димитар овозможува голем економски потенцијал и на магистралниот пат Куманово - Страцин,
Ковачевски беше во увид на изградбата, за овој дел од државата“, вели министерот со вкупна должина од 32 километри, и
чија вредност е 62,5 милиони евра. за транспорт и врски Благој Бочварски вредност од 11,9 милиони евра и втората
„Со мојот бугарски колега многу време изразувајќи задоволство од динамиката и делница, која е веќе во завршна фаза и се
посветивме во разговор за важноста од реализацијата од над 70 проценти на очекува во скоро време да биде готова.
Коридорот 8 и особено на патната експресниот пат, каде како што нагласи се Во изработка е проектната програма за
инфраструктура, која во голема мера дава дополнителен стимул во забрзување проектирање нов експресен пат Романовце
зависи од институциите и изведувачите. Се на градежните работи. - Страцин којшто е планиран да се
договоривме заедничката работна група во Директорот на Јавното претпријатие за финансира од ИПА 3 инструментот и со
чија надлежност е патната инфраструктура, државни патишта, Ејуп Рустеми сите овие рехабилитации, санации и
високо на својата агенда да го врати споделувајќи пообемни технички изградби во регионот целта е да се добие
Коридорот 8 меѓу врвните приоритети на информации поврзани со изградбата на комплетен Коридор 8, кој како главна
Европската Унија. На тој начин очекуваме експресниот пат Ранковце - Крива Паланка артерија ќе биде безбеден и сигурен за
поголема поддршка за целосна реализација извести дека претходните проблеми се учесниците во сообраќајот и
и на патната и на железничката надминати. инфраструктурно ја поставува Северна
инфраструктура“, рече Ковачевски. „Идниот експресен пат Ранковце - Крива Македонија.
Притоа Ковачевски изрази охрабрување Паланка ќе има по една лента за возење и
за силен интензитет на изградбата на овој по една помошна лента за застанување во неоЧекУвани пРоБлеМи
експресен пат, додавајќи дека и бугарскиот секој правец, со што значително ќе се За изведувачи на работите на
премиер Петков се обврзал добро да скрати времето на патување меѓу Куманово експресниот пат Ранковце - Крива Паланка
провери што се случува со изградбата на и Крива Паланка“, истакна Рустеми, беа избрани италијанската компанија
патот од бугарската страна кај преминот информирајќи дека во тек се градежни „Тирена Скави“ за делницата Длабочица -
Клепало кај Берово. активности во зимски услови на втората Чатал со должина 15,5 км и македонскиот
„Република Северна Македонија има делница. Патот е поделeн на две делници, конзорциум „Гранит – Бетон“ за делницата
стратешка определба за изградба и првата е од Длабочица до Чатал, а втората од Крива Паланка до Длабочица со
должина 7,5 км. оваа 2022 година работите да продолжат и Длабочица и Чатал треба да ги доврши
Но, проблемите се појавија откако со да се интензивираат, како што најави и земјените работи во износ од над 1,5
италијанската компанија „Тирена Скави“ се премиерот Ковачевски по меѓувладината милиони метри кубни, да реализира
прекина договорот и таа се повлече од седница во Софија. асфалтни и армиранобетонски работи на
теренот. Работите на оваа подделница беа За три години работа, италијанскиот идниот пат.
стопирани. Во мај минатата година Јавното изведувач завршил само околу 30 отсто на
претпријатие за државни патишта го објави својот дел од трасата долга 15,5 километри, владин пРиоРитет
меѓународниот тендер за избор на а новиот изведувач што сега се бара на Во Програмата за работа на Владата на
изведувач што ќе ја догради првата меѓународен тендер ќе треба да ја заврши Република Северна Македонија за
подделница од Длабочица до Чатал со оваа секција во рок од 16 месеци. периодот 2022 - 2024 година изградбата на
должина од 15,5 километри. Се очекува Идниот изведувач на трасата меѓу Коридорот 8 е ставена како приоритет во

делот модерна инфраструктура и https://vlada.mk/sites/default/files/programa/2022-2024/programa_na_vladata_2022-2024.pdf
поврзаност. „Владата на Република https://vlada.mk/node/27558
Северна Македонија ќе продолжи со https://finance.gov.mk
спроведување на Националната стратегија http://www.mtc.gov.mk/vesti/zapochna-izgradbata-na-ekspresniot-pat-rankovce---kriva-palanka
http://www.roads.org.mk/289/266/izgradba-na-ekspresen-pat-kumanovo-granica-so-r-bugarija-
за развој на патната и железничката delnica-rankovci---kriva-palanka
инфраструктура во државата. Врвен http://www.roads.org.mk/UserFiles/files/ZivotnaSredina/KP-Rankovce.PDF
приоритет на Владата ќе претставува https://www.sep.gov.mk/data/file/Pregovori/North-Macedonia-Report-2021-
рапидна изградба на Коридорот 8, кој %D0%9C%D0%9A2.pdf
неоправдано доцни со децении.
Поврзувањето исток - запад, со Р Албанија
и Р Бугарија претставува стратегиска
обврска и фокус на Владата до 2024
година. Oстануваме целосно посветени на
целосна реконструкција и доизградба на
коридорите 10 и 10-Д, со што ја задржуваме
конкурентноста и централната
позиционираност во регионот. Во текот на
овој мандат ги продолжуваме проектите
коишто имаа огромни проблеми и тешкотии
при изградбата, но започнуваме и со
изградба на нови патни правци кои ќе дадат
сериозен импакт во развојот на
економијата и државата. Активно се работи
на експресниот пат Ранковце – Крива
Паланка. Во план е проектирање нова
делница од Куманово до Ранковце и
целосно завршување на реконструкцијата
на патот Крива Паланка – Деве Баир“, се
наведува во Програмата на Владата.
ваЖноста на коРидоР 8
Со изградба на експресниот пат од
Ранковце до Крива Паланка и понатаму до
граничниот премин Деве Баир, ќе се
комплетира изградбата на Коридорот 8. Овој
коридор, што ги поврзува Црното и
Јадранското Море има многу важна улога во
забрзување на економскиот сеопшт раст во
државата, a треба и да ги унапреди и
севкупните релации меѓу земјите од овој
регион. Возилата ќе се движат со
максимална брзина од 110 километри на час
и значајно ќе се скрати времето на патување
меѓу Скопје и Софија, а со Коридорот 8
Северна Македонија ќе биде целосно
автопатски поврзана. n

интервју
Сите треба да тргнеме од себе

– ќе си ја турнеме ли сами
заградената тераса?
владее страшна необразованост за она што
значи куќа, објект за колективно домување,
град, урбанизам, а со тоа се изгуби културата на
живеење. притоа гладниот стомак и
завидливите очи кон оние што изминатите
децении направија империи, создаде
менталитет на барање дупки во законот, или
врски во системот, како сопствениот мал удел
во хаосот не би ни го доживеале како нешто
сериозно. тоа е како да учествувате во грабеж
на банка, во кој вие сте земале само едно
снопче пари, додека другиот заминал со торби
ПОРТА
Филип конески доБитник на ГолеМата Годишна наГРада на ааМ За 2021
Сања раЃЕНоВИЌ-ЈоВаНоВИЌ, дипл. инж. арх. Значајно е да се издвојат меѓунардоните дополнителни можности за развој на
Фото: Борис ЈУрМоВСКИ, дипл. инж. арх. награди и признанија во Италија, Шпанија, програмата вон и над објектот. По увидот на
Полска и Тајланд, додека од домашните терен, проектната програма и
илип Конески дипломирал на
Ф
позначајни се првите места на конкурсот балансирањето на финансиските можности
Архитектонскиот „Езерце“, Градски парк, распишан во 2014 со вонредноста на проектот за домашните
факултет, при година од Општина Центар заедно со Борко услови, пристапивме кон разработка на
Универзитетот „Св. Кирил и Георгиев и Иво Ѓорѓиев како соработник, како концепти и нивна компарација. Согласно
Методиј“ во Скопје во 2014 и за конкурсот за скопскиот Луна парк (во направените архитектонски анализи,
година, додека оваа година (2022) во јануари го тим со Димиќ, Георгиев, Патчев, Јурмовски). затворениот круг се потврди како соодветен
одбрани магистерскиот труд со наслов Последна и најзначајна е Големата годишна и логичен, овозможувајќи еднакво растојание
„Враќање на животот во кастелите и награда на Асоцијацијата на архитекти на на средиштето, прегледност, подобро
утврдувањата во Македонија, преку Македонија – ААМ за 2021 година за објектот осончување и омекнато присуство во
интегрирање на современи функции и Детска градинка во Волково, Општина Ѓорче просторот. Поради достапноста на
контекст во општеството“. По Петров, Скопје, каде како коавтор се јавува и парцелата единствено од една страна,
завршувањето на студиите посетува пракса арх. Даница Спасевска и Анета Мартулкова вметнувањето на внатрешен сообраќаен
во едно истанбулско архитектонско биро, како соработник. прстен околу објектот беше од исклучително
учестува на повеќе дизајн-недели во регионот значење за пристап за возило и
и Европа, на повеќе домашни и меѓународни Редакцијата на порта 3 ви ја честита оваа задоволување на противпожарните – ППЗ-
работилници, додека во еден период мошне значајна награда. наградениот стандарди. Оттука правиот агол создава
волонтерски бил ангажиран и во SIA (Serious објект детска градинка во волково е смел проблем во природниот тек и сообраќајната
interests agency), под менторство на концепт, кој отстапува од домашните логика на свртување. Затоа круг :)
архитектот Даниел Серафимовски и на искуства за објекти со ваква намена. како проектот за градинката има две
уметницата Нада Прља. Работел во Етапа се случи кругот? варијанти. вообичаено секогаш е подобра
Проект и Фејдом, додека последните три и n Ви благодарам за честитките! онаа на проектантите, првата. Зошто
пол години ги минува како архитект Во поглед на светските искуства инвеститорот ја избра втората варијанта?
проектант во „Прима Инженеринг“. Основач е последната деценија и појавата на n Архитектот при проектантскиот процес
на порталот „МАРХ“ посветен на промоција исклучително смели концепти кои сериозно создава многу варијации, но една ја утврдува
на македонската архитектура. Неуморно се го третираат престојот на децата во како финална и најдобра. Првата
залага за вистински вредности во градинките, инвеститорот насочи на размислуваше да создаде дополнителна
архитектурата и урбанизмот, а добтник е и размислување на обликовен јазик функционална и визуелна вредност, преку
на повеќе меѓународни и домашни награди. инспириран од потковица или круг со завиена рампа околу овошно дрво и преку неа
детска градинка во волково

Објектот е проектиран на две нивоа, приземје и сутерен. Предвидени се два
главни влезови раздвоени меѓусебно со аула - повеќенаменски простор, од кој со
едниот се стигнува до администрацијата и јаслите, додека со другиот до
занималните. Во склоп на едната групација предвидени се три занимални од кои
една за група деца од 6 до 18 месеци и две за групи деца од 18 до 24 месеци.
Поставеноста на занималните е со ориентација – исток овозможувајќи
максимална инсолација во утринските часови. Од предвидениот влез за јасли,
делот за вработени – административен хол е издвоен со двоен ходник. Тука
функционално се надоврзува блокот во кој се организирани простории за
вработените. Групата на занимални за деца од 2 до 6 години ја сочинуваат четири
занимални кои се функционално организирани преку вториот влез до аулата.
Поставеноста на занималните – просториите за престој на деца е со ориентација
исток – југ – запад овозможувајќи нивна максимална инсолација. За секоја група
предвидени се санитарии и гардероба од која се излегува на отворените
простори, атриумот и кон детските реквизити на кровната градина.
Повеќенаменскиот простор/аулата истовремено има улога на сала за спортски
активности, приредби како и простор наменет за креативни катчиња.
Сутеренскиот дел кој е поставен во идеална позиција да се надмине разликата
во нагибот на теренот, претставува и линија на дилатација на конструкцијата на
објектот. Во економскиот блок се предвидени дистрибутивна кујна со капацитет
од 150 до 180 оброка со потребните придружни простории.
Во крајниот дел на сутеренот е проектирана повеќенаменска занимална која
треба да овозможи катче за музицирање. Со физичкото поместување од приземје
кон сутерен се постигнува подобра звучна изолација и директна врска со дворот.
Градинката е проектирана за 150 деца или за 175 деца во случај да е потребно,
каде оваа сутеренска занимална за дополнителни активности се пренаменува во
класична

