Teoria e përgjithshme e sistemeve

të ekuacioneve lineare

Elton Pasku

Q 2021

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Teorema e Kroneker-Kapelit
Le te jete dhene nje sistem


 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1
. . . . ... . . . .



as1 x1 + as2 x2 + . . . + asn xn = bs (S)
. . . . ... . . . .




am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = bm


dhe konsiderojme dy matrica, matricen e sistemit A, dhe matricen

e zgjeruar A∗
   
a11 a12 . . . a1n a11 a12 . . . a1n b1
 . . . .  ∗  . . . . . 

 
A= a
 s1 as2 . . . asn 
 , A =  as1 as2 . . . asn bs 
 
 . . . .   . . . . . 
am1 am2 . . . amn am1 am2 . . . amn bm

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Një lemë paraprake
Lemë 1
rg (A) = rg (A∗ ) vetem atehere kur b = (A∗ )(n+1) shprehet
linearisht me anen e A(1) , ..., A(n) . Nqs vektori b nuk shprehet
linearisht me anen e A(1) , ..., A(n) , atehere rg (A∗ ) = rg (A) + 1.

Vërtetim.
Supozojme qe rg (A) = rg (A∗ ) = r dhe qe A(i1 ) , ..., A(ir ) eshte
nmlpv i sistemit A(1) , ..., A(n) . Atehere,

A(i1 ) , ..., A(ir ) , b

eshte lv dhe rrjedhimisht kane ekzistuar (λ1 , ..., λr , λ) 6= (0, ..., 0)

tq
λ1 A(i1 ) + · · · + λr A(ir ) + λb = θ,
dhe λ 6= 0 (pse?), atehere

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
λ1 (i1 ) λr
b = (− )A + · · · + (− )A(ir )
λ λ
dmth
(b) → (A(i1 ) , ..., A(ir ) ),
dhe po te kemi parasysh qe

(A(i1 ) , ..., A(ir ) ) ∼ (A(1) , ..., A(n) )

del se
(b) → (A(1) , ..., A(n) ).
Anasjellas, nqs
(b) → (A(1) , ..., A(n) ),
atehere
(A(1) , ..., A(n) ) ∼ (A(1) , ..., A(n) , b)

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
rrjedhimisht

rg (A) = rg (A(1) , ..., A(n) ) = rg (A(1) , ..., A(n) , b) = rg (A∗ ).

Per pjesen e dyte, supozojme qe A(i1 ) , ..., A(ir ) eshte nmlpv i

sistemit A(1) , ..., A(n) dhe (b) 9 (A(1) , ..., A(n) ). Tregojme se ne
keto kushte
A(i1 ) , ..., A(ir ) , b
eshte nmlpv i sistemit

A(1) , ..., A(n) , b.

Se pari ky eshte lpv sepse ekuacioni vektorial

λ1 A(i1 ) + · · · + λr A(ir ) + λb = θ

e ka detyrimisht λ = 0

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
dhe pastaj del lehtesisht se λ1 = ... = λr = 0. Tani te tregojme
maksimalitetin e sistemit (A(i1 ) , ..., A(ir ) , b). Le ti shtojme atij nje
A(k) ku k 6= is per s = 1, ..., r , dmth te marim sistemin

(A(i1 ) , ..., A(ir ) , b, A(k) ),

i cili eshte lv sepse permban nensistemi (A(i1 ) , ..., A(ir ) , A(k) ) qe

eshte lv ngaqe (A(i1 ) , ..., A(ir ) ) eshte maksimal. Ne kete menyre
kemi treguar se rg (A∗ ) = rg (A) + 1.

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Teorema
Teoremë 2
KNM qe sistemi (S) te jete i pajtueshem eshte qe rg (A) = rg (A∗ ).

Vërtetim.
Nqs sistemi (S) eshte i pajtueshem, atehere kane ekzistuar
(x1 , ..., xn ) ∈ R n qe

x1 A(1) + · · · + xn A(n) = b,

e atehere
(b) → (A(1) , ..., A(n) ),
dhe ne kete rast lema 1 sjell qe rg (A) = rg (A∗ ). Anasjellas, kur
rg (A) = rg (A∗ ), po te supozojme per absurd se sistemi (S) nuk ka
zgjidhje, atehere eshte si te themi qe (b) 9 (A(1) , ..., A(n) ), dhe
perseri nga lema 1 do te kishim qe rg (A∗ ) = rg (A) + 1 > rg (A)
!!!.
Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare
Si zgjidhet një sistem duke përdorur teoremën e rangut

Supozojme se tek sistemi (S), rg (A∗ ) = rg (A) = r dhe A∗1 , ..., A∗r
jane nmlpv te vektoreve rresht te A∗ . Atehere per cdo s > r ,

A∗s = λ1 A∗1 + · · · + λk A∗k + · · · + λr A∗r ,

rrjedhimisht elementi asj qe ndodhet ne vendin e j-të te A∗s do te

shkruhet
asj = λ1 a1j + · · · + λk akj + · · · + λr arj ,
ndersa termi i lire bs do te shkruhet

bs = λ1 b1 + · · · + λk bk + · · · + λr br .

