PROBLEMI I VLERËS FILLESTARE NË EKUACIONET

DIFERENCIALE TË ZAKONSHME

GENTIAN ZAVALANI∗

1. Hyrje. Ne kete material do te shqyrtojme ekuacionet diferenciale te formes

dy
(1.1) y0 = = f (x, y(x))
dx
Ekuacioni (1.1) ka nje pafundesi zgjidhjesh, per te marr nje zgjidhje te veçant nga
kjo familje e pafundme zgjidhjesh ekuacioni diferencial do te shqyrtohet me kushtet
fillestare: jepen dy numra real x0 dhe y0 , kerkojme nje zgjidhje te ekuacionit (1.1)
per x > x0 e tille qe

(1.2) y(x0 ) = y0

Ekuacioni diferencial (1.1) se bashku me kushtin fillestar (1.2) quhet problem i vleres
fillestare.Nese besoni qe cdo problem i vleres fillestar i formes (1.1), (1.2) ka nje
zgjidhje te veteme, hidhini nje sy shembullit ne vijim
Shembull.Shqyrtojme ekuacionin diferencial

(1.3) y 0 = |y|α

me kushte fillestare y(0) = 0, ku α eshte nje numer real i fiksuar, α ∈ (0, 1). Nuk
eshte e veshtire te provohet qe per cdo numer  jonegativ
( 1 1
(1 − α) 1−α (x − ) 1−α , nese  ≤ x < ∞
(1.4) y (x) :=
0, nese 0 ≤ x ≤ 

ekuacioni (1.4) eshte nje zgjidhje e problemit (1.3) ne intervalin [0, ∞). Ne kete menyre
kemi siguruar ekzistencen e zgjidhjes, por jo unicitetin1 Ne fakt (1.3) ka nje familje
te pafundeme zgjidhjesh y te parametrizuara nga  > 0. Ne kontrast me rastin kur
α ∈ (0, 1), per α ≥ 1 problemi (1.3) ka nje zgjidhje te veteme y ≡ 0. Shembulli i
mesiperm na tregon se per te siguruar nje zgjidhje te veteme te (1.1), (1.2), funksioni f
duhet ti bindet nje kushti te caktuar rritje ne lidhje me argumentin e dyte. Hipotezat
∗ Departmenti i Matematikes, Universiteti Politeknik, Tiranë, zavalanigentian@hotmail.com
1 Ne literaturen e teoris se ekuacioneve diferenciale dhe atyre me derivate te pjessheme pyetjet
me bazike qe shtrohen per pergjigje jane
1. Ekzistenca: A ekzistone nje zgjidhje?
2. Uniciteti: A eshte zgjidhja e veteme.
3. Qendrueshmeri: Nese ekuacioni diferencial ndryshon pak, a ndryshon dhe zgjidhja po ne
kete sasi?
Rendesia e ekzistences se zgjidhjes eshte triviale, perndryshe studimi i ekuacioneve diferencial nuk
do te ishte i dobishem. Per te kuptuar rendesin e unicitetit, le te kujtojme arsyen pse ne i studjojme
ekuacionet diferenciale. Zakonisht, ne diskutojme ekuacionet diferenciale dhe zgjidhjet e tyre per te
kuptuar disa fenomene te vecant ne natyre, inxhinieri ose ekonomi. Ne menyre te vecant, njerezit
qe punojne fushen aplikative deshirojne te dine se si duket zgjidhja, si sillet, si ndryshon etj. Per
kete qellim perdoren llogaritjet numerike. Megjithate, analizat numerike na tregojne vetem forma
te ”peraferta”. Pra, nese ekzistone me shume se nje zgjidhje, ne nuk mund ta dime se cila eshte
perafruar nga zgjidhja me ndimen e metodave numerike. Nese qendrueshmeria nuk plotesohet, ne
nuk mund te parashikojme se cfare do te ndodh nga eksperimentet numerike edhe pse zgjidhja mund
te jete e veteme.
1
2 Gentian Zavalani

e percaktuar per funksionin f per garantimin e ekzistences se nje zgjidhje te veteme

per problemin e vleres fillestare (1.1), (1.2) paraqiten ne teoremen e meposhteme.
Theorem 1.1 (Teorema Picard). Supozojmes se funksioni real (x, y) 7→ f (x, y)
eshte i vazhduar ne drejtkendeshin D i percaktuar nga x0 ≤ x ≤ xM , y0 − C ≤ y ≤
y0 + C; ku |f (x, y0 )| ≤ K per x0 ≤ x ≤ xM ; dhe f ploteson kushtin Lipshitz2 ekzistone
nje L > 0 i tille qe

