Minh Trang

Kho lun tt nghip
GVHD: TS. Trnh Tin Thun
B GIO DC V O TO TRNG I HC S PHM THNH PH H CH MINH KHOA LCH S
KHA LUN TT NGHIP Nin kha: 2005 2009
ti
GVHD: TS. TRNH TIN THUN SVTH: TH MINH TRANG LP: 4B
Thnh ph H Ch Minh, thng 4 nm 2009
Trang 1
Kho lun tt nghip
LI CM N
Nhng thnh tu vn ho tinh thn ca Rp thi k Vn minh Hi gio (th k VII XV) khng phi l mt ti mi, tuy nhin vit c thnh mt kho lun khng phi l mt iu d dng. c c thnh qu ny ti c s gip ca rt nhiu pha. u tin ti xin gi li cm n ti Khoa lch s Trng i hc S phm Thnh ph H Ch Minh to c hi cho ti c c hi lm kho lun ny. Em xin cm n tt c cc thy c trong khoa Lch s, nh s dy d ca cc thy c m em mi c c lng kin thc cn thit cng nh kh nng hon thnh kho lun. c bit em xin gi li cm n chn thnh ti thy Trnh Tin Thun - ging vin khoa Lch s - ngi hng dn rt nhit tnh trong thi gian em hon thnh kho lun. Xin cm n Ban Qun l Th vin X hi nhn vn v th vin Tng hp Thnh ph H Ch Minh cung cp ti liu gip ti hon thnh cng vic ca mnh. Trong qu trnh lm kho lun ny, ti c s gip rt nhiu ca b m v cc bn ca ti. Xin gi li cm n su sc ti tt c nhng ai h tr ti trong cng vic kh khn ny. Xin chn thnh cm n!
Sinh vin Th Minh Trang
Trang 2
Kho lun tt nghip
MC LC
LI CM N ........................................................................................................1 M U ................................................................................................................5 1. 2. 3. 4. 5. L do chn ti ..............................................................................................5 Lch s vn ..................................................................................................6 Phng php nghin cu ................................................................................ 11 Phm vi ti .................................................................................................11 B cc ............................................................................................................ 11
CHNG 1: S RA I V PHT TRIN CA HI GIO T TH K VII N TH K XV .......................................................................................... 12 1.1. S ra i ca Hi gio..................................................................................... 12 1.1.1. Muhammad v Hi gio. .......................................................................... 12 1.1.2. Kinh Koran - nhng gio l c bn ca o Hi. ..................................... 13 1.2. S m rng lnh a Hi gio ra khi bin gii Rp .................................... 16 CHNG 2: NHNG THNH TU VN HA TINH THN CA RP THI K VN MINH HI GIO (TH K VII - XV) ..................................20 2.1. Gio dc ......................................................................................................... 20 2.2. Ngn ng ........................................................................................................ 23 2.3. Nn vn hc Rp ......................................................................................... 25 2.4. S hc ............................................................................................................. 30 2.5. Trit hc ......................................................................................................... 32 2.6. Ngh thut ...................................................................................................... 35 2.6.1. Ngh thut to hnh .................................................................................. 35 2.6.1.1. Ngh thut vit ch p v Arabesque ............................................... 35 2.6.1.2. Kin trc ............................................................................................ 39 2.6.2. Ngh thut biu din: m nhc .................................................................43 2.7. Khoa hc t nhin ........................................................................................... 44 2.7.1. Ton hc................................................................................................... 45
Trang 3
Kho lun tt nghip
2.7.2. Thin vn .................................................................................................48 2.7.3. a l ....................................................................................................... 50 2.7.4. Vt l ....................................................................................................... 52 2.7.5. Ha hc .................................................................................................... 54 2.7.6. Thc vt hc ............................................................................................. 55 2.7.7. Y hc........................................................................................................ 55 CHNG 3: NH HNG CA HI GIO I VI CNG NG NGI CHM VIT NAM ........................................................................... 63 3.1. Con ng Hi gio vo ng Nam ........................................................... 63 3.2. Cng ng Hi gio ngi Chm Vit Nam ................................................. 64 3.2.1. V tn ................................................................................................... 65 3.2.2. Mt s im ging v khc nhau gia hai cng ng Hi gio ngi Chm nc ta ............................................................................................................ 66 3.2.3. C s th t .............................................................................................. 73 3.2.4. Cc chc sc tn gio ............................................................................... 74 3.2.5. T chc ca Hi gio nc ta ................................................................... 76 3.2.6. Mi quan h ca Hi gio Vit Nam vi cc cng ng Hi gio khu vc v trn th gii ................................................................................................... 76 KT LUN .......................................................................................................... 78 PH LC ............................................................................................................. 82 TI LIU THAM KHO ................................................................................... 82
Trang 4
Kho lun tt nghip
M U 1. L do chn ti
Hi gio l mt trong 3 tn gio ln nht th gii. Tuy ra i mun nhng n c coi l mt hin tng tn gio bi s lng tn tng ln mt cch nhanh chng. Hi gio xut pht t Rp, do khi ni ti tn gio ny ngi ta thng ngh ngay ti vng t Nghn l mt m. Ngi Rp ch chia s mt nn vn ha chung gi l vn ha Rp, trong Hi gio ch l mt thnh t cu thnh ch khng phi yu t quyt nh ngi ta xem Hi gio chnh l Rp. Trong lch s, nhng ngi theo o Hi thng c xem l nhng ngi trung thnh, thng minh v lun c ch vn ln v c th sn sng t v o. cng l l do m ngi Rp theo o Hi sng to ra mt nn vn ha Hi gio m nh hng ca n lan rng khp th gii, trong thi k pht trin nht ca nn vn ha ny l t th k VII n th k th XV- giai on m cc s gia thng gi l thi k vn minh Hi gio - bt u t khi Mohhamad sng lp ra tn gio ny cho ti lc ch Andalusia sp (1492) v x ny b qun Mng C tn cng v tiu dit. y l giai on m ngi Rp t ho nht v trong sut tm th k t sau khi Hi gio ra i, h mang tn gio ca mnh truyn i khp chu v c chu u lc ny ang trong m trng trung c v t Hi gio kt hp vi nn vn ha bn a ra i mt nn vn minh c gi l vn minh Hi gio. Nhng ngi Rp to ra mt nn vn ha c sc, mang m tnh cht tn gio v s ton tm, ton ca nhng ngi Hi gio i vi tn gio ca mnh. Hi gio khng phi l mu s chung ca nn vn ha Rp nhng n mang tnh cht quyt nh i vi nn vn ha ny, to ra nt c trng ring bit khng ln vo u ca c dn ni y. Cc nh s hc d rng c nhiu tc phm vit v nhng thnh tu ca nn vn minh Rp nhng a s u cha th hin c tm quan trng ca n i vi x hi Hi gio cng nh th gii. Trn
Trang 5
Kho lun tt nghip
thc t, Nhng thnh tu v vn ha tinh thn ca rp thuc thi k Vn minh Hi gio (th k VII-XV) khng phi l mt ti mi, du vy n vn l mt ti hay nhng khng d nu nh i su. Trong ti ny, ngi vit ch yu trnh by mt s thnh tu quan trng trong thi k vn minh Hi gio (th k VII - XV) ca Rp nhm lm r c ngha ca cc thnh tu y i vi th gii Rp ni ring cng nh th gii ni chung. ng thi, ngi vit cng mun cp mt vi nt nh hng ca Hi gio ti mt Vit Nam nh l mt minh chng cho sc sng mnh lit ca tn gio ny Tuy nhin y l ti v vn ho nn ngi vit ch ch trng mt thnh tu vn ho nhiu hn l chnh tr Trong chng trnh Sch gio khoa trng Ph thng, khng c chng no vit v Hi gio m hc sinh ch c th bit c vi nt v tn gio ny thng qua tin trnh lch s ca mt s quc gia nh n , Indonesia... nhng ch yu l v mt chnh tr, khng quan tm ti lnh vc vn ha. Qua vic tm hiu ti ny, ngi vit nhn thy rng nhng thnh tu v mt vn ha tinh thn thuc giai on vn minh Hi gio c nh hng rt to ln n lch s vn minh nhn loi. Nhiu pht minh ca cc nh khoa hc Rp Hi gio trong thi gian ny t nn mng cho cc ngnh khoa hc hin i ngy nay, iu m c l t ai bit. V vy, qua bi vit ny, ngi c hy vng s c thi nh gi ng hn v nhng thnh tu ca nhng con ngi i theo Muhammad ny cng nh vai tr ca h i vi lch s vn minh th gii.
2. Lch s vn
Thi k vn minh Hi gio l giai on m vn ha Rp pht trin mnh m nht v t c nhiu thnh tu nht v li khng nhng cho cng ng Hi gio m cn li cho th gii nhng thnh tu quan trong. C nhiu ti liu vit v vn ny v qua vic tham kho mt s ti liu , ngi vit rt ra mt vi kt lun nh sau: Th nht, nhiu hc gi cng nhn t khi Hi gio ra i th nn vn minh Rp mi bt u pht trin v khong thi gian ny (thi k vn minh Hi gio, nht l trong cc th k IX XII) t c nhiu thnh tu ln lao v quan trng
Trang 6
Kho lun tt nghip
khng nhng i vi ngi Rp m nhiu thnh tu cn c nh hng i vi nhn loi hm nay. Th hai, ngi Rp tip thu c nhng thnh tu vn minh, khoa hc ca nhng vng t h chinh phc, c bit l Ba T, Hi Lp, n , Ai Cp to nn s cng hng vn ha, cho ra i mt nn vn ha mi l vn ha Rp. Ni chung, s bnh trng ca Hi gio l phng tin, c s cho s pht trin ca vn minh Hi gio. Th ba, nhng thnh tu ca vn minh Rp thi k ny c nh hng rt ln ti chu u, lm nn tng cho phong tro Phc hng ca chu u vo th k XVI. C th l: - i cng vn ha phng ng [6]: trnh by tng quan v cc nn vn ha ln ca phng ng, trong phn Vn ha Rp c gii thiu mt cch khi qut nhng kh y t thi k tin Hi gio cho n nm 2007. Tc gi ch thut li lch s mt cch s lc nhng vn lm ni bt ln c tm quan trng ca tin trnh lch s khi xem lch s nh l yu t c bn quyt nh i vi s pht trin vn ha Rp. Nn vn ha Rp c trnh by di hnh thc gii thiu cc thnh t ca nn vn ha ny: tn gio, vn ha vt cht phc v i sng, ngh thut to hnh, ngh thut biu din, ting Rp v nn vn hc Rp, khoa hc v cc phong tc tp qun. Tc gi gii thiu kh y nhng nt ni bt v truyn thng nn vn ha Rp xa v nay. Tuy nhin, ng nh tn ca n, cun sch ny ch gii thiu ch khong i su vo nhng vn khoa hc phc tp. Bn cnh , tc gi cng xc nh r rng v thi gian v khng gian ca thi k vn minh Hi gio. Phn bit r Hi gio khng phi l Rp. Ngi Rp ch chia s mt nn vn ha chung gi l vn ha Rp, trong Hi gio ch l mt thnh t cu thnh ch khng phi mu s chung ca vn ha Rp [tr.103].
Trang 7
Kho lun tt nghip
- Lch s vn minh Rp [8]: Tc gi khi qut nn vn minh Rp t thi tin Muhammad cho ti lc ngi Hi gio b ngi Mng C tn cng v suy yu. Will Durant trnh by rt k v nn vn minh Hi gio qua cc thi k lch s v nhiu vng lnh th khc nhau - nhng ni m i qun Hi gio t chn ti.. Tc gi lm r t kinh Koran, php tc, tn ngng cho ti chnh quyn v c nn kinh t, phong tc tp qun. ng cng trnh by mt cch r rng v nhng thnh tu ca thi k vn minh Hi gio tuy rng khng xc nh r thi gian ca giai on ny. ng thi ng cng nu c ngun gc ca vic hnh thnh nhng gi tr vn ho cng nh nh hng ca n ti ngi dn Rp, phng ng, phng Ty v th gii... Tuy nhin trong tc phm ca mnh Will Durant khng phn bit r Hi gio v Rp m gn nh ng ho n. - Lch s vn minh th gii [21]: Rp v Hi gio ch l mt phn nh trong chng IV ca cun sch, gii thiu nhng thnh tu ch yu ca nn vn minh Rp thi c trung i. Tt c u mang tnh khi qut, s lc v cn bn. Tuy vy, tc gi cng th hin r s khm phc v ngng m ca mnh v nhng thnh tu v th gii Hi gio thi k ny. - Lch s vn ha th gii [2]: Sch nh ngha r rng v khi nim vn ha cng nh tnh a ngha ca khi nim ny: Kh c thut ng no ph bin v nhiu ngha hn l thut ng vn ha. Ngi ta s dng n cho nhiu lnh vc khc nhau ca i sng x hi v con ngi , n c hng lot cc ngnh khoa hc nghin cu. Vn ha vt th v vn ha phi vt th c phn chia kh tng i r rng trong khi nim. Vn ha mang ngun gc x hi. y l ti liu khng dng cho sinh vin chuyn ngnh vn ho nn tc gi ch trnh by nhng nt chnh v nn vn minh v vn ha ln. - i cng vn ha phng ng [31]: tc gi gii thch r t vn ha theo c 2 ngha ca phng ng v phng Ty. Trong khi nim v vn ho ca phng Ty (bt ngun t ting Latinh) gip ngi vit xc nh c phm vi ti ca mnh: vn ha l mt tng th phc tp bao gm tn ngng ngh thut,
Trang 8
Kho lun tt nghip
o c, php lut, phong tc v c nhng nng lc cng nh nhng thi quen m con ngi t c trong x hi (vn ha nguyn thu - Primitive Culture- 1871 Lun n ca nh nhn loi hc E.B.Taylor). - Islam Hi gio - tn gio v lch s vn minh nhn loi [10]: y l cun sch tng quan v Hi gio ni chung t xa cho ti nm 2001. Trong nu y nhng yu t ca nn vn minh Hi gio (nhng khng chi tit), cc quc gia Hi gio v Hi gio trong th gii ngy nay. Tuy nhin, tc gi li cho rng vn ha Hi gio chnh l vn ha Rp. l mt nn vn ha mi do cc dn tc Trung Cn ng cng xy dng vo thi k hng thnh ca cc quc gia calipha, c bit l khong thi gian 4 th k, trong ting Rp v tn ngng Hi gio l c trng ca nn vn ha mi [tr.49]. - Hi gio [11]: Ngi Rp hiu rng tn gio c thn tin b hn tn gio a thn v tnh lin kt, thng nht nim tin tn gio cng nh tnh cm ca ton dn tc. Do cn phi c hc thuyt mi v mt nn o c mi, chng phi va tho mn c cc gi tr v li, nhn mnh n trch nhim c nhn, cao c tnh m vn gi c s thng nht trong mt dn tc [tr.21]. Nh vy tc gi tm ra c ngun gc v mt tinh thn ca nhng gi tr vn ha ca ngi dn Rp Hi gio. - Cc tn gio [25]: cho rng ci ct li nht ca Hi gio chnh l tnh cm sng o qu ng ca x hi Hi gio cng cc thnh vin trong x hi l mt thc t ton khi v c khi m hoc n thm m ton b cuc sng mi phng din v tng ng x nh nht [tr.133]. V vy chng ta c th hiu c v sao m nhng ngi dn trong cng ng Hi gio li c th to ra mt nn vn ha m tnh dn tc tn gio nh th. Ngoi ra, ngi vit cn tham kho mt s tc phm sau: 1. Colin Wilson (2004), Cc thnh a trn th gii, Nxb M thut. 2. Trn Mnh Thng (1999), 105 s kin ni ting th gii, Nxb Gio dc. H Ni.
Trang 9
Kho lun tt nghip
3. Dominique Sourdel (Thi Hoa, Thu Thu dch) (2002), Hi gio, Nxb Th gii. 4. L Thu Chi (2005), 100 nhn vt c nh hng nht n lch s th gii, Nxb Vn ho - thng tin, H Ni. 5. Mai Qung, c Thnh (2001), Phc tho lch s vn minh nhn loi, Nxb Th gii, H Ni. 6. Nguyn Gia Phu, Nguyn Vn nh, nh Hng, Trn Vn La. (2002). Lch s th gii trung i, Nxb Gio dc, H Ni. 7. Nguyn Hin L. Bn o rp (2002), Nxb Vn ho, H Ni. 8. Nguyn Th Th, Nguyn Hng Bch, Nguyn Vn Sn (2002), Lch s Trung cn ng, Nxb Gio dc, TP HCM. 9. V Dng Ninh (1999), Lch s vn minh th gii. Nxb Gio dc, H Ni. 10. Nhiu tc gi (1996), Almanach Nhng nn vn minh th gii, Nxb Vn ho - thng tin. 11. Vit Anh, Quang Hng (2002), Tn cc nc v cc a danh trn th gii, Nxb Nng. 12. L Phng Hong, H Bch Lin, Trn Hng Ngc (2007), Cc cng trnh kin trc ni ting trong lch s th gii c trung i, Nxb Gio dc, TP HCM. 13. Hi Khoa hc Lch s Thnh ph H Ch Minh (2006), Nam B - t v ngi (tp IV), Nxb Tr, TP HCM.
Cng mt s ti liu trn mng i vi ngi vit, chnh s ra i ca Hi gio l ngun gc a n s pht trin thnh vng v mi mt ca cc ch Hi gio Rp trong thi k ny. i qun Hi gio i ti u th vn ha Rp pht trin v lan rng ti v vy d khng c trnh by k trong kha lun ny nhng nhng lch s chnh tr vn l ci nn vn ha pht trin.
Trang 10
Kho lun tt nghip
3. Phng php nghin cu

- Phng php lch s: phng php ny gip ta thy c mt cch tng th s pht trin ca cc giai on lch s Rp thi k vn minh Hi gio cng nh khi qut c tt c nhng thnh tu ca ngi dn Rp trong thi k ny, qua c ci nhn khch quan, h thng st thc hn. - Phng php lgic: xem xt cc s kin lin quan trong mi quan h bin chng ca qu trnh pht trin, qu trnh nhn thc lch s, t c th tm ra nhng vn c tnh cht mt xch, trng tm. - Phng php nh lng: phng php ny cho chng ta thy c s v i, quy m ca nhng thnh tu thi k ny qua nhng s liu c th. - Phng php tip cn: tm hiu trc tip tc phm t c s ph phn u tranh hoc ng tnh vi quan im ca tc gi.
4. Phm vi ti
Trnh by mt vi nt v Hi gio cng nhng thnh tu ca vn minh Hi gio thi k Vn minh Hi gio (th k VII XV) v y cng l trng tm ca kha lun. Ngoi ra, kha lun cn gii thiu mt s vn v Hi gio Vit Nam hin nay.
5. B cc
CHNG 1: S RA I V PHT TRIN CA HI GIO T TH K VII N TH K XV CHNG 2: NHNG THNH TU VN HO TINH THN CA RP THI K VN MINH HI GIO (TH K VII XV) CHNG 3: NH HNG CA HI GIO I VI CNG NG NGI CHM VIT NAM KT LUN
Trang 11
Kho lun tt nghip
CHNG 1 S RA I V PHT TRIN CA HI GIO T TH K VII N TH K XV 1.1. S ra i ca Hi gio

1.1.1. Muhammad v Hi gio
C th ni Muhammad l mt trong nhng ngi him hoi trong lch s thnh cng tt c lnh vc tn gio v phi tn gio. ng l ngi sng lp ra o Hi - mt tn gio m ngy nay nh hng ca n vn cn rt mnh m v rng ri. Muhammad sinh vo thng 4 nm 571, trong mt gia nh lm ngh vn ti hng ha bng lc Mecca bn b ty bn o Rp. Th k VI, ni ng sinh sng ch l sn sau ca th gii, xa cc trung tm thng mi, ngh thut v hc thut. Do , kin thc m ng thu lm c trong nhng nm thng dn ng cho li bun qua sa mc t nhiu gip ng tr thnh mt ngi uyn bc, c bit l nhng hiu bit v gio l c thn gio ca Do Thi v o Kit - hai tn gio c chung ngun gc - sau ny ng a vo tn
Hnh 1: Muhammad [ngun: http://my.opera.com/]
gio ca mnh. Cho n trc khi Hi gio thng tr th
Rp vn l mt bn o lc hu, tn ti nhng b lc du mc sng cuc i nay y mai , gn vi thin nhin hng v nhng khc nghit ( Rp = arabe = kh cn ). u TK VII, cc quan h kinh t - x hi bn o Rp tri qua nhng bin i ln. Cc quan h chim n ban u tan r. Ch cng x nguyn thu tn ti dai dng trong cc b lc du mc cng lm vo khng hong do s xut hin
Trang 12
Kho lun tt nghip
cc mu thun giai cp, s phn bit giu ngho. nhiu ni trn bn o xut hin nhng ngi t xng l cc nh tin tri. H ku gi dn chng tin theo mt ng ti cao duy nht. Hin tng ny phn nh nhu cu v mt nh nc thng nht ca ngi Rp. Cng trong thi gian ny vic bun bn Rp cng st km v con ng bun bn i li gia a Trung Hi vi n - Ba T qua Rp b Ba T chim gi, do cc qu tc ni y thy cn phi lin kt vi nhau trong vic bo v quyn li thng nghip na. Dn du mc cng mun ph v phm vi b lc nh hp i tm nhng bi c mi. Vy l, u th k VII, trn bn o Rp khng nhng c c s bc sang x hi c giai cp m cn yu cu lin hip li thnh mt quc gia thng nht. V s ra i ca Hi gio (Islam) chnh l s p ng nhu cu pht trin ca bn o thi . Thc ra, trc khi o Hi xut hin, ngi Rp trong sa mc c mt tn gio ring, s khai nhng t nh: h th v s thn (ngu tng). Trung tm ca cc tn ngng, tn gio y chnh l thnh Mecca v n Kaaba huyn b, ng thi y cng l hai trung tm giao lu bun bn ca bn o Rp. Do , vic thng nht bn o Rp khng nhng cn thit v mt lnh th m cn c v mt tn gio tn ngng. V khi bn o c thng nht, tt c ngi dn y tn th thnh Allah, tin theo v tin tri ca Ngi l Muhammad th cng chnh l lc Rp tr thnh mt trong nhng quc rng ln vi i qun hng mnh, sn sng t v o vi nhng bnh trng lnh th ra bn ngoi.
1.1.2. Kinh Koran - nhng gio l c bn ca o Hi