пристап до идната кровна градина и n Ентузијазмот кој го имаа тогаш си помисливте ли на крај дека можеби
евакуација од неа. Втората варијанта беше претпоставените од Општината Ѓорче нешто можеше да се направи различно,
производ на одобрениот (помал) буџет, кој Петров, беше охрабрувачки за вакво смело подобро?
мораше да ја одвои кровната градина во решение. Зависно од интересот на новата n Секако дека сме задоволни и среќни, но
замислена втора фаза. Оттука рампата повеќе постава во Општината, проектот секогаш секогаш останува малата дамка која ве
го оптоваруваше финансиски проектот, може да биде довршен бидејќи и во оваа „голицка“ за променетите, навидум ситни
додека лифтот веќе беше размислен како фаза, повеќето слоеви за изведба на работи. Од нив дел беа променети
алтернативна можност и решение со цел да не градината се веќе поставени. Лично самостојно од инвеститорот, некои од
се изгуби контактот со сега непроодната посакувам да се случи довршувањето на Министерството, други поради недостатокот
тераса (во иднина градина). Секако градината, но за истото пред сè е потребна на домашниот пазар на материјали.
проектантски ни беше дозволено личното желба и ангажман од инвеститорот, а дури Зависноста на процесите од многуте
видување како тоа треба да се обликува. потоа второстепено ги сметам како фактор чинители и македонските навики, ги прави
кај нас сите се „колнат“ во кровни финансиите. Мислам дека не е потешко остварливи total design решенијата.
градини, но речиси нема ниту една невозможно. Таквата позиција често ве води кон мислата
реализирана. Мислите ли дека сепак на дали вие и вашите соработници на колку можеше полошо некои работи да се
крај вашата градинка ќе ја добие својата проектот сте лично задоволни од крајниот изведат, па оттука доаѓа и рациото дека
кровна градина? резултат што го добивте со градинката? сепак градинката го задржа сопствениот
костур кој може да се носи и со измените.
Дали можеше подобро? – Веројатно!
покрај со проектирање се занимавате и
со раководење на порталот „МаРХ“, на кој
сте и основач. колку е значајно да се
пишува, говори за архитектура и урбанизам
и да се презентира архитектура и сè тоа
достапно за пошироката публика?
n Мислам дека е премногу значајно да се
одржува јавно и гласно темата за
домашната архитектонска сцена, бидејќи
македонската интелегенција е поприлично
летаргична (чест на оние кои не се), дури и
во времето на социјалните мрежи, каде
многу лесно може да сте видливи, а со тоа и
влијателни во процесите. Најзначајно е
константно да се говори и коментира од
аспект на лично, но сепак професионално
видување, со послободен речник, каде
ПОРТА
поширокиот аудиториум лесно ќе ве што се испотепавме да ги исколваме како Уште во 2016 година во склоп на БиМас,
разбере. Најсреќен сум за едукативниот гладни птици, не видовме дека зградите се на под наслов „скопје - невидлив урбанизам“
придонес што МАРХ го чини, кој вроди и некој близок до претпоставените, па на презентиравте еден процес на деградиран
инспирира многу процеси на домашната нашите семејни куќи некои направија станбен објект. Ја реконструиравте
скриена сцена. Истовремено сум пресреќен милиони, на местото на нашето градителско оригиналната слика на објектот преку
што кај заинтересираните граѓани наследство некој дрско му се наметна и го остатоците од оригиналните сегменти, и
влијанието и резултатите се одлични, но за деградира, додека на нашите исклучително движејќи се од последната интервенција
рамнотежа сум помалку тажен дека кремот внимателно размислени градови (секако со наназад кон оригиналот можеа да се
на фелата воопшто не ја користи добри и лоши страни), им се случи скоро детектираат сите промени. владее општо
самоиницијативно платформата МАРХ. Се губење на идентитетот. Сега очекуваме незадоволство за изгледот на населбите, но
надевам дека тоа ќе се промени како промени од граѓанството, но како кога сите зошто процесот на деградација сè уште
поуспешно заеднички ќе влијаеме на треба да тргнеме од себе – ќе си ја турнеме продолжува?
борбата на долгите стази која секогаш се ли сами заградената тераса или ќе се n Да, тоа беше проект кој го реализиравме
добива преку масовна едукација. откажеме ли од отпад-возилата увезени од на покана на тогашниот водечки тим на
еднаш напишавте дека од уредено и Европа за да дишеме почист воздух?! БИМАС, кој го работевме со тимот на МАРХ
организирано живеење на некогаш Физичката немаштија ни го осиромаши и македонска архитектура. Проектот ја
средната класа, постепено преминавме во духот. претстави транзицијата во капитализам, кој
деградирано живеење. што ни се случи?
n Ни се случи соучество во криминалот,
изблив на лажна демократија и борба за
личното право над колективното. Кога
постојат правила создадени од професијата
и за нивно спроведување постои ред, но кога
злоупотребената политика сака да ги отвори
вратите за сопствените бизнис-интереси, таа
мора да му даде на народот нешто во форма
на гратис за вниманието ќе биде одвлечено.
Па така додека никнуваа згради кај што може
и не може, нам – на рајата, ни беше
овозможено да си доградиме тераси, да си
преградиме балкони, да затвориме проодни
кровни тераси, да си ја продадеме семејната
куќа за два стана, да купиме земјиште за едно
евро и како круна на хаосот, да си изградиме
дивоградба за потоа некој да ни ја
легализира. Паралелно со народните трошки
ПОРТА
ги деградира заедничките вредности на доделувањето бевте почестен, n Тоа значи свесно да се впуштите во
претставени преку дневникот на една зграда возбуден, среќен, можеби помалку и светот на малку возможното. Доброто
во населбата 11 Октомври. збунет. Ја очекувавте ли наградата, што ви живеење од архитектура за среќа почна да се
Владеењето на општото незадоволство е значи таа? случува кај поединци и помали бироа, но
бидејќи сите се чувствуваат измамени од n На доделувањето бев почестен и општата слика сè уште е далеку од добра.
долгата транзиција. Паралелно владее благодарен, бидејќи во една состојба на веќе Проектантите се потценети, а преоптоварени
страшна необразованост за она што значи умореност (иако релативно млад) од сериозните со работа во кратки рокови поради
куќа, објект за колективно домување, град, искушенија дали сè уште треба да се води неконтролираните апетити на инвеститорите.
урбанизам, а со тоа се изгуби културата на борбата за професијата која е потценета, Во еден бизнис на инвазија од станбени
живеење. Притоа гладниот стомак и понижена и деградирана, фелата одлучува да ви објекти кои носат милиони евра заработка,
завидливите очи кон оние што изминатите даде морална поткрепа и признание. За жал, проектантите чие дело се реализира едвај
децении направија империи, создаде периодот пред доделувањето на личен план беше добиваат просечна македонска плата. Тоа
менталитет на барање дупки во законот, многу тежок во моето семејство, што не дозволи укажува на слаба организираност на
или врски во системот, како сопствениот поголема радост и прослава освен островот од професијата да го одбрани својот труд. Со
мал удел во хаосот не би ни го доживеале 40-тина минути додека траеше свечениот чин. За тековниот тренд на градба, архитектите и
како нешто сериозно. Тоа е како да уште поголема иронија и соочување со останатите проектанти треба да уживаат
учествувате во грабеж на банка, во кој вие македонската реалност веќе во понеделникот плати и удобства паралелно на тоа што се
сте земале само едно снопче пари, додека добив отказ со директно решение, поради јавната случува во IT-индустријата во Македонија.
другиот заминал со торби. Никогаш со тој одбрана на сопственото професионално Зависно од личните идеали и како себе се
став нема да разбереме дека сите сме достоинство и според мене достоинството на замислуваме во овој свет, архитектурата
соучесници – помалку или повеќе. Ние не бирото за кое работев, што ја стави наградата во нуди многу професионални форми на
резонираме дека нашите лични навики се тежок временски сендвич на случувања од делување. Но, доколку се залагате за
дел од ова општествено живеење. За жал неубави состојки и реперкусии. Но во една таква општествена одговорност, вистинска
не можам поинаку да објаснам сликовито, каша, наградата беше единствениот морален архитектура, почитување на историјата и
ако не направам паралела со едноставните светилник, а тоа ве крепи да продолжите контекстот, залагање за смел напредок и
работи и примери – сите одиме со валкани понатаму. Мислам дека моментот беше тежок да реализација, истражување и притоа нула
чевли врз тепихот, во еден момент се биде вистински присутен, но во иднина криминал во процесот, тогаш сте се
застануваме и погледнуваме наназад, но навраќањето на наградата ќе биде еден впуштиле во тешка борба за преживување.
никој не може да си ги препознае прекрасен спомен на потврден чекор напред. Доколку сте вистински решени во ова,
сопствените стапки во севкупниот ефект на што значи кај нас да се живее за успехот секако ќе дојде, но можеби не во
екстремно валканиот тепих кој на сите ни архитектура, особено проектирање времето кое вие би посакале – секогаш е
боде очи. архитектура? подоцна од тоа. n
ПОРТА
aрхитектура
Сиромашните не можат да си
Болницата „пријателството“ е од големо значење во овој период со оглед дека

одговара на прашањето за нееднаков пристап до здравствена заштита низ целиот
свет. таа е показател за тоа како прекрасна архитектура може да се постигне
преку добар дизај кога се работи со скромни материјални средства и сложени
ограничувања на опкружувањето
д-р. Владимир Б. ЛадИНСКИ, дипл. инж. арх. Бангладеш, проектирана од Кашеф физичкиот контекст во кој се наоѓа. Станува
(Специјално за Порта 3 од Лондон) Чоувдхури/УРБАНА за добитник на збор за биенална награда за објект кој ја
Меѓународната награда (за архитектура) за истакнува исклучителноста на проектот и
ралскиот институт на
К
2021. Со оваа награда се одбележува архитектонската амбиција и обмисленото
британските архитекти во најтрансформативниот објект кој искажува социјално влијание. Станува збор за една од
јануари оваа година ја визионерско, иновативно размислување, најригорозно оценуваните светски
прогласи „Болницата одлична изведба и дава исклучителнен архитектонски награди каде сите
пријателството“ во Саткхира, придонес за своите корисници и за селектирани објекти се посетени од
Болницата „пРиЈателството“ во БанГладеш е наЈдоБРиот нов оБЈект во светот во 2021 Година

меѓународните експерти.
Оваа година наградениот објект бил
избран од најтесната селекција од три
исклучителни објекти избрани од Големото
жири под претседателство на светски
познатиот мултидисциплинарен француски
архитект Одил Дек. Другите два објекти
влезени во најтесниот избор за наградата
биле Галеријата Џејмс-Симон од Дејвид
Чиперфилд архитектите и мостот Лиле
Лангебро од Вилкинос Ајр, со Урбан
Аџенси.
ГРиЖа и ХУМаност во сРЖта на

пРоектот
Болница во оддалечена заедница,
лоцирана во пејзаж обременет со водите на
Бенгал во југозападниот Бангалдеш, е
одржлив и нискобуџетен објект кој ги
обезбедува основните здравствени услуги за
локалните заедници на Саткхира,
овозможувајќи здравствена заштита за
илјадници лица во зона тешко погодена од
големиот циклон во 2007 година. Прикажана
за својата грижа и хуманост во сржта на
својот дизајн, објектот одговара иновативно
на предизвикувачките природни услови на
Бенгал, кревка и динамична средина која
директно е изложена, без заштита, на нивото
на морето во пораст.
Невладината организација „Пријателство“,
работејќи со долгогодишниот клиент ја
нарачала болницата како дел од мисијата на
организацијата да се зајакнат далечните
рурални средини. Онаму каде во минатото
окружувањето го сочинувале полиња за
житарици, денес, покаченото ниво на
морето го претворило ова плодно
земјоделско земјиште во фарми за ракчиња.
Како резултат на ова, водата зазема
централно место во проектот на болницата,
искажано преку цик-цак канал кој е всечен
по должината на локацијата, одделувајќи го
стационарот од амбулантите. Дождовницата
од сите делови на комплексот се собира и
чува во новоизградена цистерна која
претставува неопходен извор и алатка за да
се избегне заситувањето на почвата со вода,
но и да се обезбеди вода за потребите на жешките лета, а со што се избегнува спокоЈна сРедина поГодна За
болницата. Солените подземни води не се потребата од употреба на климатизери со ЗдРавЈе и лекУваЊе
погодни за најголемиот број практични висока потрошувачка на енергија. Водениот Овој нискобуџетен објект бил
промени и собирањето на дождовницата во канал исто така нуди и визуелно олеснување финансиран да работи и да ги издржи
каналот е потребно за заштита од сè и овозможува добредојдено одвлекување на опипливите ефекти на климатските
поинтензивните дождови. Овој воден канал вниманието од анксиозноста и промени коишто произлегуваат од
исто така помага и во создавањето на нерасположението поврзано со болест, подигањето на нивото на морето во
микроклимата која помага со ладењето на како за пациентите, така и за нивните опкружувањето на објектот.
комплексот во текот на исклучително роднини. Технологијата на болницата не е

нагласена, но е сокриена во
едноставноста и во решението на
основата. Архитектонското решение
ефективно го пренесува чувството на
заштита на корисниците на болницата
преку осенчените коридори околу сите
блокови и низата дворови коишто
обезбедуваат природна вентилација
насекаде и ја регулираат температурата.
Отсликувајќи ги определбите на
невладината организација за трајни
социјални промени, архитектонското
решение создава не само чувство на
прифатеност и воздигнатост за
посетителите, пациентите и здравствените
работници, туку нуди и спокојна средина
погодна за здравје и лекување. Низата од
интимни дворови внесува светлина и
природна вентилација во одделенијата,
нудејќи простори за одмор за пациентите
и посетителите со погледи кон
природното опкружување на комплексот.
Чувствителните делови на болницата се
заштитени од директното тропско светло
преку заштитени коридори и лакови.
Изграден за да биде траен, болничкиот
кампус е изработен од локална тула избрана
заради својата отпорност и пристапна цена.
Отворите во тулата овозможуваат осенчени
простори и природна вентилација.
Примената на тула го почитува овој обичен
материјал без да има потреба и зависност од
сложени технологии коишто водат кон
зголемени буџети. Локалните материјали од
локални занаетчии ја помагаат интеграцијата
ПОРТА
на објектот во локалната култура и
општество.
Оваа локална болница со капацитет од
80 легла и внатрешна површина од 4.777
квадратни метри, а со градежна вредност
од нешто повеќе од 1,812 милиони евра,
односно околу 379 евра по метар
кавдратен, била завршена во април 2018
година. Проектот бил инициран со
донација на земјиштето од локалните
филантропи.
За претседателката на жирито, Одил Дек:
„Болницата на „Пријателството“ содржи
архитектура на хуманост и заштита која ја
отсликува филантропската мисија на
невладината организација „Пријателството“
, за да овозможи достојност и надеж за
заедницата преку социјална иновација“.
Кашеф Чоувдхури/УРБАНА постигнале
објект испроектиран со хуманост, а којшто е
обмислено интегриран во своето
опкружување и ги слави локалните и
традиционалните занаетчиски материјали.
Оваа болница е многу релевантна во однос
на глобалните климатски предизвици, како
на пример нееднаквоста кон пристапот до
здравствена заштита и големото влијание на
нарушувањето на климата врз ранливите
заедници. Таа е демонстрација за тоа, како
може да се постигне прекрасна архитектура
преку добро решение кога се работи со
релативно ограничен буџет и со тешки
контекстуални ограничувања. Оваа болница
претставува оддавање почит на објект
посветен на луѓето.“
ПОРТА
посветеност кон општеството, културата и
нашата најсакана природа.“
Основачот и извршниот директор на
„Пријателство“ Рана Кан нагласува:
„Работејќи со заедници коишто најмногу се
погодени од климатските промени во
изминатите 20 години, јас имам видено,
повторно и повторно, доказ за моето
верување дека ’Сиромашните не можат да си
дозволат сиромашни решенија!’ “ Работата
со Кашеф беше задоволство за сите нас.
Некој кој може ефикасно да ги користи
локалните материјали, да обезбеди
ефикасност на работите коишто треба да се
извршат и да го одржува духот на
пријателството живо, и да не прави
компромиси со квалитетот било за себе или
пак за духот којшто ние сакавме да биде.
Навистина за мене тој беше архитект којшто
аРХитектУРа коЈа се ГРиЖи и За исклучително значаен момент, Кралскиот можеше да го донесе ова – во неговиот
Човештвото и За пРиРодата институт на британските архитекти и жирито проект, во неговата грижа и реализација.
Слично, според претседателот на избрале проект од глобалната периферија Преку играта на светлото, глината,
Кралскиот институт на британските архитекти за да го донесат во центарот на воздухот и водата, Болницата пријателство
Сајмон Алфорд: „Болницата „Пријателството“ архитектонската дебата и за да стане Шијамнагар оживува во убавината со улогата
е пример на обмислен и креативен дизајн на предмет на една од најзначајните на која ѝ служи. Таа носи нова надеж за
објект од големо значење и мерка, изграден меѓународни награди. Охрабрен сум бидејќи подобро утре за едни од најповредените
со скромен буџет, и изработен со водење ова призание може да инсипирира луѓе од климата на оваа планета“.
сметка за локалната заедница и за повеќемина од нас да се посветиме, но не За жирито било особено пријатно да види
природното опкружување. Кашеф покрај, туку токму заради ограничувањата на болница проткаена со толку хуманост и
Чоувдхури/УРБАНА создале иновативна, ресурсите и средствата, кон архитектура природа. Болницата пријателство е од
јасна, рафинирана, економична и прекрасна која се грижи и за човештвото и за големо значење во овој период со оглед
архитектура со социјално влијание преку природата, и да се издигне колективно кон дека одговара на прашањето за нееднаков
обезбедување на нужните здравствени услуги ургентните состојби со коишто се соочуваме пристап до здравствена заштита низ целиот
во рурална област и одговарајќи на сè денес на планетарно ниво. Јас сум му свет. Таа е показател за тоа како прекрасна
поголемите ефекти на климатската вонредна исклучително благодарен на нашиот клиент архитектура може да се постигне преку
состојба. Јас сум пресреќен дека овој објект „Пријателство“, и на нивниот основач Руна добар дизај кога се работи со скромни
се одбележува како добитник на Кан, за нејзината бескрајна поддршка и материјални средства и сложени
Меѓународната награда за 2021 година.“ разбирање, и на многу архитекти, инженери ограничувања на опкружувањето. Оваа
По објавата на наградата, лауреатот и консултанти коишто беа со нас низ болница го прославува објектот посветен на
Кашеф Чоувдхури истакнал дека: „Во ригорозниот четврт век од нашата луѓето. n
урбанизам ГРаѓански пРедлоГ
Град е со „градски“
- Тетово сака парк!
тетово има огромна, насушна потреба да добие зелен појас, да постави нов курс
во управувањето со јавниот простор, но и нови цели на урбанизмот втемелени на
потребите на човекот, а не на приватниот капитал
Бошко ВИдоЕСКИ , дипл. инж. арх.
етово, од некогаш град кој бил
Т прочуен по многуте дрвореди,

