Lnda: Sinjalet dhe sistemet

Literatura
1. Shnime t shtypura dhe transparencat e ligjratave.
2. Schaum's Outline of Theory and Problems of Signals
and Systems, Hwei P. Hsu, 1995, McGraw-Hill.
3 Si l d S t Alan V Oppenheim 2nd ed
Ligj. 1 1
3. Signals and Systems, Alan V. Oppenheim, 2nd ed.,
1996, Prentice Hall.
4. Fundamentals of Signals and Systems-Using
Matlab, E. Kamen and B. Heck; 3rd ed., 2006,
Prentice Hall.
Sinjale&Sisteme
Sinjalet dhe sistemet
(Konceptet themelore)
Ligj. 1 2
Sinjalet
Sinjale&Sisteme
1.1. Sinjalet dhe klasifikimi i tyre
Sinjali prcjell informatn pr zhvillimin e nj dukurie.
E shprehur matematikisht: sinjali sht funksion i nj apo m
shum variablve t pavarura.
Ligj. 1 3
N grafik sht treguar sinjali i tensionit n dalje t mikrofonit
me rastin e shqiptimit t fjals sinjal.
Ky sht sinjal njdimensional, ku variabli i pavarur sht koha.
Sinjale&Sisteme
Ligj. 1 4
Sinjali i formuar si funksion i t hirts t bashksis s pikave
t fotografis n funksion t variablve hapsinor x dhe y.
Ky sht sinjal dydimensional, ku asnjra nga varablat nuk
sht koh
Klasifikimi i par i sinjaleve:
Sinjalet njdimensionale
Sinjalet shumdimensionale
Sinjale&Sisteme
Klasifikimi i dyt i sinjaleve:
Sinjalet e prcaktuara (deterministike)
Sinjalet e rastit (stokastike)
Sinjalet e prcaktuara
Sinjalet e prcaktuara jan ato sinjale, vlera e t cilave sht e
njohur pr do vler t variablit t pavarur.
Vlerat e sinjalit mund t shprehen me ndonj shprehje
matematikore, paraqitje grafike, apo me ndonj list tabelore.
Sinjalet e rastit
Ligj. 1 5
Sinjalet e rastit
Te sinjalet e rastit vlerat e sinjalit n nj moment t caktuar
kohor nuk mund t dihet paraprakisht n mnyr t sigurt.
Kto sinjale prshkruhen prmes funksioneve t shprndarjes
s gjass.
Vetm sinjalet e rastit prcjellin informacion.
Edhe pse n kt lnd do t trajtohen vetm sinjalet e
prcaktuara, ne do t supozojm se edhe kto prcjellin
informacion.
Sinjale&Sisteme
Klasifikimi i tret i sinjaleve:
Sinjalet e vazhduara
Sinjalet diskrete
Sinjalet e vazhduara
Sinjali i vazhduar (kontinual) x(t) sht funksion i variablit
t vazhduar t.
Nse pos variablit t, edhe vlerat e sinjalit i prkasin numrave
real, ather ky sinjal quhet sinjal analog.
Prndryshe, sinjali mund t jet i vazhduar n t, por diskret n
Ligj. 1 6
y , j j , p
vlera. N kt rast vlerat e sinjalit i prkasin nj bashksie t
numrueshme, e jo asaj t numrave real.
Sinjalet diskrete
Sinjali diskret x[n] prkufizohet vetm pr vlera diskrete t
kohs n, q do t thot se n merr vlera nga bashksia e
numrave t plot.
Deri sa te sinjali i vazhduar koha ka njsi n sekonda, te
sinjali diskret koha diskrete n sht numrator i termit t
sinjalit dhe sht pa njsi.
Sinjale&Sisteme
Paraqitja grafike e sinjalit t vazhduar (a) dhe sinjalit diskret (b)
Prfitimi i sinjalit diskret nga ai i vazhduar
