Prakticni Uvod U Evropske Standarde Protiv Diskriminacije PDF

PRAKTINI UVOD U EVROPSKE STANDARDE
PROTIV DISKRIMINACIJE
Nemaka fondacija za meunarodnu pravnu saradnju (IRZ) je podrala tampanje

ove knjige, a gledita sadrana u knjizi ne podrazumevaju nuno i stav IRZ-a.
Izdava:
IRZ (Deutsche Stiftung fr internationale rechtliche Zusammenarbeit e.V.)
,,Nemaka fondacija za medjunarodnu pravnu saradnju
Za izdavaa:
dr Stefan Prner
Redakcija:
Dragana Radisavljevi, Dana Trajev, Milena Uebrka
tampa:
ATC, Beograd
Tira:
1000
Beograd, 2013
Prevod za pojedine delove publikacije:
Ines Metrovi, Zagreb
Struno lektorisanje prevedenih delova:
prof. dr. Zlatan Meki
Publikacija je objavljena u okviru projekta ,,Uvoenje evropskih standarda protiv

diskriminacije u Crnoj Gori i drugim dravama u regionu, u saradnji sa savetnikom predsednika Vlade Crne Gore za ljudska prava i zatitu od diskriminacije, i
uz podrku nemakog Ministarstva za inostrane poslove.
PRAKTINI UVOD U EVROPSKE

STANDARDE PROTIV
DISKRIMINACIJE
IRZ
Beograd, 2013.
SADRAJ
UVODNA NAPOMENA
13
PREDGOVOR
15
POGLAVLJE A
21
ZNAAJ TEME ZATITA OD POVREDE

LJUDSKIH PRAVA I DISKRIMINACIJE
(prof. dr Zlatan Meki/dr Stefan Prner)
I
Antidiskriminacijska politika je zadaa drave na svim razinama
21
II
Opseg zatite antidiskriminacijskog prava
22
III Antidiskriminacijsko pravo je zatita ljudskih prava
23
Saetak uz poglavlje A
24
POGLAVLJE B
27
RAZGRANIENJE ODREDABA O ZABRANI DISKRIMINACIJE

EVROPSKE KONVENCIJE O LJUDSKIM PRAVIMA U ODNOSU
NA DRUGE MEHANIZME ZATITE
I
Uvodna napomena
27
II
Pregled razvoja na podruju zatite ljudskih prava u drugog

polovici 20. vijeka
28
1. Opa deklaracija o pravima ovjeka Ujedinjenih nacija
28
2. Sustav zatite ljudskih prava Vijea Evrope
28
a) Osnivanje Vijea Evrope
28
b) Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda

(skraeno: EKLJP)
29
5
c) Evropski sud za ljudska prava (ESLJP)
31
aa) Openito o ulozi Evropskog suda za ljudska prava
31
bb) Suci Evropskog suda za ljudska prava
31
cc) Ustroj Evropskog suda za ljudska prava
31
dd) Tri vrste postupaka pred Evropskim sudom za ljudska prava
32
ee) Uinci presuda Evropskog suda za ljudska prava
32
ff) Evropski sud za ljudska prava kao rtva vlastitog uspjeha
32
gg) Visoka stopa neuspjenih zahtjeva pred ESLJP-om
33
hh) Drave regiona i Evropski sud za ljudska prava
33
3. Evropska unija i Povelja temeljnih prava Evropske unije
34
4. Zatita ljudskih prava kroz nacionalno pravo
36
Saetak uz poglavlje B
37
POGLAVLJE C
41
ZATITA LJUDSKIH PRAVA PREMA