зелени потези, чистиот воздух
и пријатниот амбиент, денес е
град на узурпирани јавни
простори, деградирани зелени површини,
искасапени дрвореди, блокирани
сообраќајници и загаден воздух. Ако
отворите сателитски приказ од градот
сигурно ќе забележите дека тој нема
вистински парк ни во рамките на своето
урбано јадро, ни на неговите рабови.
Терминот „парк“, е дефиниран во Законот
за урбано зеленило како „зелена површина
во градското ткиво со големина над 1 ха, Исечок од ГУП Тетово, 2003
која се користи за одмор, шетање,
разонода и игра“. Поразително е да се каже
дека еден од вистински „живите“ градови во
Македонија, град кој во потесното градско
подрачје има околу 60 000 жители, нема
простор во рамките на своето градско ткиво
кој самото законодавство во државата го
дефинира како „парк“. Најголемите, а
веројатно и единствените уредени
парковски површини со позначителна
големина во Тетово, Паркот на жената борец
и паркот кај Шарената џамија се големи 0,85
ха и 0,40 ха, соодветно. Градот освен што
кубури со урбано зеленило, кубури и со
отворени јавни простори од каков било тип,
макар тоа биле и деградирани отворени
зони, кои секако дека би содржеле далеку
поголем развоен потенцијал од какви било
несреќно поставени и предимензионирано
изградени површини. Ако една населба ја
замислиме како индиго фолија на која
отпечаток, односно „позитив“ оставило само
изграденото ткиво, а сето друго, вклучително
и сообраќајниците е „негатив“, тогаш Тетово
е алармантно „позитивно“, односно
преизградено. Настрана тоа што е
преизградено без особени планерски
закономерности или препознатливи
„патерни“ кои би му дале ред на таквиот Опфат
отпечаток врз индигото. Сето ова е живеењето на сопствените граѓани, на планско-проектна постапка.
загрижувачки за Тетово поради фактот дека свесната бетонизација и узурпација, на Се работи за подрачје кое е големо околу
какво било изградено градско ткиво, а урбицидот и поставувањето на јавниот 20-тина хектари и се простира на делови од
особено спонтаното или неплански интерес на последното место. Тетово има урбаните блокови 27, 29, 31 и 57. Делот од
настанатото, само по себе веќе не е огромна, насушна потреба да добие зелен опфатот кој лежи врз УБ 27 и УБ 29 се
потенцијал кој може да биде ставен во појас, да постави нов курс во управувањето подрачја кои во важечкиот ГУП за Тетово
служба на јавниот интерес како отворен со јавниот простор, но и нови цели на веќе имаат намена „Д“, односно се зафатени
простор, независно дали е уреден парк или урбанизмот втемелени на потребите на од сегашниот „Спортски центар“ (урбан
градска деградирана ливада. човекот, а не на приватниот капитал. модул од УБ 27) и Спортската сала (урбан
Во ваквата тажна констелација, а под Тетово нема потреба од бетон, модул од УБ 29).
мотото Град е со „градски“ - Тетово сака висококатници и станбен капацитет кој е
парк, група интелектуалци од Тетово, кон нерално да се исполни, туку од хуман и здрав УБ 27 - „споРтски центаР“
крајот на февруари поднесоа граѓански јавен простор, зеленило и јавна чистота, Сепак, т.н. „Спортски центар“ наместо да
предлог до Општината и отпочнаа кампања нов градски лик достоен за времето во кое се користи како простор за слободна
со која бараат градот да добие, како што живееме“, потписниците на предлогот рекреација на граѓаните (како вистински
велат, вистински градски парк на бараат широк појас во рамките на градот, отворен спортски центар каков што беше во
единствениот преостанат простор кој има кој во голема мера претставува деградиран минатото, кога изобилуваше со дрвја и
таков потенцијал, а е во доминантна отворен простор, во иднина да стане парк зелени површини помеѓу терените),
сопственост на државата. Предлогот го преку претходно спроведена соодветна последниве неколку години претставува
иницираа млади ентузијасти (меѓу кои е и
авторот на овој текст) од различен профил, а
го потпишаа и јавно поддржаа видни Деградирано зеленило околу
Спортскиот центар (УБ 27)
тетовски интелектуалци, меѓу кои архитекти,
доктори, културни работници, разни
општественици, уметници, музичари,
спортисти итн. Со писмен допис до
Општината, во кој меѓу другото се вели:
„Неопходноста од прифаќање на овој
граѓански предлог и неговото итно
ефектуирање преку повеќе одлуки на
Општина Тетово со цел негова целосна
реализација, лежи во веќе неподносливата и
повеќедецениска негрижа на Општината за
јавниот простор и за квалитетот на
ПОРТА
ограден лунапарк кој функционира со ставени во служба на реквизитите. сметаат дека овој простор мора да им се
работно време, иако се работи за јавен Просторот наместо да биде вистински врати на граѓаните преку приклучување кон
простор. Просторот е дизајниран според озеленет и наменет за спорт и рекреација, предложениот зелен појас во кој секако
новата лунапарковска функција, старите денес е лунапарк, со што е заобиколена дека се добредојдени и компатибилни
неколкудецениски дрвја се исечени, неговата вистинска намена одредена во содржини како терени за спорт и
поранешните зелени површини се ГУП-от. Токму поради овие причини, а во рекреација.
поплочени. Нови зелени површини речиси и отсуство на вистински паркови и места за
да нема, а малкуте површини кои се останати вистинска рекреација во градот, УБ 29 - споРтска сала
непоплочени се посипани со песок и се подносителите на граѓанскиот предлог Што се однесува до блокот 29, централно
место во него зафаќа недоградената
Спортска сала, во која опстојуваат повеќе
економски субјекти кои ги користат
приземните простории, а околината на
салата генерално претставува деградирана
урбана празнина со високи треви, некорисна
и речиси непристапна за жителите. Во
рамките на овој блок незначително место
зафаќа и новоизградениот градски базен кој
сè уште не е ставен во функција.
Блок 31 - Монопол, „МакедониЈа

таБак“
Блокот 31 генерално е составен од два
урбани модула. Едниот модул е зафатен од
Луна парк поранешниот Монопол од кој се останати
управната зграда и монтажните бараки кои
претставувале пропратни објекти за сушење
на тутунот, но и голема зелена површина
околу нив, како и заштитно зеленило
составено од високи иглолисни дрвја кои за
среќа сè уште опстојуваат. Другиот модул од
овој блок припаѓал на поранешниот гигант
„Македонија табак“ и во голема мера е
зафатен со огромна индустриска хала со
големина од речиси 2,5 ха, којашто веќе е
откупена од приватно лице, и затоа со
претпоставка дека нејзината експропијација
и враќање во државна сопственост би
чинела премногу, подносителите на овој
предлог за нов парк во Тетово не го
вклучуваат во својата идеја ценејќи дека
Деградирано зеленило околу Спортската сала (УБ 29) поради тоа таа би изгубила на рационалност
и реална остварливост.
УБ 57 - шик „Јелак“
Делот од предложениот опфат кој припаѓа
на УБ 57, беше предмет на силен интерес на
тетовската, но и на пошироката јавност,
бидејќи за ова подрачје, кое во голема мера
отпаѓа на капацитетите на поранешниот
индустриски гигант ШИК „Јелак“, беше
изгласан сомнителен ДУП во 2020 г., (по
претходно сомнителна промена на намената
во истечениот ГУП од 2003 г., изгласана во
2017 г.,) во кој се предвидуваа голем број на
висококатници. Новото мнозинство во
Советот на Општина Тетово го
суспендираше овој ДУП на крајот на 2021
год., со што се исклучува можноста
вклучувањето на овој урбан модул во
иницијатива од ваков тип да биде сметано за
Поранешниот „Монопол“ (УБ 31) нерационално.
ПОРТА
Подносителите на предлогот за парк
предлагаат блоковите 31 и 57 да добијат
парковска намена во Генералниот
урбанистички план која веќе ја имаат
блоковите 27 и 29, со што би се формирало
големо подрачје со намена „Д“ која
понатаму треба да се спроведе и реализира
преку соодветни постапки: „Намената „Д“ за
овие четири блокови во ГУП, понатаму да се
спроведе преку нови детални урбанистички
планови, при што неопходно е да бидат
изработени по претходно спроведен јавен
конкурс, по можност интернационален, на
кој ќе се изберат најдобрите плански
решенија. Со цел квалитетна и
урбанистички издржана реализација на
предложеното, неминовно е во јавниот
конкурс целото подрачје да се третира како
природно инхерентна пешачка целина, без
разлика што истата лежи врз формално
одвоени четири урбани блокови.
Во таа насока, како и во насока на
добивање квалитетни конкурсни решенија,
неопходнo е планско-проектната програма
да биде изработена врз релевантни
податоци за просторните капацитети на
локацијата, реалните потреби на
жителите на Тетово, јавни анкети и
стручни дебати. Неопходно е и во тој процес
Општината да ја вклучи стручната фела и
сите засегнати страни меѓу кои е и оваа Дел од поранешниот ШИК „Јелак“ (УБ 57)
група на интелектуалци која со овој планот, кое е секако изводливо и налага предложената форма е најрационален,
граѓански предлог ја иницира таквата идна решавање различни имотно-правни, најиздржан, најостварлив, и како таков
постапка.“ административни и облигациони прашања, веројатно би бил и најприфатлив за која
притоа водејќи сметка и за правата на било општинска власт.
ЗеМЈиштето 75 отсто во дРЖавна работниците од поранешните, сега Со цел да се сврти фокусот на вниманието
сопственост неактивни економски гиганти кои се на јавноста, во периодот кој следува веднаш
Инаку, целото земјиште кое е вклучено во лоцирани на посочениот потег.“ по официјалното поднесување на предлогот
предлогот е во доминантно државна до општинската архива, подносителите ја
сопственост, односно според нашите неМа никакви иМотни пРеЧки промовираат идејата низ низа на настани,
анализи се работи за близу 75 отсто кои ги За делот од блоковите 27 и 29 практично меѓу кои и граѓанска трибина на која
поседува државата. Дел од ова земјиште нема никакви имотни пречки за државата да говореа стручњаци од фелата, тематска
отпаѓа и на поранешни државни индустриски може да оствари цели кои се од јавен изложба на уметнички дела, промотивни
капацитети, за кои сè уште има отворени интерес каков што е и овој граѓански видеа, прес-конференции, интервјуа и
прашања од различен карактер, но предлог. Иницијаторите на предлогот низ слично. Предлогот наидува на широка
подносителите сметаат дека поради внимателно спроведени анализи ги поддршка во градот, а подносителите
извонредно големиот јавен интерес дефинираа апроксимативните граници на искрено се надеваат дека ќе наиде и на слух
државата мора да се заложи и одлучно да го целиот предложен опфат, ценејќи дека во кај надлежните. n
„земе“ во свои раце, од причина што само
земјиштата кои се во сопственост на
државата имаат вистински потенцијал да Редакцијата на „Порта 3“ отсекогаш го промовирала издржаното и хумано урбанистичко
бидат чувар на јавниот интерес. планирање во населените места како начин да се подигне квалитетот на животот на сите
Подносителите ги адресираат и овие нас. На линија со тоа се и нашите прокламирања со кои цврсто застануваме зад
отворени прашања велејќи: „Бидејќи иницијативите кои се во таков дух. Токму таков е и овој граѓански предлог со кој тетовчани
Советот има надлежност да утврди план на крајно рационален и темелен начин бараат да добијат вистински парк во својот град.
согласно кој урбанистички се уредува Секогаш нè радува кога и друга градска средина, настрана од Скопје, изнедрува вакви
намената на одреден простор, сметаме автентични иницијативи како можеби единствен начин за заштита на јавниот интерес во ова
дека во оваа фаза утврдувањето преку македонско капиталистичко општество наспроти приватните апетити. Се надеваме дека
предложените плански измени на оваа, и слични вакви иницијативи ќе служат како поттик на жителите и на другите населени
просторот на предложениот градски парк е места почесто да се самоорганизираат и да ги артикулираат своите барања во официјални
најзначајната појдовна точка за предлози, иницијативи и кампањи чија крајна цел е општото добро.
понатамошното фазно реализирање на
ентериер
Студио „Милиграм“ - многу

со паметна употреба на материјали, комбинации на бои и приспособливо LED-
осветлување, се чини дека музичкото студио Милиграм стана автентично место за
создавање музика и нови хитови на балканската музичка сцена
Ѓорѓе ЈоКИЌ, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Белград) задолжен и за техничкиот аспект на дизајнот на звукот, и јас, Ѓорѓе
Јокиќ (www.baringo.co.rs) кој работев на ентериерот. И двајцата сме
ога проектна задача е реконструкција на музичко студио, од Белград, и ова е веќе трето музичко студио на кое соработуваме,
К потребно е покрај почитувањето на естетските и

функционалните барања на клиентот, да се применат и
технички знаења кои се неопходни за еден работен простор
да ги исполни сите свои капацитети. Кога притоа ќе се
додаде дека сопственик на студиото е Александар Милиќ - Мили, познат
српски композитор, музичар, продуцент, аранжер и сопственик на
издавачката куќа „Милигам“, задачата уште повеќе добива на значење,
од кои две се во Белград, додека третото е во Љубљана.
Музичкото студио „Милиграм“ се наоѓа во куќа во белградската
населба Бањица, просторот се состои од две простории, режија од
24 квадратни метри и глува соба од 12 квадратни метри. Скромната
површина на просторот беше голем предизвик бидејќи беше
неопходно во мал простор да се направи персонализирано и пред
сè функционално музичко студио.
бидејќи Мили е автор кој соработува со најголемите ѕвезди на Балканот. Секој од амбиентите има свој влез, а двата простора се
На овој проект заедно работеа Владимир Малетиќ меѓусебно поврзани со стаклен прозорец, така што е можна
(www.vladimirmaletic.com), кој покрај дизајнот на ентериерот, беше визуелна комуникација помеѓу режисерот и глувата соба.