o Hi, ting Rp gi l Islam (ngha l phc tng), v sau, dn tc Hi Trung Quc theo o ny nn ta quen gi l o Hi. Tt c nhng gio l ca o Hi u c th hin trong kinh Koran, ting Rp vit l Kran, ngha l bi c hay din ging ca tn Hi gio dng n ch mt phn hay ton b thnh th ca h. Kinh Koran chia thnh 114 chng (Sura) sp sp theo nguyn tc di trn ngn di. Nh vy Kinh Koran sp xp ngc v nhng li ca Muhammad thi k u thng ngn hn thi k sau.
Trang 13
Kho lun tt nghip
Kinh Koran cp n nhiu vn thuc nhiu lnh vc, do , i vi ngi Rp, kinh Koran ngoi nhng nguyn tc tn gio cn l bn tng hp mi tri thc khoa hc, mi nguyn tc o c v php lut. o Hi c 6 tn ngng ln l lc tn: - Tin Chn thnh: ngoi thnh Allah khng cn v thnh no khc. - Tin Thin s: theo kinh Koran th c rt nhiu thin s, mi thin s cai qun mt cng vic. Thin s do Allah to ra t nh sng theo di, ghi chp tt c mi hnh vi thin c, tt xu ca con ngi. - Tin Kinh in: tin rng kinh Koran l b kinh thn thnh do ng Allah khi th cho nh tin tri Muhammad, t xy dng uy quyn tuyt i vi cc tn . - Tin s gi: Muhammad l s gi v l nh tin tri ca thnh Allah phi xung. - Tin tin nh: cc tn Hi gio tin rng, sau khi cht, con ngi c th sng li v chu s phn xt ca thnh Allah vo ngy tn th. - Tin kip sau: cc tn phi tin rng, sau khi cht, con ngi c th sng li chu s phn xt ca thnh Allah vo ngy tn th. V ngha v ca tn (hay cn gi l 5 tr ct ca Hi gio), o Hi quy nh: - Biu l c tin: xc nh ch c mt Thng duy nht l Allah v Muhammad l s gi ca Ngi v cng l v tin tri cui cng. - Cu nguyn mi ngy 5 ln, trong cu nguyn gia bui tra th sau l quan trng nht, cc tn phi n thnh ng. - n chay trong thng Chn (Ramaan) theo lch Hi gio. - Phi np thu cho o. - t ra mt ln trong i, cc tn Hi gio nu c iu kin v sc kho cng nh tin bc phi n thm thnh a Mecca mt ln (kinh Koran, chng III, iu 91). Ngoi 5 gio lut trn, tn cn c mt bn phn na l d cc cuc thnh chin nhm mc ch bnh trng th lc v truyn b tn gio. Nhng thnh chin
Trang 14
Kho lun tt nghip
khng c gi l gio lut cn bn v cng ch thc hin i ph vi cc cng ng k cn lnh th Hi gio m khng chu ci o. V quan h gia nh, o Hi tha nhn ch a th v thi t sut t ca nam cao hn n. Tuy nhin mt ngi n ng ch c ly ti a 4 v (tr Muhammad) v khng c ly ngi theo a thn gio. Nh nc nm quyn ti cao mi t ai v quyn ban pht cho cc c nhn. Kinh Koran bo v quyn t hu ti sn, nghim cm ti n cp. Quyn tha k ti sn c quy nh cht ch v n ng c hng gp i ph n. Muhammad t ra cc lut l v hn nhn v gia nh, v vic bo v tr m ci. Ban u di thi Muhammad, ph n khng cn eo mng che mt. o Hi cng tip thu quan nim ca cc tn gio khc, bt chc mt s nghi thc v tc l ca ngi Do Thi nh trc khi cu nguyn phi ra mt, khi cu nguyn phi hng v Mecca v phi th phc chm t, cm n tht heo, tht ch, tht cc con vt b cht v bnh, tht cng thn, cm ung ru. o Hi ch c mt iu quan trng khng ging cc tn gio khc l tuyt i khng th nh tng no v h quan nim rng thnh Allah to khp mi ni, khng c mt hnh tng no c th th hin c Allah. Bi vy trong thnh tht Hi gio ch trang tr bng ch Rp ch khng c tng th hay tranh nh. Ch ring trong n Kaaba Mecca c th mt phin en t xa li. Kinh Koran hng ti nhng tng lp ngho cng kh, dt nt trong x hi, khng phn bit chng tc v quc tch, tt c u bnh dng trc Cha. Hi gio ch trng khng c tng lp trung gian (tng l) gia ngi v Thng ; d tn ngho hn, dt nt, ti li n chng no h cng c quyn trc tip cu xin Thng gip hoc tha th. Tn d Hi gio cng khng cn phi vo thnh ng lm l (tr tra th 6) v Thng khp mi ni trn Tri t cng nh nhau c nn c th cu kinh bt k u, bi vy bt k ch no ta cu nguyn, ch l t thnh [34, 364]. Nhng iu tranh th c tri tim ca hng triu triu dn chng trn mt t. V t lc ra i n nay, Hi gio vn gi c vai tr quan trng trong i sng tm linh cng nh sinh hot thng ngy khng nhng ca ngi dn
Trang 15
Kho lun tt nghip
Rp m cn nhiu dn tc v quc gia khc trn th gii cng nh n to ra mt nn vn ho c sc cho nhn loi.
1.2. S m rng lnh a Hi gio ra khi bin gii Rp