EVROPSKOJ KONVENCIJI O LJUDSKIM PRAVIMA
I
Postupak pred Evropskim sudom za ljudska prava
41
1. Uvodni komentar i napomene o praktinoj obradi sluajeva
41
a) Znaenje postupka pred Evropskim sudom za ljudska prava
41
b) Daljnja prevedena i besplatna pomagala za rad koja se
41
mogu nai na internetu
II
c) Pomagala za rad iz priloga ove publikacije
42
Odabrane napomene o doputenosti pojedinanih zahtjeva
43
1. lan 34. Evropske konvencije o ljudskim pravima
43
2. Iscrpljivanje pravnih sredstava
43
3. Rok od est mjeseci
44
4. Obrazac za zahtjev pred Evropskim sudom za ljudska prava
44
5. Napomene o ostalim formalnostima

(zastupanje, jezik, besplatna pravna pomo itd.)
45
III Napomene o osnovanosti pojedinanih zahtjeva zbog diskriminacije
46
1. Primjenjivost Evropske konvencije o ljudskim pravima
46
2. Podruje primjene prava iz Konvencije
46
a) Opseg zabrane diskriminacije prema l. 14 EKLJP-a
46
b) Diskriminacija s obzirom na Konvencijom priznata materijalna

prava kao prethodno injenino stanje ili Voraustatbestand
(naelo akcesornosti)
47
c) O pojedinim zatienim osnovama
47
d) Uvoenje ope zabrane diskriminacije Protokolom br. 12
48
u pojedinim dravama
aa) Openito o Protokolu br. 12.
48
bb) Protokol br. 12 i drave regiona
49
3. Zadiranje u prava ili neispunjavanje pozitivnih obveza
50
4. Razliiti oblici diskriminacije
50
a) Pregled razliitih oblika diskriminacije
50
b) Direktna diskriminacija
51
c) Indirektna diskriminacija
52
d) Uznemiravanje
53
e) Seksualno uznemiravanje
53
5. Doputeno nejednako postupanje zbog objektivnih razloga (opravdanja) 53

IV Pitanja tereta dokazivanja u antidiskriminacijskom pravu
55
1. Openito o pitanju dokazivanja u antidiskriminacijskom pravu
55
2. Podijeljeni teret dokazivanja
55
3. Okolnosti koje ne treba dokazivati
56
a) Subjektivna namjera diskriminacije
56
b) Pravno znaenje statistika i iskustvenog znanja kod dokazivanja
56
Odabrana literatura iz regiona
58
Saetak o pitanjima povezanim s dokazivanjem
60
POGLAVLJE D
63
NEKOLIKO ODABRANIH PRIMJERA ZATIENIH OSNOVA

I
II
ZATITA RODNE RAVNOPRAVNOSTI

(Prof. dr Zorica Mrevi)
63
a) Koje su zatiene pravne vrednosti
63
b) Koji je znaaj zatite tih pravnih vrednosti u regionu
63
c) Dodatne informacije o sluajevima
64
d) Dodatne informacije o pravnom znaaju sluajeva ta

presuda donosi novo
64
e) Rezime najvanijih injenica
65
f) Lista referentnih presuda ESLJP o zatiti rodne ravnopravnosti
68
ZAITA PRAVA TRANSSEKSUALNIH OSOBA

69
69
69
70
d) Dodatne informacije o pravnom znaaju sluajeva
71
ta presuda donosi novo

71
aa) Promena imena i pravnog statusa u skladu sa novosteenim polom
71
bb) Naknada trokova za operativno prilagoavanje pola
74
cc) Porodinopravni odnosi transseksualnih osoba
75
f) Lista referentnih presuda ESLJP o zatiti prava transseksualnih osoba
76
III ZATITA OD RASIZMA I ANTIROMSKIH AKTIVNOSTI
78
1. Uvodna napomena
78
2. Informativni letaci o sudskoj praksi
78
a) Rasna diskriminacija
78
b) Romi i putujui narodi
86
3. Dodatne informacije o zatiti od rasizma i antiromskih aktivnosti
96