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Tani zevendesojme koeficientet asj dhe ate bs te paraqitur me lart
tek ekuacioni i s-të Es i (S), ai do te behet:

(λ1 a11 + · · · + λk ak1 + . . . λr ar 1 )x1 +

...
(λ1 a1j + · · · + λk akj + · · · + λr arj )xj +
...
(λ1 a1n + · · · + λk akn + · · · + λr arn )xn =
λ1 b1 + · · · + λk bk + · · · + λr br .

Nga kjo kuptohet se ekuacioni Es eshte kombinim linear i

ekuacioneve E1 , ..., Er , dmth

Es = λ 1 E1 + · · · + λ k Ek + · · · + λ r Er ,

dhe rrjedhimisht ai mund te largohet nga sistemi. Meqe kjo ndodh

per cdo s > r , atehere sistemi (S) tani eshte ekuivalent me

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

 

 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2

(1)

 . . . . ... . . . .
ar 1 x1 + ar 2 x2 + . . . + arn xn = br


Dallojme dy raste.
Rasti (1): Kur r = n, dhe ne kete rast sistemi (1) eshte i Kramerit
(pse?) dhe si i tille ka nje zgjidhje te vetme qe gjendet me
rregullat e Kramerit.
Rasti (2): r < n. Ne kete rast po supozojme se ∆ maksimal 6= 0
eshte minori veriperendimor. Quajme x1 , ..., xr variabla kryesore
(VK), dhe xr +1 , ..., xn variabla te lire (VL), hedhim VL tek cdo
ekuacion djathtas dhe i zevendesojme me konstante perkatesisht
(cr +1 , ..., cn ). Ne kete menyre per cdo vleredhenie te fiksuar te VL
ne fitojme nje sistem r × r :

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare



 a11 x1 + ... + a1r xr = b1 − a1,r +1 cr +1 − ... − a1n cn
a21 x1 + ... + a2r xr = b2 − a2,r +1 cr +1 − ... − a2n cn


 ...
ar 1 x1 + ... + arr xr = br − ar ,r +1 cr +1 − ... − arn cn


Ky sistem eshte i Kramerit (Pse?) dhe ka nje zgjidhje te vetme

(c1 , ..., cr ). Ne kete menyre kemi gjetur nje zgjidhje te sistemit (1) qe
eshte (c1 , ..., cr , cr +1 , ..., cn ). Te tregojme se cdo zgjidhje tjeter
(c1 , ..., cr , cr +1 , ..., cn ) e (1) eshte fituar ne po te njejten menyre si me
lart. Vertet, po te konsiderojme sistemin


 a11 x1 + . . . + a1r xr = b1 − a1,r +1 cr +1 − . . . − a1n cn
a21 x1 + . . . + a2r xr = b2 − a2,r +1 cr +1 − . . . − a2n cn


 ...
ar 1 x1 + . . . + arr xr = br − ar ,r +1 cr +1 − . . . − arn cn


i cili e ka nderkaq nje zgjidhje qe eshte (c1 , ..., cr ). Duke qene qe edhe ky
eshte i Kramerit ai do te kete vetem nje zgjidhje, e rrjedhimisht ate
(c1 , ..., cr ).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Sistemet e ekuacioneve linearë homogjenë

Le te jete dhene sistemi



 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = 0
a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = 0

(H)

 . . . . ... . . . .
am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = 0


i cili eshte ekuivalent me ekuacionin matricor AX = b ku

   
  x1 0
a11 a12 . . . a1n  x2  0
 a21 a22 . . . a2n     
A=  , X =  .  , b = .
 . . . .     
. .
am1 am2 . . . amn
xn 0

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Hapësira lineare HZ (H)
Përkufizim 3
Shenojme me

HZ (H) = {X ∈ Rn : AX = θ},

qe eshte bashkesia e zgjidhjeve te sistemit (H) dhe e quajme

hapesira e zgjidhjeve e (H).

Lemë 4
HZ (H) ≤ Rn .

Vërtetim.
Vertet, nqs X1 , X2 ∈ HZ (H) dhe λ ∈ R, atehere

A(X1 + λX2 ) = AX1 + A(λX2 ) = AX1 + λAX2 = θ,

qe tregon se X1 + λX2 ∈ HZ (H).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare
Teoremë 5
dim(HZ (H)) = n − r ku r = rg (A).