Nm 622 c xem l nm u tin ca lch Hi gio, t y Muhammad bt u cng cuc truyn b Hi gio mt cch rng ri v tin hnh thng nht Rp. Mi nm sau, v Tin tri ca Allah qua i, Hi gio cng bt u vn ra khi lnh th ca bn o Rp nh hp. Thc hin di hun ca Muhammad truyn b li dy ca Cha ti chn tri gc b [15, 35], cc tn ca ng ch trong mt th k thng tr c mt vng t rng ln t Ty Ban Nha, Maroc pha ty tri di cho ti tn n pha ng [11]. y l vic c ngha rt quan trng i vi s pht trin v truyn b vn ha Rp m biu hin ca s hng thnh ca ch Rp chnh l s ni ln ca ba ch Rp Hi gio: - ch Omayyad (661 - 750): ch trong vng mt th k chinh chin, vng triu Omayyad dng ln mt ch Hi gio rng ln cha tng thy, tri di sut t bin gii pha ng n n tn b pha ty i Ty Dng, khin cho Hi gio tr thnh tn gio th gii. Triu i ny cng di t Medina v Damacus. - ch Abbassid (750 - 1258): triu i ni ln Irad vi trung tm l Baghdad, lm cha t thng tr c mt quc rng ln t sng n ti i Ty Dng, gm cc x: Sind, Baloutchistan, Afganixtan, Turkestan, Ba T, Messopotani, Armenia, Syria, Palestine, Ai Cp, Bc Phi. - ch Andalusia (755 - 1492): vi trung tm l Cordoba Ty Ban Nha. Bn cnh cc ch Hi gio ny cn c cc ch Hi gio Cairo (triu i Fatimite Ai Cp), ch Mongol (n ), Ottoman (Th Nh K) v Sefevid (Ba T). Tuy nhin, nhng ch ny khng c xem l d ch Rp Hi gio. S d o Hi bnh trng nhanh nh vy l v c nhiu l do. V mt qun s, h hc hi rt nhiu t ngi Ba T v Byzantine. Cc b lc pha bc bn o Rp c truyn thng nh thu cho hai quc ny, qua hc hc c k thut qun s, nh cch nh thnh chng hn. y l mt trong nhng c im
Trang 16
Kho lun tt nghip
vt tri v qun s ca h. V mt tinh thn, h tin rng nu chin u v Allah, t v o s c ln thin ng, khng k sau mi thng li h u c chia phn. Nu nh c u th dn khng theo o Hi phi ng thu nui h. Mt trong nhng iu cn bn o c ca Hi gio l: Sng trn i mi ngi phi bit gip nhau, c th l ngi giu phi gip k ngho, v vy n thu phc c rt nhiu tn , c bit l nhng ngi lao ng trong mt thi gian ngn. Vi tinh thn Mohammad, hng on ngi Rp ri qu hng mang trn i tay kinh Koran v thanh gm, h mang tn gio thn thnh ca mnh ti nhng vng t khc. o Hi l mt tn gio mang tnh chnh tr [5, 127] (v bn thn Muhammad va l ngi lnh o v tn gio v c nh nc Rp) nn nhng cuc chin m rng lnh th ca h chnh l thnh chin, thc hin ch ca Allah v vy thng qua tn gio, quc Rp bnh trng mt cch nhanh chng nh vy. Tuy nhin, nhng cuc thnh chin ca o qun Hi gio thc cht l mt cuc dn toa cc tc ngi. u tin ngi Rp chinh phc ngi Ai Cp, ri ngi Ai Cp ci theo o Hi, tin hnh thnh chin v pha ty, chinh phc c Ty Ban Nha. Trong qu trnh bnh trng ca mnh, o qun Hi gio ko gn vn ho ng - Ty, kt ni cc nn vn ha vi nhau, to ra mt nn vn ho chung vn ha Hi gio, m ni ting nht l giai on vn minh Hi gio (th k VII XV). i qun xm lc ca cc Hi vng i ti u l cc nh bc hc Hi gio i ti [34, 367]. Cc nh bc hc Rp tip thu cc kin thc ca thi i, bit kt hp nn vn minh Rp, vn minh Ba T vi cc nn vn minh c Hi Lp. Hng trm cun sch ca cc nh trit hc, vt l, ton hc, vn hc Hi Lp v n c dch sang ting Rp. chnh l c s nn vn minh Hi gio pht trin rc r, t c nhiu thnh tu. Tuy nhin, t cui th k th XII n th k XIV, cc nc Thin Cha gio chu u t chc nhng cuc chin tranh vi ngi Hi gio khi phc t thnh v chim ly t ai ca ci vng Trung ng, nay c gi di ci tn l cc cuc Thp t chinh.
Trang 17
Kho lun tt nghip
Vo th k XIII, nhng ngi Hi gio nh ui c cc on qun Thp t chinh Thin Cha gio khi cc vng t Arp, nhng nhng vng t khc th ngi Hi gio khng c thnh cng cho lm. pha ty ca ch Hi gio, nhng ngi Thin Cha gio Ty Ban Nha dn dn ginh li t ai t tay ngi Hi gio, vng triu Cordoba sp . Vo cui th k XV vic ti chim li t ai hon thnh, v nhng ngi Hi gio b buc phi ci theo Thin Cha gio nu khng th phi ri khi Ty Ban Nha. Nh vy, cho ti th k XV, nn vn minh Hi gio bt u suy thoi.
Hnh 2: S phn b ngi Hi gio trn ton th gii. [ngun: http://upload.wikimedia.org/]
Nhng nguyn nhn khin cho nn vn minh Hi gio thi k vn minh Hi gio rc r, nng ng i vo con ng suy thoi l rt phc tp. Mt phn l do nhng nhn t t bn ngoi: s ngn chn ca cc cng quc chu u pha ty, cc cuc tn cng ca nhng k xm lc nh Thnh Ct T Hn pha ng, nhng tin b v cng ngh v pht kin a l ca chu u, cc cuc xm lc thc dn. Cn v nhng nhn t bn trong, th lut Shariah (lut Hi gio) cng ngy cng tr nn cng nhc hn, ang pht huy tc dng ngc chiu. S kim sot ca b lut c cho l do Thng ph chun ny khng trnh khi lm cho x hi b tr tr, n u i s tun th bo th hn l s i mi v nhng t tng cch tn.
Trang 18
Kho lun tt nghip
D rng ngy nay Hi gio b chia lm 3 phi chnh l Sunnit (80%), Siit (15%) v Kharij (5%) do lc Muhammad cht khng li di chc cng nh khng ch nh ngi k v, nhng cho n by gi Hi gio vn l tn gio c s lng tn nhiu th 2 th gii v ng nhin, nn vn ha Hi gio cng lan to khp mi ni trn tri t ny.
Trang 19
Kho lun tt nghip
CHNG 2 NHNG THNH TU VN HA TINH THN CA RP THI K VN MINH HI GIO (TH K VII - XV)
Trn lnh th bn o Rp trc khi Hi gio xut hin, tn ti nn vn ha ca nhng c dn Rp du mc v nh c canh nng, nhng khi Hi gio thng tr vng t ny th n to ra mt nn vn ho m i vi c dn ni y v c x hi Hi gio trong sut nhiu th k sau . Ngun gc ca nn vn ha Hi gio tuy khng thun nht, song khng phi l mt s kt hp c xa, m l mt s sng to, tt c cc yu t k trn, di hnh thc Rp- Hi gio, ho trn thnh 1 nn vn ha c o [10, 49]. ng vy, ngay sau khi vt ra khi bin gio ca bn o Rp, h ng chm vi cc nn vn minh c pht trin. Tuy nhin s khng h c s ng ho vn ha ca nhng ngi du mc nh ta tng m h cng vi ngi bn a xy dng nn 1 nn vn ha chung - vn ha Hi gio. Dn bn a tuy c trnh vn minh v nn vn ha cao hn nhng ngi Rp truyn cho h tn gio, ngn ng v mt chng mc no tm tnh ca mnh. V vy ch cn ba th k nhng dn du mc hu nh man r y tr thnh dn tc vn minh bc nht thi , cn vn ha Hi gio th dt ti s chn mui. c bit l v mt vn ha tinh thn, ngi Hi gio Rp lm cho c th gii ngng m.
2.1. Gio dc
Khng c nhiu ti liu vit v nn gio dc Rp trong thi gian ny, tuy nhin chng ta c th thy c rng cc Calip rt ch trng vic gio dc, quan tm pht trin tri thc. Bi, nh tin tri ca h ni: k no t bit gia nh i tm hiu thm tri thc l k ang i trn con ng ca Thng v mc ca nh bc hc cn linh thing hn mu ca ngi t v o [21, 66]. Nghe c v mu thun v bn thn Muhammad vn l mt ngi m ch.
Trang 20
Kho lun tt nghip
Allah l duy nht, l cao c, do , vic tm ti hc hi l bn phn ca mi tn . V vy, cng vi qu trnh bnh trng ca o Hi th vn gio dc, hc thut cng c nng cao. Bi, ngi Rp tuy a phn l m ch, trnh vn ha thp nhng h hc hi v tip thu rt nhanh nhng nn vn minh m h va chinh phc c: Ba T, Ai Cp, n , Ty Ban Nha to ra 1 nn vn hc thut rng khp quc Thi k ny tuy khng c t chc cht ch nhng ch gio dc ca Rp cng bao gm 3 cp: tiu hc, trung hc v i hc [21, 66]. cho thm nhun tinh thn Hi gio th ngay t lc tr con bit ni, h du cho chng ngay cu: con nhn rng ngoi ng Allah ra khng c v thn linh no khc v c Muhammad l v tin tri ca Ngi. Lc nh (khong 6 tui) tr con thng c v 1 trng s hc gi l thnh nht, i khi ngoi tri. Thy gio thng khng ly tin hc hoc ly th rt nh, ai cng c th tr c, nhng ph tn khc do cc nh t thin ng gp. S dy d rt gin d: nhng kinh cu nguyn cn thit, tp c c c kinh Koran, khi dy cc mn khc v kinh Koran va l sch thn hc, va l s k, lun l, lut php. Tp vit v lm ton th ln nhng trng cao cp. Mi ngy ngi ta hc thuc 1 on kinh Koran, mc ch l thuc trn kinh. Nn gio dc tiu hc nhm luyn t cch cho tr, do phng php l hc thuc lng, luyn tnh k lut, dng roi, cn trng trung hc cng t trong thnh tht. Ngoi thn hc, hc sinh cn c hc cc mn vn hc, ngn ng, ng php, ton, thin vn trong mn ng php c coi trng v ngi ta cho rng ting Rp l ngn ng hon ho nht v ai ni ng th ting ny th c coi l thng lu. Hc tr i tm thy gii cc trung tm gio dc ln trong quc nh Mecca, Baghad, Damaccus v Cairo. Nhiu khi hc tr khng phi tr tin hc ph m cn c cho thm tin n na. Trong thi gian 3 ch ny (Omayyad, Abbassid, Andalusia) tn ti th nhng trng i hc u tin c thnh lp trn lnh th ca nhng ngi con Hi gio. Trng i hc u tin c thnh lp Maroc nm 859, i hc al Azhar c thnh lp nm 988 Cairo (c ti liu ghi nm 970). Lc u n ch l mt lp hc m trong thnh tht, gm 35 sinh vin, do vua al Aziz ti tr. Dn dn,
Trang 21
Kho lun tt nghip
quy m ca lp hc m rng v ngy cng thu ht nhiu sinh vin khp ni trn quc Hi gio v y hc tp, v vy chng bao lu, s sinh vin y t ti con s 10 000. Trng c ti 300 gio s ging dy thuc nhiu lnh vc chuyn mn. Baghdad c hai trng i hc ln nht ca ch Hi gio v c nht th gii l Nizamiyah v Mustansinyh. cc ngi trng i hc c y, mt trong nhng cnh ngi ta thch nhn nht l cnh cc sinh vin ngi thnh tng nhm, mi nhm ngi xm li thnh hnh bn nguyt chung quanh mt chn ct, trc mt h l mt nh bc hc cng ngi truyn th kin thc cho h. i hc Cordob a cng rt ni ting trong cc th k X v XI. Tc mc l phc o chng v m cao trong cc l tt nghip ca sinh vin trn ton th gii thi nay chnh l bt ngun t Andalusia. Nh vy, ta thy lch s cc trng i hc ca th gii Hi gio ra i trc so vi chu u gn 2 th k (trng i hc u tin chu u l Bologna Italia c thnh lp nm 1088). R rng l ngi Rp rt quan tm n gio dc. Chnh v s coi trng gio dc nh vy m i vi h sch rt qu. Nm 712 ngi Rp mi hc c cch lm giy ca ngi Trung Hoa v cng nh vy m giy d ng thnh sch hn, t cng vic chp sch v vit sch ngy cng ph bin. giy vit tr nn thng dng to nhng iu kin cho cng vic pht trin cc tng nghin cu. Will Durant vit: hu ht cc thnh tht u c th vin, vi th trn c nhng th vin cng cng rt ln, ai v c cng c [8, 196]. Cui th k IX, Baghdad c n trn 100 hiu sch v thnh ph ny khi b qun Mng C tn cng c ti 36 th vin cng cng. Cc th vin ny thng m ca n mi ngi n c sch, thm ch c th vin cn cung cp giy cho sinh vin n dc sch v nghin cu. Nh vy m vic hc tp trong ton quc khng ngng pht trin. Hn na trong khi Ty u, vn ha ang suy thoi th cc trung tm i hc ca Rp, nht l Cordoba thu ht nhiu du hc sinh cc nc Ty u n hc tp. Sch y nhiu ti ni m nhng ng hong nh Sahib ibn Abbas th k th X c th c mt s sch nhiu bng sch trong tt c cc th vin chu u gom li [8, 197]. Th vin ln nht ca Andalusia c hon thnh nm 970, n c 440 000 cun sch. Bn cnh th vin ny, Cordoba cn c 69 th vin cng cng khc v
Trang 22
Kho lun tt nghip
tt c nhng th vin u dng giy vit. Trong my th k t VIII- XI, khp ni khng u ngi ta m sch nh vy (tr Trung Hoa thi ng Minh Hong). Mt y s t chi mt chc ln triu nh vua Boukhara v mun ch theo th vin ca ng phi dng ti 400 con lc . Al Wakidi khi cht li 600 hp u sch, hp no cng phi 2 ngi khing mi ni! Vua al Hakim II (961 976) Cordoba c ngi i khp phng ng mua ngay nhng tc phm mi ra, rit ri s sch ngi ta mang v Andalusia cho nh vua nhiu khng m xu. Th vin ca ng c n 44 000 u sch, ch ring danh mc sch c 4 quyn, mi quyn 22 t. Tha tng Buidov Ardasir ibn Sabur (mt nm 1024) trong th vin ca mnh, ch ring kinh Koran c 100 bn do nhng ngi vit p nht chp li, ngoi ra cn 10 400 u sch khc. Qu thc li nhn xt ca Will Durant tuy nghe c v phng i mt cht nhng hon ton c kh nng l s tht ! Nh vy, ta c th thy rng s d nn vn minh Rp hng thnh v t c nhng thnh tu nh vy mt phn l nh h c mt nn gio dc tin tin bc nht thi by gi.
2.2. Ngn ng
Ting Rp l c s vn ho Rp [6, 156] v n cng l biu tng cho s thng nht vn ho ca h. Ngi Rp chia s cho cc dn tc b h xm chim mt nn vn ho chung gi l vn ho Rp, trong c o Hi. V i vi mi ngi dn Hi gio, ting Rp l ngn ng thing bi n l ngn ng ca kinh Koran - cun sch Thnh ca h. Bt c ngi Hi gio no c kinh Koran cng u phi c bng ting Rp. V vy, cng vi vic o Hi vn ra khi lnh th bn o Rp nh hp th ngn ng thing y cng bt u phiu lu khp th gii. Chnh ting Rp lm cho ngi Rp nhn thc c bn sc vn ho chung ca h v Albert Hourani nhn xt rng: ngi Rp nhn thc v ngn ng ca mnh hn bt k dn tc no. V k t khi ngi Rp m rng ra bn ngoi, ting Rp tr thnh quc t ng ca th gii tn Hi gio rng ln [11] Ngn ng Rp thuc h Semite thuc h ngn ng - Phi, gm 28 ch ci, c vit ging nh ch tho t phi sang tri. Mi ch ci c t 2 n 4 hnh
Trang 23
Kho lun tt nghip
thi (hay cn gi l trng thi, ph thuc vo v th ca ch ci : ng ring, u, gia, hay cui t). Cc nguyn m di c biu hin bng cc ch w (u), j (yia), (alif); nhng nguyn m ngn (thng khng th hin trn vn bn), c biu hin bng cc k hiu (tng ng vi cc m: a, y, i) trn hoc di dng ch. Nhn chung trong giai on vn minh Hi gio (th k VII- XV), ting Rp c chia thnh 2 loi: - Ting Rp kinh in hay l ngn ng ca kinh Koran. - Ting a phng: V quc Rp rt rng ln nn ngn ng mi min u c s khc nhau bi s kt hp gia ngn ng bn a v ting Rp Hi gio. Ting Rp c hnh thnh l kt qu ca qu trnh pht trin lu di, trn c s chn lc nhng hnh thi phng ng khc nhau v s thu hiu chng v mt ngh thut. l mt ngn ng chnh th, pht trin cao v dng nh hon thin trong qu trnh pht trin, a dng v c php, phong ph v t vng, v l ngn ng thng nht, nu nh khng phi i vi tt c th cng l i vi phn ln cc b tc bn o Rp, ngay sau khi o Hi hnh thnh v pht trin... Vic truyn b ting Rp cng ch vit, lin quan ti cc cuc chinh phc ca ngi Rp v vic truyn b o Hi. C th ni vai tr thc tin ca ting Rp l cng c ca i sng chnh tr [39]. Khi o Hi xut hin, ch Rp khng ch l vn t ca ngi Rp, m nhiu dn tc khc (Iran, Afganistan, Pakistan) khi tip nhn o Hi, tip nhn v s dng ting Rp cng ch vit nh ngn ng chnh thng ca h (v cho n tn by gi nhiu dn tc, khng thuc Rp, vn s dng h thng ch ci Rp truyn ti ngn ng ca mnh. Nhng dn tc ny, khi s dng ch ci Rp, do nhu cu din t ca ngn ng m , i khi b sung thm nhng ch ci ca ring h). Ting Rp khng nhng c dng chp kinh Koran m n cn c s dng trong qu trnh dch thut cc tc phm c in ca th gii, c cc nh bc hc Rp ly lm phng tin vit tt c cc tc phm ca mnh. Ngoi ra, ting Rp cn c cc nh iu khc s dng nh mt loi hnh trang tr ngh thut. Do , khi ni n nhng thnh tu vn ha tinh thn ca Rp thi k ny khng th khng nhc ti ngn ng.
Trang 24
Kho lun tt nghip
Ting Rp c xem l mt trong 10 ngn ng c s dng nhiu nht th gii vi hn 250 triu ngi s dng ngn ng ny nh ting m v l ngn ng chnh thc 22 nc Rp tri di t Bc Phi n bn o Rp. Ngn ng Rp c coi l ngn ng giu c v c nh hng nht th gii. Ngi ta c c rng trong ting Anh c khong 4% l ting mn t Rp, cn trong ting Ty Ban Nha v B o Nha cng c vi nghn t l ting Rp Ngn ng Rp trong Kinh Koran ca o Hi (Islam) ngn ng ca vn hc c in Rp, ca vn hc ngh thut, khoa hc v tn gio. V ngn ng Rp c in y, sut mi lm th k (t th k VII n nay) l ngn ng chun (hay ngn ng vn hc) ca ngi Rp, vn bo tn c t php c i, tuy c nhng thay i khng ng k v mt t vng.
2.3. Nn vn hc Rp
Ngay t u ngn ng Rp l ngn ng ca th ca, mt m, nh v tinh t. Ngi Rp t xa yu chung th, m h ni cng nh th vi ging iu du dng, li l giu hnh nh, t su sc. Tc phm vn hc s nht v c tt c cc tn Hi gio bit n chnh l kinh Koran. Kinh Koran khng ch l b kinh thnh ca cc tn Hi gio m cn l mt tc phm s, nh hng su sc n ngn ng, vn hc v nn vn ho Hi gio. B kinh lm cho ngn ng Rp c thng nht v bo tn, c truyn b rng ri trong cc nc theo o Hi. o Hi truyn b ti u, kinh Koran c xem l cun sch hc ting Rp ti . V o Hi quy nh tn bt c ni no trn th gii khi c kinh u phi c bng ting Rp v vy, thng qua kinh Koran, ngn ng Rp c bo tn v duy tr sc sng cho n tn ngy nay. Ngoi ra, kinh Koran cn cha ng nhiu truyn thuyt, nhng cu chuyn lch s, phn nh sinh ng x hi lc by gi. cng l nhng c liu lch s xc thc, l nhng ngun cm hng bt tn cho bit bao th h nh th, nh vn sng tc ra nhng tc phm bt h, lm phong ph cho nn vn hc Rp. Li vn trong kinh Koran hng i v c tnh nhp kh. Li ca nh Tin tri na nh th, na nh
Trang 25
Kho lun tt nghip
vn xui, nhp nhng v c vn, nhng cng c lc b iu, b vn. Li vn trong kinh Koran rt thun khit, y hnh nh rc r, hoa m. V ai cng nhn thy rng n l tc phm u tin, hay nht vit bng vn xui Rp. Tuy nhin, v tr ca kinh Koran trong vn hc Hi gio li kh nghch l. L mt vn bn m ngi Hi gio dng hc c hc vit, m ngi ta hc thuc lng tng on di, v h thng xuyn c nghe trch c, nhng m thanh uyn chuyn uy nghim ca n chc chn phi khc su trong tm khm ca h. Vy m mi s bt chc hay bnh phm v ngh thut ca kinh Koran u b cm ngt, nhng ai lm nh th tc l phm ti bng b. V vy, kinh Koran ch c trch dn trc tip trong cc bi din gii v nhng kho lun sng o, cn th ngi ta khng thy mt nh hng tr c tip no ca n v c ti cng nh phong cch i vi nn vn hc Hi gio. Mt trong nhng tc phm chu nh hng ln bi Hi gio l b Nghn l mt m. Trong tp sch ng c vng ca Al Masudi (mt nm 597) c nhc ti mt cun sch Ba T nhan Hazar Afsama (Ngn truyn) v bn dch ra ting Rp l Alf Laylah wa Laylah. Theo li m t ca Al Masudi th b Hazar Afsama y chnh l b cc ca Nghn l mt m. Nghn l mt m, tc phm v i nht ca nn vn hc Rp t c ch kim, l mt trong nhng cng trnh sng to, s v tuyt diu nht ca nn vn hc th gii. y l truyn dn gian, bao gm nhiu truyn nh, ni tip nhau, c ngun gc lu i min ng - ch ca cc hong Rp thi c, c b sung qua nhiu th k v c ph bin rng ri trn x s ca ngi Rp ri lan truyn khp th gii. Tp truyn phn nh tt c mi mt trong cuc sng, phong tc tp qun, thi quen tham tn ca bn vua quan thng tr v c nguyn ca nhn dn trong quc Rp. ng thi phn nh sc tng tng phong ph v c sng to tuyt vi ca ngi Rp.
Hnh 3: tc phm Nghn l mt m [ngun: http://www.thangbom.com/]
Trang 26
Kho lun tt nghip
Nm 1704, tc phm ny c dch ra ting Php bi Antoine Galland v truyn gy c ting vang ln. Khng nhng tr em chu u thi m ngay c by gi, tr em khp th gii cng bit cu chuyn v chng thu th Sinbad, Alibaba v 40 tn cp hay Aladin v cy n thn N tr thnh mt trong nhng tc phm c c nhiu nht mi thi i. ng thi tc phm ny cng gy cm hng cho nhiu nh vn chu u v tiu thuyt phiu lu mo him bt u ra i: Nhng chuyn phiu lu ca Gulliver ca nh vn Irland Jonathan Swift (1726), Zadiq ca Voltaire (1694-1778), Rasselas ca Samuel Johnson (1709-1784) Nh th William Wordsworth (1770-1850) ca Anh v nh th Argentina Jorge Luis Borges (1899-1986) u ly cm hng t Ngn l mt m. Vn hc Rp khng c nhng tc phm l bi kch, th vn ngi Rp khng thch, cng khng c tiu thuyt trong thi k vn minh Hi gio (th k VII - XV) nh ht thy cc nn vn hc khc thi trung i. Hu ht cc tc phm u nghe ch khng phi c thm; ngi no thch tiu thuyt th cng khng kin nhn theo di mt chuyn rc ri cho nn ch c nhng chuyn ngn. V vy, Rp lu hnh mt tp truyn tn l Truyn ng ngn ca Bidpay, c xut x t n , c dch ra ting Rp vo gia th k VIII. y ny l mt kit tc vn xui bng ting Rp, gm mt s truyn ngn c tnh cht tro phng, rn dy, trong ni ting nh ng m trng, Con mo ngoan o. Ngy nay n c dch ra khong 40 th ting trn th gii. Vo th k XVII, bn dch sang ting Php ca tc phm ny l ngun cm hng cho La Fontain sng tc nhng truyn ng ngn ni ting ca mnh. Mt cun sch khc cng rt c a chung Rp l cun al Maquamat do Abu Mukammad al Hariri (1054 - 1122) sng tc. Cun truyn gm 50 hi, k v nhng cuc phiu lu ca mt k lang thang tn l Abu Zayad. Anh th co Hi gio ny l mt k khoc lc, tham lam, di tr, nhiu mo vt. Tnh cch ca anh ta khin mi ngi kh chu, nhng cui cng h u tha th cho anh ta nh ti n ni luyn thong. Tp truyn cao ci p ca ting Rp - mt ngn ng giu cht th. Vn xui c ngh thut Rp cng l mt hnh th th. Ngi Rp thch nhng cm xc mnh m, nn th ca ca h rt giu hnh nh v cht tr tnh. Th
Trang 27
Kho lun tt nghip
l c ln hoc ngm cho mi ngi nghe v vy th hay vn xui Rp u c vn, d nh, d thuc. Khng mt nn vn minh hoc mt thi i no- k c Trung Hoa thi L Bch, Ph, c Weimar 1 khi x ny l trm ngi dn mi ngn thi s - cng khng snh c vi thi i Abbassid ca Hi gio v phi thi s [8, 256]. Ngi Rp thch ngm vnh v i tnh v chin tranh hn l tn gi o, v dn dn th tnh thng hn th chin tranh v tn gio. Lng h say m, rung ng khi hc miu t v p ca ngi ph n vi mi tc thm ngy ngt, cp mt sng nh ngc, ln mi nh tri ngt, tay chn nh bc Trong thi k ny, Rp xut hin rt nhiu nh th ni ting nht nhng tiu biu nht vn l Ahamd ibn Husein (905 - 965) v Abu al Maari (973 - 1057). Ahamad ibn Husein hay cn gi l al Muttanabi (ngha l ngi mun thnh nh Tin tri) c xem l thi s ti nht ca ngi Rp. Th ng sc so, nhiu hnh nh, nn va ph bin Rp nhng cng kh m dch ra c. ng c hai cu th rt ni ting lin quan ti s phn cuc i ng: Ti quen ci nga trong sa mc mnh mng Quen vi gm gio hn l giy bt. Khi b bn cp n nh, ng hong s nh b chy th tn n l ca ng nh hai cu ny ra c ch giu ng. V th ng quyt nh sng ng vi nhng vn th ca mnh. ng chin u, b thng v cht. Tm nm sau ngy ng mt, thi s k d nht Rp l Abu al Maari ra i. Al Maari nm 4 tui b u ma nn b m nhng ng vn c gng sing nm hc tp v tr thnh mt nh th ln hi gia th k XI. Ngi ta k rng lc ng cht (84 tui) c ti hn 180 thi s i a m v 84 nh bc hc thay nhau c iu vn trn m ng. Ngy nay chng ta bit n ng nh 1592 on th mang tn vn tt l Luzumiyyat (ngha v). ng khng ngm vnh m n v chin tranh nh cc thi nhn khc m thng bn lun v vn trit l nh Cha c khng, c kip sau khng, i c ng sng khng, c nn theo nhng li phn bo ca Cha khng?
Mt tiu quc ca c, ni ting v vn hc khi thi ho Goehte ti (cui th k XVIII - u XIX). Trang 28
Kho lun tt nghip
ng mc nhin ln n cc nh thn hc Hi gio la bp cc tn Hi gio khi thuyt ging cho h: V nhng mc tiu tin, n ng n, v mc du n khng tin s phc sinh N cng lm cho ngi nghe run s khi n t nhng cnh hi hng ca ngy tn th. ng cn ph phn c x hi ng thi v cho y ry s xu xa v tt nht con ngi ta khng nn c sinh ra: Nu anh mun chng t rng Anh yu con anh tha thit Th l phi ngn ln Gi chng trong bng, ng bt chng sinh ra. Do t tng v khuynh hng sng tc ca ng nh vy nn ng c gi l nh trit hc trong nh th v nh th trong nh trit hc [21, 59]. Cc qun vng hay cc nh qu tc cng nui mt s thi s trong ni mnh c th tho mn c thch ca mnh. Cc nh th thi ny rt c sng i. Mt trong nhng nh th cng rt ni ting trong thi ny l Hasan ibn Hani hay cn gi l Abu Nuwas (ng tc qun), l mt sng thn ca vua Harouin Baghdad. ng thch ru, n b v lm th. Tuy nhin nh vua ght tnh say sa, hoi nghi khng tin rng con ngi c th bit c Thng v thi phng tng qu ng ca ng ta nn thng nht ri li th ra. ng l tc gi ca nhng vn th ca tng ru v ti li ca con ngi nh sau: Li y, Suleiman! Ht cho ti nghe no, em ru li y, mau Trong khi bnh ru lp lnh, Rt cho ti mt li ti qun Su - ng ti nghe ting cht cha Ca tu s nhc gi tng nim y nh! Em c cht y ti li i, bao nhiu cng c, Thng s bt thnh n, em ng s. Ti ngy em c tha th
Trang 29
Kho lun tt nghip
Trc mt Thng ton nng v ch t Em cn ngn tay v n hn v trc kia t b Nhng th vui ch v s la a ngc. nhng dn kinh li rt thch th ca ng. Tuy nhin v cui i ng ci ho, trng o c, i u cng mang theo mt chui ht v kinh Koran. Omar Khayyam (1048- 1123) l mt thi s danh ting, tc gi tp th t tuyt Rubayat ni ting ton th gii bi t tng t do c nhn v chng tn gio. Ngoi ra ng cn l nh ton hc v thin vn hc i ti. Nh vy, tuy Rp l ni tinh thn Hi gio bao ph tt c nhng cc nh th, bng khuynh hng ny hay khuynh hng khc thot khi s rng buc ca tn gio. Ngc li, tnh hnh y cng cho chng ta thy rng, thi by gi (th k VII- XI) Hi gio cng cn tng i khoan dung ch cha kht khe nh sau ny. Bi v sau Muttanabi v al Maari th thn hc chim u th, trit hc b tiu dit, nn th Rp khng thnh thc, thiu t nhin, phn nhiu l nhng on thi bng by, gt o, nh nhn nhng nht nho. Chn th k thuc thi k vn minh Hi gio th vn hc Rp pht trin nht trong nm th k u vi nhng tc phm bt h, l ti v nn tng cho vn hc th gii trong mt thi gian di.
2.4. S hc
Nu khng c cc s gia Rp th c l chng ta khng th bit g v nn vn minh Rp. S hc thi k vn minh Hi gio pht trin rc r v t c nhiu thnh tu cha tng thy. Muhammad ibn Ishak (mt nm 767) vit cun Tiu s Muhammad, mt tc phm mu mc, v n thi ibn Hisham s li, b sung thnh tc phm lch s c nht, quan trng nht sau kinh Koran. Nhiu hc gi say m tm ti, hc hi v vit nn nhiu b t in v i sng cc thnh, vua cha, cc trit gia, lut sc ngi cn chp c tnh s na. Ibn Kutaiba (828 - 889) l mt trong nhiu hc gi c gng vit b lch s th gii. Tri vi hu ht cc s gia, ng c can m t tn gio ca mnh vo a v khim tn trong tin trnh lch s nhn loi. Muhammad Nadim xut bn cun
Trang 30
Kho lun tt nghip
Mc lc cc khoa hc nm 987, mt th tch ghi tt c cc cun sch bng ting Rp, nguyn tc hoc dch, trong mi ngnh tri thc, vi mt tiu truyn thnh li ph bnh v mi tc gi, chp c nhng nt tt v cha tt ca mi tc gi . Chng ta bit nn hc thut ca Rp thi pht trin rc r nh th no m ng c th k tn c ngn tc phm cng nh mi tc gi ca cc tc phm y. Tht l phi thng bi vit c cun sch ny hn ng dnh khng t thi gian ca cuc i vi s lao ng khng mt mi. Tuy nhin, cc tc phm ng k hin nay khng cn lu li mt tc phm no. i s gia ca Hi gio l Abu Jafar Muhammad al Tarabi (838 - 923). ng vn l ngi Ba T nhng sau ny li nh c Baghdad. ng b ra 40 nm son b s th gii v i S cc s v cc vua cha t thi khai thin lp a ti nm 913. Hin nay cn gi c 15 cun ln, ngi ta bo nguyn bn cn di gp mi vy. Tuy nhin tc phm ca ng mang nhiu mu sc tn gio, bi ng thy bt c s kin g cng do Thng an bi. ng cn dng phng php nin biu chp bin c chng t ng c s tm ti, ghi chp cn thn xut x ca s kin, nhn vt. Tuy nhin, nhc im ca ng l khng kt hp nhiu truyn thuyt thnh mt truyn mch lc, thng nht, thnh th b s ca ng ch l mt ni ti liu ch khng phi l mt tc phm khoa hc ng ngha. Al Masidi (? - 956) l ngi k nghip ni danh nht ca al Tarabi. ng hay i du lch nhiu ni trn th gii v gom tt c nhng iu ng nhn thc c vo mt b Bch khoa ton th gm 36 quyn tn l Akhbar az Zaman (Lch s thi i), m ngay nhng hc gi thch tm hiu quc Hi gio nht cng cho l di qu. Do , ng cho ra mt b tot yu, song di ca n vn cn v i. Sau cng, vo nm 947, c l ng hiu rng cc c gi ca ng t c thi gi c mt tc phm di nh th nn ng rt li thnh mt b mang tn ng c vng v M ngc. Tc phm ny th hin ht ti nng ca tc gi. Tc phm cp ti rt nhiu kin thc v cc b mn khoa hc t a l, sinh vt hc, ti s k, phong tc tp qun, tn gio, ca nhiu nc t Trung Hoa cho ti Php. Sch ng vit khng kh khan, tri li lu lot, d c, thnh thong li k thm mu chuyn vui. V tn gio, ng c mt tinh thn hoi nghi nhng khng bt c gi phi theo mnh. Nm cui i ng tm tt nhng suy ngh ca mnh v khoa hc,
Trang 31
Kho lun tt nghip
lch s v trit hc trong cun T ngn ch trng rng c s tin ho t khong vt ti loi ngi. Cc s gia Rp Hi gio c mt mc ch v cc hng th chung. H kho xen ln a l vi s k, v khng c g lin quan ti con ngi m h khng ti. Nhng nhc im l hc k l qu di dng v chnh tr v chin tranh, ham thut tu t li nhi, rt t khi xt n nhng nguyn nhn kinh t, x hi v tm l ca cc bin c (c l bi tinh thn Hi gio n su vo tim thc). Chng ta tic rng nhng tc phm tng hp, s ch l mt m ti liu ri rc v dn tc, cc dn tc, cc vic xy ra. Rt t khi h chu nghin cu k lng xut x, qu trng v qu tin nhng truyn thuyt mc ni vo nhau nh nhng mt mt si dy xch m khng ng rng mi mt c th lm ln hoc ngy to, thnh tu i khi h k nhng chuyn ngy ng v im lnh, im d, php mu v huyn thoi. Trung c m coi vn minh Hi gio ch l mt chng ngn ph thuc vo lch s Thp t chinh; nhiu s gia Hi gio cng mc tt thin kin , cho rng lch s th gii trc khi c Hi gio ch l mt thi i lu di chun b cho s ra i ca Muhammad.
2.5. Trit hc
Trit hc Hi gio pht trin di nh hng ca t duy Hy Lp c i, n c gng tm ra nhng g c th s dng c Platon, Aristotle, phi Platon mi, v nhng g khng cn thch hp na di nh sng ca nhng pht hin mi. ng ch l ngi Hi gio chim ly cho mnh phng php t duy ca Hy Lp c i, ko theo mt h qu l chnh ngi Hy Lp chuyn t ch ngha duy l sang ch ngha thn b Platon mi. ng vai tr quan trng trong t tng Hi gio s k l trng phi thn hc Mutazila do Wasil ibn Ata (699 - 749) sng lp. N th hin mt khuynh hng duy l mnh m. Nhng g Thng lm lun l nhng ci ph hp vi l tnh, v theo cc nh t tng thuc trng phi Mutazila th s suy l, vi t cch l ngun gc ca chn l, c vai tr tng ng vi khi th. H bin minh cho ngn ng nhn hnh v Thng trong kinh Koran, v khng nh rng kinh Thnh c to ra dn dn theo thi gian, khc vi quan im ca nhng ngi t
Trang 32
Kho lun tt nghip
coi l chnh thng cho rng l nhng Li Vnh hng ca Thng . Phi Mutazila c caliph Mamun (813 - 833) ng h, v Calip ny chnh l ngi gp Aristotle trong gic mng. Khi cc bi vit ca Abul Hasan al Ashari (873 - 935) ra i hnh thnh mt quan im s quy nh cc tro lu chnh ca thn hc Hi gio sau ny. ng ni rng nhng hnh ng ca Thng l khng th gii thch c bng t duy suy l ca con ngi. Thng n gin l quyn lc tuyt i v n sng tuyt i m con ngi phi sng bi v vng lnh, b n ca quyn lc v n sng vt qu kh nng t duy ca con ngi. Quan im ny c cc lnh t chnh tr cng nh tn gio ng h, v chng m ra thi k m thn hc Hi gio nhn mnh ngy cng nhiu hn vo quan im c bn ca o Hi v tnh duy nht v s thng tr c tn ca Thng . N dn n quyt nh lun hay thuyt tin nh trong thn hc, v khuynh hng phim thn trong Hi gio Mt tng - trong c hai trng hp, ngi kim sot duy nht vi thc ti sng to l Thng , d nhn nhn theo quan im ch vnh hng ca Ngi hay theo s tn ti vnh hng ca Ngi. Vo th k XI v XII, hai nh trit hc ln ca th gii Hi gio l Avicenna v Averroes c gng lm sng li cch tip cn duy l, v trong khi lm nh th hai ng nh hng rt su sc n cc tro lu t tng ca chu u. C Ali Husein ibn Sina (980 - 1037, c chu u bit n di ci tn Avicenna) Ba T v ibn Rushd (1126 - 1198, c bit vi tn Averroes) Ty Ban Nha u chu nh hng su sc truyn thng Hy Lp, c hai u ra sc khng nh a v u tin ca l tr v khoa hc so vi khi th. Hai nh thn hc ny mt mc kin tr vi nhng t tng nh v tr tn ti vnh cu v ch c linh hn l tip tc sng sau khi ngi ta cht. Tin tng rng ngi Hy Lp chng minh mt cch thuyt phc nhng lun ny bng con ng suy l, hai ng i hi cc hc thuyt Hi gio v Sng th v Phc sinh cn phi c gii thch theo mt cch mi ch khng phi theo tng cu tng ch trong kinh Koran. Nhng t tng ca Avicenna c nh hng rt ln ti Averroes, ti cc nh thn hc trong kinh vin phi cc nc La tinh theo Kit gio, v vy Roger Bacon gi ng l trit gia c nh hng nht sau th gii sau Aristotle [8, 242].
Trang 33
Kho lun tt nghip
Hai tc phm ln nht ca ng l Sifa v Tiu chun nh du s tt nh ca t tng thi Trung c v l mt trong nhng cng trnh tng hp ln nht trong lch s t tng. Al Ghazali, ngi k tc truyn thng ca Asharite cho rng con ng ca Thng nm ngoi mi kh nng hiu bit ca con ngi, cng kch quan im ny trong tc phm S m h ca cc nh trit hc, ng c chng minh quan nim ni rng mi vt do Thng sng to ra, ng thi vic s dungjphwowng php suy l l sai lm trong khi nghin cu nhng s vt ti thng. Averroes p tr bng cun S m h ca s m h, tip tc nhn mnh n l tr, d v s Phc sinh th ng c lp trng gn vi quan im chnh thng hn so vi lp trng ca Avicenna. ng lp lun rng vic thn th ct nhc ca ngi ta c th sng li trong ngy Phc sinh l iu khng th tin c v mt l tr v khoa hc, v th c l Thng s cp cho mi linh hn mt thn xc mi h c th sng dy trong ngy Tn th. D c khuynh hng thn b v chu nh hng ca Avicenna, nhng t tng ca Averroes vn t ra rt rng ri v t do. ng khng nh trit l Hi gio u vit hn so vi Nh nc l tng ca Platon, v o Hi tm kim hnh phc cho tt c mi ngi, ch khng phi ch cho tng lp tinh hoa; v ng cng chng t mnh khng h c chp khi ly lm tic rng o Hi khng cho ngi ph n c quyn bnh ng vi nam gii ging nh Platon lm trong tc phm Cng ha ca ng ta. ng tic l nhng quan im t do nh th khng tr thnh tro lu chnh ca cc t tng Hi gio v sau ny. Thay v th, ch ngha phn duy l nhit thnh ca trng phi Asharism v al Ghazali, c Mt tng Sufi nhun sc thm, tr thnh lp trng chnh thng trong trng phi thn hc c in v i cui cng, l trng phi ca cc hc gi Shihab al Din al Suhrawardi (1155 1191), ibn al Arabi (1165 - 1240) v Sard al Din al Shirazi (? - 1240). Nghin cu rt k lng Avincenna v Averroes, nhng h li theo ui mt th ch ngha Platon mi cc oan, chu nh hng bi quan nim v nh sng v bng ti ca o Zoroastria (o Thin cch tn). N m t tnh cht a tng trong s tn ti
Trang 34
Kho lun tt nghip
duy nht ca Thng , ly mu l s thng nht i cng vi s a dng ca nhn loi, v v tr c th hiu nh mt nhn loi v m. Nh vy nn vn minh Hi gio c in to ra mt nn trit hc ht sc a dng v rc r, nhng ri tt c u b km hm bi nhng gii hn chng my khi linh hot ca mt th gii quan m tiu chun ca n l nhng khi th trong kinh Koran.
2.6. Ngh thut