96
96
97
d) Dodatne informacije o pravnom znaaju sluajeva ta presuda

donosi novo
98
100
aa) Napadi na romska sela i unitavanje imovine
100
bb) Rasne predrasude kod policijskih istraga
102
cc) Odvojena nastava u kolama
103
dd) Nemogunost Roma da se kandiduju na izborima
104
ee) Nevaenje romskog braka: uskraivanje prava na porodinu penziju
104
ff) Prisilna sterilizacija
104
gg) Zabrana aktivnosti ekstremno desniarskih organizacija
105
hh) Prinudno iseljavanje
106
f) Lista referentnih presuda ESLJP o zatiti od rasizma i antiromskih

aktivnosti
107
IV SEKSUALNA ORIJENTACIJA I RODNI IDENTITET
108
1. Uvodna napomena
108
2. Informativni leci o sudskoj praksi
108
a) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju rodnog identiteta
108
b) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju homoseksualnosti
113
c) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju seksualne orientacije
116
3. Dodatne informacije o seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu
124
(dr Jovan Kojii)

a) Zabrana diskriminacije
124
aa) Lisabonski ugovor i zabrana diskriminacije
125
b) Drutvena kontrola i vladavina prava
126
c) Seksualna orijentacija: kljuni aspekti meunarodnog prava
127
10
aa) Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima i slobodama
128
- Young protiv Australije
129
- Irina Fedotova protiv Ruske Federacije
129
bb) Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima
133
cc) Konvencija o pravima djeteta
133
d) Konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda
134
aa) Pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota
135
aaa) Krivina odgovornost
135
- Dudgeon protiv Ujedinjenog Kraljevstva
135
- Norris protiv Irske
136
- Modinos protiv Kipra
136
- A.D.T. protiv Ujedinjenog Kraljevstva
136
bbb) Zapoljavanje
137
- Lustig-Prean i Beckett protiv Ujedinjenog Kraljevstva
137
- Smith i Grady protiv Ujedinjenog Kraljevstva
137
- Perkins i R. protiv Ujedinjenog Kraljevstva
137
- Beck, Copp i Bazeley protiv Ujedinjenog Kraljevstva
138
ccc) Starateljstvo
138
- Salguero da Silva Mouta protiv Portugala
138
ddd) Pravo na potovanje porodinog ivota
140
- Schalk i Kopf protiv Austrije
140
bb) Pravo na brak
143
- Christine Goodwin protiv Ujedinjenog Kraljevstva
143
cc) Zabrana diskriminacije
145
aaa) Starosna granica
148
- S.L. protiv Austrije
148
- L. i V. protiv Austrije
148
bbb) Diskriminacija nevjenanih istopolnih parova
149
- Karner protiv Austrije
149
- Kozak protiv Poljske
149
ccc) Usvajanje djece
151
- E.B. protiv Francuske
151
ddd) Sloboda okupljanja i udruivanja
152
- Alekseyev protiv Rusije
152
e) Referentna literatura
157
POGLAVLJE E
PRILOZI
165
Uvodna napomena
165
II
Adrese relevantnih tela
167
1. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u

Bosni i Hercegovini
167
2. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u Crnoj Gori
173
3. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u Srbiji
204
III Konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

(prijevod na crnogorski jezik)
225
IV Dodatne informacije o podnoenju predstavke pred Evropskim

sudom za ljudska prava
267
1. Uputstvo za lica koja ele da podnesu predstavku

Evropskom sudu za ljudska prava
267
2. Evropski sud za ljudska prava obrazac predstavke
272
3. Evropski sud za ljudska prava obrazac punomja
280
4. Opta ema za provjeru pojedinanog zahtjeva prema Konvenciji
281
5. Napomene o sastavljanju zahtjeva koji se podnosi Evropskom

sudu za ljudska prava
284
6. Napomene o tijeku postupka kod pojedinanog zahtjeva
292
7. Pravne posljedice odluke Evropskog suda za ljudska prava
298
8. Uvod u rad pomou baze podataka HUDOC Evropskog suda