Место во БелГРад каде што РаБотат наЈГолеМите ѕвеЗди на Балканот
дух во мал простор
РеЖиЈа
Пред сè во собата за режија направена е посебна конструкција
од гипсени панели кои се обложени со изолација и платно. Ваквата
конструкција беше неопходна поради звучните карактеристики на
просторот. Покрај работниот дел, во режијата се наоѓа и
специјално изработен тросед со елементи за седење со различни
длабочини, така што одредени делови од софата може да се
користат и како простор за одмор.
На предниот дел од просторијата доминира платно со дезен на
зебра, што е асоцијација на Африка за кој континент е врзан
клиентот. Покрај мотивот на зебрата, на тој ѕид има и одредени
симболи кои имаат и лично значење за композиторот.
ГлУва соБа
Глувата соба, просторот во кој се изведува музиката, по карактер
го следи јазикот на ентериерот на режијата, така што на еден ѕид
доминира истиот мотив на зебра, а како посебен детал е додаден
принт од делфин по желба на клиентот.
Материјализацијата на просторот, освен гипсената
потконструкција која е скриена, ја сочинуваат и посебни платна во
светлосива и темносива боја, со што се постигнува неутралност чиј
карактер може да се менува по потреба. Ѕидовите, мебелот и
дифузерите се направени од бели дрвени панели со висок сјај. Со
тоа се постигнува одредена доза на рефлексија на светлината, што
придонесува за визуелно чувство дека просторот е поголем отколку
што е, како и изразен контраст во однос на подот кој е покриен со
темен ламинат.
осветлУваЊе
Посебно е обрнато внимание при изборот на светла. Во поголем
дел, просторот се карактеризира со индиректно LED-осветлување,
со можност за промена на бојата на самото светло, со што се
приспособува карактерот и атмосферата на просторот на желбите
на корисниците. Според потребата, просторот може да има
„потопол“ или „поладен“ карактер, додека употребата на директно
осветлување во форма на една надградна LED-лента во режијата,
спот светла над работната маса на режијата, или вградени кружни
светла, или флексибилни LED-ленти во глувата соба овозможија
просторот да се доживее поедноставно.
Барањето на клиентот беше да има уникатен, персонализиран
простор кој нему и на останатите корисници ќе им биде
инспиративен за работа. Во исто време, просторот мораше да
исполни одредени акустични барања и да има одредена можност
за трансформирање на карактерот на просторот што ќе доведе до
различни доживувања и инспирации во зависност од моменталните
потреби.
Големината на просторот која е лимитирана претставуваше голем
предизвик да се добие светол и функционален работен простор кој
нема да биде монотон. Со паметна употреба на материјали,
комбинации на бои и приспособливо LED-осветлување, се чини
дека музичкото студио „Милиграм“ стана автентично место за
создавање музика и нови хитови на балканската музичка сцена.. n
ПОРТА
земјотресно инженерство
Интегрален систем за процена

на ризикот – проект CRISIS
Главната цел на проектот CRISIS е да обезбеди солидна основа за развој на
кооперативен приод кон превенција и подготвеност во управување со катастрофи
во пограничните региони на соседните земји лоцирани во регионот на Западен
Балкан. во рамките на проектот, дефиниран е сеопфатен модел на изложеност кој е
заснован на идентификуваните релевантни добра поврзани со виталните објекти и
транспортната инфраструктура изложени на природни хазарди релевантни за
регионот од интерес
исокото реноме на меѓународен
В план како и општествената

одговорност на ИЗИИС, уште
еднаш се потврдуваат на дело со
добивање грант за меѓународен
проект од Европската Унија. Проектот CRISIS
(http://www.crisis-project.org) Сеопфатна
процена на ризикот на виталните сервиси и
транспортна инфраструктура (Comprehensive
RISk assessment of basic services and transport
InfraStructure) е поддржан од програмата на
Генералниот директорат на Европската
цивилна заштита и операции за хуманитарна
помош, DG – ECHO при Европската комисија.
Во проектот покрај ИЗИИС учествуваат и:
Центарот за управување со кризи, Скопје,
Македонија; EUCENTRE од Павиа, Италија,
Универзитетот Аристотел од Солун,
Политехничкиот Универзитет од Тирана, (сл.
1). Во овој меѓународен проект ИЗИИС се
јавува во улога на координатор, привилегија
која е реткост за македонски институции во
меѓународни проекти финансирани од
Европската Унија. Секако тоа носи и голема
одговорност во целиот процес: од подготовка
на предлог-проектот, аплицирање,
преговарање, менаџирање и навремена
реализација на сите планирани активности.
Проектот се реализира во периодот ноември
2020 г., ноември 2022 г., односно 24 месеци.
Посебно за истакнување и воедно за
поздравување е и учеството на Центарот за
управување со кризи, кој како активен партнер
во проектот треба да ги имплементира Сл. 1 Проект CRISIS – партнер институции
главните резултати и во пракса да покаже дека
научните достигнувања треба и мора да имаат 1. вовед еколошки последици и влијаат врз
примена во правец на изградба на општество Европскиот континент има историја на благосостојбата на луѓето и општеството на
отпорно на катастрофи - resilient society. природни катастрофи: земјотреси, поплави, подолг временски период. Овие природни
Во продолжение ќе бидат презентирани лизгање на земјишта, суши, екстремни катастрофи, неретко го надминуваат
главните цели на проектот, како и резултатите температури, шумски пожари и бури кои капацитетот на една држава за управување со
од досегашните реализирани активности. предизвикуваат големи економски, социјални и вонредна ситуација после природна
иЗиис носител на евРопски пРоект во МакедониЈа
катастрофа и ја нагласуваат потребата од сајтот на проектот www.crisis-project.org како и повикуваат на посветување големо внимание во
меѓудржавна и регионална соработка. на профилите на проектот на социјалните националните процени и управување со ризикот
Дополнително на тоа и нивото на подготвеност мрежи. од катастрофи. CRISIS има за цел да ја зголеми
и превенција на системите не е идентично, отпорноста на критичната инфраструктура во
варира од земја до земја, при што, за да се 2. цели на проектот вонредна ситуација по катастрофални настани
постигне потребното ниво на подготвеност, Главната цел на проектот CRISIS е да преку превентивни мерки и ефективно
потребно е да постои добра координирана обезбеди солидна основа за развој на управување со ресурсите, со фокусирање врз
регионална и меѓународна соработка, која ќе кооперативен приод кон превенција и процена на ризикот поврзан со виталните
ги вклучи современите научни сознанија од подготвеност во управување со катастрофи во објекти, (здравствени и образовни институции,
областа на менаџирање ризици од природни пограничните региони на соседните земји институциите кои одговараат на вонредни
катастрофи. лоцирани во регионот на Западен Балкан. Во ситуации) и транспортната инфраструктура.
Проектот CRISIS има за цел подобрување на рамките на проектот, дефиниран е сеопфатен
управувањето со последиците од природни модел на изложеност кој е заснован на 3. Главни активности
катастрофи преку изградба на усогласен и идентификуваните релевантни добра поврзани Проектот се реализира преку 4 главни
ефикасен систем за процена на ризикот на со виталните објекти и транспортната активности (сл. 2):
виталните објекти и транспортната инфраструктура изложени на природни ⦁ Идентификување природни хазарди во
инфраструктура во пограничниот регион на хазарди релевантни за регионот од интерес. За пограничниот регион кои имаат влијание врз
Македонија, Грција и Албанија. ефективното управување со вонредни ситуации функционирањето на виталните објекти
Регионот предложен за погранична во развојна фаза е веб-платформа која ќе ги (здравствени установи, установи кои се
соработка всушност го претставува обединува природните хазарди, моделот на справуваат со вонредни ситуации, образовни
централниот дел од Балканскиот Полуостров изложеност, како и анализата на различни установи итн.), како и на транспортната
кој има „добра“ историја на сеизмички настани сценарија на ризик. Развиената методологија и инфраструктура.
како и појави на геотехнички нестабилности веб-платформа претставуваат солидна основа ⦁ Преглед на постојната легислатива (ЕУ и
поточно лизгање на земјиштето. Доказ за за постигнување одржливост во однос на регионална) поврзана со управувањето со
интензивната сеизмичка активност во овој креирање мрежа од компетентни тела и развој вонредни ситуации и ризици. Анализа на
регион се земјотресите со магнитуда поголема на планови за управување со ризикот во предностите и недостатоците со цел да се
од шест (M > 6) (1906, Охрид, M = 6.00; 1911, пограничните региони. идентификуваат постојните пропусти и тесни
Охрид, M = 6.70; 1912, Охрид, M = 6.0; 1920, Транспортната инфраструктура во овој грла.
1930 Валона, M = 6.0; 1931, Валандово, ML = пограничен регион значи проток на луѓе, на ⦁ Процена на ризикот на виталните објекти и
6.00; 1931, Валандово, M = 6.70; 1942, Дебар, M материјални добра, ланци за достава на храна, транспортната инфраструктура како основа
= 6.00; 1960 Корча M = 6.4; 1967, Дебар, M = вода, гориво, медицински средства, кои ги за дефинирање на клучните места во
6.50). Лизгањето на земјиштето во регионот е задоволуваат есенцијалните потреби на целокупниот систем за управување со
исто така хазард со добропозната историја, животот на населението во тие региони. вонредни ситуации и катастрофи.
чија појава предизвикува сериозни штети на Привремено или целосно затворање на ⦁ Развој на геореференцирана веб-платформа
инфраструктурата. Наглото топење на протокот низ пограничните региони ќе има која ќе содржи податоци поврзани со:
снежните покривки, обилните и долготрајни негативно влијание на економските и виталните објекти и транспортната
дождови, неконтролираното сечење на шумите, општествените функции. Овие системски и инфраструктура од пограничниот регион,
земјотресите, придонесуваат кон зголемен каскадни последици од природните катастрофи природните хазарди и параметри на
потенцијал за појава на нестабилности кај
природните косини, но и кај „вештачките“
незаштитени косини. Само во последниве
неколку години сведоци сме за целосен или за
делумен прекин на сообраќајот на повеќе
патни правци во овој регион, токму поради
појава на нестабилности на косините (лизгање
на земјиште, одрони и сл.). Сеизмичкиот и
геотехничкиот хазард во проектот се
идентификувани како едни од клучните
природни хазарди кои имаат потенцијал да
предизвикаат значителни проблеми и штети во
овие погранични региони и поради тоа се
јавува потребата од организирање на
системите на начин кој ќе овозможи ефикасно
и навремено справување со ризиците на
објектите од виталните сервиси (болници,
училишта) и транспортната инфраструктура
(мостови).
На крајот од овој воведен дел треба да се
потенцира дека проектот е во фаза на
реализација, дел од предвидените активности
се завршени, а секако дел се во тек. Најнови
Сл. 2 Генерален блок-дијаграм на проектот
информации за проектот може да се добијат на
Сл. 3. Концепт-шема на методологијата
повредливост на сите елементи изложени на хазарди во анализираниот регион и истата се Предложената методологија, предвидува 4
ризик. Оваа платформа треба да биде во базира на развој на сеопфатен модел на главни и меѓусебно поврзани процеси и тоа (сл. 3):
состојба да обезбеди брза информација за изложеност на виталните објекти и ⦁ Процена на природни хазарди
хазардот, моделот на изложеност и ризикот и транспортната инфраструктура, проценка на ⦁ Процена на потребите на институциите за
ќе обезбеди процена на можните загуби и повредливоста на различни групи на елементи управување со кризи
прекини на критичните функции. изложени на ризик и дефиниција на ⦁ Процена на ризиците
Проектот започна со дефинирање на најверојатните и најнеповолни сценарија на ⦁ Развој на веб-платформа
хармонизиран регионален модел на ризик. Процената на повеќе хазарди вклучува
изложеност на ризик на здравствени и
образовни установи, установи за одговор на
вонредни ситуации и транспортна
инфраструктура врз основа на идентификувани
природни хазарди релевантни за пограничниот
регион. Поконкретно, се реализира пример-
студија за пограничниот регион меѓу
Македонија, Грција и Албанија со опфаќање
елементи од виталните објекти и транспортната
инфраструктура. Главната идеја за развој на
овој приод е неговата реупотреба, односно
истиот да може да се примени и за други
модели на изложеност, различни типови на
хазарди и дефинирање различни сценарија на
ризик. Притоа особено внимание се посветува
на обука и дисеминација на развиените алатки и
инструкции за поширока употреба на европско Сл. 4 Сеизмички хазард за пограничниот регион за повратен период од 475 г. и 975 г.
ниво. Главни корисници ќе бидат јавни и
државни органи надлежни за управување со
вонредни ситуации. Како што беше претходно
спомнато, Центарот за управување на кризи е
партнерот во кој најпрво ќе се имплементираат
резултатите од овој проект, но секако корист ќе
имаат и други институции кои работат во
полето на управување со катастрофи и
превенција на ризик (Националната платформа
за намалување на ризици од катастрофи,
осигурителната индустрија и др.).
4. концепт и методологија
Основа на целата методологија е процената
на ризиците поврзани со виталните објекти и
транспортната инфраструктура, за релеватни Сл. 5 Карти на очекуванo трајнo поместувањe (Permanent ground displacement - PGD) за
различни земјотресни сценарија т.е. за земјотрес со повратен период од 475 г. и од 975 г.
идентификација на природните хазарди во кои се веќе реализирани (хазарди, проценка доверливо и ефикасно управување со
пограничниот регион, со посебен осврт на на потребите и повредливост на моделот), се катастрофи.
проценка на сеизмичкиот хазард и лизгање реализира и развојот на веб-платформата во 5. Работни пакети
на земјиштето. Веќе е направено ГИС опкружување кое треба да овозможи, Целокупната активност во проектот се
хармонизирано мапирање на сеизмичкиот просторен приказ на регионалниот реализира низ 6 работни пакети (working
хазард (сл. 4) и лизгање на земјиштето (сл. 5), (пограничен) ризик, нагласувајќи приоритетни packages). Секој работен пакет потоа е
со користење современи методологии активности и соодветна распределба на структуриран во повеќе активности т.н. задачи
засновани врз веројатносни и ресурси за ефикасно управување со (tasks). Таскот е основна форма на проектот низ
детерминистички приоди, како неопходен вонредни состојби и катастрофи во кој се реализира дадена активност и
влез за проценка на ризикот. таргетираниот регион. вообичаено резултира со извештај (deliverable).
Паралелно, со процената на повеќе Предложената методологија претставува За ефикасно следење на активностите и
хазарди, извршена е процена на потребите ефикасен и веродостоен начин на развој на контрола на текот на реализацијата предвидени
на институциите за управување со кризи, финалниот производ, односно платформа која се и т.н. milestones кои се контролни точки за
заедно со сеопфатен преглед на литература, директно ќе се користи од страна на времетраење на проектот. Ова се некои од
како стратешки чекор во идентификување на институциите за цивилна заштита и управување карактеристичните и задолжителни форми кои
нивните потреби и надминување на со кризи во пограничниот регион (first треба да ги има секој проект финансиран од
евентуалните проблеми. responders), со што ќе се формира основа за Европската Унија (H2020, Horizon Europe, ..).
Како паралелна компонента на иден развој на мрежи од тела компетентни за Во продолжение ќе бидат презентирани
горенаведените три методолошки процеси управување со катастрофи како и развој на работните пакети на CRISIS
⦁ WP-1: ⦁ Во рамките на овој работен пакет, е обезбедено централно менаџирање на проектот од страна на
координаторот (ИЗИИС) и координација на активностите на сите други работни пакети. Меѓу главните
⦁ Управување со проектот активности на овој пакет е комуникација со Европската комисија (project officer) за сите административни и
финансиски аспекти на проектот. Проектот CRISIS е координиран од страна на ИЗИИС преку Комитетот за
управување со проектот. Предвидени се четири нивоа на управување: координатор на проектот,
управувачки одбор на проектот, лидери на работни пакети и лидери на таскови. Внатрешна експертска
комисија ќе обезбедува контрола на квалитет на испорачаните резултати. Формиран е и надворешен
советодавен комитет на проектот кој се состои главно од членови од експертските институции. Овој
работен пакет е постојано активен и се реализира во цело времетраење на проектот.
⦁ WP-2: ⦁ Работниот пакет 2 (WP2) има за цел да ги идентификува релевантните природни хазарди за пограничниот
регион кои имаат потенцијал да влијаат врз функционирањето на виталните објекти, како и врз
⦁ Процена на повеќе хазарди транспортната инфраструктура. Во тој контекст во пакетот се реализираа опсежни анализи на хазард, со
во прекуграничниот регион цел да се дефинира нивната повторливост и јачина. Посебен фокус е даден на сеизмичкиот и на
геотехничкиот хазард (лизгање на земјиштето). Историски, селектираниот пограничен регион е многу
добропознат како територија карактеризирана со висок сеизмички хазард и потенцијал за нестабилност
на тлото. За таа цел, хармонизирана процена на сеизмичкиот хазард и хазардот од лизгање на земјиште е
од извонредна важност за веродостојна процена на ризикот. За да ја постигне својата цел, овој работен
пакет вклучува идентификација на природните хазарди; хармонизација и мапирање на сеизмичкиот
хазард во прекуграничниот регион; хармонизација и мапирање на сеизмичкиот хазард поврзан со
лизгање на земјиште; и дефинирање на потребните влезни параметри за проценка на ризикот.
⦁ WP-3: ⦁ Активностите вклучени во рамките на овој работен пакет (WP3) се фокусирани на аналитички преглед на
постојни документи како на европско така и на регионално ниво поврзани со управување со вонредни
⦁ Процена на потребите, ситуации и ризик од катастрофи. Извршена е оцена на предностите и недостатоците на досегашната пракса
анализи на тесни грла и (постапки, процедури) со цел да се детектираат евентуални слабости и т.н. тесни грла. Спроведени се анкети
преглед на легислативата на по регионалните канцеларии на институциите за релевантни информации кои овозможуваат појасна слика на
ЕУ и на регионалната институционалниот и правниот контекст на управување со вонредни ситуации во пограничните региони.
легислатива како и Истовремено се идентификувани барањата на телата за управување со катастрофи и вонредни ситуации како
истражувања поврзани со едни од корисниците на резултатите од проектот. На тој начин се обезбедува солидна основа врз која може
процена на ризикот и да се развиваат конзистентни решенија интегрирани во еден кооперативен приод за процената и
управувањето со катастрофи управувањето со ризикот од природни катастрофи во пограничните региони.
⦁ WP-4: ⦁ Во овој работен пакет се дефинираат методите за веродостојна процена на ризикот поврзан со виталните објекти
и со транспортната инфраструктура како основа за подобрување на целокупниот систем за управување со
⦁ Процена на ризикот поврзан вонредни ситуации и катастрофи. Предложената процена на ризикот се реалзира на сеопфатен модел на
со виталните објекти и со изложеност кој ги опфаќа сите релеванти елементи на ризик поврзани со виталните објекти и транспортната
транспортната инфраструктура во пограничниот регион. Клучна фаза на овој работен пакет е анализа на повредливоста на
инфраструктура во репрезентативната типологија на згради и мостови во врска со идентификуваните нивоа на сеизмички хазард и
прекуграничниот регион хазард поврзан со лизгање на земјиште. Дефинирани се и анализирани неколку најверојатни и екстремни
сценарија на ризик како важна точка за понатамошна анализа и планирање на управувањето.