Khi nh nc Rp mi ra i, vn thot thai t kinh t du mc v bun bn, c s ngh thut Rp rt ngho nn. Thm vo Muhammad li cm on iu khc v hi ha v s 2 mn gy ra s sng bi ngu tng; ng li cm c m nhc, cc t la p , cc trang sc vng bc, khng mun cho dn chng ham khoi lc m sinh ra i tru. Chnh nhng cm on ny m trong mt thi gian ngh thut Hi gio b hn ch. Tuy nhin, cng vi s bnh trng ca quc Rp - con ng ca s giao lu vn ha ngh thut Rp thng hoa v t c nhng thnh tu rc r m cha thi no t c.
2.6.1. Ngh thut to hnh

2.6.1.1. Ngh thut vit ch p v Arabesque Chnh do Hi gio nghim cm nh tng nn hai mn ngh thut ny mi ra i v pht trin. - Ngh thut vit ch p ca ngi Rp hay cn gi l th php, dng chp kinh Koran, trang tr n th v cc cng trnh kin trc Hi gio, sch v trn cc vt khc. Ch Arp, ngn ng ca hu ht cc vn bn Hi gio, c th vit rt p theo nhiu cch vit tho khc nhau. Ngi Rp v rng mi ch vit p cng qu nh ht ngc trai [8, 146] m ch Rp th cu k v kh vit, do vit c nhng ch p, ngi vit phi luyn t b. C khi vi hng ch ca nhng th gia bc thy cng c coi l ti sn v gi. C 2 loi ch th php: Kufic v ch tho.
Trang 35
Kho lun tt nghip
Li ch Kufic ra i sm, Irad vo th k th VII. l li ch c gc cnh kt hp vi cc hnh trn m, nt ng th ngn m nt ngang th di. Li ch tho ra i mun hn, vo th k X v dn ln t li ch Kufic. Ch tho mm mi hn, trn trnh, vit theo ng ngang un ln un xung v c ti my loi ch tho tu mc ch s dng. Ch tho Naskh thng dng chp kinh Koran, c nt mnh, trn tra v d c. Ch tho Thuluth trng oai nghim, c dng chp ch trang tr cho cc cng trnh kin trc, tu tinh, hng t la, hng kim kh Ngoi ra cn c cc loi ch tho khc nh ch tho Muhaqqaq, Rayhani, Tawqi nhng hin nay thnh hnh nht l ch tho Naskh. Khp th gii
Hnh 4: ch tho [ngun: http://www.ucalgary.ca/]
khng c li ch vit hay ch in no m p bn ch Rp. Hi th k X, c ngi giu cn b ca ci ra su tm nhng bn tho vit tay ch tho Naskh bn g nhiu loi mc khc nhau trn giy da cu. Ngy nay chng ta ch cn gia dc vi cun chp tay t thi y: c nht l mt cun kinh Koran chp t nm 784, ang lu th vin Cairo. N c ng bng mt th da mm nht, bn nht mt cch rt ngh thut. Sch ca nhng ngi Hi gio c ba c trang tr rt p, v vy m sch ca ngi Hi gio trong cc th k t IX n XVIII l nhng quyn sch p nht th gii. Nhiu th gia bc thy m tn tui cn ti ngy nay nh Ibn Muqlah (886 940), Ibn al Bawwab (th k XI) v Yaqut al Mustasimi (th k XIII) bi cc tc phm th php ca h va bay bng m va ho quyn tuyt diu. Ngh thut th php Hi gio c c sc mnh v cc gi tr ca mnh l do n gip th hin quyn nng b n v s ng tr khp mi ni ca Thng , cng nh kh nng bc l v p chn chnh, tuyt vi di mt ci v b ngoi rt tri ngc. Nhng dng ch vit theo ngh thut th php ly ni dung t kinh Koran c kt hp vi nhng ng trang tr gn sng Arabesque t im cho
Trang 36
Kho lun tt nghip
nhng bc tng trng trn v cc mi vm thnh ng. Nhng thnh ng ny th hin v p siu phm ca mt Thng duy nht, cn nhng dng ch, cng ly v p lm phng tin biu cm, th ni thm rng chnh v Thng l ng Ti cao trn ht thy, bng nhng li t kinh Koran. Chng 68 ca kinh Koran cho chng ta bit rng chnh nh ngi bt v nhng g n vit ra m chng ta c ban phc v khng b nguyn ra. o Hi cng nhn vic vit nhng li l ny ra mt cch ngh thut, hp dn con mt, v nh th lm cho chng c sc mnh hn, th khng c g ti li m li l iu tt [11]. Ngh thut vit ch p ca ngi Rp Hi gio c nh hng rt ln ti ngh thut chu u bi c nhiu ho s p dng nguyn xi tc phm ca cc ngh nhn Hi gio vo trong cc bc ho ca mnh m in hnh l trong bc c m ng trinh ng quang ca ho s Lippi (1406- 1469), hin c trng by bo tng Uffizi ca Florence, cc thin thn trong tranh ang cng nhau nng mt di khn voan di tht tha c trang tr bi nhng dng ch Rp. - Ngh thut trang tr Arabesque Hoa vn Arabesque hay hoa vn Rp, khng ch l mt b phn ca ngh thut Rp m cn rt c trng cho nn ngh thut ny, mt nn ngh thut b cm khc ha hnh tng con ngi v ng vt. Cc ha tit Arabesque vn c ngun gc su xa t Ba T nhng ngi Rp kho lo kt hp s vay mn vi s sng to ca mnh to nn mt mn ngh thut m c th gii phi ngng m. L mt loi hnh hi ho trang tr vi nhng dy leo un ln cu k v nhng m tp tng trng tru tng hnh cong v nhng ho tit hnh hc phc tp. Ngi
Hnh 5: ho tit Arabesque [ngun: http://luizalenora.deviantart.com/]
Rp s dng th hnh: ng thng, gc nhn, hnh vung, hnh a gic,lp phng, hnh nn, hnh trn, bu dc, trn c, mt cu Li dng cch kt hp cc hnh y lp i lp li thnh nhng gn sng, nhng ngi sao. H cn dng
Trang 37
Kho lun tt nghip
cc hnh nh l hoa hng, hoa sen, l k H v ri chm ni, ri khc cc hnh y. Ta c th thy cc ha tit ny trn rt nhiu vt ca ngi Rp nh ba sch, thu tinh, la, gm Ta bit, o Hi cm nh tng nn m thut hu nh khng pht trin, bi vy trn mi bc tranh, ngh thut trang tr Arabesque c th hin rt phong ph v tuyt vi ti ni tng chng nh tng phn ca bc tranh cng y nhng ho tit phc tp, c v ht sc cu k v p mt. Ngoi ra, ngh thut trang tr Arabesque cn c th hin cc n i, cung in, thnh tht Hi gio. Mt tc phm Arabesque ni ting t th k VIII m cho ti nay chng ta cn bit c bo tn Berlin. l on tng trong cung vua Walid II (khong nm 743) Mshatta trong sa mc Syria, trong th chin th II, ngi c ch on tng c nhng ho tit trang tr l lng v p mt ny v th ca mnh. Arabesque bt du pht trin rc r vo th X v c nh hng ln n cc ngh s chu u cng nh ngh thut th gii ngy nay. Sut t thi k Phc hng cho ti tn th k XIX, tro lu ngh thut Arabesque rm r ti mc sau ny t Arabesque c dng vi ngha l ho tit un ln, cu k. Cc ho s u chu thng dng cc ho tit ny trang tr trn nhiu vt: ct, tng, ca s, bnh, ngi, vi Mi bc Arabesque u c mt m tp ni bt, lp li lin tc mt cch ng i, hin ln t trung tm ra ti mp hoc t u n cui, ging nh mt bn nhc. Nh vy, Arabesque khng phi l mt hnh tng m l mt tit iu. Mt s nhc i nhc li khng bao gi ngng ch mt ch , n cho php con ngi thot ly th gii vt cht, cun ht ngi ta vo mt s chim nghim k o. Bi v: Ci m ngi ngh s mun lm l va che giu ng thi va biu l li thnh truyn, v bng cch y kch thch s rung ng bi ci p v ci chn, nhng ci lun khch l con ngi ta vn n ci xa vin [11]. Ngy nay Arabesque c s dng ph bin trn th gii nh l mt hnh thc trang tr khng th thiu i vi vic trang tr cc tc phm ngh thut, cng nh cc vt dng trong i sng thng ngy. Ngh thut trang tr Arabesque khng nhng lm phong ph thm cho ngh thut th gii m cn l mt sng to ngh thut v i ca nhn loi, bi nhng ha tit trang tr ca n d dng c p
Trang 38
Kho lun tt nghip
dng ln tt c cc sn phm vt cht ca con ngi nh mt gi tr ngh thut khng th thiu ca cuc sng.
2.6.1.2. Kin trc

Ngh thut Rp th hin ch yu kin trc. Kin trc cng phn nh i sng vt cht v tinh thn, trnh pht trin cng nh ti nng ca ngi Rp [30, 99]. S giu c v vt cht cho php ngi Rp t im cc tc phm ca h bng nhng cng trnh kin trc tn gio c o, theo mt th thc ngh thut ring. Thc vy, kin trc ca ngi Rp chu nh hng hon ton ca Hi gio. Nhng thnh ng u tin l cc cng trnh xy dng n gin lm bng g v t st. V sau, khi th gii Hi gio m rng quyn lc, th cc thnh ng ln bng x v gch mi c xy dng. Xt v c trng, kin trc Rp c my c im ni bt sau: - Kin trc n: nhn t bn ngoi, cc cng trnh kin trc Rp khng my khi n nhp vi ni tht bn trong v khng c kiu kin trc ring cho tng cng trnh c mc ch khc nhau. Cung in, n i, trng hc Hi gio c b ngoi rt ging nhau, c khi cn khng phn bit c. V nhiu khi cc cng trnh kin trc ny l mt khng gian khp kn, n trong cc bc tng ln v cc mi vm. iu c bt kin trc Rp chnh l ni tht ca mi khi kin trc c trang hong lng ly, khc xa v b ngoi. - Kin trc m rng: cc cng trnh kin trc Rp him khi c xay dng mt ln m phi tri qua nhiu ln, y nh mt ci t ong ngy cng phnh to ra v cui cng cng trnh kin trc nguyn thu b chm trong c khi kin trc s y. - Kin trc lp li: c th ni rng mi cng trnh kin trc Rp u l mt s lp li v tn. V s gian phng, ct, vm, khung vm, hnh lang, sn, ca t v u lp i lp li khin cho ta cm gic ging nh ang i vo m cung Ngi Rp hc hi rt nhiu li kin trc t cc vng t m i qun Hi gio chim ng nh cch lm ca cun c hnh cung nhn ca ngi Ba T, ngh thut p cm thch v tranh ghp l t Byzantine, nhng dy hng ct kiu
Trang 39
Kho lun tt nghip
Hi Lp D phng thc xy dng l t vay mn nhng tt c nhng ngh thut y u tr thnh mt phn ca kin trc Hi gio. Trong qu trnh xy dng, do dc trng ca tn gio nn o Hi nghim cm vic trang tr hnh ngi, v th cc nh xy dng dng cc kiu dng hnh hc, hnh v cn i ca cc hoch , hnh dng ngon ngho ca cc ch vit v Arabesque th hin nhng sng to ngh thut ca h. iu m hu ht mi ngi n u tin mt thnh ng Hi gio l cc ngn thp cao nm lin bn cnh thnh ng. Chng thng gn mt ngi sao v vnh trng li lim vn l biu tng ca o Hi, c ngun gc t vng trng li lim v ngi sao n c chiu sng con ng ca Tin tri Mohammad trong cuc T nn (Hijra) ca ngi t Mecca n Medina. Nhng thnh ng trung tm c th c n su ci thp ng bn cnh ngi thnh ng thp hn v rng b hn. Ngi Hi gio quan nim rng nh ca ch trong mt kip ngi th th no cng c nhng nh ca Allah th nht nh phi c trang hong cho p. V vy, h b c cng sc v ca ci xy ct, em ngh thut v ngh nghip ra tri di chn Allah nh mt tm thm m ai cng c th chim ngng c tm thm p y. Do , nhng thnh tu ni bt nht ca kin trc Rp chnh l nhng thnh tht - n th Hi gio. C rt nhiu thnh ng ni ting Mecca, Medina, Cordoba, Jerusalem, Damacus, Baghdad nhng ni ting nht chnh l Thnh ng thch vm Jerusalem v i Thnh ng Cordoba. - Thnh ng Thch vm Scan Jerusalem: Cng trnh ny c cng nhn l mt trong 4 k quan ca Hi gio (l cc thnh ng Jerusalem, Cordoba, Medina v Damacus), c xy dng nm 691 di triu Omayyad, vua Abd al Malik. Mang hnh dng mt to nh bt gic vi cc cnh c xy bng nhng khi vung, chu vi gn 160m. nh ta nh l mt vm ln rt p, cao trn 33m c lm bng g, nhng bn ngoi c mt lp m bng ng thau. Vo th k VIII, hnh thc kin trc vm c thay bng cc ct lm ta lin tng n pho i c tng kin c, trn nhn bao quanh. Bn trong thnh ng c chia thnh tng
Trang 40
Kho lun tt nghip
gc nh bi cc hng ct hng tm bng hoa cng mi lng. Di nc vm c khm nhiu hnh rt tinh t. Chy chung quanh g ca hng ct nm ngoi cng l hng ch mu vng trn nn xanh do mt ngh nhn tn Saladdin khc nm 1187. y l kiu mu him thy ca ngh thut trang hong kin trc: n gin nhng gy n tng mnh. Ngi ng thi miu t v p ca thnh ng nh sau: bnh minh l dng, khi nhng tia nng u tin p vo nc vm, v lp ph mu vng ca n phn chiu nhng tia nng ny, lc tn b thnh ng l c mt cnh tng p vo mt ngi xem, mt cnh tng m khng th thy mt ni no khc trong c th gii Hi gio, cng nh cha tng nghe thy c mt cng trnh no c xy ct trc c th so snh v v Thch vm [13, 102]. Trong s nhng cng trnh kin trc u tin c ngi Hi gio dng ln th y c l l cng trnh duy nht m kin trc ca n cn nguyn vn ging nh lc mi khi xy, tuy c b thay i mt t trong qu trnh tn to sau ny. - i thnh ng Cordoba (Ty Ban Nha): c xy dng di thi vua Abd al Rahman I (788). i Thnh ng hin l mt trong nhng cng trnh kin trc Hi gio ni ting nht th gii. Nhn t xa, thnh ng ni bt ln nh ngn thp c kch c v v p vt tri tt c nhng ngn thp ng thi. Thnh ng ni ting vi s lng ct bn trong n 1290 ct. Co s lm cho du khch tng rng din tch ca thnh ng l khng gii hn (din tch thnh ng vo hng th 3 th gii: 247 x 157m). Cc ct ny c lin kt bi loi khung vm: bn nguyt, nhn, mng nga, hu ht c cun mu v trng ln ln vi nhiu cht liu khc nhau: ngc thch anh, thch cao tuyt hoa, hoa cng hoc pocfia
Hnh 6: bn trong i Thnh ng [ngun: http://www.acovina.com/]
Trang 41
Kho lun tt nghip
T trn trn nh bng g c chm khc cc dng ch trch t kinh Koran, r xung 200 ngn n treo vi 7000 chn du. Tng c trang tr bng v s tranh khm. Mt s c lm bng thu tinh trng men mu sc rc r, thng c dt thm vng hay bc. Hn 1000 nm sau, chng vn sng lp lnh nh nhng vin trn chu. Trong nh nguyn, ngi ta dnh hn ra mt gc xy khu cu nim (mirab). Ti y, cc ngh nhn tha h tr ti kho lo ca mnh. Bn thn mirab l mt gc bit lp hnh 7 cnh, trn tng chm y nhng tranh trng men v nhng dng ch mu vng kim ni bt trn nn mu xanh lam v thm. Cc ct khu mirab c trang tr bi nhiu ha tit Arabesque tuyt p. Bn th ca mirab c xem l mt trong nhng bn th p nht th gii. N c to nn bi 13 000 mnh nh bng ng v cc th g qu khc. Cc mnh ny c ghp bng cc cy inh vng v bc c cn ngc. Trn bn th c mt hp c bc bng tm la thm v thu ch bng ch vng. Trong hp l mt cun kinh Koran c c chp t th k th VII. Vi mt kin trc tuyt m nh th, i thnh ng Cordoba xng ng c xem l mt trong ba thnh ng p nht th gii [13, 106]. Ngh thut kin trc Hi gio c mt v tr rt ln trong kho tng kin trc nhn loi. khng ch bi v nhng ngh thut iu khc a dng, l mt. li xy dng c o, thanh mnh v c trang hong rc r, chm tr tinh vi, kho lo m n cn nh hng ti ngh thut kin trc phng Ty trong mt thi gian di. Cc nh th ca Php v Anh u bt chc nhng kiu vm mng nga x Andalusia v kiu vm s Irad, Cordoba. Thp chung Evesham nc Anh li bt chc kiu trang tr mng ca ngi Rp. Nh th Capella Palatinia Palerrmo ca Italia c hnh trang tr Arabesque trn cc vm. Nh vy, ngh thut to hnh ca ngi Rp trong thi k vn minh Hi gio vt qua cc gii hn thi gian v khng gian, bt chp cc s phn bit chng tc, huyt thng, t c nhng tnh thn nhn loi m cha thi no t c.
Trang 42
Kho lun tt nghip
2.6.2. Ngh thut biu din: m nhc

m nhc ban u cng b cm v truyn thuyt ni Muhammad cho rng li ca, iu v ca ngi ph n cng ging nh ting cc nhc c l ting d d ca qu s y xung da ngc. V sau, ngi Rp cho rng li sng ca con ngi lun lun lnh mnh hn tn ngng ca h cho nn c cu tc ng ny ru nh th xc, m nhc nh linh hn, nh hai ci m i sng mi vui v . Tuy vy nhc Rp thng n iu, bun t v nghe c v hi k cc nhng ngi Rp li cho rng m nhc phng Ty thiu t nh, rc ri, n o khc vi tnh cch du dng, trm tnh, a cm ca m nhc ni ny. Bi vy, khng mt ngi phng Ty no c th hon ton thng thc c m nhc Rp nu khng c luyn tai trong mt thi gian lu [8, 291]. Tuy rng Rp m nhc c mi ngi ham m tp luyn nhng thn phn cc nhc s v ca n rt thp km, tr mt s rt ni danh. V sau, do chu nh hng ca Hi Lp v Ba T nn mt bt thi khinh thng nhc s. Lc u m nhc Rp dng nhng th v m iu c ca ngi Semite; n pht trin thm khi tip xc vi cc iu Hi Lp m gc cng t chu ; sau cng n chu nh hng mnh ca Ba T v n . Hc mn ca Hi Lp mt li k m v phn ln l thuyt m nhc. Cun m nhc ton th ca al Farabi l mt tc phm chnh thi Trung c v l thuyt m nhc. Thm ch, h cng vit v th m nhc c th o c t th k VII m chu u trc nm 1190 cha ai bit. Al Farabi cng vit mt cun i th m nhc, chp tt c tiu s cc nh th, nh son nhc, ca s, cc loi nhc c, nhp, iu v m ca cc li bi ht. Mt cun sch Rp ring mt chng chp truyn nhng ngi nghe nhc Hi gio m m man bt tnh, hoc cht! V tn gio, trc mt st m nhc, sau cng s dng n trong cc bui l. m nhc Rp rc r t na sau th k IX- XIII. Nm 822, Ziryab, mn xut sc ca nhc s thin ti ngi Rp Ishaq al Mawsili, xy dng trng phi m nhc Rp Cordoba v n nhanh chng lan ti Seville, Toledo, Valencia v Granada. ng cng l ngi u tin thnh lp nhc vin u tin chu u (Cordoba).
Trang 43
Kho lun tt nghip
V nhc c: nhc c ca ngi Rp rt phong ph nhng cc nhc c chnh l n luth, lyre, ng so, t v, trng. Cy lyre l mt th nhc c ging nh cy thu cm dng nh (harpe). n luth ta n madoline, c cn di, mt ci thng cong, lm bng nhng ming g phong dnh vo nhau. Cy luth ln gi l kitara. Vi th trn Hi gio nh Seville ni danh v ch to c nhng nhc c rt p. m nhc Rp c nh hng ln n nn m nhc chu u. Chng hn nh ngi u Chu du nhp nhiu loi nhc c ca Rp. ng thi vi vic tip thu cc nhc c t Rp, h cn gia nguyn tn ca cc nhc c ny. V d nh cy guitare c ting Rp l
Hnh 7: n Luth [ngun: http://commons.wikim edia.org/]
qitara, organ l urghunNm 942, ngi Rp cng gii thiu trng v kn sang chu u. Thng thng, ngi ta ch chi khong bn, nm
nhc c mt ln nhng cng c khi l mt cuc i ho tu. Tng truyn nhc s thin ti Medina l Suryal l ngi u tin s dng cy a nhc trng trong gin nhc. Ngi ta cng bo rng, iu nhy si ng Flameco c a Ty Ban Nha cng c cm hng t m nhc Rp. C th thy m nhc ca x Nghn l mt m ny rt c sc lay ng lng ngi, to cho ngi nghe cm gic ngt ngy khi thng thc m nhc ging nh li nhn xt ca al Ghazall (1059 -1111): s xut thn l trng thi ca ta khi nghe m nhc. Nh vy, sau mt thi gian b hn ch bi nhng iu lut trong kinh Koran th m nhc Rp pht trin v thng hoa. Nhng thnh tu ca ngi Rp v m nhc l c s cho nn m nhc th gii trong mt thi gian di, thm ch nhiu trong s nhng thnh tu ca h vn c gi tr cho ti ngy nay.
2.7. Khoa hc t nhin

