1

Informacioni sistemi u saobradaju i komunikacijama

PREDAVANJE 3.
Klasifikacija i vrste informacionih sistema

Klasifikacija informacionih sistema se moe izvriti na osnovu vie kriterija, npr:
1) Na osnovu primjenjenih sredstava rada, informacioni sistemi mogu biti:
- manuelni-neautomatizovani (klasini) informacioni sistemi,
- automatizovani ili raunarom podrani IS - karakteriu se time to je obrada i izdavanje
informacija o realnom sistemu automatizovana.

2) Na osnovu namjene (prema objektnim sistemima koje informacioni sistemi podravaju):
- opti (poslovni) informacioni sistemi,
- raunovodstveno - knjigovodstveni informacioni sistemi (RK),
- informacioni sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja,
- tehniki ili proizvodno - tehniki informacioni sistemi,
- sistemi za planiranje i upravljanje procesima rada - principijelno se odnose na prekidne
procese rada,
- sistemi za nadzor procesa rada - odnose se na kontinualne procese rada, to je procesna
informatika,
- sistemi specijalne namjene.
Dakle, prema nainu izvoenja operacija IS se dijele na neautomatizovane i automatizovane. U
neautomatizovanim IS sve procese izvrava ovjek koristedi svoje sposobnosti. U automatizovanim IS
procesi se izvravaju uz podrku odreenih automata, odnosno IS iji se procesi izvravaju uz podrku
raunara.
Integralni informacioni sistem, pored funkcionalnih komponenti, mora imati i strukturu koja daje
specifinu podrku razliitim nivoima menadmenta. Razliiti nivoi menadmenta imaju razliite potrebe
za informacijama, pa tako i za razliitim IS. Naime, postoje razliite podjele informacionih sistema
(prema razliitim kriterijima), a od posebnog znaaja je podjela sistema specijalne namjene:
Transakcioni informacioni sistemi [Transaction Processing System TPS], a upotrebljavaju se i
sinonimi DPS (Data Processing System), OIS (Operations Information System) ija je namjena da
evidentiraju i obrauju podatke o poslovnim transakcijama.
UIS - upravljaki informacioni sistemi [Management Information System - MIS], koji imaju
zadatak da podravaju upravljaku funkciju na osnovu dokazanih matematikih/statistikih
metoda i namjenjeni su za podrku taktikog planiranja i kontrole.
SPO - sistemi za podrku odluivanju [Decision Support System - DSS+, koji slue za odluivanje
na osnovu nestrukturiranih podataka iz razliitih izvora.

2
Izvrni informacioni sistemi *Executive Information System - EIS], koji predstavljaju podvarijantu
IS za izvrne rukovodioce.
ES - ekspertni sistemi [Expert Systems - ES+, odnosno sistemi sa ugraenim znanjem i
simulacijom zakljuivanja i uglavnom slue za podrku viem menadmentu.
Sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja [Office Automation Systems - OAS].
Sistemi za grupnu podrku *Group Support System, Groupware - GSS].
Informacioni sistem tehnolokog i/ili organizacionog (poslovnog) sistema jest onaj dio tog sistema koji
stalno obezbjeuje potrebne informacije za sve nivoe upravljanja i odluivanja i sa te take gledita
moe mu se pridruiti atribut upravljaki i definisati na sljededi nain: upravljaki informacioni sistem je
sistem koji prenosi, uva i obrauje podatke i informacije potrebne za upravljanje.
Operativni informacioni sistemi, kao posebna vrsta informacionih sistema, su glavni proizvoai
informacija za vie klase informacionih sistema. Iako nisu direktno orijentisani prema odluivanju,
izlazne informacije ovih sistema predstavljaju ulazne veliine za druge klase informacionih sistema.
Upravo zbog tih svojih karakteristika, ovi informacioni sistemi su podloga za razvoj viih klasa
informacionih sistema.
Sistem za podrku odluivanju je interaktivni i na raunaru zasnovan informacioni sistem koji pomae u
donoenju odluka na osnovu nestruktuiranih podataka.