Sinjali diskret mund t prfitohet nga sinjali analog duke i
Ligj. 1 7
Sinjali diskret mund t prfitohet nga sinjali analog duke i
veuar vlerat e ktij t fundit n intervale t njtrajtshme
kohore.
Procesi i veimit t vlerave t sinjalit t vazhdueshm n aste
t caktuara kohore quhet mostrim (kampionim).
t 0
x
a
(t)
x[nT]
nT
T 2T -T -2T
x
a
(t) x[nT]=x[n]
t
n
=nT
Mostruesi ideal
0 t A
Sinjale&Sisteme
Intervali kohor T n t cilin merren mostrat nga sinjali analog
x
a
(t) quhet period e mostrimit.
Vetm nj element i sinjalit diskret x[n], pr shembull x[-1],
quhet mostr (kampion) i sinjalit.
Sinjali digjital
N qoft se vlerat e sinjalit diskret kuantizohen duke marr
vlera nga nj bashksi e fundme e numrave ather sinjali i
till i diskretizuar jo vetm n koh por edhe n vlera quhet
sinjal digjital (shifror).
Ligj. 1 8
Sinjali pjes-pjes i vazhdueshm
N qoft se sinjali i vazhduar ka hope (diskontinuitete) n
numr t numrueshm t pikave t kohs t, ather ai sinjal
quhet pjs-pjes i vazhdueshm.
Sinjale&Sisteme
Klasifikimi i katrt i sinjaleve:
Sinjalet shkaksore
Sinjalet kundrshkaksore
Sinjali sht shkaksor (kauzal) n qoft se t gjitha vlerat e tij
jan zero pr vlera negative t kohs t.
N t kundrtn, nse vlerat jo zero t sinjalit paraqiten vetm
pr t<0, ather sinjali do t jet kundrshkaksor (antikauzal).
( ) 0 0
Ligj. 1 9
( ) 0, 0 x t t = <
( ) 0, 0 x t t = >
Klasifikimi i pest i sinjaleve:
Sinjalet me zgjatje t fundme
Sinjalet me zgjatje t pafundme
Sinjale&Sisteme
Klasifikimi i gjasht i sinjaleve:
Sinjalet ifte
Sinjalet teke
Sinjali thuhet se sht ift (simetrik) nse grafiku i tij sht
simetrik ndaj boshtit vertikal.
Ndrsa sinjali do t jet tek (antisimetrik) nse grafiku i tij
sht simetrik nda origjins s sistemit koordinativ.
Ligj. 1 10
( ) ( )
s s
x t x t =
( ) ( )
as as
x t x t =
Sinjale&Sisteme
Ngjashm mund shnohet edhe pr sinjalin diskret
| | | | | | | |
dhe
s s as as
x n x n x n x n = =
do sinjal mund t zbrthehet n komponentin e vet ift dhe
tek.
( ) ( ) ( ) | | | | | |
dhe
s as s as
x t x t x t x n x n x n = + = +
T vrtetohet!
Klasifikimi i shtat i sinjaleve:
Sinjalet periodike
Ligj. 1 11
Sinjalet periodike
Sinjalet jo periodike (aperiodike)
Sinjali i vazhduar x(t) sht periodik n qoft se mund t
gjendet s paku nj Te, pr t cilin vlen
( ) ( )
x t x t T = +
Sinjali diskret x[n] sht periodik nse mund t gjendet s
paku nj numr i plot Ne ashtu q t vlej
| | | |
x n x n N = +
Sinjale&Sisteme
Nse sinjali sht periodik pr nj T, apo N, ather ai sht
periodik edhe pr shumfishin e tyre.
Vlera m e vogl e T, apo N, quhet period themelore e sinjalit
periodik.
Nse sinjalit nuk mund ti caktohet perioda ather ai sht
aperiodik.
Ligj. 1 12
Sinjali periodik mund t formohet nga sinjali aperiodik, duke e
prsritur kt t fundit me shumfishet e periods themelore
nga t dy ant e boshit kohor.
( ) ( )
k
x t y t kT