(1.5) |f (x, u) − f (x, v)| ≤ L|u − v|, (x, u) ∈ D, (x, v) ∈ D

Supozojme qe
K
(1.6) C≥ (exp(L(xM − x0 ) − 1))
L
Atehere ekzistone nje funksion i vetem y ∈ C 1 [x0 , xM ] i tille qe y(x0 ) = y0 dhe
y 0 = f (x, y) per x ∈ [x0 , xM ]; per me teper

(1.7) |y(x) − y0 | ≤ C, x0 ≤ x ≤ xM

Argumenti qe perdoret ne vertetimin e teoremes se mesiperme na drejton te nje skeme

iterative eksplicite e cila konvergjone te zgjidhja y. Pra duke filluar me nje zgjidhje
konstante y(x0 ) = y0 , percaktojme iteracionet yn ne trajten,
Z x
(1.8) yn := y0 + f (s, yn−1 (s))ds
x0

Nga (1.8) shohim nje lidhje te rendesishem ndermjet ekuacioneve diferenciale dhe in-
tegraleve. Le ta shohim problemin e mesiperm nga kendeveshtrimi numerik. Zgjidhja
numerike e ketij problemi gjeneron nje varg vlerash x0 , x1 , . . . dhe vlerat korrespon-
duese y0 , y1 , . . . e tille qe yn perafron zgjidhjen y(xn ) ne xn :

(1.9) yn ≈ y(xn ), n = 0, 1, . . .

Hapi i metodes numerike percaktohet si

(1.10) h(n) = xn − xn−1

Nje forme me e pershtateshme e ekuacionit (1.8) do te ishte

Z x+h
(1.11) y(x + h) := y(x) + f (s, y(s))ds
x

Ne (1.11) nuk mund te perdoret kuadratura numerike sepse ekuacioni y(s) nuk njihet
(me perjashtim te rastit kur f (s, y(s)) = f (s)).
2. Metodat njehapshe. Metodat njehapshe e shprehin yn+1 ne funksion te
vleres yn . Forma me e thjeshte e nje metode njehapshe eshte metoda e Ejlerit (nga
para).
Jepet y(x0 ) = y0 , le te supozojme se kemi llogaritur yn , 0 ≤ n ≤ N − 1, N ≥ 1;
percaktojme

(2.1) yn+1 = yn + hf (xn , yn )

2 Nje ∂fi
konstante L ekzistone nese te gjithe ∂yj
jane te vazhdueshem dhe te kufizuar.
 Seminar Analiza Numerike me MATLAB (FIMIF) 3

Ne kete menyre duke realizuar suksesshem hapat n = 0, 1, 2, . . . , N − 1 mund te

llogaritim vlerat e yn ne pikat xn . Per te motivuar percaktimin e metodes Ejler, le
te shqyrtojme zberthimin ne seri te Tejlorit te y(xn+1 ) = y(xn + h) rreth xn , ku
y 0 (xn ) = f (xn , y(xn ))

(2.2) y(xn + h) = y(xn ) + hf (xn , y(xn )) + O(h2 )

Pas zevendesimit te y(xn ) dhe y(xn + h) respektivisht me perafrimet numerike te

cilat i shenojme me yn dhe yn+1 dhe duke injoruar termin O(h2 ), arrijm te metoda e
Ejlerit. Kodi ne matlab per metoden Ejler eshte:
x = x0 ;
y = y0 ;
w h i l e x <= x f
y = y + h∗ f ( x , y ) ;
x = x + h;
end
Ne te njejten menyre ne mund te gjenerojme dhe metoden Ejler nga pas

(2.3) yn+1 = yn + hf (xn+1 , yn+1 )