Trong thi k vn minh Hi gio, nhng c dn Rp c gng gip cho ng Ty hiu nhau. Cc Calip nhn thy s lc hu v khoa hc ca dn tc mnh so vi cc dn tc cc min t m i qun Hi gio t chn ti cho nn
Trang 44
Kho lun tt nghip
cc nh cm quyn khuyn khch vic hc tp cc thnh tu v khoa hc ca cc dn tc . Nn khoa hc ca ngi Rp chu nh hng rt ln t nn khoa hc Hy Lp. H dch cc tc phm c in ca ngi Hi Lp, thng l t cc bn dch t ting Syria c hoc Hebrew c ch yu c ngun gc Hi Lp.. H thnh lp c quan dch thut gi l Dar Aa Hikmak - To Minh trit (di thi vua al Hakim II), gm mt vin khoa hc, mt i thin vn v mt th vin tuyn dng mt on phin dch vin do quc kh i th. Ngi u tin ng u i ng phin dch ny l Hunain ibn Ishak. ng ni rng ring ng dch hn 100 tc phm ra ting Rp, trong c kinh Cu c v nhiu tc phm ca Aristote, Platon, Dioscoride, Ptoleme Cc calip tr cng rt hu cho cc dch gi. Theo li k li th bn dch u tin c t cng bng vng v kim cng tng ng vi trng lng ca quyn sch dch. Ngi Rp c cng pht trin kho tng tri thc t Hi Lp ny. Chnh trong cc cng trnh y hc dch t ting Rp v ting Hi Lp thng c cc th mc chuyn ngnh bng ting Rp v Hi Lp. T 750 n 900, h tip tc dch t ting Syria c, Hy Lp, Pehlvi 2 v ting Phn ra ting Rp. n nm 850 th ngi Rp dch hu ht cc tc phm c in v khoa hc, trit hc, thin vn, ton hc, y hc ca ngi Hi Lp c dch sang ting Rp. Ngoi ra khoa hc Rp cn chu nhiu nh hng ca n . Trn c s cc thnh tu vn ho bn ngoi, cc hc gi Rp tip tc nghin cu v pht trin, do c nhiu cng hin mi, nht l v cc mt ton hc, thin vn hc, a l, y hc, ho hc
2.7.1. Ton hc
Cc nh nghin cu cho rng ngi Rp Hi gio c cng t nn mng cho nn ton hc th gii. Cc mn i s (algebra), thut ton algorithm (logarithm), s hc, tch phn, hnh hc, lng gic, h thng thp phn v thm ch ngay c con s 0 by gi ngi ta cng ang tranh ci xem l pht minh ca
2
Mt c ng Ba T Trang 45
Kho lun tt nghip
ngi n hay l ca ngi Rp Hi gio. Will Durant cho rng s 0 xut hin Rp l do c truyn t n sang v ngi Rp tin hnh dch thut cc tc phm ca ngi n (trong c tc phm v thin vn Siddhantas). Tuy nhin mt s khc li cho rng nm 5000 TCN, Tn Babylon tm ra s 0 v do cng lao ny phi thuc v nhng ngi Rp. Du vy, phi n lc Hi gio ra i th s 0 mi thc s tham gia vo s nghip pht trin ton hc ca ngi Rp. Nm 825, al Khwarizmi cho in mt cun sch bng ting La tinh, nhan l Algoritmi de numero Indorum (ngha l al Khwarizmi vit v cc con s n ), do m sau ny ting algorithime dng ch c h thng s hc dng cch m thp phn. Nm 976, Muhammad ibn Ahmad trong cun Cha kha khoa hc vit khi lm tnh, nu khng c mt s no xut hin hng chc th phi dng mt vng trn nh thay vo gi hng. Ngi Hi gio gi vng trn y l sifr, ngha l trng khng, sau ngi Php mi da vo gi chiffre l con s, cc hc gi La tinh i IifrI ra thnh zephyrum, ri ngi gi tt l zro, ngha l s khng. Nh vy, ngi Rp c cng ln trong vic ci tin v truyn b h thng ch s. Mt thnh tu rt ln m c th gii ngy nay ghi nhn ngi Rp v lnh vc ton hc chnh l vic h pht trin hon chnh mn i s. Mn i s hc xut hin t lu trc khi Hi gio ra i, t th k th III, nhng nhng ngi Rp mi thc s c cng pht trin n. Di triu i Abbassid, nh ton hc thin ti Muhammad al Khwariz mi (780-855), tm ra mn i s hin i v c rt nhiu ng gp c bn cho nn ton hc hin i. Tc phm i s hc ca ng l quyn sch u tin v mn i s. Chnh v vy m ch Algbre trong ting Php v Algebra trong ting Anh (ngha l i s hc) l bt ngun t ch Alfabr (c ngha l Phc hi nguyn trng) trong ting Rp. T algorithm (thut ton) cng c ly t tn cng trnh khoa hc chnh ca ng l Kitab alJabr wa al Muqabala - Sch v i s v phng trnh. Tc phm ny hin nay khng cn bn ting Rp nhng trc oc Grand de Crmone th k XII dch ra v cc i hc chu u dng lm sch cn bn mi cho ti th k XVII. Thc ra, mn i s vn c lch s trong ngnh ton hc ca ngi Hi Lp, nay
Trang 46
Kho lun tt nghip
nh cng trnh ton hc Cc bc lm tnh ca Muhammad al Khwarizmi m ngnh ton hc ca n v Hi Lp tm thy ting ni chung. Ngoi ra Omar Khayyam cng l gii c cch gii phng trnh tnh n bc ba. n th k X, ngi Rp dch cc cng trnh ton hc ca Hi Lp sang ting Rp v tin xa hn na khi h a ra thm nhng thnh tu mi, trong c vic Ibn Qurrah gii c hm lng gic a thc. Tuy nhin, ng gp ln nht ca ngi Rp vo lnh vc ton hc ca th gii chnh l mn lng gic. Muhammad al Khwarizmi khng nhng ch c ng gp ln trong mn i s m ng cn l ngi lp ra nhng bng lng gic c nht ca nhn loi. Thabi ibn Kura (826 - 901) c xem l nh hnh hc ln nht Hi gio. Abu Abdallah al Battani (850 - 909) ngi chu u gi ng l Albategni - l ngi lm cho mn lng gic tin xa hn thi Ptoleme: nhng t s lng gic m ngy nay chng ta ang dng l do ng t ra. Trong nhng th k XII v XIII, ton b ngnh lng gic ca th gii l a ht ca cc nh ton hc Hi gio v tt c nhng cng trnh nghin c ca h c vit thnh sch bng ting Rp. Nm 1229, Hassan al Marrakushi t ra bng sin chi mi , cung sin v cung cotang. Sau , Naseer al Din at Tusi (1201 - 1274) son b sch u tin v lng gic: Kitab shaki Al gatta. Nh c n lc ca ng m mn lng gic mi tr thnh mt mn hc c lp ca ton hc. Nhn li qu trnh pht trin ca ton hc Rp, chng ta c th thy c rng h c nhng khi nim khoa hc ging nh nhng khi nim m mi sau ny Newton mi tm ra. Nhng khi nim v thi gian v khng gian ca Al Rhazi v Abu 1- Barakat v khi nim v qun tnh ca Alhazen l nhng ng gp ln cho ton hc sau ny. Cc nh ton hc Rp khng ch k tha cc thnh tu ton hc ca Hy Lp v n c i, m bng nhng cng trnh, pht minh ca mnh ng gp v thc y cc chuyn ngnh s hc, hnh hc, c bit l i s v lng gic pht trin (a ra h thp phn v cc quy tc, hon thin v h thng ha cc phng php khai cn, cc l thuyt v cch gii cc phng trnh bc hai, bc ba, cc php
Trang 47
Kho lun tt nghip
cu phng tit din hnh nn, nh lut v cc ng thng song song, cc nh lut v hm s lng gic, lp ra c cc bng lng gic vi chnh xc ln...). Nh vy, trong lnh vc ton hc, ngi Rp c nhng ng gp khng nh cho nn hc thut th gii. H khng nhng c cng trong vic truyn b cc tc phm v ton hc ca ngi Hi Lp v n qua vic dch sch m trn c s h th hin ti nng v c tr tu ca mnh bng cc tc phm ra i ngay sau . l s hon thin kin thc ca nhn loi v mn i s v lng gic, li cho th gii hm nay s ngng m v khm phc v b.
2.7.2. Thin vn
Bi v cc nh thin vn hc Hi gio chu nh hng rt ln ca trit hc Platon, nn trong nhng cng trnh thin vn u tin ca ngi Rp c du n ca Platon. Nhng sau ny, khi trng phi Aristotle bt u gy nh hng cc nh khoa hc Rp th mt cuc xo trn xy ra trong nn khoa hc Rp. n th k XII, nh thin vn hc Hi gio Jabir ibn Aflah v cc nh khoa hc Hi gio Avempace v ibn Tufail ph bnh h thng Ptoleme. Cc nh thin vn hc Rp p dng quy tc ca khoa hc hin i: ci g m th nghim khng thy ng th h khng chp nhn (phng php thc nghim). H chc chn rng tri t c hnh trn v cng nhau quan st tinh t, lp bng thin vn, nghin cu cc vt trn mt tri, kim tra cc pht kin ca Ptoleme. H tnh dc chu vi tri t l 35 000 km. Sau ny cc nh thin vn hc thi Phc hng mun dn li h chng li trng phi Ptoleme. Trong s cc nh thin vn hc tm hiu v khong cch t tri t n cc hnh tinh v kch thc cc hnh tinh ny th Ahmad al Farghani l ngi thnh cng nht. Vo th k IX, ng vit Nhng thnh t ca Thin vn hc v nhng khong cch m ng o c phng Ty p dng cho n thi i ca Copernicus. Cui th k IX, Abu Abdullah al Battani (858- 929) pht hin ra vn ng ca mt tri trong mt nm v cc ma ri trnh by pht hin ny trong tc phm De Scientia Stellarum (Vn ng ca v tr). ng cn ni ting vi kh nng
Trang 48
Kho lun tt nghip
quan st ca mnh, lm trc nghim v thin vn trong bn mi mt nm. S nghin cu ca ng va chnh xc, so vi kt qu ngy nay ch sai c mt cht. Nm 1081, Ibrahim al Sahdi ch c tri thin cu u tin. l mt hnh cu bng ng thau vi trc knh l 209 ly. Trn mt cu, ng chm 47 chm sao vi tng cng 1015 ngi sao ln nh. Nh thin vn hc i ti Omar Khayyam sa li lch Ba T gn ng vi lch ngy nay. Nh thin vn tiu biu nht ca Rp cui th k X u th k XI l al Biruni cn cho bit rng bt c vt g cng b ht v trung tm tri t. Tuy nhin ng li khng dt khot khi ni: hoc tri t mi ngy quay xung quanh a trc mt ln v mi nm quay xung quanh mt tri mt vng, hoc ngc li, mt tri mi ngy quay xung quanh nht trc mt ln v mi nm quay xung quanh tri t mt vng. Vi ng, c hai cch ni trn u ng. (Tht l v l !) Vo th k XII, nhng ghi chp ca cc nh thin vn hc Rp Bede, Isidore, Hyginus v Heiric l nhng ti liu chnh ca thin vn hc chu u v c Ty trong by th k. Nhng nghin cu ca Abu Ishak al Birtrjji ph phn thuyt ca Ptoleme v s chuyn ng ca cc hnh tinh, m ng cho cc nghin cu ca Copecnicus sau ny. Cng trnh Nhng cu hi ca Adelard v De Essenitiis ca Hermann m u cho phong tro nghin cu khoa hc Rp. Cc bn dch ca cc cng trnh nghin cu ca al Kwarizme v al Zarkali v mt lot cc cng trnh thin vn hc khc ca ngi Rp c dch ra ting La tinh. Mt lung t tng mi, mt kiu l lun mi, nhng quan st chnh xc hn s i lp gia cc kt qu nghin cu khoa hc ca thi gian u v cui th k khi dy m tro lu khoa hc tin b thi . i vi ngnh thin vn hc, cc i quan st thin vn v cc dng c o thin th l pht minh ca ngi Hi gio. T Ty Ban Nha ti n , i thin vn mc ln nh nm. Nm 1004, vua al Hakim II xy dng mt i thin vn ln Cairo v gip Ali ibn Yunus (mt 1009). Sau 17 nm quan st, tnh ton, nh bc hc ny b sung vo cc bn thin vn cho c hn, ng hn. Nhng pht minh ca ngi Rp v thin vn trong thi gian ny thc s l mt bc t ph i vi nhng quan nim v th gii trc y ca cc nh
Trang 49
Kho lun tt nghip
khoa hc thi c i. N nh h thng Ptoleme v c quan im ca nhng nh thn hc u chu sau ny, to iu kin cho khoa hc thin vn pht trin. Vi nhng dng c t ch, h nghin cu v tm c nhng kt qu gn ging nh kt qu ca cc my mc hin i ngy nay.
2.7.3. a l
Do thng nghip sm pht trin nn ngi Rp c iu kin i y i v v vy h c nhng kin thc a l ng ngc nhin. i vi h v bn tri t rt quan trng. Suleiman al Tajir (c ngha l thng gia Suleiman), vo khong nm 840 ch hng ho qua bn o Vin ng, mt tc gi khuyt danh (851) chp li cuc hnh trnh ny. Nh vy y l tc phm u tin ca ngi nc ngoi vit v cuc hnh trnh qua Trung Hoa trc cun L hnh ca Macco Polo ti bn trm hai mi lm nm. Trong th k th IX, ibn Khoradadhbeh vit mt cun t x n v chu Phi. Ahamd al Yakoubi vit cun Cc x nm 891, t ng cc tnh, th trn Hi gio v nc ngoi na. Muhammad al Mukaddasi thm tt c cc x trong quc Hi gio, tr Ty Ban Nha, ri qua nhiu ni gian trun v nm 985 vit cun a ch quc Hi gio. Nn khoa hc Hi gio c hai nh a l ni ting nht thi Trung c l Abu Abdallah Muhammad al Idrisi (1100 - 1166) v Abu abdallah Yakut (1179 - 1229). Abu Abdallah Muhammad al Idrisi son cun sch Kitab al Rujari (Sch ca Roger). ng chia tri t lm by vng kh hu (ngy nay khoa hc chia tri t thnh 7 i kh hu), mi vng li chia thnh 10 vng nh, mi vng nh u c rt nhiu bn vi rt nhiu chi tit. l nhng bn bao ph c nhng vng rng ln nht va ng thi . Nm 1619, quyn sch ny c dch ra ting La tinh in Paris. ng cn ch to c bn v phng ng ca th gii c hnh cu lm bng bc. Khu vn vn minh, Tm hn th thi v Chuyn phiu lu ca ngi mun thm him cc vng trn th gii cng l nhng cng trnh a l ni ting ca ng. Abu abdallah Yakut cng phu chp mt b ton th a l s, Mujam al Budan gom gp hu ht mi kin thc thi v tri t. S gia Will Durant
Trang 50
Kho lun tt nghip
sau ny xc ng nhn rng him thy mt ngi yu tri t no nh Abu abdallah Yakut. Theo li k ca Will Durant th Abu abdallah Yakut chu du rt nhiu ni. Lc u l bun bn, sau ri thnh ra m cnh, m ngi, yu y phc, phong tc ca th dn, ri nghin cu a l. ng li Merv, thy c mi th vin, m mt th vin trong s c 12 000 cun sch. Ngi trng th vin cho ng mn mt lc 200 cun sch em v phng c. ng ngn ht ch sch , ri li qua Bactres, ngi trn nh nhng trn thot c cuc tin cng mu ca qu n Mng C, gh cht bn tho, vt Ba T, ti Mossoul Irad ngy nay. , ng lm ngh chp thu v sng ngho kh hon tt cun ton th a l bt h trn. Cc nh khoa hc Hi gio khng ch gii v mt lnh vc khoa hc m thng l mt nh bc hc vi s am hiu nhiu ngnh khoa hc lin quan nhau. Al Masidi - nh s hc nhng cng l nh khoa hc, a l hc, thc vt hc- l ngi u tin kt hp lch s v a l thnh mn a l - lch s trong tc phm ng c vng v M qu. Hu ht tt c nhng tc phm ca ng c dch sang ting La tinh. Avicenna khng ch l mt y s m cn l mt nh a l hc mu mc. ng c nhng cng trnh nghin cu c sc v s chuyn ng, sc mnh, khong khng, nh sng, sc nng, trng lng. Cun sch v cc khong cht ca ng l ti liu tham kho c s chu u n tn th k XIII. ng nhn xt v s hnh thnh cc ngn ni la tht sng sa: c hai nguyn nhn to thnh ni. Hoc l do v tri t ni ln, nh khi c mt cuc ng t; hoc do nc chy qua mt ng mi m lm r cc thung lng. Cc lp t khng ng loi; lp mm, lp cng; gi v nc lm ta r cc lp t mm, cn cc lp cng th y nguyn Phi qua mt thi gian di lm mi thy nhng bin i y nhng nc l nguyn nhn chnh ca nhng hu qu, chng c l chng ta thy trn nhng b xng ho thch ca nhng loi xa sng di nc [8, 175]. Trong lnh vc thm him th gii th khng c mt nh a l v thm him no c th snh vi nh thm him Rp huyn thoi Muhammad ibn Abdullah in Battutah (1304- 1369). Trong 28 nm, ng i khp chu Phi, bn o Rp, Ba T, n , Trung Hoa.
Trang 51
Kho lun tt nghip
Ngnh khoa hc a l Rp pht trin mt phn do nhu cu cuc sng. Ta bit ngi Rp Hi gio sng nh trng trt v thng mi nn cn rt nhiu nhng kin thc a l. Bn cnh do tip thu c nhng kin thc thin vn ca Hi Lp, n trong qu trnh dch thut cng thc y s pht trin ca mn khoa hc ny. Vi c sng to v tnh thn hc hi khng mt mi, cc nh a l hc ca Rp li cho nhn loi mt kho kin thc v a l to ln, lm nn tng cho c chu u sut thi Trung c v c th gii trong mt thi gian di.
2.7.4. Vt l
Ngi Rp xy dng ngnh vt l hc da trn nhng nguyn tc c bn ca Aristotle, nhng h cng tm ra nhng khi nim vt l mi nh l qun tnh, khng gian, thi gian, h cng pht minh ra qu lc v pht trin thuyt nguyn t trn c s nghin c nhng khi nim v nguyn t ca ngi Hi Lp c.. Cc nh vt l hc Rp da vo kinh nghim v phn on tm ra nhng kt lun v vt l. Al Biruni, al Khazini, al Haitham l nhng nh vt l hc ni ting trong lch s Hi gio. Al Biruni xc lp bng trng lng cho cc nguyn t phn t. Al Khazini pht hin ra thuyt trng lng v mt . Nm 1122, al Khazini son tc phm vt l ni ting nht ng thi l Kitab Mizan Al hikmah (Cn cn minh trit). ng chp lch s mn vt l, tm ra cc lut v n by, lp bng trng lng ca nhiu cht lng v c a ra mt thuyt v s hp dn, cho rng c mt sc ht tt c mi vt vo tm tri t. Al Haitham (965 - 1039) l nh vt l hc li lc nht ca ngi Hi gio chuyn v quang hc. ng nghin cu nhng pht minh v quang hc ca Euclid v khc x ca Ptoleme v tin hnh cc th nghim xc nh chuyn ng ca nh sng tuyn tnh, cc thnh phn ca bng ti v ng bit s dng thu knh. ng nghin cu gng cu v gng hnh Parapol, nghin cu hin tng kh quyn v tm ra bnh minh kt thc khi mt tri di ng chn tri 90 0. ng cng bit s khc x ca nh sng trong khng kh v nc, chnh v s khc x y m mt tri vi mt trng khi gn chn tri y th nhn thy ln hn khi ln cao. Cng do s khc x nh sng trong khng kh m chng ta vn nhn thy tia
Trang 52
Kho lun tt nghip
sng mt tri xung ti 190 di chn tri. Cn c vo ng cn tnh c lp kh quyn xung quanh tri t dy 15 km. y l nhng ng gp xut sc nht ca vt l hc k t th k II. Cng trnh v thu knh bc chy ca ng l mt cuc cch mng v hi t, khuych i v phn chiu hnh nh. ng nhn xt hnh bn nguyt ca mt tri khi c nht thc, chiu ln mt bc tng i din vi mt l nh c trong mt cnh ca s, l ln u tin chng ta c nghe v phng ti, lm cn bn cho ngh thut chp hnh. ng phn tch thy rng hnh nh l nh sng di chuyn t vt th sang mt nh mt thu knh ging nh my chp ca ng, gii thch c hnh th ca vt v con mt ngi ta nh mt vt trong sut tc l ng mun ni n thu tinh th. Cng trnh ln nht ca ng, c dch ra di tiu Opticae Thesaurus (Sch quang hc) bng ting La tinh, c in trong th k XVI. V sao mt cng trnh vt l uyn thm v s nh th phi ch n nm th k mi c dch sang
Hnh 8: al Haitham [ngun: http://www.muslimheri tage.com/]
ting La tinh? l mt cng trnh qu phc tp v uyn bc, i trc trnh khoa hc th gii ng thi v phi mt mt thi gian di nhn loi mi c th lnh hi c tc phm ca ng. Cc cng trnh quang hc ca al Haitham c nh hng to ln i vi cc nh khoa hc khc. Nh vt l ngi Anh Roger Bacon (1242 - 1292), danh ho ngi Italia Leodonard da Vinci (1452- 1519) v nh thin vn hc ngi c Johannes Kepler (1571- 1630) u cng nhn rng cc tc phm v cng trnh ca hc c vn dng nhng kt qu nghin cu ca al Haitham. V cng chnh t nhng gi ca ng m cc nh thin vn chu u sau ny ch to ra c knh hin vi v knh vin vng. Khng c ng th Roger Bacon khng ni danh. Trong cun Opusmais, phn ni v quang hc, Bacon gn nh mi oan mi trch li Haitham, v phn th 6 ca cun sch gn nh hon ton c xy dng trn nhng pht minh ca ng.
Trang 53
Kho lun tt nghip
Nhng thnh tu v vt l ca ngi Rp khng nhiu nh trong lnh vc ton hc hay thin vn nhng n cng mang nhng ngha quan trng nht nh trong lch s th gii.
2.7.5. Ha hc
Gn nh nh cc nh ha hc Hi gio m ha hc mi tr thnh mt khoa hc c lp. T chemiscal (ho hc) c ngun gc t ting Rp alchemy (hoc al Keemya). Tuy ngi Hi Lp bit s dng cc th nghim v k ngh v a ra nhng gi thuyt tuy nhin nhng gi thuyt y ch mang tnh cht m h, chnh ngi Hi gio dng th nghim, o lng ri a ra nhng nhn xt chnh xc v ho hc. H ngh ra ni ct (al amik), phn tch v s cht, vit sch v cc loi , kim loi, phn bit cc loi acid v baz, ch to hng trm th thuc. H cng tm cch bin i nhng kim loi cn bn, bin cht ny thnh cht khc. Tt c cc nh ha hc Hi gio u tin rng bt k kim loi no nu phn tch ti cng cng u c nhng nguyn t ging nhau, nn c th bin cht ny thnh cht khc c. V vy c nhiu nh ha hc b cng nghin cu cch bin kim loi thnh vng, tuy nhin mun nh th th h phi cn mt cht xc tc c bit m cho ti ngy nay khoa hc hin i vn cha tm ra. Khng c mt nh ho hc no c th snh c vi Jabir ibn Hayyan (702 765). ng c tn l cha ca ngnh ho hc Rp thi k Abbassid. ng li hn 2000 cng trnh nghin cu ha hc. Nhng cng trnh ha hc tm c nht ca Hi gio u l ca ng. ng c coi l bc thy v ha hc khng ch ca ngi Rp m c phng Ty. Vo th k XII, khi nhng cng trnh v thut gi kim ca Ibn Hayyan c dch sang ting La tinh th trong lng x hi phng Ty dy ln mt mi quan tm i vi thut gi kim. C th ni Jabir ibn Hayyan c mt s hiu bit su sc v bn cht ho hc ca cc s vt v hin tng. ng trnh by thu ngn sulphide c sn sinh th no nh lm nng thy ngn v sulphur trong cng mt ci bnh. Pht hin ny ca ng c v nh thuyt v acid hin i. Cng trnh khoa hc ny ca ng m ng cho ngnh thi thu tinh dng manganese dioxide, ngnh thuc da v
Trang 54
Kho lun tt nghip
nhum vi, ch to chng thm nc v ch to tn. Ni ng hn th Jabir ibn Hayyan l nh khoa hc u tin vch ra nn tng cho thuyt acid v cc phn ng ho hc. Th gii ngy nay vn bit n cc nh ha hc ca Rp thi k ny. Nu khng c nhng thnh tu trong thi k vn minh Hi gio ca Rp, ha hc khng th tr thnh mt ngnh khoa hc c lp v ng nhin khng c c s pht trin mnh, tr thnh mt ngnh khoa hc quan trng nh ngy nay.
2.7.6. Thc vt hc
Hin nay cn li rt t tc phm v sinh vt hc ca Hi gio thi . Tuy nhin, mn thc s mn sinh vt hc hi sinh trong vn hoa khoa hc Hi gio. Al Idrisi khng ch l nh a l hc danh ting m cn l nh thc vt hc ti nng, ng chp mt tp sch nghin cu v 360 loi cy. Abu Hanifa al Dinawari (815 - 895) chp mt cun sch v thc vt da vo cc nghin cu tho mc ca mt y s Hy Lp thi th k I l Dioscoride. Abu Abba (1216), ngi c mnh danh l nh thc vt hc, nghin cu i sng cc loi cy i sng cc loi cy ci sut t i Ty Dng ti Hng Hi. Abu Muhammad ibn Baitar (1190 1248) son mt b sch s v thc vt. B sch tr thnh ti liu cn bn cho mn thc vt hc mi n th k XVI. Ibn al Awan (1190) l tc gi cun sch Kitab al Falaha (Sch cho nng dn), phn tch cc cch trng 585 loi cy v 50 cy n qu, bn cch tr bnh cho cc loi cy. Cc nh thc vt hc Hi gio bit dng cch ghp cy, t cho ra i nhiu loi cy mi. Othman Amr al Jarif (? - 869) a ra mt thuyt tin ho ta thuyt ca Masudi: i sng tin ho t khong vt ti thc vt, t thc vt sinh vt, ri t sinh vt ti loi ngi.
2.7.7. Y hc
Nn y hc Rp Hi gio ra i ngay sau khi Hi gio xut hin. Mc d b cm gii phu v m x t thi nhng Rp vn l nc c nn y hc pht trin. Nhng cch cha bnh ca h u da trn nhng ngun t liu ca Hi Lp l chnh, kt hp vi cc kin thc v y hc t Ba T, Syria, Byzantine v n . Nhng cng trnh nghin cu y hc ca Hi Lp, Ba T, n , Byzantine, Syria
Trang 55
Kho lun tt nghip
c cc nh khoa hc Rp Hi gio dch ra ting Rp, vn dng v pht trin, tri qua mt qu trnh di Rp ho, chng tr thnh mt phn trong gia ti y hc Hi gio. Vo th k IX, nhng bnh vin u tin ca th gii c thnh lp ch Hi gio Abbassid. Nhng c hng bn thuc t nhn u tin c php m Baghdad u th k IX v chng bao lu sau, cc ca hng bn thuc t nhn u tin mc ln khp th gii Hi gio. Ngi Hi gio dng rt nhiu v thuc: long din hng, long no, ba u, nh hng, thu ngn, hoa ho H ch ra cc loi sir (ting Rp l sirop) cha bnh, nc hoa hng. Chu u nhp rt nhiu thuc ca Rp, nht l . Ngi Hi gio rt thch dng cch tm tr bnh, nht l cch tm hi. cha bnh cho nhn dn, nh nc Rp thnh lp trong ton quc rt nhiu bnh vin cha bnh cho mi tng lp nhn dn. Bnh vin Hi gio u tin ra i di thi tr v ca calip Al Wadi nht, triu i Omayyad (705 - 715), bnh vin Audidi. tm ra a im cho bnh vin, Al Rhazi treo nhng tng tht ln nhiu ni trong thnh ph Baghdad v quyt nh xy bnh vin ni m ming tht chm phn hu nht. Nm 1160, Nur ud Din cho xy ct dng ng Bamaristan Damar. Dng ng ny chuyn pht thuc min ph sut ba th k. Will Durant bo rng: tng truyn trong 267 nm, bp trong dng ng ny khng bao gi tt la [6, 167]. Bnh vin ln nht l bnh vin Mansura Cairo, hon thin nm 1248. Bnh vin c sc cha ti 8000 ngi. Bnh vin gm 4 to nh, c chia lm hai khu: khu dnh ring cho n bnh nhn v khu dnh ring cho nam bnh nhn, ngoi ra cn c khu cung cp thuc, mt hi trng ln, mt nh bp nu n cho cc bnh nhan phi n king, phng tm, tiu thnh tht cu nguyn v mt th vin ln. Ti y, nhng ngi b bnh mt ng c ru ng bng mt th nhc m i v c nghe nhng ngi chuyn mn k chuyn. Bnh nhn ngho khi xut vin cn c tng mt s tin khi lm vic ngay. Ngoi cc bnh vin, nh nc cn t chc cc on thy thuc n cc th trn cha bnh cho dn. Mt s thy thuc cn c thng xuyn c n nh lao khm bnh cho t nhn.
Trang 56
Kho lun tt nghip
Cc y s cao vic thc hnh v truyn ngh y trong bnh vin. Y khoa thng c truyn th cc bnh vin. Theo quy nh ca ngnh y Hi gio thi th khi mt sinh vin mun tr thnh thy thuc thc th, ngi phi c mt thy thuc gii hng dn, phi thc hnh v hc l thuyt y thut ngay trong bnh vin v phi vit mt bn bo co. Sinh vin y khoa cng phi qua mt k thi quc gia. Khi c thy hng dn chp nhn, h phi c li th Hippocrates trc khi c php hnh ngh y. Nhng ngi bo ch thuc, k dn, m x u phi theo lut ca nh nc. Nm 931, Baghdad c 860 y s hnh ngh. Nh vy, ln u tin y hc tr thnh mt ngh chuyn nghip. Cc y s thi rt say m vi ngh nghip cng nh cng vic nghin cu y khoa. Yuhanna ibn Masawayh (777 - 857) m x loi kh tm hiu c th con ngi. Hunain ibn Ishak, nh dch thut tr danh, vit cun sch y v c nht v nhn khoa, cun Mi khi lun v mt. C l v x Rp nhiu ct gi, nhiu ngi b au mt nn cc thy thuc quan tm nhiu ti bnh ny. Ali ibn Isa, y s nhn khoa danh ting nht ca Hi gio vit cun Sch ch dn cho cc y s nhn khoa, cun ny c dng chu u mi ti th k XVIII. Ngh y c xem l mt ngh quan trng trong x hi Hi gio. Cng gn khu c triu nh, cung in th tin t l cng cao. Jibril ibn Bakhtisha, ng y ring ca vua, kim c rt nhiu tin nh hnh ngh y. Tng truyn, mi nm ng ta c tr th lao khong 100 000 dirhem3 cho nh vua ung thuc s c ba thng mt ln. Nn y hc Hi gio khng ch c nh hng ln i vi phng Ty n th k XVII - XVIII m cn nh hng ti c khu vc ny ngy nay. Y s ti gii nht ca Rp thi k ny l Abu Bekr Muhammad al Rhazi (884 - 926), danh vang ti chu u v ngi n gi ng l Khazes. ng l gim c bnh vin ln nht Hi gio Baghdad. Cc tc phm ca ng c dch ra ting La tinh. Khong mt na trong 131 tc phm ca ng b tht lc. Cun Bnh u ma v bnh si l mt tc phm xut sc v quan st v phn tch chng bnh. l cng trnh nghin cu chuyn su v chnh xc u tin v cc bnh truyn nhim, phn bit bnh u ma v bnh si. T nm 1498 n nm
3
ng tin Rp thi by gi.
Trang 57
Kho lun tt nghip
1866, bn dch ting Anh ca n c ti bn n 40 ln, thy n c nh hng to ln nh th no. Chuyn lun gm 10 cun ca ng bng ting Rp v m t v iu tr cc bnh ni khoa, at Tibb ar Ruhani (Sch tng vua Mansuri) c dch ra ting La tinh di tiu Madicinalis Almansoris c nh hng rng ln khp chu u thi Trung c n tn th k XVI. Thi cc y s c thi quen xt nc tiu on bnh, i khi chng cn nhn thy mt bnh nhn na. ng bi bc, l cho thi y gim hn i. ng cn vit vi tc phm ngn c tnh cch vui v, a ct, nh cun: Bn v s thc ny: c nhng lng y cng khng th tr c mi bnh v c cun Ti sao hng y s tm thng, hng phm nhn khng bit g v y hc v hng ph n ngu dt li thnh cng hn cc y s hiu nhiu bit rng. Trong chuyn lun v liu php tm l ca ng, at Tibb ar Ruhani v b al Hawi fi at Tibb (Cuc sng lnh mnh) gm 20 cun, Rhazi gii thiu cch iu tr bng liu php tm l v hng dn cch sng khe mnh. Cuc sng lnh mnh c dch ra ting La tinh di tiu Libor continens. Pho Continn ca ng c coi l bch khoa ton th v y hc bng ting Rp ln nht t trc ti nay. T th k XII ti XVII, cc trung tm y hc ca chu u u ly b ny lm ti liu chnh v h coi trng Rhazes cng vi mt thn y khc l Avicenna hn c Hippocrates v Galen. Nm 1395, c vin y khoa ca i hc Paris ch c 9 b sch m trong Continens l mt. ng cn pht minh ra phng php dng thy ngn lm thuc cao v dng rut loi vt khu vt thng. Mi ngi u coi ng l y s Hi gio c ti nht, ngi tr bnh gii nht thi trung c. ng mt nm 82 tui. Hin nay ti i hc y khoa Paris c treo hai bc chn dung ca ng v Avicenna. Avicenna tc Ali Husein ibn Sina, l mt trong hai thy tuc c mnh danh thn y Rp. ng c xem l thy thuc li lc nht th k X v XI. T thi nin thiu ng t hc ngh y v ch bnh min ph cho mi ngi. Mi by tui, ng cha ht bnh cho vua Nuh ibn Mansuri, c vi lm ng y v nghin ngm cc sch trong th vin ln ca nh vua.
Trang 58
Kho lun tt nghip
Tuy cuc i ng c nhiu gian trun nhng ng vn vit c khong 100 cun sch bng ting Ba T v Rp v cc lnh vc khoa hc v trit hc. Hai cng trnh y hc ni ting nht ca Avicenna l Kitab ash Shifa (Phc hi sc khe) v al Qanun fi at Tibb (Tiu chun y hc). Phc hi sc kho l mt pho sch ln gm 18 cun v ton hc, vt l, siu hnh hc, thn hc, kinh t, chnh tr, m nhc v v tm l hc v cho n tn ngy nay khng c mt cng trnh tm l hc no snh dc vi n v tnh s v chuyn su. Tc phm ny ca Ali Husein ibn Sina c trch n trong hu ht cc cng trnh y hc ca ngi Hi gio, c Gerard Cremona dch ra ting La tinh. Khi b sch ny c dch ra ting c vo th k XIII, th n tr thnh b bch khoa ton th mu mc v y hc cho ngi Hi gio v th gii mi n tn thi hin i. B Tiu chun y hc l cng trnh nghin cu ln lao v sinh l hc, v sinh, tr liu hc, dc hc v mt s on bn v trit hc. Trong cun th nht, ng nghin cu cc bnh quan trng - triu chng, cch chn bnh, cch tr bnh. Trong sch c mt vi chng bn v cch ra rut, chch huyt, t,
Hnh 9: Avicenna [ngun: http://www.farhangsara.com/]
tm v m bp. ng khuyn mi ngi nn ht tht su, thnh thong phi ht to ngc, phi n
nang, li g u cung hng pht trin. Cun th hai bn v cc loi tho mc dng lm thuc. Cun th ba bn v bnh l v c nhng on rt xut sc v bnh sng mng phi, m ng trong ngc, bnh au rut, bnh sinh thc kh, bnh thn kinh v bn c v i tnh na. Trong cun ny ng cn k ra 20 cch nga thai. Cun bn bn lun v cc bnh st, thut m x, xc tc, gi gn tc v da. Cun nm ch cch ch 760 th thuc. n th k XII, b Tiu chun y hc ca Ali Husein ibn Sina c dch ra ting La tinh, tr thnh gio trnh chnh tr ong cc trng i hc y khoa chu u. Sinh vin cc i hc Montpellier v Louvain vn cn phi c tc phm ny cho n tn th k XVII. Ngy nay, UNESCO ly tn ng t cho mt gii thng cho cc nh khoa hc, c bit cc nh y hc: gii thng Avicenna cho o c Khoa hc.
Trang 59
Kho lun tt nghip
Ngoi tn tui ca Avicenna v Rhazes, nn y hc Rp Hi gio cn c rt nhiu cc y s ti danh. Ibn al Baytar (? - 1248) son b Kitab al Jami (Nhng loi thc n v thuc d kim) m t hn 1400 loi tho dc. ng phn tch s ho hp v kh nng tr bnh ca mi loi cy v a ra nhng nhn xt su sc v cch dng cc loi cy ny trong cch tr bnh. Al Zahrawi (936 - 1013) c xem l nh phu thut hc Hi gio xut sc nht trong th k X v c cng t nn mng cho ngnh phu thut hc chu u cho n thi k Phc hng. B bch khoa ton th v y hc ca ng gm 30 chng At Tasrif (Phng php) lit k hn 200 dng c phu thut do ng sng ch. Vo th k XII, cng trnh ny c dch gi ni ting Gerand dch ra ting La tinh vi tiu Concessio. Sut 500 nm sau, Phng php l cun sch v phu thut hc hng u cho cc bc s chu u tham kho. N cn c a chung hn c cc tc phm kinh in v phu thut hc ca Hi Lp. n th k XIV, hai nh y hc ni ting ibn al Khatib v ibn Khatima a s hiu bit ca Hi gio v dch bnh ln nh cao. Ibn al Khatib vit hn 50 cng trnh y hc v bnh dch v cch phng trnh bnh. Cng trnh nghin cu v dch bnh ca ibn Khatima th c lit vo loi siu ng, vt xa nhng hiu bit v dch bnh ca cc nh khoa hc chu u th k XIV, XV v XVI. Nh vy, c th ni, trong cc th k VII - XV, Rp l ni c nhng thnh tu rt ln v y hc v l nc ng hng u th gii v s nghip y t.
* Kt lun
Khi o Hi xut hin vo th k VII, s thng nht v nh nc - chnh tr do ngi Rp to dng nn, cng thm s thng nht v tn gio, v trong phn ln cc vng do ngi Rp chim ng c c s thng nht v ngn ng, to iu kin cho s hnh thnh nhng hnh thi chung ca i sng vn ha ca cc dn tc thuc nh nc Calipa Hi gio ny. thi k u, vic hnh thnh vn ha Rp ch yu din ra nh qu trnh khm ph, nh gi li v pht trin sng to nhng thnh tu c t trc, trong nhng iu kin t tng, chnh tr x hi mi (o Hi v nh nc Calipa) v tip thu nhng nn vn ha ca cc dn tc b chinh phc (Hy lp, Ba T, Ai Cp, Irad, n ...). Bn thn ngi Rp cng
Trang 60
Kho lun tt nghip
ng gp vo y nhng hp phn quan trng: o Hi, ting Rp v truyn thng thi ca cng vn vn chng truyn ming (ch yu ca ngi Rp du mc). Mt phn ng gp ln vo vn ha Rp thuc v cc dn tc khc, m, khi theo o Hi, ng ha vi nhng k i chinh phc, tip nhn ngn ng ca h, tr thnh ngi Rp [39] v tham gia tch cc vo qu trnh to dng vn ha Rp, lm phong ph thm nn vn ha ny bng nhng truyn thng do h k tha c t cc dn tc phng ng v th gii c i. C l cha c nn vn minh no li pht trin rc r v nhiu phng din nh nn vn minh Hi gio trong giai onvn minh Hi gio (tng ng vi thi Trung c ca chu u), do nhng thnh tu v vn ho tinh thn ca ngi dn Rp trong giai on ny cng ht sc phong ph v mang nhiu ngha to ln khng nhng ch cho ngi Rp Hi gio m cn cho c th gii. Trong khi Ty u, gio hi Thin Cha gio hu hoi cc tc phm c in th nhiu tc phm c dch sang ting Rp v do vn c bo tn. Ngi Rp khng ch c cng trong vic bo tn cc tc phm ny m cn c cng truyn b cc tc phm c in khoa hc ca th gii sang cc nc khc. Chng hn nh ngi chu u ln u tin bit n cc Aristotle l nh cc bn dch cc tc phm ca ng bng ting Rp. Chnh cc du hc sinh Ty u n Rp dch li cc tc phm y t ting Rp ra ting La tinh. Th k IX - X l thi k hng thnh nht ca vn ha Rp v ngn ng Rp trong vai tr cng c truyn ti gp phn to nn nhng tng i bt h. Nhng thnh tu ca n lm phong ph thm nn vn ha ca nhiu dn tc, trong c vn ha cc dn tc ca chu u thi Trung c, v c nhng ng gp ln lao cho vn ha th gii. Cc cng trnh nghin cu ca cc nh khoa hc Rp t nn mng cho nhiu lnh vc khoa hc trn th gii ngy nay, c bit l trong lnh vc ton hc, y hc v ho hc. Trong lnh vc ngh thut, ngi Rp Hi gio l bc thy trong ngh thut kin trc, c bit l vic xy dng cc thnh tht (ngay c kin trc Gothic ca chu u cng chu nhiu nh hng ca dng ngh thut Hi gio). S ra i
Trang 61
Kho lun tt nghip
ca ngh thut trang tr Arabesque to nn mt cuc cch mng trong ngh thut trang tr ca c Ty u mi cho ti tn th k XIX. Vn hc ca h cng l ngun cm hng cho cc nh vn chu u bi s sng to v tnh phng khong ca n. Vng t Nghn l mt m cng l ni m m nhc pht trin rc r. Nhiu loi nhc c ra i v c truyn b sang chu u Ngi chu u khng h ph nhn rng vn ho Rp vi nhng thnh tu ni ting thi ny chnh l ngun nui dng cho phong tro vn ho Phc hng chu u. Nh vy, nhn vo th gii hin i ngy nay khng mt lnh vc no m khng c du n ca ngi Hi gio. Nhn loi bit n h bi nhng ng gp khng g thay th c ca h i vi vn minh th gii.
Trang 62
Kho lun tt nghip
CHNG 3 NH HNG CA HI GIO I VI CNG NG NGI CHM VIT NAM 3.1. Con ng Hi gio vo ng Nam
Nhng nh bun Hi gio ti ng Nam t sm nhng Hi gio ch bt u c nh hng mnh vo th k XII. Mt chng c cho thy rng tn gio ny vo ng Nam sm l C Lao Chm (b bin Qung Nam) v Tr Kiu ( Nng) pht hin c vi mnh gm mu xanh cobalt (xanh lc) thng c coi l gm islam c sn xut Iran, Ty c nin i trc th k X [33, 160]. A.I.Ionova, mt nh phng ng hc ni ting ngi Nga cho bit, t th k VII VIII c cc khu dn c bun bn ca ngi Rp khu vc ng Nam hi o. Nhng khu dn c ny thng nm dc theo nhng con ng bun bn nhn nhp, ni lin vng Vin ng v Nam vi bn o Rp. Dn dn, trong qu trnh giao thng kt hp vi truyn o, cc tin quc Hi gio (sultanat) ra i. Pasai l quc gia Hi gio u tin (1412), tip l Malacca (1414) c hnh thnh t s sp ca vng quc Srivijaya. Th k XIII - XIV Hi gio lan rng ra khp khu vc qun o Indonesia ngy nay v lm gim tm nh hng ca Hindu gio khi Malacca hot ng nh vng trung tm ca o Hi trong vng. S d Hi gio vo khu vc ng Nam mt cch nhanh chng v nh nhng vy l do nhiu l do: - Hi gio n ng Nam vo lc cc vng quc c i ni y ang khng hong. Lc ny s sp ca quc n - Pht gio Mojopahit ang trn suy thoi v sp , cc tiu quc ph thuc vng quc ny dn tch ra i c lp, lm cho h t tng tn gio c cng sp theo to nn mt l hng trong nim tin tn gio. chnh l c hi tt Hi gio xm nhp, tr thnh ngn c dn dt cc tiu quc ny u tranh ginh c lp.
Trang 63
Kho lun tt nghip
- Qu trnh Hi gio ho cc tiu quc hi o ph hp vi qu trnh chuyn hng kinh t ca khu vc. T mt nn kinh t t cung t cp nay chuyn sang l ni cung cp nguyn liu cho cc thng nhn chu u to cho h s giu c nhanh chng. ng thi vic cc thng nhn nc ngoi ti y nh c v kt hn vi cc con gi thuc tng lp qu tc a phng cng vi nhng l nghi tng i phng khong ca Hi gio nn con ng ci gio ho bnh din ra ni y mt cch l lng. - Chnh tnh mm do, bao dung v thch nghi ca Hi gio i vi cc truyn thng tn ngng a phng lm cho Hi gio nhanh chng chim c u th cc nc ny. - Nhng ngi tip thu Hi gio u tin chnh l nhng ngi ng u cc tiu quc, m nhn dn th rt trung thnh vi h, v vy khi h ci gio th dn chng cng nhanh chng lm theo. - Mt yu t na gip cho Hi gio pht trin nhanh khu vc ng Nam l vic s dng ting M Lai trong vic truyn b tn gio mi ny. Ngi Hi gio chn ting M Lai truyn b tn gio ca mnh ch khng phi bt c ngn ng no khc bi lc ny, ting M Lai t ti trnh ngn ng vn hc v tn gio tinh t. Khng ch trn qun o Malaya - Indonesia, m ngya khu vc ngi Hi gio Campuchia, nam Thi Lan, Vit Nam ting M Lai vn c s dng rng ri trong lnh vc tn gio. Ngy nay, ng Nam l mt khu vc c dng dn theo Hi gio, trong cng ng Hi gio Idonesia l cng ng Hi gio ln nht th gii. Malaysia v Brunei Darusalam l hai quc gia Hi gio, nn Hi gio c vai tr ln trong i sng chnh tr, kinh t, vn ho, x hi ca nhn dn. Trong khi , cc cng ng Hi gio Thi Lan, Philippin, Vit Nam ch l thiu s, song t nhiu nm nay thu ht s ch ca th gii ni chung v th gii Hi gio ni ring.
3.2. Cng ng Hi gio ngi Chm Vit Nam