=
= +

Kjo mnyre e prfitimit t sinjalit periodik x(t) nga ai

aperiodik y(t) quhet zgjatje periodike e sinjalit y(t).
Sinjale&Sisteme
Vlen edhe anasjella, sinjali aperiodik mund t prfitohet me
cungim t sinjali periodik brenda nj periode
( )
( )
, 0
0, 0 dhe
x t t T
y t
t t T
s s
=

< >

Por gjithashtu, sinjali aperiodik mund t kuptohet si nj sinjal

periodik, prsritja periodike e t cilit shtyhet n pafundsi
( ) ( ) ( )
lim lim
T T
y t x t y t kT

= = +

Ligj. 1 13
T T
k

=
Komentet e ngjashme vlejn edhe pr sinjale diskrete.
Sinjale&Sisteme
Klasifikimi i tet i sinjaleve:
Sinjalet e energjis
Sinjalet e fuqis
Energjia (E) e sinjalit t vazhduar x(t) prkufizohet me formuln:
( )
2
E x t dt

=
}
ndrsa fuqia e sinjalit (P) me relacionin:
( )
2
1
lim
2
T
T T
P x t dt
T
=
}
Ligj. 1 14
( )
2
T T
T

}
Pr sinjalet diskrete vlejn shprehjet:
| |
2
n
E x n

=
=

| |
2
1
lim
2 1
N
N
n N
P x n
N

=
=
+

N qoft se sinjali ka energji E t fundme ather ai hyn n klasn
e sinjaleve t energjis.
N rast se sinjali ka fuqi P t fundme ather ai i takon sinjaleve
t fuqis.
Sinjale&Sisteme
Disa komente lidhur me sinjalet e energjis dhe t fuqis
Sinjalet e energjis kan fuqi zero, P=0.
Sinjalet e fuqis kan energji t pafundme, E.
Nuk mund t ndodh q sinjali t jet njherazi i energjis dhe i
fuqis.
Ndrsa, mund t ndodh q nj sinjal t mos jet as i energjis, e
as i fuqis.
Sinjalet periodike mund t jen vetm sinjale t fuqis. Fuqia e
tyre llogaritet brenda nj periode me shprehjet:
Ligj. 1 15
( )
2
0
1
T
P x t dt
T
=
}
| |
1
2
0
1
N
n
P x n
N

=
=

ku T dhe N jan periodat themelore t sinjalit t vazhduar,
prkatsisht e atij diskret.
Sinjale&Sisteme
1.2. Sinjalet e vazhduara themelore
a. Sinjalet eksponenciale dhe sinusoidale
Sinjali kompleks eksponencial, me zgjatje t pafundme nga t dy
ant prkufizohet me
( )
,
at
x t Ae t = < <
Ku konstantat A dhe a, n rastin e prgjithshm kan vlera
komplekse, A,ae.
Nse t dy parametrat A dhe a marrin vlera reale ather sinjali
Ligj. 1 16
Nse t dy parametrat, A dhe a, marrin vlera reale, ather sinjali
x(t) quhet eksponenciali real.
( )
at
x t Ae = ( )
at
x t Ae =
Sinjale&Sisteme
Kur parametri a merr vler t pastr imagjinare, a=je
0
, nga sinjali
eksponencial sajohet sinusoida komplekse.
( )
0
j t
x t Ae
e
=
Prkundr eksponencialit real i cili qartazi sht nj sinjal
aperiodik, sinusoida komplekse sht sinjal periodik.
( )
0 0 0 0
j t T j t j t j T
Ae Ae Ae e
e e e e +
= =
Ky barazim plotsohet pr
0
2
2
1 , 1, 2, , , 1, 2,
j T j k
e e k T k k
e t
t
= = = = =
Ligj. 1 17
0
1 , 1, 2, , , 1, 2, e e k T k k
e

Pr k=1 fitohet vlera m e vogl e T prkatsisht perioda
themelore e sinjalit sinusoidal
0
2
T
t
e
=
Po t merret se edhe parametri A ka vler komplekse
j
A A e

=
Sinjale&Sisteme
Ather sinusoida komplekse zbrthehet n komponentt
sinusoidal, real dhe imagjinar,
( )
( ) ( )
0 0
0 0
cos sin
j t j t
Ae A e A t j A t
e e
e e
+
= = + + +
Sinjali real sinusoidal i prkufizuar me
( ) ( )
0
cos x t A t e = +
e trashgon periodicitetin e sinusoids komplekse T.
( ) ( )
0
cos x t A t e = + 2
T
t
=
Ligj. 1 18
0
e
cos A
2
T

t
Sinjale&Sisteme
Nse parametrin a ka vler komplekse
0 0
a j o e = +
ather eksponenciali kompleks merr trajtn
( )
( )
( ) ( )
0 0 0 0 0 0
0 0
cos sin
j t t j t t t at
x t Ae Ae Ae e Ae t jAe t
o e o e o o
e e
+
= = = = +
( )
0
0
cos
t
Ae t
o
e
( )
0
0
cos
t
Ae t
o
e
Ligj. 1 19
0
t
Ae
o