⦁ WP-5: ⦁ Целта на овој работен проект е да се развие геореференцирана веб- платформа која содржи податоци
поврзани со виталните објекти (здравствени установи, установи за одговор на вонредни ситуации, образовни
⦁ Платформа на база на установи и др.) и критичната транспортна инфраструктура. Поконкретно, резултатите од претходните работни
податоци за управување со пакети и достапните бази на податоци ќе бидат интегрирани во една алатка која ќе дава брзи информации за
ризик и вонредни ситуации ризикот поврзан со моделите на изложеност. Притоа може да се симулираат и различни сценарија за анализи
во пограничниот регион на загуби, оштетувања, прекини на критичните функции и сл. Уште повеќе, клучната предност на оваа алатка ќе
биде способноста да обезбеди, за време на вонредна ситуација, ефикасна и навремена процена на
алтернативните патишта за достава на брза прва помош, капацитети за евакуација, за прием на повредени лица
и др., што се неопходни елементи во системот на управувањето во пограничните региони. Овие карактеристики
ќе бидат особено релевантни за подготвеност на телата за управување со катастрофи и вонредни ситуации.
Веб-платформата се базира на четири главни модули: 1) Идентификација на пограничните витални објекти и
транспортната инфраструктура кои се подложни на оштетувања; 2) Податоци за хазарди во пограничниот
регион; 3) Мапи на ризик и индикатори засновани врз сценарија; 4) Евидентирање на различните елементи
изложени на ризик од аспект на влијание врз целокупната функционалност на регионалното прекугранично
портфолио. Веб-платформата треба да овозможи јасна и прегледна графичка околина, која на лесен начин ќе
им ги обезбеди најпотребните информации за ризиците на крајните корисници.
⦁ WP-6: ⦁ Главни цели на овој работен пакет се активностите за дисеминација на постигнувањата од проектот на што
поширок круг на заинтересирани страни со помош на современи алатки и приоди: интернет, социјални мрежи,
⦁ Користење, дисеминација и промотивен материјал, презентации, состаноци со заинтересирани институции, работилници, обуки и сл.
комуникација Основните активности во овој пакет меѓудругото се:
⦁ Подигање на свесноста за потребата од доброорганизиран систем за управување со ризици како еден од
основните елементи во градењето на општество отпорно од природни катастрофи;
⦁ Информирање на сите институции кои учествуваат во градењето на системот за справување со природни
катастрофи во регионот со резултатите од проектот на локално, регионално и државно ниво;
⦁ Размена на знаења и искуства стекнати во проектот со пошироката академска и професионална заедница,
презентации на конференции, публикување трудови во стручни списанија;
⦁ Обезбедување одржливост и хармонизација на постигнатите резултати со цел бенефитите од проектот да се
користат и по неговото формално завршување;
⦁ Промовирање на развиената методологија за процена на ризик како вештина и меѓу земјите кои не се директно
инволвирани во проектот.
Процесот на дисеминација како еден од доверба меѓу партнерите инволвирани во пракса, примери како и споделување методи и
многу важните критериуми за успешно проектот, корисниците како и другите искуства е исклучително важен сегмент за
реализиран проект е поддржан и од страна на заинтересирани страни. Важна додадена јакнење на меѓусебната доверба не само помеѓу
DPPI-SEE (Иницијатива за подготвеност и вредност од проектот е и идентификација на соседните земји туку и надвор од нивните
превенција на катастрофи за Југоисточна „слабите“ места и капацитети на виталните граници. Ова е особено релевантно од
Европа; http://www.dppi.info/). објекти и транспортната инфраструктура во моментот кога CRISIS ќе опфати земји кои не се
пограничниот регион. Подоброто разбирање на дел од овој регион, а се дел од ЕУ, земји блиски
6. придобивки за крајните корисници овие елементи и зголемување на пограничната и поврзани, земји кои по силата на природата
(beneficiaries) и за заинтересирани страни соработка со промовирање размена на добра споделуваат слични хазарди.
(stakeholders)
Една од основните идеи на проектот е
резултатите и постигнувањата од активностите
да бидат имплементирани првенствено од
корисниците (beneficiaries), а потоа и од сите
заинтересирани страни (stakeholders) кои се
вклучени во системот за управување со кризи во
случај на природни катастрофи. Главните
резултати од проектот, односно, алатките за
процена на ризикот во скоро реално време ќе
им даде основа на институциите за заеднички,
ефикасен и сеопфатен одговор на случената
катастрофа во пограничниот регион. Ова значи
дека, во случај на вонредна ситуација или
катастрофа, процената на ризикот поврзан со
виталните објекти и транспортната
инфраструктура ќе биде достапна за сите три
земји од пограничните региони и ќе може да се
изврши навремено оптимизирање и соодветно
распределување на ресурсите за справување со
последиците од катастрофата. Дополнително
на тоа, ќе се подобрат знаењата како и општата
Сл. 6. Пограничен регион Македонија - Грција - Албанија
⦁ 6.1 Европска додадена вредност на проектот ⦁ Поддршка на институциите задолжени за ризикот од катастрофи, Канцеларија за
⦁ Географски фокус на проектот претставува управување и справување со природни публикации на Европската Унија, Луксембург
пограничниот регион меѓу Северна катастрофи преку регионална веб-платформа 2019, ISBN 978-92-79-98366-5, JRC114650.
Македонија, Албанија и Грција (сл. 6) кој се која ќе ги содржи сите елементи на моделот Гледани глобално, резултатите и целите на
состои од 18 општини во Македонија, 11 на изложеност и евалуација на ризиците за проектот се компатибилни и во согласност со
области во Албанија и 12 општини во Грција. различни сценарија на природни хазарди. четирите приоритетни активности од Рамката на
Овој регион се карактеризира со висок ⦁ Интензивирање на соработката и ОН од Сендаи (The Sendai Framework on
сеизмички хазард кој е под директно влијание координацијата на соседните држави преку Disaster Risk Reduction (2015-2030)) за
на неколку погранични епицентрални зони зајакнување на регионалните политики и создавање општества отпорни на катастрофи и
кои имаат потенцијал да предизвикаат протоколи за прекугранична соработка во намалување на ризиците и загубите од
земјотреси со максимално очекувани делот на организација, планирање и катастрофите.
магнитуди во ранг МL= 6.0 – 6.5. управување на вонредни состојби Благодарност
Исто така, по својата топографија, предизвикани од природни катастрофи. Проектот CRISIS е финансиран од
литологија, распределба на вегетациски Постигнувањето на горенаведените резултати Европската Унија од страна на Европската
покривач, метеоролошки услови, и други ќе ги промени и подобри условите под кои, во комисија, Генерален директорат на Европската
фактори, овој регион укажува на висок ризик од моментов, државните органи донесуваат одлуки цивилна заштита и операции за хуманитарна
појава на свлечишта. Поради овие причини, од (министерства, институции кои управуваат со помош, DG – ECHO. Финансиски грант - Grant
голема важност е развивањето на погранични кризи, здравствени власти и агенции задолжени Agreement number: 101004830 — CRISIS —
хармонизирани модели на хазард и процена на за безбедност на транспортните системи). Тие UCPM-2020-PP-AG.
ризикот, како и развивање заедничка институции во процесот на донесување одлуки Тимот на ИЗИИС им се заблагодарува за
платформа за споделување ќе добијат релевантна информација за ризикот учеството и за соработката на сите партнерски
податоци/информации за ризикот. од соодветниот природен хазард и ќе ги институции во рамките на проектот: Центарот за
Проектот CRISIS во прва фаза е дизајниран предвидат можните загуби за да извршат управување со кризи (ЦУК), Влада на Република
да има регионална димензија, меѓутоа со оптимизација на ресурси и да дефинираат Северна Македонија, Универзитетот Аристотел
учество на другите партнери проектот има приоритетни дејства. CRISIS ќе ги обезбеди од Солун, Грција, Политехнички универзитет во
можност да добие и европска/транснационална неопходните алатки за локалните и Тирана, Албанија и Европски центар за обука и
димензија. регионалните тела за оцена на ризикот поврзан истражувања во полето на земјотресното
Директна корист од оваа акција имаат со виталните сервиси и критичната инженерство (EUCENTRE), Павиа, Италија. n
главните корисници, односно, партнерите од инфраструктура. Ќе бидат изработени упаства проф. д-р Влатко Шешов, проф. д-р Роберта
Македонија, Албанија и Грција (кои го за тоа како да се воспостави функционална Апостолска, вон. проф. д-р Марија Витанова, вон. проф.
споделуваат пограничниот регион), а Eucentre, погранична мрежа од компетентни тела на д-р Радмила Шалиќ, вон. проф. д-р Јулијана Бојаџиева,
вон. проф. д-р Марта Стојмановска, вон. проф. д-р
Pavia, Италија, како партнер во проектот, национално и регионално ниво за специфични
Кемал Едип, вон. проф. д-р Александра Богдановиќ,
обезбедува трансфер на искуства и знаења и ризици, а согласно препораките за соработката
проф. д-р Игор Ѓорѓиев, доц. д-р Горан Јекиќ
воедно ги зајакнува врските со истражувачките во полето на цивилна заштита и управување со
центри со овој регион. На проектот исто така
може да се гледа како на пилот-проект кој
подоцна може да се примени на национално и
пошироко на регионално ниво. Платформата
која се развива во рамките на проектот е со
модуларна структура и може лесно да се
адаптира за поширокиот регион, со можности за
надградба на повеќе хазарди и симулација на
различен број на сценарија. Директната и
голема поддршка на проектот од страна на DPPI-
SEE ќе обезбеди транснационална димензија на
проектот во рамките на Југоисточна Европа и на
пошироката заедница која е посветена на
намалување на ризикот од катастрофи (DRR).
7. Резултати
Очекуваните резултати од проектот CRISIS
може да се синтетизираат на следниот начин:
⦁ Обезбедување научно базирани резултати за
подобро разбирање на пограничната
димензија на ризиците и нивното влијание врз
виталните сервиси и транспортната
инфраструктура.
⦁ Развој на холистичкиот пристап во оцена на
ризиците врз база на хармонизирани карти на
сеизмички хазард и потенцијал од појава на
лизгање на земјиштето за пограничните
региони.
ПОРТА
културно наследство
Два камени бисери од

македонското градежно нaследство
почитувањето на градинарството и страста за историјата е она што првично
привлекло толку многу волонтери за реставрација на градината и продолжува да
биде движечка сила за нивните напори да ја одржат, а со тоа да ја одржат и
историјата на стенфорд
Косто ГраорКоСКИ, дипл. инж. арх.
екое загледување наназад во
С градителството на Македонија,
меѓу другото неизбежно нè
упатува на недвижното културно
наследство од мијачкиот и од
реканско-дебарскиот крај. Овој простор
како културно наследство нуди ретки
разновидности и достигнувања на полето на
народното градежништво.
Вдахновеноста и благородната жед за
создавање на луѓето од оваа ретко видена
природна област се причините за изградени
голем број на градби, кои и покрај сите
„агресивни сили“ и непогоди, дел од нив и
денес опстојуваат.
Народните неимари се инспирирале од
природната симфонија на карпите,
кањоните, сликите на пејзажот, бујната
вегетација и изобилството на водените
текови да изградат објекти со трајни,
универзални вредности. Тие своето
градежно искуство од крајот на 17 век
почнале да го применуваат низ целиот
Балкан, Италија, Мала Азија, а од 19 век и во
Америка. Во туѓина како квалитетни
неимари, изградиле многу значајни објекти,
како голем број на цркви, палати,
облакодери и мостови стекнувајќи голема
слава.
Со краток незаборав, сакам овој пат да
потсетам на мостовите во мијачкиот и во
реканско-дебарскиот крај, изградени од
рацете на мајсторите Реканци, дебарчани и
Дримколци. Мостовите се еден вид симбол
на човековата победа над силата на
немирните води и непристапната природа.
Препреките од природата, на кои наидува
човекот за да ги премине реките се тешки, но
со своето искуство за градење, посебно со
мостовите тој успева да ги надмине. Но
мостовите не се само обични градби од
камен, бетон или челик со кои се премостува
некоја река. Тие се места кои ги спојуваат и Таков е примерот со мостовите изградени елен скок
бреговите и луѓето и претставуваат симбол на реката Радика и на нејзината притока Од месноста Бошков Мост на
на животот, поврзаноста и пријателството. Мала Река. регионалниот пат Маврово – Дебар по