o Hi du nhp vo Vit Nam vo khong th k X XIV bng con ng ha bnh cng vi qu trnh tan r ca quc gia Chim Thnh (Chmpa) v s suy
Trang 64
Kho lun tt nghip
gim dn ca o Hinu - tn gio chnh thng ca ngi Chm. Hin nay vn thi im c th Hi gio vo Vit Nam vn cn nhiu kin khc nhau. Mt trong nhng gi thuyt c chp nhn l [40]: Othman bin Affan, v calip th ba ca ca ch Hi gio, c tn o Hi i din u tin n Vit Nam v nh ng Trung Quc vo nm 650. C l trong nhng nm u tin sau khi o Hi khai sng, thng nhn Rp i ng bin dng chn ti vng quc Champa trn ng n Trung Quc. Tuy nhin chng c trong vn tch ch c t thi nh Tng. Theo ta bit rng ngi Chm bt u tn sng o Hi t cui th k X sang u th k XI. S tn tng dn qua lin h vi vua Hi x Malacca nhng phi n th k XII sau khi Champa b Vit Nam thn tnh th o Hi mi tr nn thnh hnh vi ngi Chm. Theo kt qu nghin cu ca mt s nh nghin cu vn ha Chm th khong t th k X tr i, vng quc Chm vi s pht trin kh mnh v hng hi nn c s tip xc v giao lu vn ha v bun bn vi ngi Indonesia v Malaysia l nhng nc c o Hi lan rng. Do tnh hnh chin tranh lin min v tht bi, vng triu dn suy yu v nim tin vo o Hinu dn gim st nn o Hi bm r c vo mt b phn ngi Chm. Vo gia th k XIX, nhiu tn o Hi ngi Chm di c t Cao Min vo vng ng bng sng Mekong (ch yu l An Giang), pht trin cng ng Hi gio Vit Nam.
3.2.1. V tn
Vit Nam, Hi gio c s lng khng ng, ch xp th 6 trong 6 tn gio ang sinh hot nc ta: Pht gio, Cng gio, Tin Lnh, Cao i, Ho Ho v Hi gio. Do v tr a l v hon cnh truyn o, iu kin sng v s giao lu ca ng bo Chm vi bn ngoi nht l vi th gii Hi gio m Vit Nam hnh thnh 2 dng Hi gio: - Hi gio vng Ninh Thun, Bnh Thun l Hi gio khng chnh thng gi l Chm Bani (khong hn 39 000 tn ).
Trang 65
Kho lun tt nghip
- Hi gio TP. H Ch Minh, An Giang, ng Nai, Ty Ninh gi l Chm Islam theo Hi gio chnh thng (khong 25 000 tn ). C th: Ti hai tnh Nam trung b l Ninh Thun v Bnh Thun l ni tp trung ng o ngi Chm, ti Ninh Thun c 26.327 tn , trong tn o Bni l 22.745 ngi, Islam l 1.791 ngi; ti Bnh Thun c 16.428 tn o Bni, khng c tn Islam, ti Thnh ph H Ch Minh c 4.580 tn Islam, tnh An Giang c 12.696 tn o Islam, khng c tn o Bni, tnh Ty Ninh c 2845 tn Islam, cc tnh khc nh ng Nai c 1679 tn , Bnh Dng c 300, Bnh Phc c 270 tn Islam. Gia hai dng Hi gio ny c mt s im tng ng cng nh khc bit.
3.2.2. Mt s im ging v khc nhau gia hai cng ng Hi gio ngi Chm nc ta
Chm Islam nc ta l cng ng Chm Hi gio theo gio phi Shfii, thuc dng Sunnit. Cn cng ng Chm Bni l kt qu ca s hn dung ca Hi gio nguyn thu vi tn ngng dn gian. Khc vi Chm Islam, i vi nhng ngi Chm Bni, nhng tp tc, nghi thc ca Hi gio phai nht dn bi nhiu l do, trong phi k n s tc ng ca nhng bn sc dn tc Chm v Blamn gio - mt tn gio c h thng gio l, gio lut khc vi Hi gio nhng n su vo tm thc ca ngi Chm ni y. Bi vy c th ni Chm Bni l mt kiu Hi gio mang m tnh cht tn ngng bn a. Chm Bni c gi l Hi gio c, cn Chm Islam c gi l Hi gio cch tn. Do cng c ngun gc sinh ra nn hai dng ny c nhng nt tng ng v gio l cng nh gio lut Hi gio. Tuy nhin vic sinh hot tn gio ca hai dng ny khng hon ton ging nhau v ngi Chm Bni khng c lin h g vi cng ng Hi gio quc t, trong khi cng ng Chm Islam min Ty Nam b th thng xuyn lin h vi cc cng ng Hi gio Campuchia v Malaysia. - V phong tc tp qun
Trang 66
Kho lun tt nghip
Gia cha m v con ci c quan h rng buc v tn ngng [7, 258]. l im ging nhau u tin v c bn ca hai dng Hi gio ny nc ta. Ngi Chm Islam vn l dng Hi gio chnh thng cho nn cc tn lun gi ng nhng gio l, gio lut ca Hi gio thng qua vic thi hnh 5 iu rn ca Hi gio, khng n tht ln v ht thuc. Ngi Chm Islam tin rng nhng l vt trong cc l hi chnh l phc lc m Thng ban tng cho h, v vy hng nm h c rt nhiu ngy l nh: k nim ngy sinh Muhammad, ngy Muhammad n Mecca, n chay trong thng Ramadan, hnh hng, l n nm mi theo lch Hi, l Ashoura vo dp u nm t n Thng ban b thc phm cho con ngi v ngy Raya Adha vo dp cui nm Hng nm, c n ngy 12 thng Rabiul Awal Hi lch (thng 3), cng ng Chm Islam t chc l k nim ngy sinh Muhhammad. H cho rng, Muhammad l ngi khai sng v truyn li cc tn ngng tt p nht trn i ny. Ngi Chm Islam nhc nh nhau thc hin li dy bo ca ng. y l mt trong nhng ngy hi quan trng nht ca ngi Chm Islam. Sau bui l, h cng nhau xc du thm (c mang v sau nhng chuyn hnh hng ti Mecca) nh hng th phc ca Allah. Ngoi ra, ngi Chm Islam cn c nghi l Tolakbala c t chc vo ngy th t tun cui cng thng Safar (thng 2) hng nm. Ngi Chm Islam tin rng, vo thi gian ny Thng ging xung trn nhng tai ha, nn hc phi cu xin Thng ban cho s bnh an. Tolakbala c t chc vo bui tra. H cng nhau lm l, sau ct tc (ct vi si), di mt, biu tin hoc tng qu cho nhng a tr m ci, s vo u chng v cu mong Thng lun mang phc lnh cho h. Trong khi ngi Chm Islam chu nhiu s rng buc bi kinh Koran th tri li, Hi gio khi du nhp vo cng ng Chm Bni phi i mt vi mt x hi mu h, nn n phi ho nhp, thch ng vi phong tc ni y v v vy n mt i tnh cng nhc ca mnh. Do , ngi Chm Bni thc hnh cc nghi l Hi gio khc hn vi ngi Chm Islam. H khng ch dnh nim tin tn gio cho Muhammad - ngi sng lp ra o Hi m cn thc hin nhiu nghi l th phng cc v thn khc nh n thn to ra dn tc h, cc anh hng ca dn tc Chm, ng
Trang 67
Kho lun tt nghip
b t tin ca h Nu c ngi Chm Islam no mun nhc nh h tr li vi nhng quy tc chnh thng ca Hi gio th cng ch ng phi s th , th ng, k c ca nhng tc trng, x trng, gn b nhiu vi truyn thng c xa (ca ngi Chm) [33, 166]. Tn Hi gio Chm Bni khng c bt c mt loi kinh Hi gio no cng nh khng thc hin 5 iu rn ca o Hi, c quyn ht thuc v ung ru bia, khng cu nguyn vo tra th Su. H cng khng nhn n trong thng Ramadan m chuyn thng ny thnh mt l hi mang m mu sc dn tc - Tt Ramwan. V phong tc ci hi: C hai cng ng Chm nc ta u cho rng hn nhn l bn phn, tht bt hnh nu nh l mt ngi khng lp gia nh v cng bt hnh hn nu ngi c gia nh nhng khng c con ci. i vi ngi Chm Bni th khi con gi ti tui ly chng h s nh mt ngi mai mi n nh ting cho nh trai lo vic hn s. Ni chung l con gi em i hi chng. Cn Chm Islam th ngc li, bn nh nam s nh ngi i nh ting bn nh gi. L ci ca ngi Chm Bni n gin hn rt nhiu so vi l ci ngi Chm Islam. L ci bn Chm Islam thng l bn ng gi c quyn t iu kin tin ng, tin ci v l ci phi thc hin ng nghi thc Rukun Nikah, c i din hai bn, c n thnh tht lm l (nhng c du kh ng c vo trong) v mt phn quan trng trong l ci na l tic ci. Ngi Chm Islam ging nh nhng ngi Hi gio khc trn th gii, u xem hn l l dp quan trng nht ca i ngi cho nn cn phi t chc ln, mi ng b con lng ging v cc tn Islam khc. Sau l ci c du v nh chng. V ngi n ng c quyn c nhiu v nhng thng him. Ring vi ngi Chm Bni th l ci c n gin ha nhiu, bi nhng phong tc Hi gio ha ln vi cc tn ngng dn gian ca x hi Chm ni y. H khng c chuyn thch ci hay thch tin ng, trai gi c quyn tm hiu nhau trc khi quyt nh chuyn hn nhn. D n l ngi mang l vt i ci nhng trong l ci ngi trao nhn ci (c trong l vt ca nh gi) li l ch r. Ngi Chm Bni cng khng quan trong chuyn tic ci v tic ci ca
Trang 68
Kho lun tt nghip
h thng n gin (thng thng l do nh gi i th). Sau m ci, ngi nam v bn nh n r, hoc cng c th c hai dn ra ring. V vic tang l, ngi Hi gio Islam nc ta quan nim rng cuc sng hin ti ch l tm b nn khi trong nh c ngi cht th khng ai c khc, v h tin tng rng cuc sng hnh phc ang i ngi cht th gii bn kia. Ngi Chm Bni th c quyn th hin cm xc ca mnh trc ci cht ca mt ngi hn. i vi ngi Chm Hi gio, h thc hin vic th tng, khng dng quan ti m ch qun ngi cht trong tm vi lim. H cng khng xy m, m t trn nhng phn t chn nhng phin nh du. Hng nm h thng khng t chc gi, m trong nh cng khng th nh tng. Ph Vn Hn vit v ngi Chm Islam nh sau i vi ng b t tin ca gia nh, dng h mnh, ngi Chm thng xuyn tng nh v t chc thm ving vo nhng ngy cui thng Ramadan. Tuy khng cn hnh thc cng gi nhng khi no c mn n ngon, vt qu m nh ti ngi khut th gia nh c th lm ba tic mi b con, ho hng ti d. y cng l dp by t lng tn knh vi ngi khut v lng hiu tho, bit n ca ngi con, ngi chu n ng b t tin sinh ra v nui dng mnh ln khn [7, 259]. Cn ngi Chm Bni th thng gi 49 ngy, mt nm ri sau khng gi na. Ngi Chm Bni v ngi Chm Islam cng ging nh nhng ngi Hi gio khc, h king tht heo. Ngi Islam cn king c huyt nhng con vt nhng Chm Bni th khng. - Trang phc Y phc ca nhng ngi Chm Hi gio, nam cng nh n, ch yu l sarong, bng mt tm vi di 2m, rng 1m25, qun quanh thn theo kiu vy, tht nt dy lng. Chc sc mc o di trng, nam i m c l trng (Rupeas) hay
Hnh 10: Cc c gi Chm Islam [ngun: http://www.travelatvietnam.com/]
kapeak nay thng dng n en, i khi
Trang 69
Kho lun tt nghip
i m chp (fej) hoc en, cng c khi l mt di bng qun u. i vi ngi Chm Islam th ngi n khi ra ngoi tuy khng cn che mng nhng thng trn u h c qun mt chic khn. - Thng n chay l thng Ramadan - thng Chn theo lch Hi gio. i vi ngi Chm Islam, trong thng ny h thc hin ngha v nhn n nh bt c tn Hi gio no. H phi nhn mi th vo ban ngy v ch c php n ung, ht thuc vo ban m. H khng c ht xng vui chi, hoc quan h tnh dc, khng c st sinh, khng c gy g, ci v Vo ngay cui cng ca thng Ramadan, nghi l Raya Iadil Fitrah - ngy cui cng ca thng n chay - c t chc trng th mng cho vic h vt qua thng n chay. Sau nhng ngy nhn i, nhn kht, h hiu c th no l s tng thiu v thm cm gic c n, c ung trong cuc sng thng ngy, qua h bit c ni kh ca nhng ngi ngho v cm thng vi h. Trong ngy ny, h thng t chc n ung, i ving m v chc tng ln nhau. Cn i vi ngi Chm Bni h chuyn thng ny thnh mt ngy l khc gi l Ramwan. Tt Ramwan cng ging nh tt Nguyn n ca ngi Kinh, l tt ln nht ca ngi Chm Bni. Vo ngy u tin ca tt ny, h thng t chc i thm m (hnh 11). y l phong tc mt phn thuc v tn gio, cn li l tn ngng dn gian, s tng nim v bit n dng tc, t tin. Tuy nhin, vi ngi Chm Bni Bc Bnh ni ring v Bnh Thun ni chung, vic king k, n chay trong thng
Hnh 11: Tt Ramwan [ngun: http://admin.qdnd.vn/]
Ramwan ch c cc tu s, nhng ng s c, thy Mm, thy Char thc hin. Bi