0
t
Ae
o

Sinjale&Sisteme
b. Sinc funksioni
Sinc (lexo sink) funksioni prfitohet si rezultat i integrimit t
sinusoids komplekse n domen t parametrit e, n kufijt [-t,t]
( )
( )
sin
1 1 1
2 2
j t j t j t
t
e d e e
jt t
t
e t t
t
t
e
t t t

= =
}
( ) ( )
( )
sin
sinc ,
t
x t t t
t
t
t
= = < <
Ligj. 1 20 Sinjale&Sisteme
c. Sinjali shkall njsi
Prmes sinjalit shkall njsi mund t veohet pjesa shkaksore e
fardo sinjali
( )
0, 0
1, 0
t
u t
t
<

>

t 0
u(t)
1
a)
( ) ( ) ( )
0, 0 t <

Ligj. 1 21
( ) ( ) ( )
( )
0, 0
, 0
shk
t
x t x t u t
x t t
<

= =

>

d. Sinjali puls drejtkndsh

( )
1, / 2
0, / 2
t
p t
t
t
t
t
s

>

Sinjale&Sisteme
d. Sinjali impulsi njsi
Impulsi njsi ose delta impulsi, q shpesh quhet edhe impulsi i
Dirakut, sht njri ndr sinjalet m t rndsishme q prdoren
n analizn e sinjaleve dhe t sistemeve.
Ky sinjal nuk i takon klass s funksioneve t zakonshme, si
shumica e sinjaleve t tjera q kan zbatim t gjer.
( ) 1/ t A
Ligj. 1 22
/ 2 t A / 2 t A
0 t A
( ) ( ) ( )
( ) ( )
/ 2
/ 2 0 0
/ 2 / 2
1
lim lim
t
t t t
X t X t
x t t dt x t dt
t t
o
A
A A A
A A
= =
A A
} }
( ) ( ) ( )
( )
0
0
/ 2 / 2
lim 0
t
t
X t X t dX t
x
t dt
A
=
A A
= =
A
Sinjale&Sisteme
Prkufizimi i o(t)
( ) ( ) ( )
0 x t t dt x o

=
}
Sinjali impuls njsi mund t prkufizohet vetm prmes integralit.
Disa veti dhe relacione t rndsishme t delta impulsit
( ) ( ) ( ) ( )
0 x t t x t o o =
( )
0 t t o =
( ) ( ) ( ) ( )
0 0 0
x t t t x t t t o o = ( ) ( ) ( )
0 0
x t t t dt x t o

=
}
( ) ( )
t t o o =
Ligj. 1 23
( ) ( ) ( ) ( )
0 0 0
x t t t x t t t o o ( ) ( ) ( )
0 0

}
( ) ( ) ( )
0 0
x t t t dt x t o

=
}
( ) ( ) ( ) ( )
0 0 0
x t t t x t t t o o =
Sinjale&Sisteme
1.3. Sinjalet diskrete themelore
Vlerat reale t parametrave A dhe a.
Sinjalet eksponenciale dhe sinusoidale
| |
,
n
x n Aa n = < <
| | , 1
n
x n Aa a = >
| | , 0 1
n
x n Aa a = < <
Ligj. 1 24 Sinjale&Sisteme
n n
n
| | , 1
n
x n Aa a = <
n
| | , 1 0
n
x n Aa a = < <
| | ( ) ( )
0 0
0 0
cos sin
j n n j
x n Ae A e e A n j n

O O
= = = O + + O +
0 0
dhe
j j
a e A A e
o + O
= =
| |
( )
( ) ( )
0 0 0 0
0 0
cos sin
j n n n j
x n A e e A e n j A e n
o o o