Ekuacioni (2.3) paraqet metoden Ejler implicite pasi vlera yn+1 varet nga vlera yn
dhe nga vetja nepermjet shprehjes f (xn+1 , yn+1 ), ndryshe nga (2.1) ku vlera yn+1
varet vetem nga vlera yn . Per shembull per ekuacionin diferencial
 
dy y
(2.4) = αy 1 −
dt β

Metoda Ejler nga para (2.1) shkruhet

 
yn
(2.5) yn+1 = yn + hαyn 1−
β

ndersa metoda Ejler nga pas (2.3) shkruhet

 
yn+1
(2.6) yn+1 = yn + hαyn+1 1 −
β

Metodat implicite jane me te kushtueshme se ato eksplicite, meqenese ne cdo nivel

xn+1 duhet zgjidhur nje ekuacion jolinear per te llogaritur yn+1 . Megjithate, metodat
implicite gezojne kushte qendrueshmerie shume me te mira se metodat eksplicite.
Shembull: Shqyrtojme problemin e vleres fillestare

(2.7) y 0 = y, y(0) = 1

me zgjidhje ekzakte y(t) = exp(t)

% y ’ = y , y ( 0 ) = 1 ; program i t h j e s h t e

h = 0.1; t = 0:h : . 6 ;
ye = exp ( t ) ;
y ( 1 ) = ye ( 1 ) ;
f o r i =1:6
4 Gentian Zavalani

y ( i +1) = y ( i ) + h∗y ( i ) ;
end
ye
y
e r r 1 = abs ( y−ye ) ;
l o g l o g ( t , e r r 1 , ’ k − ’)
%p l o t ( t , ye , ’ r ’ , t , y , ’ −b ’ )

Fig. 2.1: Zgjidhja numerike dhe ajo analitike e problemit te vleres fillestare y 0 =
y, y(0) = 1, gabimi ne kete rast sillet si O(h).

Shembull: Te zgjidhet problemin e vleres fillestare

(2.8) y 0 = 4 exp(0.8t) − 0.5y, y(0) = 2, t ∈ [0, 4]

me hap 1. Zgjidhja analitike e (2.8) eshte

4
y= (exp(0.8t) − exp(−0.5t)) + 2 exp(−0.5t)
1.3
Per implementimin e metodes Ejler mund te perdorim (2.1)

y(1) = y(0) + f (0, 2)(1)

ku y(0) = 2, pjerresia ne t = 0 eshte

f (0, 2) = 4 exp(0) − 0.5(2) = 3

Pra

y(1) = 2 + 3 = 5

Zgjidhja analitike ne t = 1 eshte

4
y= (exp(0.8(1)) − exp(−0.5(1))) + 2 exp(−0.5(1)) = 6.19463
1.3
 Seminar Analiza Numerike me MATLAB (FIMIF) 5

Gabimi relativ eshte

6.19463 − 5
r = | | × 100 = 19.28%
6.19463
Ne hapin e dyte:

(2.9) y(2) = y(1) + f (1, 5)(1) = 5 + [4 exp(0.8(1)) − 0.5(5)](1) = 11.40216

ndersa zgjidhja analitike ne t = 2 eshte 14.84392. Gabimi relativ ne perqindje eshte

23.19%. Ky gabim mund te zvogelohet duke perdorur nje hap me te vogel. Nje metode
njehapshe me saktesi O(h2 ) eshte metoda e rregullit trapez.
h
(2.10) yn+1 = yn + [f (xn , yn ) + f (xn+1 .yn+1 )]
2
Kjo metode eshte motivuar nga shkrimi
Z xn+1
(2.11) yn+1 − yn = y 0 (x)dx
xn

duke perafruar integralin ne (2.11) me rregullin trapez. Metoda e paraqitur ne (2.10)

eshte nje metode implicite pasi termi yn+1 figuron ne te dy anet e ekuacionit. Pra per
te llogaritur yn+1 nga yn+1 kerkohet dhe zgjidhja e nje ekuacioni jolinear. Ekuacioni
(2.10) mund te zgjidhet me metoden e Njutonit. Metoda e Ejlerit njihet ndryshe si
metoda Runge-Kuta e rendit te pare. Metoda e paraqitur ne (2.10) njihet ndryshe
si metoda Crank-Nicolson, kjo metode mund te fitohet edhe nga mbledhja e metodes
Ejler nga para me metoden Ejler nga pas.
3. Metodat Runge-Kuta. Per te gjeneruar nje metode te rendit te dyte, supo-
zojme nje formule integrimi te formes