Tabela. Usporedba glavnih osobina transakcijskog i analitikog informacionog sistema
Transakcijski IS Strateki IS
Trenutni podaci stanja i prometa Povijesni podaci stanja i prometa
Dinamiki podaci Uglavnom statiki podaci
Ponavljajuda obrada Ad hoc obrada po zahtjevu
Visok nivo transakcijske aktivnosti Nizak / srednji nivo transakcijske aktivnosti
Predvidljiv nain koritenja Nepredvidljiv nain koritenja
Transakcijski orijentiran Analitiki orijentiran
Aplikativno orijentiran Orijentiran prema podruju
Podrka svakodnevnom odluivanju Podrka stratekom odluivanju
Posluuje veliki broj korisnika Posluuje manji broj korisnika
Sadri detaljne podatke Sadri grupirane (manje detaljne) podatke


3
Sredinom 50-tih godina javlja se vjetaka inteligencija VI (Artificial Intelligence AI) kao disciplina
usmjerena na razumijevanje ovjekove inteligencije kroz konstruisanje raunarskih programa koji
oponaaju inteligentno ponaanje. Jedno od podruja vjetake inteligencije su sistemi zasnovani na
znanju koje obuhvata ekspertne sisteme ES. Prema nekim shvatanjima, ekspertni sistemi mogu da
budu shvadeni kao poseban oblik sistema podrke odluivanju, dok prema drugim shvatanjima oni
predstavljaju novi stepen razvoja u evolucionoj ljestvici informacionih tehnologija. Ekspertni sistem je
inteligentni raunarski program koji se koristi znanjima i procedurama zakljuivanja radi rjeavanja
problema koji su dovoljno teki da njihovo rjeavanje zahtijeva ovjekovu ekspertizu.
Automatizovana kancelarija (Office Automation OA) je izraz koji oznaava primjenu savremene
informacione tehnologije u realizaciji aktivnosti kancelarijskih poslova sa ciljem da se osigura njihova
veda produktivnost, a time doprinese viem nivou efikasnosti i efektivnosti funkcionisanja organozacije.
Automatizacija kancelarije obuhvata sljedede grupe poslova:
- komunikacija unutar organizacije (Electronic Mail),
- komunikacija izmeu organizacija (Electronic Data Interchange EDI),
- planiranje radnog vremena (Time managment & Planing),
- upravljanje projektima (Project managment),
- obrada dokumenata (Text Procesing) i obrada grafike (Graphics Editor),
- arhiviranje i pretraivanje dokumenata (Document Library),
- priprema upravljakih odluka (Calculator, Spreadsheet),
- memorisanje i pretraivanje dijela poslovnih podataka (Data Base),
- priprema i realizacija poslovnih sastanaka.

Prema nekim shvatanjima sve prethodno navedene oblasti primjene, zajedno sa automatskom obradom
podataka AOP predstavljaju jedan cjelovit sistem informacioni sistem zasnovan na primjeni raunara
(Computer Based Information System CBIS).
Tabela. Upravljaki nivoi i informacioni sistemi
Informacioni sistem Informacije, kada? Korisnici, ko? Upravljanje
Transakcioni informacioni
sistemi
Obrada podataka,
dnevno
Nii menadment Operativno
Upravljaki informacioni sistemi Zbirne, periodine
Srednji
menademnt
Taktiko
(trendovi)
Sistemi za podrku odluivanju Sintetizovane, ad-hoc Vii menadment Strategijsko

Po nainu primjene razlikujemo sljedede osnovne vrste IS:
informacioni sistemi za pronalaenje i skladitenje informacija,
informacioni sistemi za obradu podataka.
Kao ilustraciju informacionih sistema za skladitenje i pronalaenje informacija moemo navesti slubu
informisanja u gradu, koja sadri podatke o stanovnicima. Korisnici takvog sistema mogu na osnovu

4
imena saznati broj telefona istog. Obradanje korisnika sistemu za obradu podataka prije svega dovodi do
auriranja podataka, dok izlazne informacije ne moraju uvijek direktno postojati i esto su rezultat
obrade skladitenih podataka. Primjer informacionog sistema za obradu podataka je IS banke koji sadri
podatke o ulozima klijenata. Vedina izlaza bankarskih informacija predstavlja obradu podataka u nekom
periodu.
Sistemi za podrku odluivanju
Prednosti upotrebe DSS su: postizanje vedeg kvaliteta odluke, poboljanje komunikacije, smanjenje
trokova, povedana produktivnost, uteda vremena, poboljano zadovoljstvo potroaa i zaposlenih.
Ogranienja DSS:
- DSS mogu biti napravljeni za prilino usku i specifinu oblast primjene.
- neke ljudima uroene vjetine i talenti ne mogu biti ugraeni u dananje DSS,
- DSS je ogranien na znanje koje posjeduje, odnosno ograniene su mu sposobnosti da stekne
nova znanja i ogranien je vrstama obrade znanja koju njegov software moe da izvri,
- mogudnosti DSS su ograniene mogudnostima kompjutera (hardware i OS) koji se koriste,
- jezik kojim korisnici treba da saopte svoje zahtjeve ograniava broj korisnika na one koji
prihvataju ovakav nain izraavanja,