Trang 70
Kho lun tt nghip
theo h th mi gio lut u phi ph hp vi iu kin sinh sng ca a phng. Nu n ma Ramwan m tt c tn u phi n thnh ng th ma v s khng th thc hin, nh hng n i sng ca dn lng. Cc tu s s i din cho tt c tn hm mnh trong thnh ng c kinh, cu nguyn. Dn chng vn c n ung, lm vic bnh thng trong sut thng Ramwan. y l mt s bin i rt tin b ca cc th h tu s i trc m cc tn ngy nay lun bit n t tin, ng b mnh. Do s hn dung ca Hi gio vi vn ha dn gian m ngi Chm Bni khng quan trng thng Ramadan ging nh ngi Chm Islam. i vi h, y l l quan trng nht trong nm. Trong nhng ngy ny, ngi ph n Chm Bni thng i (thng l cm, bnh, tri cy, trng vt) n cha cho cc tng l trong cha dng. Trong 3 ngy u tin th i vo 3 ln/ngy, sau cho n ht thng l 4 ln/ ngy. Kt thc 30 ngy c kinh, cu nguyn, sng ngy th 30, cc tu s chun b cho L i go, hay cn gi l b th. Go l do gia nh tu s v cc tn mang ti. Hnh thc chia cn c vo s lng ngi ca cc gia nh, k c ngi sng v ngi cht. Chia xong, cc gia nh c ngi n mang nhng th c chia v v phn pht cho tng ngi trong gia nh nh l lc. L i go va thch hp vi tp. qun ca ngi Chm xa cng nh hp vi phong tc ca mt dn tc xut pht t nn vn minh la nc. n bui chiu, cc tu s li tip tc c kinh, cu nguyn, chun b cho th tc quan trng cui cng l a cy thnh ra ngoi vo sng hm sau. Khng ai bit cy thnh c t bao gi, ch bit c n l vt truyn t i ny sang i khc. Theo cc c gi th n c lm bng trm hng loi tt v lun ta mi thm. Cng nh l n mt tri ln, ngi Chm Bni tin rng l a cy thnh ra ngoi din ra trn vn th nm c lng s c phc ln [46]. L Ramwan ca ngi Chm Bni thc s l rt c o, mang m tnh cht dn gian. iu y chng t mt iu rng, o Hi khi v nc ta, c bit l khi tip xc vi cng ng Chm Ninh Thun v Bnh Thun c nhiu bin i th hin s thch ng ca tn gio ny i vi nhng ngi dn bn a.
Trang 71
Kho lun tt nghip
- V a v ngi ph n Mt im khc bit quan trng gia hai dng Hi gio nc ta chnh l v vai tr ca ngi ph n. Ngi ph n thuc dng Chm Islam lun chu s rng buc nghim ngt trong x hi, phi thc hin ng nhng iu trong kinh Koran. H khng quan trng vic hc vn m c bn l ngi ph n phi bit chm lo vic nh, phc v chng v chm sc con ci. H ph thuc vo ngi n ng. Tuy nhin, khc vi quan im hi gio, khi ra ngoi h khng cn phi che mng. mt s ngi Chm Islam cho rng con gi hc hnh nhiu i ra ngoi x hi lm vic d b cm d, d xa ri cng ng v tn gio ca mnh. Cng ng s ph phn, ln n b m trong vic dy d con ci, ng thi khng c cng ng nhn nhn l gia nh ngoan o. Chnh v nhng p lc nh vy nn cc bc b m khng mun cho con gi mnh i hc trnh nhng hu qu trn. Trong khi ngi ph n Chm Bni li c v tr bnh ng hn, a v ca h c phn cao hn c nam gii bi h l tr ct trong gia nh, c khuyn khch vn ln khng nh v tr ca mnh bng vic tham gia vo cc cng vic ca x hi, cc lnh vc y t, gio dc Con ci thng theo h m hn l theo h cha nh ngi Chm Islam. Cc c gi Hi gio nc ta khng phi mang mng che mt khi ra ngoi, tuy nhin ngi Chm Islam, trn u mi c gi thng qun mt chic khn. - Trong lnh vc gio dc Trong lnh vc ny hai dng Chm Hi nc ta c s khc nhau tng i ln. i vi nhng ngi Chm Islam th vic gio dc mt a tr c tun theo phng php truyn thng ca o Hi. Ngha l a b lc ln 6 s c gi vo trng thnh tht c hc thuc c kinh Koran, sau mi c hc vn ho. V vy trong cng ng Chm Islam c xy dng nhng trng hc Hi gio dnh ring cho con em h, tuy nhin ni dung chng trnh hc khc hn vi chng trnh ph cp ca nh nc. Cng c lc h gi con em mnh ti trng hc ca ngi Kinh nhng do khc bit v ngn ng (hc sinh Chm khng rnh ting
Trang 72
Kho lun tt nghip
Kinh) nn kh tip thu, v li phong tc tp qun ca Hi gio cng l mt tr ngi ng k (ngy th 6 khng i hc, n chay trong thng Ramadan). a s nhng em i hc l nhng b trai, b gi rt t. Tri li, ngi Chm Bni th theo hc cc lp vn ho ca ngi Kinh. Thng thng trong nhng lp u cp s c gio vin ngi Chm,trong qu trnh dy va ni ting Kinh va ni ting Chm, gip cc em ngi Chm thng tho c ting quc ng. V li, cc hc sinh ngi Chm Bni cng khng b rng buc nhiu bi cc quy nh ca Hi gio (khng n chay trong thng Chn, khng cu nguyn ) nn t gp kh khn hn cc em hc sinh thuc dng Chm Islam. V ngi Chm Bni, n c khuyn khch i hc bi vai tr ca ngi ph n trong x hi c nng cao. Tm li bn cnh nhng im tng ng th Chm Bni v Chm Islam nc ta vn c nhng im khc nhau c bn. V iu lm cho bc tranh tn gio Vit Nam cng phong ph hn. Tuy c s khc nhau nhng gia hai dng Hi gio ny khng c s k th m ha hp vi nhau vi tinh thn on kt ln nhau khng nhng ch thi im hin nay m ngay c trong cc cuc khng chin chng ngoi xm ca dn tc.
3.2.3. C s th t
C s khc nhau rt r rng i vi vic xy dng c c c s th t ca 2 dng Hi gio ny, bi ngi Chm Islam th h xy dng nhng thnh tht ging nh bt c cng ng Hi gio no trn th gii, trong khi ngi Chm Bni li xy dng nhng ngi cha c trng ring ca mnh. - Cc thnh ng ca ngi Chm Islam nc ta c dng dp ging nh cc thnh ng trn th gii, bi Hi gio c quy nh quy tc trong vic xy dng thnh ng v cch bi tr bn trong. Thnh ng Hi gio l ni sinh hot tp th v c tnh thing vi cc tn Chm Islam. Trong Thnh ng c bi tr n gin, khng bn gh, khng c th qu hay nhc c, ch c chic gy m theo truyn thuyt l ca gio ch Muhammad dng n i truyn o [51].
Trang 73
Kho lun tt nghip
C hai loi thnh ng: thnh ng (Mosqu) v tiu thnh ng (Surau). Thnh ng xy theo hng ng - Ty khi qu ly tn hng v pha thnh a Mecca. Bn trong c hu tm l ni chc sc Imm ng hng dn tn lm l, c Minbar l ni thy Khotib ging gio l. Bn gc thnh ng c thp cao chc sc ku gi tn n hnh l. Tiu thnh ng cn gi l nh nguyn l ni cu nguyn v hi hp. Theo thng k ca Ban Tn gio Chnh ph, hin nay c nc c 41 thnh ng, 19 tiu thnh ng Islam, tp trung nhiu nht An Giang (16 thnh ng, 8 tiu thnh ng). Cng nh cc tn gio khc, c s th t ca Hi gio l chn linh thing, l ni chuyn ti nhng c mong v tm linh ca tn i vi thng Allah [37], v vy, mc d kinh t cn kh khn, nh ca cha c khang trang nhng cng ng Hi gio Chm Islam dnh nhiu cng sc, tin ca tn to, sa cha hoc xy mi cc thnh ng. - S lng cha Bni l 17 cha, Ninh Thun v Bnh Thun. Cha Bni c xy dng kh n gin, cch bi tr bn trong cng khc, mang mt sc thi ring bit, mang m tnh cht a phng, khng ging nh bt c thnh tht Hi gio no trn th gii. Bn trong cha c mt cy thnh - l vt thing duy nht c th, mt ci trng ln l nhc c duy nht phc v l hi. Phn cui ca cha t mt chic hu tm l ni thy Mumtn (ngi mi c tu chc trong l hi xoay vng) ging gio l. Cha Bni ch thc s m vo thng Ramwan thng vo cha ca cc chc sc tn gio Bni. y khng ch l ni sinh hot tn gio ca o Chm Bni m cn l ni cc chc sc tn gio dng Chm Bni trao i cc kinh nghim sn xut vi cng ng tn cng nh tuyn truyn cc chnh sch, ch trng, php lut ca ng v nh nc.
3.2.4. Cc chc sc tn gio