(3.1) y(x + h) = y(x) + c0 f (x, y)h + c1 f [x + ph, y + qhf (x, y)]h

dhe percaktojme koeficientet c0 , c1 , p dhe q duke krahasuar (3.1) me serine e Tejlorit

1 00
(3.2) eq : 13y(x + h) = y(x) + y 0 (x)h + y (x)h2 + O(h3 )
2!
1
= y(x) + f (x, y)h + f 0 (x, y)h2 + O(h3 )
2
Kujtojme qe
∂f ∂f 0 ∂f ∂f
(3.3) f 0 (x, y) = + y = + f (x, y)
∂x ∂y ∂x ∂y
Pra (3.2) shkruhet ne formen
 
1 ∂f ∂f
(3.4) y(x + h) = y(x) + f (x, y)h + + f (x, y) h2 + O(h3 )
2 ∂x ∂y

Duke aplikuar serin e Tejlorit mbi termin e fundit te ekuacionit (3.1)

∂f ∂f
(3.5) f [x + ph, y + qhf (x, y)]h = f (x, y) + ph + qh f (x, y) + O(h2 )
∂x ∂y
6 Gentian Zavalani

Ne kete menyre ekuacioni (3.1) merr trajten

 
∂f ∂f
(3.6) y(x + h) = y(x) + c0 f (x, y)h + c1 f (x, y) + ph + qh f (x, y) h + O(h3 )
∂x ∂y

Duke krahasuar ekuacionin (3.6) me ate (3.4) gjejme se ekuacionet jane identik vetem
ne qofte se
1 1
(3.7) c0 + c1 = 1, pc1 = , qc1 =
2 2
Meqenese ne ekuacionin (3.7) kemi tre ekuacione dhe kater te panjohura, atehere
njerit prej parametrave mund ti japim nje vlere cfaredo.
Me poshte jepen dy metoda te njohura dhe koeficientet perkates
• Metoda Ejler e modifikuar c0 = 0, c1 = 1, p = 21 , q = 12
• Metoda Heun c0 = 12 , c1 = 21 , p = 1, q = 1
Versioni me popullor, i cili njihet thjesht me emrin metoda Runge Kuta ka formen e
meposhteme

(3.8) k1 = hf (x, y)
h k1
k2 = hf (x + , y + )
2 2
h k2
k3 = hf (x + , y + )
2 2
k4 = hf (x + h, y + k3 )
1
y(x + h) = y(x) + (k1 + 2k2 + 2k3 + k4 )
6

f u n c t i o n [ xZ , yZ ] = runKut4 ( f , x , y , xs , h )
% Metoda i n t e g r u e s e Runge Kuta .
% P e r d o r i m i : [ xZ , yZ ] = runKut4 ( Edif , x , y , xs , h )
i f s i z e ( y , 1 ) > 1 ; y = y ’ ; end
xZ = z e r o s ( 2 , 1 ) ; yZ = z e r o s ( 2 , l e n g t h ( y ) ) ;
xZ ( 1 ) = x ; yZ ( 1 , : ) = y ;
i = 1;
w h i l e x < xs
i = i + 1;
h = min ( h , xs − x ) ;
K1 = h∗ f e v a l ( f , x , y ) ;
K2 = h∗ f e v a l ( f , x + h / 2 , y + K1 / 2 ) ;
K3 = h∗ f e v a l ( f , x + h / 2 , y + K2 / 2 ) ;
K4 = h∗ f e v a l ( f , x+h , y + K3 ) ;
y = y + (K1 + 2∗K2 + 2∗K3 + K4 ) / 6 ;
x = x + h;
xZ ( i ) = x ; yZ ( i , : ) = y ; % Rruaj z g j i d h j e n .
end

f u n c t i o n p r i n t z ( xz , yz , f r e q )
%Programi r e a l i z o n p r i n t i m i n e z g j i d h j e v e p e r s i s t e m i n
%e e k u a c i o n e v e d i f e r e n c i a l e ne t r a j t e n
%V l e r a f r e q p e r c a k t o n numrin e v a r i a b l a v e t e p e r d o r u r a ne k r i j i m i e
 Seminar Analiza Numerike me MATLAB (FIMIF) 7