Мостовите во МиЈаЧкиот и во Реканско-деБаРскиот кРаЈ
Радика, кога ќе се сврти лево кон

малореканските села по течението на Мала
Река, по шестотини метри изминат пат
наидувате на една невообичаена градба
изникната над водите на реката и среде
разновидното интензивно зеленило. Тоа е
мостот Елен скок кој ги спојува двата брега
на немирната и пенлива Мала Река.
Со прекрасната вклопеност во
волшебната природна убавина,
специфичната градба, форма и силуета,
мостот уште на прв поглед плени и го
задржува вниманието на секој минувач и
посетител. Елен скок е изграден наспроти
селото Могорче во втората половина на 18 добил името Елен скок. Од овој концепт на Могорче маркирана е планинарска патека за
век и сè уште му пркоси на времето и за жал, градба се воодушевуваат и инспирираат и Сушица и Галичник, која ја користат
на несоодветната заштита за ваков вид на денешните градежни инженери. планинари, ловџии и велосипедисти кои
градби од македонското културно Овој мал, би рекол магичен мост, кој сè често го преминуваат мостот движејќи се по
наследство. уште ја нема добиено потребната и камената калдрма.
За изградбата на мостот се раскажуваат и заслужена слава и популарност, за
запишани се многу легенди. Но едно е посетителите и намерниците е вистински рај ГоРенеЧки Мост
точно, овдешните локални мајстори го за душата и вонсериска убавина за очите. И Од Могорче, неколку километри подолу,
изградиле овој мост инспирирани од денес, всушност како и во минатото откако е на Радика, кај сливот во Црн Дрим во
плановите и од градбите на градителот на направен, мостот служи за премин од едниот непосредна близина на Горенци бил
Стариот мост на реката Неретва во Мостар, на другиот брег на Мала Река. Така од изграден уште поимпозантен мост кој го
Мимар Хајрудин, еден од најталентираните
османлиски архитекти, кој бил ученик на
славниот турски архитект Мимар Синан.
Елен скок ги поврзувал населените места од
Полошката и Дебарската Котлина, всушност
елоциран е на еден од краците на познатиот
пат Виа Игнација, кој минувал низ Гостивар,
Маврово, Галичник, Сушица па сè до Дебар.
Мостот како да е изграден во еден миг, од
делкан камен со само еден лак. Извиениот лак
претставува редок пример на мајсторството
на луѓето од овој крај кои го изградиле со
своите раце, чекани и дрвено скеле, без
механизација и други современи материјали.
Лакот заличува на скок на елен и затоа го
добил името Горенички или Горенски мост. е запишан како споменик на културата во возобнови и изгради на нова локација по
Мостот бил лоциран во близина на Дебар и списокот на Заводот за заштита на културно- течението на Радика. Има доволно
претставувал централна точка во тој регион. историските споменици. Денес единствено документација и тоа треба да се реализира
Горенечки мост бил изграден за време на може да се види на некоја фотографија или во спомен на многубројните градители кои
владеењето на Отоманската Империја многу на поштенска марка. Но тоа не е доволно, ни подарија безброј преубави градби, како
порано, пред изградбата на Елен скок. потребно е дебарскиот убавец да се овие два камени бисери. n
Мостот бил изграден од камен донесен од
Бањиште и тоа со должина над 50 метри и се
разликувал од Елен скок по големината и по
трите прекрасни арки (лака). Средната арка
била со најголем распон и го премостувала
речното корито на брзата Радика, додека
бочните арки биле идентични и видно помали.
Меѓу лаковите се наоѓале две мостовски ниши.
На двете страни на мостот бил изведен камен
парапет како завршница, ограда.
Заради големината на мостот изградбата
траела многу долго. Средствата за градбата
ги обезбедил дебарчанецот – големиот
добротвор, Хаџи Ибрахим. Градител на
Горенскиот мост бил неимарот Стрезо со
каменоресците од Дримкол и Река. Главниот
мајстор на оваа убава градба од
османлиските власти бил прогласен за
државен инженер.
По завршување на изградбата, кога мостот
бил пуштен во употреба, луѓето поминувајќи
по него секогаш биле воодушевени од
формата, обликот, грандиозноста и визурите
на камениот бисер и од бескрајната шир на
природниот пејзаж. Не случајно за него
пишувале и останале вчудовидени многу
патеписци, историчари, новинари. Се
прашувале како е изграден големиот свод со
вкупна должина од 150 метри и височина од
околу 50 метри со дрвено скеле, како со
векови мостот не се поместил од тешките
товари и бујните планински води. Мостот
беше пример за генијалноста на творечкиот
дух кој го имале македонските народни
градители. И покрај неговата богата
историја, мостот за време на Првата светска
војна бил оштетен, а по завршувањето бил
поправен и саниран. Сепак тажната судбина
не го одминала. Во шеесеттите години на
минатиот век мостот е демонтиран кога
започнала да се полни вештачката
акумулација на Дебарското Eзеро.
Бидејќи Горенски мост бил синоним за
Дебар и споменик на културното наследство,
Заводот за заштита на културно-историските
споменици изготви план за негова
дислокација со фотодокументација со цел
тој повторно да се изгради над реката
Радика, но во делот на областа Долна Река.
Сите камења беа обележани со броеви и
сместени дел во еден објект во близина на
Бошков Мост, а дел во магацинот на
Јанечкото анче. Годините минуваат, од
негрижа мостот не е повторно изграден до
ден денес, а камењата неповратно исчезнаа.
Горенечки мост повеќе не постои, но сè уште
ПОРТА
технологии
Враќање на Месечината - научната

фантастика станува реалност
Јулија ВЕЛКоВСКа,
(Специјално за Порта 3 од Вашингтон)
зминативе четири децении, од
И
контакт.
мисиите Аполо на
Американската агенција за
вселенско истражување -
НАСА, Месечината, нашиот
најблизок сосед, беше без директен човечки
Ова е на добар пат да се смени. Во играта

или трката за тоа дали ќе влеземе во ерата
на постојано човечко присуство на
Месечината, освен САД и Европа, се
вклучени и Русија, Кина, Индија и Кина.
Сепак, можеби прво треба да се постави
прашањето - како ќе се стигне до таму?
НАСА е силно определена во реализација
на планот. Агенцијата е финансирана од
Владата, но за оваа цел веќе одамна тесно
соработува со приватни и со меѓународни
партнери.
Првата од трите фази на програмата
Артемис е предвидена за оваа пролет. Се
работи за прелет околу Месечината во
траење од четири до шест недели без
екипаж. Ова е прв интегриран тест на
системите на НАСА, со вселенското возило
Орион.
оваа пролет се планира прелет околу Месечината во
Потоа кон средината на 2020-тите години траење од четири до шест недели без екипаж. ова е
би следувал уште еден прелет, и тоа со
човечки екипаж, вклучувајќи ја првата жена. прв интегриран тест на системите на наса, со
Целта е воспоставување одржливи мисии
до 2028 година, а искуството од Артемис ќе
вселенското возило орион
се искористи за следниот џиновски чекор -
испраќање астронаути на Марс.
како да се патУва и да се остане

еФикасно?
Како прво, факт е дека колку помалку
земете со себе, толку подобро.
За илустрација, лансирање на само еден
килограм материјал во вселената чини
најмалку 10 илјади долари, а тоа е дури и
пред да го внесете во Месечевата орбита и
да го спуштите на површината.
Затоа, еден од најголемите предизвици во
овој процес е користење ресурси на и од
самото место, и затоа токму локалните ресурси
ќе одлучат каде ќе биде лоцирана базата.
Актуелна е идејата да почне да се гради
на далечната страна на Месечината или на
онаа од спротивната страна на Земјата. Но,

ЧетиРи децении БеЗ диРектен ЧовеЧки контакт
за првично живеалиште како подобро решение од аспект на

ресурсите, се разгледува пределот близу Јужниот Пол бидејќи
се смета дека таму има голема количина на замрзната вода и
други минерали.
Друг фактор на Јужниот Пол којшто би играл голема улога, е
климата. За разлика од Земјата, на Месечината ѝ е потребен
речиси еден месец за да заврши една ротација околу својата
оска. Така, на повеќето нејзини делови, периодите на ден и
ноќ траат по околу две недели. Сепак, некои делови на
Јужниот Пол се речиси секогаш осветлени, слично како
нашиот Северен Пол на лето.
Ова значи дека нема огромни промени во температурата и
соларните панели можат да впијат многу светлина со која ќе
напојуваат потенцијална колонија. Ако на почетокот човечкиот
екипаж изгледа како преголем ризик, на базата се предвидува
„населување“ само на роботи. На постојаните роботски
енклави машини би се собирале примероци од Месечината
коишто потоа со ракети би се испраќале на Земјата за анализа.
ГРадеЊе на БаЗата
Појавата на 3Д печатењето може да ја промени играта.
Астронаутите на Меѓународната вселенска станица (ISS) веќе
користат 3Д печатач за бројни проекти, така што многумина во
индустријата се возбудени за изгледите слична техника да се
употреби и на базите на Месечината.
Во тек се консултации и со приватни архитектонски
компании за можноста на Месечината да се создаде
инфраструктура од големи размери, токму со 3Д печатачи и
тоа со користење почва од Месечината како суров материјал.
Познато е дека Месечевиот реголит може да се процесира со
оваа техника, но останува секако да се види како овој
материјал може да се собере во доволни количини и да се
донесе до печатачот и како би функционирал системот во
услови на намалена гравитација.
ПОРТА
ЖивееЊе на МесеЧината губење на коските и мускулите и некои Конкретно, штитот од радијација треба да
Одржувањето на здрави астронаути во видови на рак. Се очекува потоа да биде дебел неколку метри. Експертите
средина со помала гравитација и поголема следуваат и други медицински достигнувања. тврдат дека ќе биде потребна некаква
радијација од Земјата е важен предизвик за Истражувањето на Месечината воедно форма на лунарен булдожер кој ќе помогне
медицинските истражувачи. Уште на почеток создава и нови деловни можности за во закопување на живеалиштата и тоа во
се јавуваат многу биолошки проблеми. технолошки иновации и апликации и материјал од Месечевиот реголит. Ова би
Луѓето можат да опстојат на Земјата, но не искористување нови ресурси. Конечно, било доволно да ја впие радијацијата. Во
на карпест предмет или како што се воспоставувањето пунктови на Месечината меѓувреме, на повеќе локации во светот,
нарекува природен сателит на оддалеченост им овозможува на авантуристите и на вклучувајќи ги постојаната инфраструктура
од 380.000 километри. Потенцијалните истражувачите да го прошират со човечки екипаж на Антартикот и
придобивки за целото човештво се огромни истражувањето и населувањето на планети и Меѓународната вселенска станица,
во однос на превенцијата и третманот на месечини надвор од Земјата. продолжуваат мисиите на тестирање и
решенија за останатите клучни фактори за
живот на Месечината - вода, кислород и
храна, како и адаптибилноста да се
функционира во компактни и тесни услови, а
притоа да се сочува и менталното здравје.
што ќе пРавиМе и што ќе наУЧиМе?

Додека Марс и понатаму е една од
примарните цели на НАСА, фокусот мора
најпрво да биде истражување на целата
ПОРТА

површина на Месечината и со човечки и со така, интересна е и идејата дека Луѓето би можеле да бидат испратени да го
роботски ресурси. поставувањето на живеалишта на градат и сервисираат овој пакет
Ова се некои од приоритетните задачи: да Месечината, може да го прошири нашето инструменти, исто како што тоа го прават со
се открие и користи вода и други критични знаење за области далеку од Сончевиот телескопите на планинските врвови на
ресурси потребни за долгорочно Систем и на друг начин - Месечината долго Земјата.
истражување, да се истражат мистериите на време се смета за одлично место за Со најновите мисии на НАСА, но и на
Месечината и да се дознае повеќе за изградба на телескопи, за да се „ѕирне“ во приватните компании како Спејс екс, се
планетата Земја и за универзумот, да се далечниот космос. случува повторно поместување на границите
научи како да се живее и функционира на Оптичките телескопи би имале на вселенското истражување, како и на
површината на друго небесно тело, на беспрекорен поглед на центарот на нашиот научните и технолошки достигнувања. Со
оддалеченост од тридневно патување од Млечен Пат, а радиотелескопите би биле тоа, САД, преку програмата Артемис, се пред
Земјата, да се докаже ефикасноста на ослободени од сè поголемиот заднински отворени врати за поголеми истражувања на
потребните технологии, пред да се испратат шум на модерната цивилизација во заднина. Месечината од кога било порано. n
астронаути на мисии на Марс, на
оддалеченост и до три години во обата
правца.
Зошто токМУ на МесеЧината?