+ O
= = O + + O +
| | ( )
/6 | | ( )
/10
cos /6
n
| | ( )
/10
cos /6
n
t
Vlera e parametrit a=exp(jO
0
) .
Vlerat komplekse t parametrave A dhe a.
Ligj. 1 25
| | ( )
cos /6 x n n t =
n
n n
| | ( )
/
cos /6 x n e n t =
| | ( )
/
cos /6 x n e n t =
Sinjale&Sisteme
Sinjali shkall njsi
| |
0, 0
1, 0
n
u n
n
<

=

>

| |
1, 0 1
0, pr t tjera
N
n N
p n
n
s <

Sinjali drejtkndsh
Sinjali impuls njsi
| |
1, 0
0, 0
n
n
n
o
=

=

=

Impulsi njsi Shkall njsi Puls drejtkndsh

Ligj. 1 26
n 0
u[n]
1 2 -1 -2 3 4 n 0
p
N
[n]
1 2 -1 N-2 N-1 N
n 0
o[n]
1 2 -1 -2
1 1
1
Sinjale&Sisteme
Disa relacione me sinjalin impuls njsi
| | | | | | | |
0 x n n x n o o =
| | | | | |
1 n u n u n o =
| | | |
0 m
u n n m o

=
=

| | | |
n
u n k o =

Ligj. 1 27
| | | |
k
u n k o
=

fardo sinjali mund t prshkruhet prmes o[n].

| | | | | |
n
k
x n x k n k o
=
=

Sinjale&Sisteme
Periodiciteti i sinjaleve sinusoidale
Sinjali i vazhduar sinusoidal sht periodik pr do vler t e
0
.
( )
0
j t
x t e
e
=
( )
( )

( )
0 0 0
1
j t T j t j T
x t T e e e x t
e e e +
+ = = =
0
0
2
2 T k T k
t
e t
e
= =
Sinjali diskret sinusoidal nuk sht periodik pr do vler t O
0
.
Ligj. 1 28
j p p
0
| |
0
j n
x n e
O
=
| |
( )

| |
0 0 0
1
j n N j n j N
x n N e e e x n
O + O O
+ = = =
0
0
2
2 N k N k
t
t O = =
O
0
(numr racional)
2
k
N t
O
=
Sinjale&Sisteme
( ) ( )
1
x t Ax t =
t 0 t
Ax(t)
t
A>1
A
t 0 t
x(t)
t
1
t 0 t t
Ax(t)
A
A<1
t 0
t
1
t
2
A (t)
-|A|
A<0
1.4. Veprime themelore me sinjale
Shkallzimi i amplituds
Ligj. 1 29
t 0 t
1
t
2
t 0 t
1
t
2
t 0 t
1
t
2
Ax(t)
Zhvendosja n koh
( ) ( )
1
x t Ax t =
0
x(t)
t
1
x(t-t
0
)
t
0
+t
1 1
t
0
-t
0
+t -t
0
x(t+t
0
)
t
0
>0
Zhvendosja n t djatht Zhvendosja n t majt
t
0
>0
Sinjale&Sisteme
Pasqyrimi n koh
( ) ( )
p
x t x t =
x(t)
(a)
Ligj. 1 30
x(t
0
-t)
0
t
0 t
(b)
x(t+t
0
)
-t
0
t -t
0
+
t
0
0
(c)
t
0
t
0
-
t
0
Sinjale&Sisteme
Shkallzimi i boshtit kohor
( ) ( )
sh
x t x at =
t 0
x(t)
t
x(at)
t /a -t /a
a>1
a<1
x(at)
-t /a t /a
Ligj. 1 31
t 0
-t
1
t
2
t
2
/a -t
1
/a -t
1
/a t
2
/a
Sinjale&Sisteme
Shembull: sht i dhn x(t), t prcaktohet -x(-2t+1)
Zhvendosja n koh
t
-3
t
0 1 2 -1 3
1
x(-t+1)
t
0 1 -1 -2
1
x(t+1)
0 1 2 -1 -2
1
x(t)
x( 2t+1)
-x(-2t+1)
Pasqyrimi n koh
Shkallzimi i boshtit kohor Shkallzimi i amplituds
Ligj. 1 32
t 0
1.5 -0.5
1
x(-2t+1)
x( 2t 1)
t
0 1.5 -0.5
-1
Sinjale&Sisteme