Vërtetim.
Po supozojme se x1 , ..., xr jane VK dhe xr +1 , ..., xn jane VL.
Ndertojme
 
 c1,r +1 c1,r +2 . . . c1,n 

 c2,r +1 c2,r +2 . . . c2,n 
d = 
 ... ... ... ... 
cn−r ,r +1 cn−r ,r +2 . . . cn−r ,n 

nje percaktor te rendit n − r jo zero. Nqs per secilen 1 ≤ i ≤ n − r

zevendesojme (ci,r +1 , ci,r +2 ..., ci,n ) tek te panjohurat e lira ne
sistemin (H) gjejme nje zgjidhje

vi = (ci,1 , ci,2 , ..., ci,r , ci,r +1 , ci,r +2 ..., ci,n )

per te. Tregojme qe familja v1 , v2 , ..., vn−r eshte baze e HZ (H).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare
Vërtetim.
Tregojme pavaresine e tyre lineare se pari: Per kete ndertojme
matricen
 
 c1,1 c1,2 ... c1,r c1,r +1 c1,r +2 ... c1,n 

 c2,1 c2,2 ... c2,r c2,r +1 c2,r +2 ... c2,n 
V = 
 . . ... . . . ... . 
cn−r ,1 cn−r ,2 ... cn−r ,r cn−r ,r +1 cn−r ,r +2 ... cn−r ,n 

e cila ka si rreshta vektoret e dhene. Vihet re qe V ka d-në si

minor jo zero te rendit r , prandaj ajo e ka rangun r (Teorema e
Rangut), dhe rrjedhimisht rreshtat jane lv.

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
Se dyti te tregojme se cdo
v = (b1 , b2 , ..., br , br +1 , br +2 , ..., bn ) ∈ HZ (H) eshte kombinim
linear i v1 , ..., vn−r . Le te jene v10 , ..., vn−r 0 vektoret rresht te d.
0 0
Rezulton se v1 , ..., vn−r jane baze e R n−r (pse?), atehere

v 0 = (br +1 , br +2 , ..., bn ) ∈ Span(v10 , ..., vn−r

0
),

dmth qe kane ekzistuar λ1 , ..., λn−r ∈ R tq

v 0 = λ1 v10 + · · · + λn−r vn−r

0
.

Konsiderojme vektorin

u = λ1 v1 + · · · + λn−r vn−r − v .

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
Ai i perket HZ (H) dhe i ka (n − r ) koordinatat e fundit zero
(pse?), rrjedhimisht u = θ (pse?). Pra v = λ1 v1 + · · · + λn−r vn−r
cka deshem te tregonim.

Përkufizim 6
Cdo baze e HZ (H) do te quhet sistem themelor zgjidhjesh i
HZ (H).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Një lidhje mes zgjidhjeve të (S) dhe HZ (H).
Per te qene te sakte po shenojme me Z (S) bashkesine e zgjidhjeve
te (S), ndersa kujtojme se me HZ (H) kemi shenuar hapesiren e
zgjidhjeve te (H). Kete te fundit e quajme sistem te reduktuar te
sistemit (S).
Pohim 7
Z (S) = X0 + HZ (H) ku X0 ∈ Z (S) eshte nje zgjidhje e vecante cfd
e fiksuar.

Vërtetim.
Tregojme fillimisht qe X0 + HZ (H) ⊆ Z (S). Vertet, per cdo
X̃ ∈ HZ (H) shohim qe

A(X0 + X̃ ) = AX0 + AX̃ = b + θ = b,

pra X0 + X̃ ∈ Z (S). Anasjellas, le te jete X ∈ Z (S). Verejme se

diferenca X − X0 ∈ HZ (H).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Vërtetim.
Vertet
A(X − X0 ) = AX − AX0 = b − b = θ,
dhe atehere kemi qe X − X0 ∈ HZ (H), ose e thene ndryshe qe
X ∈ X0 + HZ (H).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Ushtrim

Ushtrim 1
Jepen

L1 = {(ξ1 , ξ2 , ξ3 , ξ4 ) ∈ R 4 |4ξ1 + ξ2 − 2ξ3 − ξ4 = 0}

dhe

L2 = {(ξ1 , ξ2 , ξ3 , ξ4 ) ∈ R 4 |ξ1 + 2ξ2 − ξ4 = 0 ∧ 3ξ1 − ξ2 − 2ξ3 = 0}.

Tregoni se L1 , L2 ≤ R 4 dhe pastaj gjeni permasat dhe nga nje baze

te L1 , L2 , L1 ∩ L2 dhe L1 + L2 .