Велат дека има речиси исто толку
одговори на ова прашање колку што има
кратери на Месечината. Месечината
настанала од планетата Земја и содржи
податоци за нејзините рани почетоци
коишто поради овдешните динамични
геолошки процеси, повеќе не постојат.
Месечината на научниците ќе им обезбеди
нови погледи како се формирал и
еволуирал системот Земја - Месечина и
Сончевиот Систем и улогата на ударите на
астероидите.
Воедно, несомнено е дека примероците
донесени на Земјата од астронаутите на www.liting.mk
Аполо се од непроценливо богатство за да Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
се разбере составот и потеклото на нашиот Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
сосед. Сепак, податоците се ограничени и Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360
се работи за многу малку примероци. Исто
технологии
Технологии кои ќе ја
одбележат 2022 година
пресвртните точки во технологијата навистина не може да се предвидат, но сепак
може да се издвојат едни од најзначајните технолошки иновации кои може да
остават печат на 2022 година, односно би можеле да сведочиме за нивно
етаблирање како вообичаен бизнис
даниела МЛадЕНоВСКа предвидат, но сепак големите бизнис-кон- вклучувајќи виртуелна и проширена реал-
султантски куќи, специјализираните мага- ност. Компаниите како на пример Face-
ехнолошкиот развој не може
Т
зини, но и Светскиот економски форум, се book, очекуваат дека метаверзумот ќе
прецизно да се предвиди, тој е потрудија да направат анализи и да ги из- стане место каде ќе одиме да се среќа-
брз и се разбира иновативен. двојат според нив најзначајните техно- ваме, работиме, играме, учиме и купу-
Толку многу нешта се случуваат лошки иновации кои може да остават печат ваме. Оваа „проширена реалност“ се
ширум светот, така што еден на 2022 година, односно би можеле да све- предвидува дека ќе биде следната еволу-
мал детал може да влијае на промена на дочиме за нивно етаблирање како вооби- ција на интернетот која ќе ја замагли гра-
курсот. Во изминатата деценија, видовме чаен бизнис. Во продолжение Ви ницата помеѓу физичкиот и дигиталниот
многу нови технологии - од вештачката ин- претставуваме дел од нив, кои најчесто се свет.
телигенција, машинското учење, роботиката појавуваат во анализите од различни из- самоѓубречки посеви
до нанотехнологијата, и тие веќе го проме- вори. Вештачките ѓубрива кои се користат во
нија светот. Брзината на интернетот е зго- Метаверзум земјоделството, секоја година содржат 110
лемена десеткратно. Дури и начинот на кој Метаверзум е денес веројатно еден од милиони тони азот, што учествува со 1 – 2 %
се поврзуваме и ги плаќаме сметките дра- најпребаруваните поими. Во основа, ста- во вкупната глобална емисија на јаглерод
стично се промени. Пресвртните точки во нува збор за виртуелен свет создаден со диоксид. Но, одредени земјоделски култури
технологијата навистина не може да се комбинирање различни технологии, како на пример гравот, сојата, грашокот и
50 ПОРТА 26 ноември 2021
БРЗ и иновативен РаЗвоЈ
Америка, стана првата земја која го направи

биткоинот, најпопуларна криптовалута, ле-
гално платежно средство во септември
2021 година. Во меѓувреме, централните
банки во Шведска, Канада, ЕУ и Велика
Британија размислуваат за сопствени диги-
тални валути. Сепак, секоја прилика носи со
себе и одредени закани и ризици. Некои
земји се прилично претпазливи во тој по-
глед. Кина, Бангладеш, Катар, Египет и Ма-
роко имаат забрана за криптовалутите.
Користењето моќни компјутерски системи
за „рударење“ на криптовалути е исто така
штетно за животната средина. Но, постојат
технолошки експерти кои веруваат дека со
правилна регулација во оваа област, крип-
товалутите може во иднина да станат
најодржливото платежно средство.
нискојаглероден транспорт
Денес помалку од 2 % од патничкиот со-
обраќај се реализира со флота која има
нула емисии. Но, како резултат на зголеме-
ниот обем на транспорт на стоки - и преку
железница и преку поморскиот сообраќај,
се појави потребата од имплементирање на
нискојаглеродни решенија. Се разбира и
патничкиот сообраќај ги следи овие трен-
дови. Тука се веќе патничкиот воз со нулта
емисија Coradia iLint, како и развојот на ал-
тернативни горива за бродски транспорт
како што е зелениот амонијак, гас без јагле-
род генериран со користење енергија од
обновливи извори. Бариерите испречени
пред поширока примена на овие техноло-
гии не се само технички туку и политички,
со оглед дека сериозните трансформации
бараат и сериозни капитални инвестиции.
Но, се верува дека 2022 година може да до-
несе позначајно поместување. Францускиот
производител на шински возила Alstom
вели дека нивниот Coradia iLint е првиот па-
тнички воз во светот со водородни горивни
ќелии, но дека нивната амбиција не заста-
нува тука.
тивко суперсонично летало
Огромната бука на легендарниот Кон-
корд, познатиот суперсоничен патнички
авион како и огромните оперативни тро-
шоци, ја запечатија неговата судбина. Отто-
гаш научниците се во потрага по
суперсоничен авион кој ќе биде потивок и
кој нема да има забрани на аеродромите во
близина на населени места. Во 2022 го-
дина, Nasina X-59 на НАСА ќе го изврши
својот прв пробен лет. Се очекува пробива-
њето на звучниот ѕид на овој авион да гене-
на нив сличните, можат да користат „паме- водливо и за житарките, што би донело ви- рира помала бука, па НАСА се надева дека
тен начин“ самите да си го обезбедат по- стинска револуција. тоа ќе овозможи регулаторите да ја укинат
требниот азот. Овој концепт е веќе меѓу криптовалути претходно споменатата забрана за супер-
најдобрите 10 технологии на 2021 година Криптовалутите полека, но сигурно се соничните авиони, што би најавило нова
според списанието Scientific American, но придвижуваат од иновативен концепт кон ера за комерцијалните суперсонични ле-
се очекува во оваа година тоа да биде из- секојдневие. Ел Салвадор во Централна тови.
26 ноември 2021 ПОРТА 51
квантни компјутери ните бинарни елементи на класичните
Идејата која во 90-тите години од мина- компјутери, или битови кои претставуваат
тиот век постоеше само во теорија, денес „0“ или „1“, квантните битови наречени ку-
прерасна во натпревар меѓу државите и тех- бити може истовремено да претставуваат и
нолошките компании, вреден повеќе ми- едно и друго. Со спојувањето на кубитите,
лијарди долари. Целта на овој натпревар е квантните компјутери можат напоредно да
да се искористат карактеристиките на обработуваат огромни количини на пода-
квантната физика за изградба на нов тип су- тоци, додека класичните компјутери тоа го
пермоќни компјутери. За разлика од основ- прават секвенционално. Се разбира, из-
ПОРТА
лишно е да се зборува каков пресврт би
предизвикала комерцијализацијата на оваа
технологија во финансиите, биотехноло-
гијата, фармацијата и во многу други сек-
тори.
вакцини mRNA против Хив и маларија
Огромниот успех на вакцината против

корона базирана на информациската РНК
(mRNA) е предвесник на златната доба во
развојот на вакцините токму со користење
на оваа технологија. Развојот на оваа тех-
нологија датира уште од 90-тите години на
минатиот век, но со КОВИД- пандемијата и
мобилизацијата на повеќе лаборатории ис- вселенски туризам Безос. Во септември, Илон Маск испрати че-
товремено во напорите да се застане на Во оваа област 2021 година донесе многу тири лица на повеќедневна „екскурзија“ околу
пат на пандемијата, се забрза отворањето новини, благодарение на упорноста на супер- Земјата. Сите три компании веруваат дека во
на ново поглавје во начинот на кој и во ид- милијардерите да однесат цивили во вселе- 2022 година ќе направат нов исчекор, и дека
нина ќе се работат вакцините. Во моментот ната. Во јули, Ричард Бренсон го лансираше ова ќе биде првата година во која во вселената
вакцина за ХИВ со mRNA технологија раз- успешно своето летало во суборбиталниот ќе патуваат и „обични смртници“, а не само
вива компанијата „Модерна“, додека простор, а нешто подоцна тоа го стори и Џеф владини службеници и супербогаташи. n
„Фајзер – Бионтек“ работат на вакцина
против маларија. Клиничките испитувања
на овие вакцини се очекуваат во 2022 го-
дина.
3D коскени импланти
Долго време истражувачите развиваат
техники за создавање вештачки органи ко-
ристејќи технологија на 3D печатење на
биолошки материјал. Целта е од неколку
клетки од пациентот да се синтетизираат
целосно функционални органи за транс-
плантација, што за многумина би значело
нов живот веднаш, без мачно чекање на
долгите листи. Оваа технологија сè уште е
далеку од меките ткива, но за коските ситуа-
цијата е понадежна. Две стартап компании
кои работат на овој предизвик – 3D Particle
и A.D.A.M., уверуваат дека 3D печатените
коски ќе бидат достапни за транспланта-
ција во 2022 година. И двете компании ко-
ристат минерали базирани на калциум.
ПОРТА
екологија
Воздухот се „чисти“
со повторени ветувања
надлежните најавуваат дека ќе има повеќе обновливи извори на енергија,
ефикаснo искористување на расположливите природни ресурси, велат дека
контролата и намалувањето на загадувањето останува една од основните цели, а
сето ова ќе се реализира во наредните две години
Катерина СпаСоВСКа - трпКоВСКа аерозагадувањето. И оваа гарнитура на институционален и кадровски капацитет

власта даде ветувања кои и досега беа доведе до енормно загадување на воздухот,
кажувани, но реализацијата се одвива со почвата и водата и нарушување на
инистерството за животна
М
задоцнување. Владата уште во својата природните живеалишта. Но, оттогаш
средина и просторно програма во 2017 година, но и во онаа во досега, кога има нова владина програма за
планирање најави дека до 2020 година целеше да ја поврати работа, целите остануваат исти, а резултатот
2030 година ќе се затворат изгубената енергетска сигурност и го нема. Воздухот и натаму се „чисти“ со
РЕК Битола и ТЕЦ Осломеј. стабилност на Македонија, да ги намали повторени ветувања.
На овој начин надлежните ќе го решаваат трошоците за енергија и енергетската
проблемот со аерозагадувањето кој од сиромаштија, а сонцето да стане извор на ќе се ЗатвоРаат Рек „Битола“ и тец
година во година станува сè посериозен. Но, енергија во домаќинствата. И во 2017, како и „ослоМеЈ“
ова не е единствената мерка што властите ја во 2020 година велеа дека е жално што Најавата на надлежните за затворање на
најавуваат дека ќе биде преземена за желбата за брз профит, непочитувањето на РЕК Битола и ТЕЦ Осломеј доаѓа по
решавање на проблемот со законодавството, непостоењето соодветен објавување на податоците од „Обединет
стаРо-нови наЈави во сектоРите енеРГетика и Животна сРедина
електрани, а многу важно за државата и за

независноста во енергетиката е да се
изгради и хидроелектраната Чебрен за да
имаме стабилна мрежа.
владини наЈави За до 2024 Година

Најавите на министерот Нуредини се дел и
од Програмата за работа на Владата за
периодот 2022 - 2024 година. Таму во делот
за енергетска транзиција и одржливост се
вели дека Владата ќе дејствува кон успешна
енергетска транзиција која на краток,
среден и долг рок ќе обезбеди сигурност со
снабдувањето на енергенси, одржливост на
енергетскиот систем и ќе биде ценовно
прифатлива за сите граѓани и економски
субјекти. „Фокусот на обновливите извори
на енергија и ефикаснoто искористување на
расположливите природни ресурси, како
што се сонцето, ветерот и водата
претставуваат основа на македонската
енергетска транзиција. АД ТЕЦ Неготино ќе
биде дел од АД ЕСМ и во најкус рок ќе биде
трансформиран и приспособен да работи на
природен гас. Во овој мандат на Владата, ќе
почне отворањето на рудникот Живојно, со
цел обезбедување домашни количини на
јаглен за стабилно производство на
Балкан за чист воздух“ во кои се наведува јаглен во РЕК „Битола“ и ТЕЦ „Осломеј“. електрична енергија во РЕК Битола на
како аерозагадувањето делува на Затоа целата наша стратегија за енергетика среден рок“, се нагласува во Програмата.
морталитетот. е да го промениме тоа и да инвестираме во Врз основа на изработените технички
Министерот за животна средина и обновливи извори на енергија. Тоа значи студии со поддршка на EBRD и KfW ќе се
просторно планирање, Насер Нуредини дека ги поддржуваме не само нашите изградат нови 160 MW на фотонапонски
нагласува дека со оваа стратегија во инвестиции како ЕСМ во соларни панели во електрани во РЕК Битола и дополнителни 10
енергетиката, ќе се намали загадувањето на Осломеј и во Битола, туку и да ги затвориме MW на фотонапонска електрана во РЕК
воздухот и неплодноста на населението. РЕК „Битола“ и ТЕЦ „Осломеј“ најдоцна до Осломеј. Почната е и изградбата на
„Уште откако станав министер за животна 2030 година, иако според проектот тоа е до топловодот од РЕК Битола до градот Битола и
средина зборуваме за менување на начинот 2028“, вели Нуредини. Новаци, а дополнително АД ЕСМ ќе почне со
на греење и за производство на енергија во Идеја ни е, посочи Нуредини, да имаме проектирање нова когенеративна гасна
нашата држава. Сите сме свесни дека 65 повеќе обновливи извори на енергија и да електрана со капацитет од 250 MW, која ќе
отсто од енергијата се произведува од вложуваме во соларни панели и ветерни произведува топлинска и електрична енергија
во РЕК Битола. Исто така, Владата најавува
дека ќе продолжи втората фаза од
тендерската постапка за избор на најповолен
понудувач за изградба на ХЕЦ Чебрен во која
учествуваат дел од најголемите енергетски
компании од Европа и светот. „До крајот на
2022 година очекуваме да се потпише
договорот за концесија со приватниот
инвеститор за изградба на ХЕЦ Чебрен.
Главни двигатели на македонската енергетска
транзиција покрај изградбата на ХЕЦ Чебрен
ќе бидат и фотонапонските електрани и
ветерните електрани. До крајот на 2022
година, очекуваме да бидат пуштени во
употреба 60 MW на фотонапонски електрани
по моделот на премиум тарифи, како и двете
фотонапонски електрани со вкупен капацитет
од 100 MW кои ќе се градат по моделот на
јавно-приватно партнерство со АД ЕСМ во
РЕК Осломеј“, се дел од ветувањата на
Владата.
ГРаѓаните се ГУшат Истовремено, додаваат оттаму, мора управување со водите и зелен транспорт“, се
А, во меѓувреме додека да се реализираат посериозно и поинтезивно да се работи на вели во делот Заштита на животната
овие ветувања, во Македонија граѓаните се мерките што треба да донесат резултати на средина, зелен и одржлив развој сместен во
гушат од ПМ-честичките. Единствен спас среден и долг рок, односно целосно да се Програмата на Владата за периодот 2022 -
гледаат доколку дувне ветер или заврне реобмисли сообраќајот и урбанизмот во 2024. На ова поле Владата вели дека ќе
дожд или снег. Но, тоа наталожување на Скопје (и државата). Потребно е да се почне продолжи да инвестира во дополнителни
честичките е краткотрајно и недоволно. со децентрализирани системи за греење од мерни станици низ државата и во посебна
Портокаловата и црвената боја на картите обновливи извори, многукратно да се софтверска апликација за полесен и
за мерење на квалитетот на воздухот и оваа зголемат инвестициите во енергетска потранспарентен приказ на состојбата со
зима доминираат, а тоа укажува дека ефикасност, како и да се засили контролата ПМ- честичките по датум, по локација и со
граѓаните дишат енормно загаден воздух. на индустриските капацитети, особено на соодветни прегледи и извештаи, а ќе се даде
Она што надлежните го прават е давање оние капацитети што сè уште немаат поддршка и на иницијативите за поставување
препораки кои не се обврски. интегрирана еколошка дозвола. Сите јавни мерни станици, со пропишување различни
Од „Еко свест“ укажуваат дека воздухот кој објекти кои користат нееколошки начин на мерни инструменти. Исто така, велат дека
сите ние го дишеме нема партиска заднина, загревање и со тоа значително податоците за емисиите од големите
а релевантните чинители и одговорни придонесуваат кон зголемување на загадувачи ќе бидат достапни во реално
институции треба да вложат многу загадувањето, мора да се конвертираат на време, како и Катастарот за животна
позасилени напори и во континуитет да незагадувачки енергенси. Само на овој средина, регистрите за испуштање и
работат на изнаоѓање системски одржливи начин ќе стигнеме до реално намалување на пренесување загадувачки материи,
решенија со кои аерозагаденоста во Скопје загадувањето во рамки на законските регистрите на издадените еколошки дозволи
континуирано ќе се намалува, а со тоа ќе се гранични вредности и зацртани цели, и одобрени елаборати. „Ќе го донесеме
намалат и ризиците по здравјето на потенцираат од „Еко свест“. Законот за индустриски емисии и од 2023
скопјани. И во овој дел Владата има повторно година ќе обезбедиме меки кредитни линии
„Во таа насока, сметаме дека голем дел од приоритети што ги најавуваа и нивните за набавка на опрема и нови технологии за
краткорочните мерки и препораки како и претходници, но досега воздухот ништо не намалување на загадувањето за мали, средни
нивниот ефект зависи од тоа колку ќе бидат го исчисти, а мерките што се воведуваа беа и големи капацитети. Ќе обезбедиме
прифатени препораките од индустриите и само краткорочни. даночни олеснувања за увоз на зелени
претпријатијата. Актуелната листа со технологии. Во периодот 2022 - 2024 година
краткорочни мерки е усвоена во ноември наМалУваЊе на ЗаГадУваЊето – ќе продолжиме со вложување во енергетска
2017 година и се применува веќе четири основна цел!? ефикасност на јавните објекти за да ги
години, а досега се покажало дека има „Контролата и намалувањето на намалиме потрошувачката и загадувањето.
многу ограничен ефект. Ова значи дека загадувањето останува една од основните Во градежништвото, ќе вршиме засилена
истата треба да се ревидира и да се воведат цели. Ова вклучува употреба на еколошки контрола на градилиштата“, се дел од
нови построги краткорочни мерки, во услови горива и користење обновливи извори на ветувањата. Во рамките на проектот
кога воздухот е екстремно загаден“, енергија, промовирање одржливо „Поддршка за имплементација на
нагласуваат од „Еко свест“. управување со отпад, правилно и правично директивите за квалитет на воздух и