Klasifikacija DSS:
1. Power smatra da osnovnu podelu DSS treba izvriti prema namjeni na:
- Enterprise-wide (DSS namenjene preduzedima),
- Desktop DSS (DSS za rad jednog korisnika).

2. Holsapple & Whinston smatraju da postoji est razliitih grupa DSS:
- Text-oriented DSS (orijentisani na tekst),
- Database-oriented DSS (bazirani na bazama podataka),
- Spreadsheet-oriented DSS (tabelarni rad),
- Solver-oriented DSS (rjeavanje),
- Rule-oriented DSS (pravila),
- Compound DSS (sloeni DSS).

Komponente DSS (Decision Support System) su:
- podsistem za upravljanje podacima,
- podsistem za upravljanje modelima,
- podsistem za upravljanje znanjima,
- korisniki interfejs i korisnik.


5

Slika. Komponente DSS (Decision Support System)

Podsistem za upravljanje podacima se sastoji iz: baze podataka DSS, DSS (Decision Support System),
direktorijuma sa podacima i upita.
Baza podataka predstavlja kolekciju meusobno povezanih podataka organizovanih prema potrebama i
strukturi organizacije, koji mogu da se koriste od strane jednog ili vie korisnika, za jednu ili vie
aplikacija. Vedi DSS posjeduju bazu podataka u okviru skladita podataka - Data Warehouse.
Razlikuju se podaci koji potiu iz spoljanjih izvora (Internet, podaci iz industrijske grane, sa trita,
dravni propisi...) i unutranjih izvora (sama organizacija). Veza izmeu spoljanjih podataka i DSS se
moe ostvariti preko baze podataka DSS-a ili direktnim unoenjem podataka koritenjem aplikacije.
Proces kreiranja DB ili DW preko spoljanjih izvora naziva se ekstrakcija. Sistem za upravljanje bazom
podataka DBMS (Database Management System) omogudava upravljanje ekstrakcijom podataka.
Podaci: unutranji i
spoljanji
Drugi raunarski
zasnovani sistemi
Upravljanje
podacima
Upravljanje
znanjem
Korisniki
interface
Korisnik
Upravljanje
modelima

6

Slika. Struktura DSS

Podsistem za upravljanje znanjem (Intelligent Decision Support Systems IDSS; Knowledge-baseg DSS) se
izdvaja od ostalih zbog postojanja baze znanja, to omogudava pruanje korisniku ekspertize o
postavljenom problemu.
Podsistem za upravljanje modelima se sastoji iz: baze modela, sistema za upravljanje bazom modela,
jezika za modeliranje, direktorijuma modela, komandnog procesora.
Podsistem korisniki interfejs se sastoji iz: sistema za upravljanje korisnikim interfejsom, jedinice za
prevoenje na prirodan jezik, terminala, printera, plotera i sl. Ovaj podsistem pokriva sve aspekte
komunikacije izmeu korisnika i sistema za podrku menadmentu, dakle, ne odnosi se samo na
hardware i software, ved na faktore koritenja i pristupanosti sistema. Ima veliki znaaj kako za
korisnike sistema, tako i za projektante IS. Od kvaliteta korisnikog interfejsa zavisi mogudnost upotrebe
i prhvatljivosti sistema od strane korisnika.
Sistemi za grupnu podrku
GDSS (Group Decision Support Systems) je interaktvivni, raunarski sistem koji pomae nizu donosioca
odluka u rjeavanju nestruktuiranih problema, koji rade zajedno kao grupa. Meu komponente GDSS
spadaju: hardware, software, korisnici i procedure. Software ine baza podataka, baza modela, program
za upravljanje sistemom i fleksibilan korisniki intefejs. Svaki lan grupe preko svog kompjutera ima
Korisnikova dilema
Definisanje i formulacija
problema
Obrada od strane DSS
Prezentacija alternativa
Korisnikov izbor
Projekcija posljedica
Informacija za bududu upotrebu
Opis situacije Opis domena
Ekspertsko
rezonovanje i
logika
Znanje
Informacija
Izvori podataka
Drutveni faktori Ekonomski faktori