%s i s t e m i t t e r e n d i t t e p a r e ne s h e m b u l l i n e meposhtem e s h t e 2
%%%%%%%%%%%%%%%
%f r e q =2; %%
%%%%%%%%%%%%%%
%%% x y1 y2 %%
%%% . . . %%
%%% . . . %%
[m, n ] = s i z e ( yz ) ;
i f f r e q == 0 ; f r e q = m; end
head = ’ x ’ ;
for i = 1:n
head = s t r c a t ( head , ’ y ’ , num2str ( i ) ) ;
end
f p r i n t f ( head ) ; f p r i n t f ( ’ \ n ’ )
f o r i = 1 : f r e q :m
f p r i n t f ( ’ % 1 4 . 4 e ’ , xz ( i ) , yz ( i , : ) ) ; f p r i n t f ( ’ \ n ’ )
end
i f i ˜= m; f p r i n t f ( ’ % 1 4 . 4 e , xx (m) , yy (m, : ) ’ ) ;
end
Shembull: Nje anije kozmike leshohet me shpejtesi v0 = 6700 m/s nga nje lartesi
H = 772 km mbi nivelin e detit me drejtimi si ne figure Ekuacionet diferencial qe

pershkruan levizjen e anijes kozmike jane:

GMT 2r0 θ0
(3.9) r00 = rθ02 − , θ00 = −
r2 r

ku r dhe θ jane kordinatat polare te anijes kozmike, ndersa G = 6.672×10−11 N 2 /kg 2

eshte konstantia gravitacionale, MT = 5.97 × 1024 kg masa e tokes RT = 6378.14 km
rrezja e tokes
• Nxirrni ekuacionet diferenciale te rendit te pare3 dhe kushtet fillestare ne
formen y 0 = f (x, y), y(0) = y0 .
• Te perdoret metoda Runge-Kuta per integrimin e ekuacioneve nga koha e
leshimit deri ne çastin qe anija kozmike godet token. Rezultati te paraqitet i
tabeluar. Te percaktohet θ e perplasjes.
Pjesa 1 GMT = 3.9860 × 1014 m3 /s2 .

3 Nje ekuacion diferencial i rendit n

y (n) = f (x, y, y 0 , . . . , y (n−1) )

mund te trasformohet ne n ekuacione diferencial te rendit te pare. Duke perdorur shenimet

y1 = y, y2 = y 0 , y3 = y 00 , . . . , yn = y (n−1)
8 Gentian Zavalani

Le te shenojme
 
 
y1 r
 y2   r0 
(3.10)  y3  =  θ
y=   

y4 θ0

sistemi ekuivalent i rendit te pare eshte

 
y1
 0 
y1
0   y y 2 − 3.9860×1014
y2 

 0 3 y02
y0 = 

(3.11)  y30  = y = 


 y3 
y40 − 2yy10y3

me kushtet fillestare

(3.12) r(0) = RT + H = 7.15014 × 106 m

r0 (0) = 0
θ(0) = 0
0 v0 −3
θ (0) = = 0.937045 × 10 rad/s
r(0)

7.15014 × 106
 
 0 
(3.13) y(0) =  
 0 
0.937045 × 10−3

Pjesa 2 Kodi ne Matlab i cili kthen ekuacionin diferencial

f u n c t i o n F = shembull ( x , y )
F = zeros (1 ,4);
F(1) = y ( 2 ) ;
F ( 2 ) = y ( 1 ) ∗ y ( 4 ) ˆ 2 − 3 . 9 8 6 0 e14 /y ( 1 ) ˆ 2 ;
F(3) = y ( 4 ) ;
F ( 4 ) = −2∗y ( 2 ) ∗ y ( 4 ) / y ( 1 ) ;
Me instruksionet ne vijim perfundojme dhe zgjidhjen e ketij problemi.
>> x = 0 ; y = [ 7 . 1 5 0 1 4 e6 0 0 0 . 9 3 7 0 4 5 e − 3 ] ;
>> x M = 1 2 0 0 ; h = 5 0 ; f r e q = 2 ;

marrim ekuacionet diferenciale te rendi te pare

y10 = y2
y20 = y3
y30 = y4
..
.
0
yn = f (x, y1 , y2 , . . . , yn )
 Seminar Analiza Numerike me MATLAB (FIMIF) 9