хоризонтална легислатива“, ИПА 2
програмата на ЕУ се планира: од загаден воздух предвреме умираат повеќе
докомплетирање на законската легислатива
за воздух, односно подготовка на нов закон од 30 илјади луѓе
за квалитет на амбиентен воздух и повеќе Според податоците на Светската „Обединет Балкан за чист воздух“, лошиот
подзаконски акти, подготовка на планови за здравствена организација, најмалку 13.500 квалитет на воздухот во регионот
имплементација на директивите за квалитет луѓе умираат предвремено секоја година предизвикува повеќе од 30 илјади
на воздух, подготовка на национални во регионот на Западен Балкан како предвремени смртни случаи, а
плански документи за заштита на резултат на загадувањето на воздухот. Заедничкиот истражувачки центар на ЕУ
амбиентниот воздух и извештаи за Тоа доаѓа од електраните и од укажува на фактот дека загадувањето на
стратегиска оценка за нивното влијание врз фабриките што користат фосилни горива, воздухот во просек придонесува за
животната средина, подготовка и индустриски постројки, стари уреди за намалување на животниот век помеѓу 0,4 и
спроведување план за мониторинг на тешки греење во домаќинствата и сообраќајот. 1,3 години во земјите од Западен Балкан.
метали, VOCs и PAHs, и воспоставување зони Кампањата „Обединет Балкан за чист Студиите покажуваат дека само
и агломерации за овие супстанции, воздух“ направи студија како електраните на јаглен во Западен Балкан
подготовка на извештај за оценка на аерозагадувањето влијае врз предизвикуваат економска штета која се
квалитетот на воздухот и извештај за оценка морталитетот. Според последните движи помеѓу 1,2 и 3,4 милијарди евра
на влијанието на природните извори врз податоци на Европската агенција за годишно за трошоците за здравствена
квалитетот на воздухот, се само дел од животна средина, а кои ги објавија од заштита.
ветувањата што Владата ги даде, а кои вели
дека ќе се реализираат до 2024 година. n

уметност
Сликам со јазикот на слободната,

бујна љубов, реална или имагинарна
сакам да ги набљудувам луѓето, нивното движење, изразите на лицата, да ја
препознаам радоста, среќата, тагата. од тие чувства создавам моќна обоена
проекција. се појавуваат фигури, познати и незнајни, кои летаат и се движат низ
моите платна, прегрнати, вљубени, патуваат заедно низ просторот
д-р петрула КоСтоВСКа, историчар на уметност
(Специјално за Порта 3 од Лондон)
ани дипломирала на
Ж Факултетот за ликовни
уметности во Скопје -
ФЛУ во 1989 отсек
сликарство, во класата
на проф. Ана Темкова. Од 1989 година е и
член на ДЛУМ. Учествувала на бројни
изложби и разни уметнички проекти во
Македонија и во странство. Нејзините дела
се излагани во повеќе од 15 земји во светот
и се дел од многу приватни и јавни
колекции. Жани остварила повеќе од 40
самостојни и групни изложби во
Македонија, Обединетото Кралство,
Франција, Унгарија, Австрија, САД,
Италија, Германија и др. Таа веќе подолго
време живее и работи на релација Скопје –
Лондон. Работи во комбинирана техника
акрил на платно со употреба и на други
материјали, како хартија, текстил и
метална фолија.
твојата последна самостојна изложба

беше во Галеријата акантус во 2018
година. спремаш ли некоја нова изложба
и како врз тебе и врз твоето јавно на чувствата кон блиските и кон физички простори за презентација на
презентирање влијаеше двегодишната едноставните искрени „мали“ нешта и творештвото на еден уметник. од друга
ситуација со ковид-19 пандемијата?
n Пандемијата на најсуров начин ни го
свртување кон себе и кон сопствената страна уметниците имаат можност да се
творечка и креативна енергија. Немав друг самопрезентираат и саморекламираат на
промени комплетно начинот на живеење на избор освен да го исполнам времето со најразлични виртуелни платформи на
глобално ниво. Сакајќи или не нашите креативност. Настанаа многу нови дела, интернет. колку за тебе е важно
животи сосема и драстично се променија во цртежи, скици. Мојата последна изложба изложувањето на твоите дела во „живо“?
однос на размислувањето и делувањето. Во беше заокружување на една акумулирана n Галеријата Акантус, и нејзиниот тим,
вистинска смисла на зборот настапи енергија. Се разбира од 2018 до денес, беа пример за професионализам и
комплетна блокада на секојдневното професионалните околности, приватното посветеност. Нивната постојана медиумска
функционирање и физичкото движење и секојдневие, па и општествените случувања, присутност, секојдневна активност и
тоа придонесе за менување на модусот на делуваат на моето опкружение и мисловно промоција на уметничките и културните
егзистирање. Мојот динамичен живот се делување. Во моментов сè уште немам настани и вредности во градот беа за
пренасочи кон друга димензија. Морав договорено и дефинирано нова самостојна пофалба. Од друга страна блиската
принудно да ги следам новите правила на изложба, но се разбира планови секогаш соработка и комуникација на галерискиот
игра и да се адаптирам кон истите. има и нови предизвици се на повидок. тим со уметниците е пример како треба да
Пандемијата придонесе за различно Галеријата акантус за жал веќе не работи една мала приватна галерија и
восприемање на светот, давање предимство постои, а во скопје сè помалку постојат нешто што во моментов недостасува во
интеРвЈУ со Жанета (Жани) Гелевска-вељановска
културното милје на градот. Во меѓувреме

јас сум присутна на социјалните мрежи кои
ми отворија нови видици, нов начин на
самопрезентирање и секојдневна
комуникација со публиката. Оваа дневна
присутност во јавноста е исклучително
забавна, можност да те следат, но и да ги
следиш потенцијалните следбеници и
купци. Сепак, изложувањето во галериски
простор не може со ништо да се замени.
Зборувам за комплетна организација на
една изложба од почеток до крај.
Почнувајќи од изборот на дела, припремата
за каталог, опремувањето и поставувањето
на делата во галерискиот простор, па сè до
највозбудливиот дел – отворањето. Тоа е
моментот кога се обзнануваш и се
„разголуваш“ пред публиката, сите тајни се
откриени и преку твоите дела ѝ дозволуваш
на публиката најинтимно да те спознае и
доживее. Контактот со публиката
предизвикува едно посебно чувство,
енергија која се шири, се сочувствува и
остава печат.
не си врзана со институција или со
фиксно работно место. Може ли во
денешни услови да се живее од уметност
и да се опстои како слободен уметник -
freelancer?
n Од моето дипломирање од 1989
година сум слободен уметник. Повеќе од
три децении се доволно време за Медитација, 30/30 см, акрилик на хартија, 2021
созревање како уметник и градење свој
стил и начин на изразување. Сама сум
господар на своето време, што иако значи
дека немам работно време од 7 до 3 или од
9 до 5, јас сепак работам во три смени.
Посветеност, континуирана работа и
искреност пред платното е моето
професионално мото.
веќе подолго време си на релација
скопје – лондон. што црпиш како
инспирација од двете средини? Зошто го
сакаш скопје, односно зошто го сакаш
лондон?
n Бидејќи доста често сум и таму и ваму
не би рекла дека нешто ми фали. Би рекла
дека го црпам најубавото од двете места и
уживам во нив. А кога ќе ме прашаат каде
припаѓам, припаѓам онаму каде ме води
срцето. Онаму каде што ми е делот од
потесното семејство, таму сум и јас, а не
има и таму и ваму. Кога сум во Скопје
максимално го користам времето во моето
студио, каде сликам и каде ме посетуваат,
инспирираат драгите пријатели, колеги и
љубителите на уметноста. Да не ја
заборавам и превкусната македонска храна
без која, како гурман, и не можам. Уживам и
во изложбите, а последните неколку години
во Скопје се реализирани фантастични
изложби на наши и странски уметници во Прегратка, 30/30 см, акрилик на дрвена подлога, 2021
Националната галерија, во Мала Станица,
во Музејот на современа уметност. Еве
(впрочем?), неодамна бев на отворање на
19-тиот Зимски салон на ДЛУМ, каде
куратор беше Анка Боериу од Романија и
каде беа селектирани и изложени дела на
41 македонски и петмина романски
уметници. Одлична изложба која топло ја
препорачувам. Лондон, пак е приказна за
себе, постојано нуди можност за
инспирација. Динамичен, возбудлив,
мултикултурен 8 милионски град во кој
живеат луѓе од 200 националности и во кои
се слуша џагорот на исто толку јазици. Во
Лондон, музеите и галериите ми се духовна
храна и инспирација, а парковите и
Мојот сон, 50/50 см, акрилик на платно, 2021 зеленилото одмор за очи. Но, Лондон е и
полн со предизвици, ти овозможува и ти
дозволува да се преиспиташ, откриеш и
пронајдеш себе си.
и да се надоврзам на претходното
прашање, што ти пречи во двете средини
или поточно што им замеруваш на двата
града? ти фали ли нешто кога си во скопје
и обратно?
n Кога веќе ме праша што не ми се
допаѓа во Македонија, тоа е потпросечниот
животен стандард, нешто за кое сосема
избегнувам или малку зборувам. И тука не
се работи само за материјалниот стандард,
туку пред сè за ниските духовни и културни
вредности и за отсуството на социјални
норми. Државата е без основни правила на
однесување и цивилизирано општење,
закони кои постојано се кршат и не важат
за сите. Исти политичари кои постојано се
вртат во круг и си ги менуваат
министерствата и фотелјите. Корупциски
афери на секој чекор. Образование,
здравство и култура доведени до работ на
опстанок. Со еден збор токсична средина.
Но, таа е моја (Македонија) и си ја сакам.
Сепак, во предност сум и среќна сум
поради тоа што моето студио ми е местото
во кое се исклучувам од она што се вика
реалност и која дефинитивно не ми е
инспиративна.
100 соништа, 50/50 см, акрилик на платно, 2021
Игра, 30/30 см, акрилик на хартија, 2021 Mr & Mrs Smith, 50/50 см, акрилик на дрвена подлога, 2021
објасни им го на читателите твојот луѓето, нивното движење, изразите на низ моите платна, прегрнати, вљубени,
креативен процес. што те инспирира, што лицата, да ја препознаам радоста, среќата, патуваат заедно низ просторот. Сликам со
ти дава поттик за творење? колку тагата. Од тие чувства создавам моќна јазикот на слободната, бујна љубов, реална
имагинарниот свет од твоите платна е обоена проекција. Се појавуваат фигури, или имагинарна, можеби и не е толку
одраз на твоето секојдневие, твојата познати и незнајни, кои летаат и се движат важно, бидејќи најважна е пораката. n
енергија, твојата емотивност?
n Го сликам она што го живеам,
секојдневието на моето битисување.
Едноставно преку сликите го раскажувам и
прераскажувам својот живот. Обоени
патувања низ градови, предели, посебни
места со силна енергија. Патувањата
реални и имагинативни, апстрактни и
фигуративни ги предоживувам и одново ги
креирам во мојата глава и ги пренесувам на
платното. Го сакам имагинативниот свет во
кој се чувствувам слободно, опуштено и без
ограничувања. Љубопитна сум и сакам да
истражувам – невозможното да го направам
возможно (достапно). Во мислите тоа лесно
ми успева. Таму имагинарниот свет брзо
станува реалност. Сакам да ги набљудувам
Будење, 30/30 см, акрилик на платно, 2021 Прегрни ме, 30/30 см, акрилик на платно, 2021
ПОРТА
ПОРТА
www.ading.rs

313

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

313

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ПОРТА

Патот што требаше да биде готов

ПОРТА 25 јули 2014

Патот што требаше да биде готов

жиро сметка: 300000001995035 во

Првиот број на списанието Порта3

Меѓународен конкурс за Расадник

О првата која распишува

Меѓународниот конкурс треба да донесе км од централното градско подрачје на сопственост на земјиштето на

Ќе се гради пешачка патека

градинка тендер, цената за

25 февруари 2022 ПОРТА 9

Битола ќе изработува нов ГУП

„Исар“ ќе ја преработува водата од

25 февруари 2022 ПОРТА 11

Патот што требаше да биде готов

во 2021, стана приоритет во 2022

14 ПОРТА 25 февруари 2022

25 февруари 2022 ПОРТА 15

Сите треба да тргнеме од себе

детска градинка во волково

25 февруари 2022 ПОРТА 17

Болницата „пријателството“ е од големо значење во овој период со оглед дека

дозволат сиромашни решенија!

ГРиЖа и ХУМаност во сРЖта на

25 февруари 2022 ПОРТА 23

Бошко ВИдоЕСКИ , дипл. инж. арх.

етово, од некогаш град кој бил

Т прочуен по многуте дрвореди,

Блок 31 - Монопол, „МакедониЈа

Студио „Милиграм“ - многу

К потребно е покрај почитувањето на естетските и

32 ПОРТА 25 февруари 2022

дух во мал простор

Интегрален систем за процена

исокото реноме на меѓународен

В план како и општествената

25 февруари 2022 ПОРТА 39

Два камени бисери од

екое загледување наназад во

42 ПОРТА 25 февруари 2022

Радика, кога ќе се сврти лево кон

Враќање на Месечината - научната

зминативе четири децении, од

Ова е на добар пат да се смени. Во играта

како да се патУва и да се остане

46 ПОРТА 25 февруари 2022

за првично живеалиште како подобро решение од аспект на

што ќе пРавиМе и што ќе наУЧиМе?

Зошто токМУ на МесеЧината?

Америка, стана првата земја која го направи

Огромниот успех на вакцината против

Катерина СпаСоВСКа - трпКоВСКа аерозагадувањето. И оваа гарнитура на институционален и кадровски капацитет

електрани, а многу важно за државата и за

владини наЈави За до 2024 Година

56 ПОРТА 25 февруари 2022

25 февруари 2022 ПОРТА 57

Сликам со јазикот на слободната,

твојата последна самостојна изложба

културното милје на градот. Во меѓувреме

You might also like