7
pristup glavnom procesoru preko mree (LAN, WLAN, Internet i sl.). Osim pristupa GDSS, svi lanovi
grupe imaju pristup istoj bazi podataka i bazi modela. Pogodnosti koje prua upotreba GDSS su:
- smanjenje trokova do ak 90%, dostizanje konkurentskih prednosti,
- podsticanje inovativnih aktivnosti,
- smanjenje duine trajanja procesa odluivanja,
- poboljanje komunikacije,
- dobra koordiniranost rada lanova grupe, itd.

Najvanije karakteristike GDSS:
- posebno projektivani IS, a ne kombinacija postojedih komponenata,
- projektovani sa ciljem da podre grupu donosioca odluka u njihovom radu,
- odlikuju se lahkodom i jednostavnodu upotrebe,
- mogu biti projektovani za jedan tip problema ili razliite organizacione nivoe,
- ohrabruju generisanje ideja, reavanje konfliktnih stavova ili slobodu izraavanja,
- sadre ugraene mehanizme koji onemogudavaju razvoj negativnih grupnih ponaanja.
Ekspertni sistemi
Pojavom ES (Expert Systems) znatno je olakan rad na onim mjestima odluivanja gdje se donose veoma
sloene ili veoma znaajne odluke. ES su programski sistemi koji sadre ljudsko znanje i koriste ga u
rjeavanju problema iz oblasti vjetake inteligencije. ES podrazumijeva uspostavljanje, unutar raunara,
dijela vjetine nekog eksperta koja se bazira na znanju i u takvom je obliku da sistem moe da ponudi
inteligentan savjet ili da preduzme inteligentnu odluku o funkciji koja je u postupku. Poeljna dopunska
karakteristika, koju mnogi smatraju osnovnom, je sposobnost sistema da na zahtjev verifikuje svoju liniju
rezonovanja, tako da direktno obavjetava korisnika koji postavlja pitanje. Nain ostvarivanja je
programiranje na bazi pravila.
Postoje dvije grupe ES: ES koji analiziraju neki problem, ES koji vre sintezu u procesu rjeavanja
problema.
Prema vrsti informacija koju pruaju, ES se dijele na:
- Samostalni samostalno izvode proces donoenja odluke i planiranja bududih pravaca akcije, a
korisnika izvjetavaju o primjenjenim postupcima i razlozima za usvajanje odreene procedure.
- Konsultantski pruaju razne konsultanste usluge, tj. pomau korisnicima na nain na koji bi i
ivi ekspert pruio svoje miljenje.
- Savjetniki mogu ih koristiti i eksperti, ali i ostali korisnici kojima je potreban savjet u
odgovarajudim situacijama.
- Sistemi za ispitivanje ta bi bilo ako... omogudavaju razmatranje odreenih situacija u kojima
je potrebno predvidjeti efekte primjene alternativnih akcija.

Prema Turban & Aronson postoje sljedede vrste ES:

8
- Knowledge-based ES (zasnovani na znanju),
- ES zasnovani na pravilima,
- Frame-based ES (zasnovani na okvirima),
- Hybrid ES,
- Ready-made, Off-the-shelf Systems (spremni za rad),
- Model-based ES (zasnovani na modelima),
- Real-time ES (rade u realnom vremenu).

Goodwin & Wright navode sljedede vrste ES:
- ES koji se javljaju kod komplikovanih istraivakih projekata ili potencijalno nerjeivih problema,
gdje je potrebno razviti novi nain prezentovanja ili izlaganja znanja.
- ES koje su izgradili konsultanti putem koritenja specijalno razvijenih koljki (shells). ES shells
sadre sve komponente kao i posebno razvijeni ES, s tom razlikom to im je baza znanja prazna,
otuda i naziv prazni ili okvirni ES. Korisnik koljke ES sam popunjava bazu znanja, unosedi u nju
pravila koja se odnose na probleme koje je potrebno da njegov ES rjeava (XiPlus, EXSYS
Professional, BEST Blackboard-based Expert System Toolkit).