>> [ Z g j i x , Z g j i y ] = runKut4 ( shembull , x , y , x M , h ) ;

>>p r i n t z ( Z g j i x , Z g j i y , f r e q )
x y1 y2 y3 y4
0 . 0 0 0 0 e+00 7 . 1 5 0 1 e+06 0 . 0 0 0 0 e+00 0 . 0 0 0 0 e+00 9 . 3 7 0 4 e −04
1 . 0 0 0 0 e+02 7 . 1 4 2 6 e+06 −1.5173 e+02 9 . 3 7 7 1 e −02 9 . 3 9 0 4 e −04
2 . 0 0 0 0 e+02 7 . 1 1 9 8 e+06 −3.0276 e+02 1 . 8 7 9 4 e −01 9 . 4 5 0 4 e −04
3 . 0 0 0 0 e+02 7 . 0 8 2 0 e+06 −4.5236 e+02 2 . 8 2 9 2 e −01 9 . 5 5 1 5 e −04
4 . 0 0 0 0 e+02 7 . 0 2 9 4 e+06 −5.9973 e+02 3 . 7 9 1 1 e −01 9 . 6 9 5 1 e −04
5 . 0 0 0 0 e+02 6 . 9 6 2 2 e+06 −7.4393 e+02 4 . 7 6 9 7 e −01 9 . 8 8 3 2 e −04
6 . 0 0 0 0 e+02 6 . 8 8 0 8 e+06 −8.8389 e+02 5 . 7 6 9 3 e −01 1 . 0 1 1 8 e −03
7 . 0 0 0 0 e+02 6 . 7 8 5 6 e+06 −1.0183 e+03 6 . 7 9 5 0 e −01 1 . 0 4 0 4 e −03
8 . 0 0 0 0 e+02 6 . 6 7 7 3 e+06 −1.1456 e+03 7 . 8 5 2 0 e −01 1 . 0 7 4 4 e −03
9 . 0 0 0 0 e+02 6 . 5 5 6 8 e+06 −1.2639 e+03 8 . 9 4 5 9 e −01 1 . 1 1 4 3 e −03
1 . 0 0 0 0 e+03 6 . 4 2 5 0 e+06 −1.3708 e+03 1 . 0 0 8 3 e+00 1 . 1 6 0 5 e −03
1 . 1 0 0 0 e+03 6 . 2 8 3 1 e+06 −1.4634 e+03 1 . 1 2 6 9 e+00 1 . 2 1 3 5 e −03
1 . 2 0 0 0 e+03 6 . 1 3 2 9 e+06 −1.5384 e+03 1 . 2 5 1 2 e+00 1 . 2 7 3 7 e −03
Anija kozmike e godet token kur r = RT = 6378.14 km . Kjo ndodh ndermjet
kohes t = 1000 dhe t = 1100 s. Le te jete 1000 + δt koha e goditjes, nga ku
mund te shkruajm

(3.14) (1000 + δt)r = RT

Duke e zberthyer ne seri te Tejlorit dhe duke marr dy termat e pare

(3.15) 1000r + r0 (1000)δt = RT

64350 × 106 + (−1/3708 × 103 )δt = 6.37814 × 106

Koha e goditjes se tokes eshte δt = 34.184 s

Kendi θ i perplasjes mund te percaktohet ne te njejten menyre. Duke e
zberthyer ne seri te Tejlorit dhe duke marr dy termat e pare, kemi

(3.16) θ(1000 + δt) = 1000θ + θ0 (1000)δt

= 1.0083 + (1.1605 × 10−3 )(34.184) = 1.048 rad = 60o

REFERENCES

[1] E. Suli, David F. Mayers., An Introduction to Numerical Analysis,First published(2003),

Cambridge University Press.
[2] A. Quarteroni, F. Saleri., Scientific Computing with MATLAB and Octave,Second Edi-
tion(2006),Springer.