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Zgjidhje. Konsiderojme sistemet

4x1 + x2 − 2x3 − x4 = 0 (L1)

dhe 
x1 + 2x2 + 0x3 − x4 = 0
(L2)
3x1 − x2 − 2x3 + 0x4 = 0
Veme menjehere re se HZ (L1) = L1 dhe se HZ (L2) = L2 . Prandaj
L1 , L2 ≤ R 4 . Per te gjetur dimensionin dhe nje baze per L1
bezohemi tek teorema 5. Percaktojme VK dhe VL per sistemin
(L1). Se pari, dim(L1 ) = 4 − 1 = 3 sepse rangu i matrices se (L1)
eshte 1. Tani na duhet te gjejme tre vektoret e bazes se L1 . Per
kete, zgjedhim x4 si VK dhe te tjeret si VL. Meqenese jane 3 te
tille, konsiderojme nje percaktor te rendit te trete 6= 0:
 
1 0 0
 
d = 0 1 0
0 0 1

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Zgjidhje. dhe zevendesojme (1, 0, 0) → (x1 , x2 , x3 ). Keshtu gjejme
x4 = 4, pastaj (0, 1, 0) → (x1 , x2 , x3 ) dhe gjejme x4 = 1, dhe se
fundi (0, 0, 1) → (x1 , x2 , x3 ) dhe gjejme x4 = −2. Ne kete menyre
na krijohen tre vektore

v1 = (1, 0, 0, 4), v2 = (0, 1, 0, 1), v3 = (0, 0, 1, −2)

te cilet sipas teoremes 5 jane baze e HZ (L1). Per te gjetur

dim(L2 ) si dhe per te percaktuar VK dhe VL per sistemin (L2),
ndertojme matricen e sistemit
 
1 2 0 −1
3 −1 −2 0

dhe shohim qe nje minor i rendit te dyte 6= 0 eshte ai qe perftohet

nga nderprerja e rreshtave me dy kolonat e fundit, atehere themi
direkt se dim(L2 ) = 4 − 2 = 2.

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Zgjidhje. Gjithashtu themi se x3 , x4 jane VK dhe x1 , x2 jane VL. E
shkruajme sistemin ne trajten

0x3 − x4 = −c1 − 2c2
−2x3 + 0x4 = −3c1 + c2
 
1 0
Tani ndertojme nje percaktor te rendit te dyte 6= 0: d =   
0 1
dhe zevendesojme (1, 0) → (c1 , c2 ) dhe marrim sistemin

0x3 − x4 = −1
−2x3 + 0x4 = −3
qe ka si zgjidhje x3 = 3/2 dhe x4 = 1. Kjo na jep njerin nga
vektoret e bazes qe eshte ai w1 = (1, 0, 3/2, 1). Per te gjetur
vektorin tjeter, bejme zevendesimet (0, 1) → (c1 , c2 ) dhe marrim
sistemin 
0x3 − x4 = −2
−2x3 + 0x4 = 1
qe ka si zgjidhje x3 = −1/2 dhe x4 = 2, dhe kjo na jep vektorin
tjeter te bazes w2 = (0, 1, −1/2, 2)
Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare
Zgjidhje. Per te gjetur dim(L1 ∩ L2 ) si edhe nje baze te saj,
konsiderojme sistemin

 4x1 + x2 − 2x3 − x4 = 0
x1 + 2x2 + 0x3 − x4 = 0 (P)
3x1 − x2 − 2x3 + 0x4 = 0


sepse L1 ∩ L2 = HZ (P). Llogaritim rangun e matrices se sistemit

 
4 1 −2 −1
1 2 0 −1
3 −1 −2 0
 
4 1 
Nje minor i rendit te dyte jo zero eshte ∆ = 
 , dhe te dy
1 2
rrethuesit e tij
   
4 1 −2 4 1 −1
   
1 2
 0  = 0, 1 2 −1 = 0.
3 −1 −2 3 −1 0 

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare

Zgjidhje. Atehere, piksepari, themi qe dim(L1 ∩ L2 ) = 4 − 2 = 2.
Por ky fakt na i lehteson shume punen e metejshme ne kete rast,
sepse L1 ∩ L2 ≤ L2 dhe fakti qe dim(L1 ∩ L2 ) = dim(L2 ), sjell qe
L1 ∩ L2 = L2 . Keshtu qe s’kemi nevoje te gjejme baze. Nderkaq
kemi edhe qe L2 ⊆ L1 , dhe rrjedhimisht L1 + L2 = L1 (Pse?).

Elton Pasku Teoria e përgjithshme e sistemeve të ekuacioneve lineare