ES posjeduju sedam dimenzija: ekspertiza, rezonovanje manipulacijom simbola, opta sposobnost
rjeavanja problema u datom domenu, sloenost i teina, reformulacija, rezonovanje o sebi, vrsta
zadatka za ije se obavljanje sistem izgrauje.
Zadaci koje ES uspjeno rjeavaju: inetpretacija podataka kojim se opisuju razliite situacije ili stanja
sistema, dijagnostika i servisiranje, planiranje, predvianje i prognoziranje, dizajn, mjerenje, otkrivanje
kvarova u sloenim tehnikim sistemima, analiza i konsultacije, kontrola.
Model jednostavnog ES sastoji se iz etiri dela: baza znanja, mehanizam za zakljuivanje, korisniki
interface, radna memorija.
Znanje eksperta se uva u nizu fajlova nazvanih Baza znanja. Najede je znanje predstavljeno pomodu
if ... then pravila. Mehanizam za zakljuivanje koristi bazu znanja kako bi se obezbjedila nova
informacija. Preko korisnikog interfejsa se omogudava komunikacija izmeu ES i korisnika. Radna
memorija sadri detalje o stanju znanja sistema u odreenom trenutku.

9


Slika. Model jednostavnog ES
Hibridni sistemi
HS nastaju integracijom dva ili vie kompjuterski baziranih IS. Razvijeno je vie klasa HS, a meu osnovne
spadaju integracija DSS i ES, integracija ES i neuronskih mrea, aspekti globalne integracije vie IS. Oblici
integracije dva ili vie IS meusobno se razlikuju po arhitekturnim rjeenjima spajanja sistema.
Integracija ES i DSS se moe izvesti na dva osnovna naina:
1. ES integrisan kao DSS komponenta,
2. ES kao posebna komponenta DSS.

Korisnik
Podrka
Interface, sredstva za rukovanje
fajlovima, sredstva za pruanje
objanjenja, alat za rukovanje bazom
znanja
Mehanizam za
zakljuivanje
Baza znanja Radna memorija

10

Slika. Hibridni IS

Kao najkompleksniji oblik integracije kompjuterski baziranih IS za podrku odluivanju smatra se tzv.
Globalna integracija, koja moe ukljuivati nekoliko tehnologija za podrku menadmentu i nekoliko
kompjuterskih IS, ili ak povezivanje sa sistemima iz druge organizacije.
Varijante HS:
- Kompletno preklopljen sistem ima dualnu prirodu, tj. zasnovan je i na znanju i na neuronskoj
mrei. Pomodu ureaja za konverziju sistem moe da se prikae ili kao ES ili kao neuronska
mrea, u zavisnosti od elje korisnika.
- Parcijalno preklopljen sistem posseduje karakteristike i ES i neuronske mree, ali ova dva
sistema u ovom sluaju komuniciraju preko kompjuterske memorije ili neke spoljanje baze
podataka.
- Paralelni ES i neuronska mrea rade zajedno, paralelno, i ne dijele svoju unutranje strukturu
podataka, a komuniciraju preko ulaznih i izlaznih ureaja i datoteka;
- Sekvencijalni izlaz iz jednog od komponentnih sistema ulaz u drugi.
- Povezani ili ugraeni ES ugraen u neuronsku mreu ili obrnuto (gost i domadin), a korisnik vidi
samo jedan sistem (domadina).

U okviru savremenih modela globalne integracije kompjuterskih IS ukljuene su i brojne napredne
tehnologije radi poboanja karakteristika modela. U okviru filtracije podataka se ukljuuju inteligentni
agenti ili pretraivai koji znatno skraduju vrijeme potrebno da se izdvoje neophodne informacije.
Baza
podataka
Baza modela
Baza znanja
Reporti
Predvianje,
prognoze
Preporuene
akcije
Objanjenja,
savjet
Analiza i obrada
EIS
MBMS DBMS
Ekspertni
sistem
Hardware &
software
Donosilac
odluke
Povratna sprega
Interaktivna
povratna sprega
Obrada
Ulaz
Izlaz

11
Takoer, postoji tenja da se itav model uskladi sa protokolima standardnim za prikljuivanje sistema
na globalnu kompjutersku mreu Internet. Koncept virtuelnog poslovanja predstavlja jo jedan aspekt
trgovine u bududnosti.