- Cc chc sc tn gio ca Chm Bni khng c khuyn khch sng c thn. Trong cuc sng hng ngy h l ngi rt c kinh nghim trong cc hot ng sn xut nng nghip nn h thng l nhng ngi c uy tn c bn o ln bn i. Hin nay, s lng chc sc ca Chm Bni khong hn 400 ngi. H tham gia vo tt c cc nghi l tn ngng ca cng ng: tang ma, ci hi, ty u,
Trang 74
Kho lun tt nghip
lm l cho ngi m Cc v chc sc ny cn c nh hng ln ti cc sinh hot tn gio ca Chm Blamn trong khi ngi Chm Blamn th khng c tham gia vo cc hot ng tn gio ca Chm Bni. Chc sc Bni c duy tr theo ch cha truyn con ni. Nu dng h no khng c ngi lm chc sc th tng lp chc sc cha s xem xt cho mt ngi trong h lm. V vy nhn vo s lng cc chc sc ca Chm Bni s bit c cng ng c bao nhiu dng h. - Theo gio l Islam, khng c h thng gio phm hoc gio s chuyn nghip, v mi ngi tin rng ai ny cng bnh ng nh nhau, chu trch nhim trc ng To Ho vi nhng vic lm bn thn mnh th gian ny. Tuy nhin, vic iu hnh sinh hot trong thn lng gn lin vi vi cc gio ng (masjid). Trn thc t, c mt h thng chc sc iu ho sinh hot ti cc thn lng:
Hakim l mt v ng u xm o, chu trch nhim i ngoi v Na-ib l v ph t ca Hakim, thay th Hakim khi v ny i vng. Ahly l mt chc nng lnh o cao cp Puk (p, xm). Cc puk nm
iu hnh tng qut mi vic ni b xm lng lin quan n Islam.

xa thnh ng (masjid) trung tm thng thit lp cho ring mnh mt c s kin trc quy m nh hn masjid, gi l surao, dn chng cn c ni tham gia l nguyn tp th hng ngy v ch n masjid vo nhng ngy th su hoc nhng ngy l trng o hng nm. Trong h thng o, cn c mt vi chc nng khc nhau gn lin vi gio ng l:
Imam l mt v c hiu bit su rng v gio l v thuc lng kinh Khotib l ngi cng nh Imam nhng trch nhim ch vo ngy th Bilal l ngi m trch xng kinh, ku gi bn o n dng l Seak l ngi trng nom thnh ng.
sch, ng ra hng dn cc l nguyn cu tp th.
su hoc ngy l Raya.
nguyn tp th sau hi trng.
Trang 75
Kho lun tt nghip
3.2.5. T chc ca Hi gio nc ta

- T chc ca o Bni: Ch yu l tng cha, mi cha ngoi C cha v cc v chc sc chm lo vic o, h u t chc Ban cai qun cha hoc Ban phong tc. Ban cai qun cha c nhim v chm lo i sng tn gio cho tn , vn ng tn sng "tt i p o" on kt vi cng ng dn c cc tn gio khc. Tng s c l ngi c cc s c suy tn, c uy tn ln trong o, nhng khng bt buc phi c m tu vo mi a phng ( Bnh Thun suy tn s c Thanh Tu lm tng s c). - T chc ca ngi Chm Islam: Ngi Chm Islam thnh lp ti thnh ng cc Ban qun tr thnh ng. ng u mi Ban qun tr l v Hakim sau l mt s chc sc nh Naep, Ahly, th k, th qu. Bn cnh vic chm lo i sng tn ngng tn gio cho tn , Ban qun tr cn l cu ni gia cng ng Hi gio trong Jamaah vi chnh quyn c s. Ring ti thnh ph H Ch Minh t nm 1992 c php thnh lp Ban i din cng ng Hi gio thnh ph H Ch Minh, tr s ti s nh 15 ng Nguyn Vn Tri, phng 15, qun Ph Nhun; nhim k hot ng c Ban i din l 5 nm, bao gm Trng ban, cc Ph Trng ban, Th k, ngoi ra cn c Ban c vn, b phn vn phng v Ban qun tr ca 14 khu vc. Ban i din l cu ni gia cng ng tn Hi gio ti thnh ph vi chnh quyn, Mt trn T quc chm lo li ch chnh ng cho tn , ng vin tn thc hin quyn cng dn, nghim chnh chp hnh cc ch trng chnh sch ca ng v php lut ca Nh nc. Do v tr thnh ph l trung tm ca khu vc Nam B, nn Ban i din hot ng v c mi quan h rng hn vi cng ng Hi gio cc tnh ln cn v tham gia mt s hot ng quc t.
3.2.6. Mi quan h ca Hi gio Vit Nam vi cc cng ng Hi gio khu vc v trn th gii
Trong qu trnh hnh thnh v pht trin ch c cng ng Chm Islam l c quan h quc t, cng ng Chm Bni khng c mi lin h quc t no. Cng ng Chm Islam gi mi lin h vi khu vc bi yu t tn gio v c yu t hn nhn vn ho.
Trang 76
Kho lun tt nghip
T khi nc ta chnh thc l thnh vin khi ASEAN 28/5/1995 v nht l t khi nc ta thc hin s nghip i mi do ng khi xng v lnh o, cng ng Hi gio Vit Nam c iu kin hi nhp vo khu vc ng Nam , ni c s lng tn ng o, c nhiu quc gia coi Hi gio l quc o. H tham gia vo cc hot ng nh thi xng kinh Koran, du hc, d cc hi ngh Hi gio, ving thnh a Mecca v.v Theo thng k cha y , t nm 1992 n nay, cc sinh vin Hi gio nc ta c cc t chc Hi gio quc t ti tr du hc, k c din t tc l trn 80 trng hp. Nhng hot ng gp phn hiu bit thm bn ngoi, ng thi cng lm cho b bn hiu Vit Nam hn, c bit l hiu chnh sch ca Nh nc Vit Nam l lun lun tn trng quyn t do tn ngng tn gio, cc tn gio u bnh ng trc php lut, d l theo tn gio no nhng l ngi Vit Nam th u c nim t ho v t nc mnh, v lch s ca dn tc Vit Nam.
Trang 77
Kho lun tt nghip
KT LUN
o Hi l tn gio c s lng tn ng th hai trn th gii (sau o Thin Cha) ch sau 14 th k ra i v pht trin. C l cho ti gi th gii vn cn kinh ngc bi sc sng mnh lit ca tn gio ny. c sng lp bi Muhammad vo th k th VII, trn bn o Rp kh cn v nng bng, Hi gio cng ging nh mt cn bo ct sa mc a n lan rng ra khp bn o ln nht th gii ny v truyn i khp mi min trn tri t. Lc cht Muhammad ch trn tri li rng cc tn ca ng hy mang li dy ca Cha ti chn tri gc b v c by gi nu Muhammad cn sng chc hn ng s rt hi lng bi kt qu hn c mong i y. Phan Th Chu cho rng Hi gio l mt tn gio khng nhn nhn s cch bit giai cp v s phn bit gia cc ging ngi, chnh v vy m n nhanh chng c ngi dn nhng ni ngi Rp chinh phc tin theo, c bit x hi m s phn bit ng cp rt nng n nh n . Nhng ngi Hi gio, h c mt l tng v mt cng ng Hi gio ton cu, thng nht tt c cc tn vt qua tt c cc s khc bit v chng tc, quc gia v gia tc [6, 257]. ng thi Hi gio c tnh thng nht v tn gio, x hi v chnh tr nn do s truyn gio cng chnh l hnh ng bnh trng ca cc vng triu Hi gio tip sau Muhammad. Cng chnh v l tng v mt x hi chung nht nh vy nn ngi Rp mang tt c tinh hoa v s sng to ca mnh xy dng mt nn vn ho mi ca th gii - vn ho Rp - khng ch ring trong phm vi ni m o Hi ra i m cn bao trm c tt c nhng vng t m o qun Hi gio i qua. T lc o Hi ra i, vn ho Rp thc s pht trin, c bit l thi k vn minh Hi gio (th k VII - XV). l giai on m tn gio ny vt ra bin gii ca bn o Rp v to nn nn vn ho Rp ni ting th gii sut thi Trung c. Mt trong nhng c s vn ho ca Hi gio chnh l ngn ng Rp. Nhng ngi Hi gio cho rng ting Rp l ngn ng thing bi l ngn ng
Trang 78
Kho lun tt nghip
ca kinh Koran - nhng li khi th ca thnh Allah. Bi v mt ngi Hi gio khi c kinh Koran buc phi c bng ting Rp cho nn ngn ng ny c sc sng trn ton cu v ngy cng hon thin bi c s dng vi mt s lng tn ng o. Ngi Rp hay ni c vn iu, ging nh li l ca thnh kinh nn vn hc Rp cng mang sc thi du dng, nh nhng, c nhng vn iu l tho mn lng ngi. Qua ngn ng Rp cng c trau chut hn. Nn vn hc Hi gio cng khi gi cm hng cho cc nh vn chu u sng tc nhng tc phm bt h. o Hi nghim cm th n tng hay v hnh ngi nn m thut hu nh khng pht trin, v th ngh thut th php v trang tr Arabesque pht trin. Ngi ar dng ch Rp trch t kinh Koran trang tr trn nhng cung in, thnh tht, sch, la, ca Vi h nh th l tn th Allah, bi ngn ng ca Ngi khp mi ni cng nh th hin uy quyn ca Ngi mi lc mi ni. H cng dng ho tit Arabque trang tr, v phong cch ngh thut ny cho n by gi lun l mt thnh tu v i ca ngh thut th gii. Khng th ph nhn rng ngi Rp Hi gio c cng rt ln trong vic lu gi v truyn b vn ho gia cc nn vn minh. T mt dn tc du mc v lc hu nht th gii ng thi, h tin hnh thnh chin i vi nhng vng t ln cn khng chu ci o theo Hi gio - nhng ni c trnh vn minh cao hn, chinh phc h v hc hi nn vn ho ca h. Khng ging nh cc nc Ty u trong thi gian ny Gio hi Thin Cha gio ang lm tn li nhng thnh tu vn ho ca nhn loi, cng khng c s ng ho vn ho dn tc du mc ny, m tri li tt c kt hp v cho ra mt nn vn ho Rp mang nhiu yu t Rp v c nhng yu t bn a ca nhng ni m Hi gio c mt. V mt vn ho tinh thn, ngi Rp t c nhng thnh tu sng chi trong cc lnh vc gio dc, khoa hc v ngh thut. Ngi ta vn cho rng mun mt t nc pht trin th trc ht phi lo pht trin con ngi, v nhng ng hong Hi gio rt quan tm n vic gio dc trong quc. Trng i hc u tin nm trn lnh th ca nhng vng cng Hi gio, ra i vo th k th IX, trc chu u gn 200 nm. Cng cn nhn
Trang 79
Kho lun tt nghip
thy rng nn khoa hc Rp l s kt tinh cc gia ti tri thc Hy Lp, La M, Ba T v Rp [6, 113]. Trong khi chu u cn ang chm trong m trng Trung c th cc nh bc hc Rp thng qua cng vic dch cc tc phm c in ca Hi Lp, n ra ting Rp m ra cho c th gii Rp mt chn tri kin thc mi. V cng t y, h y mnh cng tc hc hi, nghin cu gia ti khoa hc ny v xy dng nn khoa hc tin tin cho cng ng Rp Hi gio. Khp ni trong quc, hot ng dch thut din ra rm r. Trong cc th vin ca ngi Rp c cc cng trnh ton hc, thin vn, vt l, a l, y hc ca ngi Rp, cc bn dch nhng cng trnh khoa hc ca cc nh khoa hc Hi Lp ni ting nh Hippocrates, Galen, Aristolte. Nhng cng trnh nghin cu khoa hc ca ngi Rp trnh by nhng tng mi, c lgic v thc chng r rng, tri ngc vi nhng gio l ca nh th La M trung c. Do quc Rp nhanh chng tr thnh trung tm hc thut ca th gii lc ny. Rt nhiu cng trnh nghin cu ca cc hc gi ni ting thi c i ca chu u c ngi chu u bit n thng qua cc bn dch ca ngi Rp. Nh vy ngi Rp c cng lu gi cc thnh tu v hc thut ca th gii. Ngoi ra, cc thnh tu v hc thut lc ny ca ngi Rp cng a mt trong nhng yu t nui dng cho phong tro Phc hng chu u sau ny. Trong cng trnh S ng gp v vn ho ca Hi gio i vi th gii C c, T.C.Young ni: k t khi chng ta, nhng tn o Kito, tm n cc kinh Hi gio v nhng ngi thy Hi gio hc nn ngh thut ca h, cc khoa hc ca h v nn trit hc ca h th chng ta n h mn n vn ho. Chng ta n hc cng lao gi gn cho chng ta di sn vn ho c in ca chng ta cho n khi chng ta c th tm li di sn v hiu di sn [6, 114]. Qua ta thy c tm quan trng ca nhng ngi Rp i vi nn vn ho chu u v th gii nh th no.
o Hi l mt trong nhng tn gio c tm nh hng to ln nht trn th gii. N lan i khp chu u, chu Phi, qua ti chu M, n tn nc Nga xa xi v len li c vo khu vc ng Nam .
Trang 80
Kho lun tt nghip
i vi Vit Nam, o Hi du nhp vo nc ta t th k th X - XIV v bm r c mt s cng ng ngi Chm Ninh Thun, Bnh Thun v cc tnh ng bng sng Cu Long. Tuy ngi Chm nc ta thuc hai dng Hi gio khc nhau nhng n khng i lp nhau, m vn mang tinh thn on kt tn gio ging nh ch trng ca ng v Nh nc ta. iu ny lm cho bc tranh tn gio ca Vit Nam thm phong ph nhng cng khng mang nng mu sc chnh tr.
Trang 81
Kho lun tt nghip
PH LC
LCH PHP HI GIO
Dng lch sm nht trn th gii l do ngi Ai Cp c sng to ra, cn m lch sm nht th gii l sn phm ca ngi c Babylon v t tin ngi Trung Quc. Th k XVIII TCN, m lch s dng Babylon v Trung Quc thi nh H rt ging nhau, u c cch 2, 3 nm li thm mt thng nhun cho tng ng vi thi gian Tri t quay mt vng quanh mt tri. V mt ghi nm th loi m lch ny c th ni l hon ton ging vi dng lch. Do , ngi ta gi m lch ca ngi c Babylon v lch nh H Trung Quc l m - dng lch. Tuy nhin trn th gii vn c mt loi lch thun tu l m lch, l lch Hi gio. Lch Islam gio do Muhammad sng lp (cn gi l lch Musunman). Lch ny khng tng ng vi thi gian tri t quay quanh mt tri. Ta hy xt xem 2 ngy trong lch di y: - Ngy m u nm u tin ca lch Hi gio l ngy 16 thng 7 nm 622, tc l ngy th hai sau khi Muhammad tin vo Medina. Ta thy m u ca l ch Islam so vi ngy m u ca dng lch th gii chm mt 6 thng ri. - Calip tin qun vo thnh Damacus l ngy 16 thng 1 nm 14 theo lch ca o Hi, tc l ngy 11 thng 3 nm 635 theo dng lch. Nh vy, thng 1 lch Hi gio so vi thng 1 dng lch ch chm hn mt thng. Lch ca ngi Hi gio ly mt ln trng trn lm mt thng, thng 30 ngy, thng thiu 29 ngy, 12 thng l mt nm. Mi thng li c bnh qun 29 ngy ri, nhng thi gian trng trn trng khuyt li hn 29 ngy ri, cho nn c cch 2, 3 nm li c mt thng nhun. Nh vy nm thng theo lch Hi gio c 354 ngy, nm nhun l 355 ngy, so vi thi gian thc t tri t quay quanh mt tri l 365 ngy 5 gi 48 pht 46 giy th thiu khong 22 ngy. D cch tnh nm theo lch Islam rt khng hp vi dng lch cng nh m lch. V nh t nm 622 n nm 1931, dng lch v m lch u tri qua 1310 nm, cn lch Hi gio
Trang 82
Kho lun tt nghip
v chm 11 thng nn tri qua 1350 nm, so vi cng lch v dng lch th gii th tng v chn 40 nm. Chnh v lch Hi gio n thun l m lch nn n khng lin quan ti 4 ma. V nh ni rng ngy Nguyn n theo lch Islam nm nay vo ma h th 8 nm sau n ri vo ma xun, 16 nm sau li thuc ma ng, cn 24 nm sau na ngy ny li chuyn sang ma thu. phn bit bn ma, tin cho cng vic cy trng thu hoch nng sn, ngi Rp li sng to ra mt loi dng lch. Loi lch ny ly ngy xun phn (21 hoc 22 thng 3 dng lch th gii) lm ngy m u mt nm, thng l 365 ngy, nm nhun 366 ngy. Nhng loi lch ny ngi Rp dng tnh ton thi gian canh tc ch khng dng tnh nm. T lc ra i n nay, lch Hi gio c xem nh l quc lch, c ngi Hi gio s dng nh mt trong nhng iu lut c bn nht ca tn Hi gio.
Trang 83
Kho lun tt nghip
TI LIU THAM KHO

Sch tham kho 1. Vit Anh, Quang Hng (2002), Tn cc nc v cc a danh trn th gii, Nxb Nng. 2. X Carpusina & V. Carpusina (2004), Lch s vn ho th gii, H Ni. 3. Phan Th Chu (1973), Hi gio lc kho, Nxb ng Quang, Si Gn. 4. L Thu Chi (2005), 100 nhn vt c nh hng nht n lch s th gii, Nxb Vn ho-thng tin, H Ni. 5. Clive J. Chrisie (Trn Vn Tu, o Dc, L Thu Anh, L Th Hng dch) (2000), Lch s ng Nam hin i, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni 6. Mai Ngc Ch (ch bin) (2008), Gii thiu vn ha Phng ng, NXB H Ni. 7. Nguyn Mnh Cng (2008), Vn ha tn ngng ca mt s dn tc trn t Vit Nam, Nxb Vn ha- thng tin v Vin Vn ha. 8. Will Durant (Nguyn Hin L dch) (2004), Lch s vn minh rp, Nxb Vn ha-thng tin, H Ni. 9. Nguyn Khoa im (ch bin) (2005), Vit Nam - t nc con ngi, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni. 10. Nguyn c, Th Trng, L Yn (2002), Islam Hi gio - tn gio v lch s vn minh nhn loi, Nxb Vn ho thng tin. 11. Trnh Huy Ho (2002), Hi gio, Nxb Tr (bn ti t trang web: http://my.opera.com/) 12. L Phng Hong (ch bin) (2001), Lch s vn minh th gii, Nxb Gio dc, TP HCM. 13. L Phng Hong, H Bch Lin, Trn Hng Ngc (2007), Cc cng trnh kin trc ni ting trong lch s th gii c trung i, Nxb Gio dc, TP HCM.
Trang 84
Kho lun tt nghip
14. Hi Khoa hc Lch s Thnh ph H Ch Minh (2006), Nam B - t v ngi (tp IV), Nxb Tr, TP HCM. 15. Nguyn Hin L (2002), Bn o rp, Nxb Vn ho, H Ni. 16. Cao Lin (2003), Phc tho lch s th gii, Nxb Thanh nin. 17. Phan Ngc Lin (ch bin) (1998), Lc s ng Nam , Nxb Gio dc. 18. Phan Ngc Lin (ch bin) (2003), S tay kin thc lch s (phn lch s th gii), Nxb Gio dc. 19. Nguyn Vn Lun (1974), Ngi Chm Hi gio min Ty Nam - phn Vit Nam, T sch Bin kho - B Vn ho Gio dc v Thanh nin 20. Nhiu tc gi (1996), Almanach Nhng nn vn minh th gii, Nxb Vn hothng tin. 21. V Dng Ninh (1999), Lch s vn minh th gii, Nxb Gio dc, H Ni. 22. Lng Ninh (ch bin) (2008), Lch s ng Nam , Nxb Gio dc. 23. Lng Ninh (ch bin) (1998), Lch s vn ho th gii, Nxb Gio dc, H Ni. 24. Nguyn Gia Phu, Nguyn Vn nh, nh Hng, Trn Vn La (2002), Lch s th gii trung i, Nxb Gio dc, H Ni. 25. Paul Poupard (Nguyn Mnh Ho dch) (2002), Cc tn gio, Nxb Th gii. 26. Mai Qung, c Thnh (2001), Phc tho lch s vn minh nhn loi, Nxb Th gii, H Ni. 27. Dominique Sourdel (Thi Hoa, Thu Thu dch) (2002), Hi gio, Nxb Th gii. 28. Nguyn Ch Tnh (2009), Vn ho v thi i, Nxb Khoa hc x hi. 29. Marguerite Marie Thiollier (L Din dch) (2001), T in cc tn gio, Nxb Khoa hc x hi. 30. Nguyn Th Th, Nguyn Hng Bch, Nguyn Vn Sn (2002), Lch s Trung cn ng, Nxb Gio dc, TP HCM.
Trang 85
Kho lun tt nghip
31. Lng Duy Th (ch bin), Phan Thu Hin, Phan Nht Chiu (1996), i cng vn ho phng ng, Nxb Gio dc, H Ni. 32. Trn Mnh Thng (1999), 105 s kin ni ting th gi, Nxb Gio dc, H Ni. 33. Vin Thng tin Khoa hc, B mn Khoa hc v tn ngng v tn gio (1997), Nhng c im c bn ca mt s tn gio Vit Nam, Thng tin chuyn , H Ni. 34. Hong Tm Xuyn (ch bin) (2001), 10 tn gio ln trn th gii, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni. 35. Colin Wilson (2004), Cc thnh a trn th gii, Nxb M thut.
Cc trang web 36. http://batdongsan.com.vn/ 37. http://chanlyislam.net/ 38. http://dongtac.net/ 39. http://my.opera.com/ 40. http://tvvn.org/ 41. http://translate.google.com.vn/ 42. http://vanhoahoc.edu.vn/ 43. http://vi.wikipedia.org/ 44. http://vietbao.vn/ 45. http://www.google.com.vn/ 46. http://www.mientrung.com/ 47. http://www.sachhiem.net/ 48. http://www.skydoor.net/ 49. http://www.vietradeportal.vn/ 50. http://www.voanews.com/ 51. http://www.vocw.edu.vn/
Trang 86

Minh Trang

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Minh Trang

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

B GIO DC V O TO TRNG I HC S PHM THNH PH H CH MINH KHOA LCH S

KHA LUN TT NGHIP Nin kha: 2005 2009

GVHD: TS. TRNH TIN THUN SVTH: TH MINH TRANG LP: 4B

Thnh ph H Ch Minh, thng 4 nm 2009

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Sinh vin Th Minh Trang

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

3. Phng php nghin cu

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

CHNG 1 S RA I V PHT TRIN CA HI GIO T TH K VII N TH K XV 1.1. S ra i ca Hi gio

gio ca mnh. Cho n trc khi Hi gio thng tr th

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

1.1.2. Kinh Koran - nhng gio l c bn ca o Hi

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

1.2. S m rng lnh a Hi gio ra khi bin gii Rp

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Hnh 2: S phn b ngi Hi gio trn ton th gii. [ngun: http://upload.wikimedia.org/]

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip

GVHD: TS. Trnh Tin Thun

Kho lun tt nghip