za ljudska prava
301
AUTORI
309
11
UVODNA NAPOMENA
Ova publikacija sadri praktine informacije za one koji su pogoeni diskriminacijom, njihove pravne zastupnike i nevladine organizacije koje su
se posvetile borbi protiv diskriminacije, to bi trebalo omoguiti uspjeno
podnoenje zahtjeva pred Evropskim sudom za ljudska prava.
Osim toga, namjera je i da se dravni slubenici ili djelatnici u dravnim
slubama (suci, tuioci, upravni i policijski slubenici) upoznaju s evropskim antidiskriminacijskim propisima, kako bi doprinijeli izbjegavanju diskriminacije od strane dravnih tijela i slubi.
Upravo zbog toga se odustalo od navoenja opsenih znanstvenih izvora u
fusnotama. Tamo, gdje je to mogue, upuuje se na publikacije Evropskog
suda za ljudska prava, Vijea Evrope i Agencije Evropske unije za temeljna
prava (FRA), koje se besplatno mogu nai na internetu prevedene na jezike
regiona.
Kod daljnje literature posebice se upuuje na onu na jezicima regiona.
Upravo stoga se veim dijelom odustalo od navoenja literature na drugim
jezicima. (Literatura na stranim jezicima se, premda veini itatelja ve i
zbog jezinih razloga nije lako dostupna, spominje ako se to inilo nunim
zbog znanstvene metodologije.)
Na taj smo nain praktiarima omoguili uinkovito upoznavanje s tematikom i brzi pristup daljnjim informacijama.
Kod spomenutih publikacija Evropskog suda za ljudska prava, Vijea Evrope i Agencije Evropske unije za temeljna prava (FRA) radi se o Priruniku
o evropskim antidiskriminacijskom pravu i Praktinom vodiu kroz uvjete doputenosti
13
Moete ih pronai na internetskoj stranici Evropskog suda za ljudska prava

pod:
http://echr.coe.int/Documents/Handbook_non_discri_law_HRV.pdf
(Prirunik, hrvatski)
http://echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_HRV.pdf
(Praktini vodi, hrvatski)
http://echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_SRP.pdf
(Praktini vodi, srpski)
Za daljnje informacije na jezicima regiona vidi:
http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=languagedoc
Na izradi ove publikacije suraivali su autori i prevoditelji iz raznih drava
regije. Jezina raznolikost koja iz toga proizlazi je stoga bila svjesna intencija, jer odraava i vanost ove teme za regiju.
14
PREDGOVOR
Uvod u evropsko antidiskriminatorno pravo
i antidiskriminatornu sudsku praksu
Evropskog suda za ljudska prava
Predgovor
Ova publikacija nastala je u okviru projekta Implementacija evropskih antidiskriminatornih standarda u Crnoj Gori i drugim dravama regiona, koji
je finansiran sredstvima njemakog Ministarstva vanjskih poslova i koji su
zajedniki inicirali Njemaka fondacija za meunarodnu pravnu saradnju
(IRZ) i savjetnik predsjednika Vlade Crne Gore za ljudska prava i zatitu od
diskriminacije. Projekat je namijenjen i drugim dravama regiona.
Projekat Implementacija evropskih antidiskriminatornih standarda u Crnoj
Gori i drugim dravama regiona
Ciljevi projekta su:
Podizanje svijesti o znaenju antidiskriminatornog prava za civilno

drutvo i zatitu ljudskih prava;
Promocija znanja o evropskom antidiskriminatornom pravu;
Prenoenje saetih, praktino usmjerenih informacija o najvanijim injenicama vezanim za zatitu od diskriminacije;
Prenoenje znanja o sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava u
oblasti zatite od diskriminacije.
Sredstva za ostvarivanje tih ciljeva u okviru ovog projekta su:
Izrada uvodne publikacije, koja se ubudue moe koristiti u obrazovanju i daljem usavravanju u dravnim institucijama i nevladinim organizacijama u regionu;
15
Distribucija tampane verzije publikacije odabranim dravnim institucijama i nevladinim organizacijama kao multiplikatorima;
Objavljivanje publikacije na internetu na web stranicama raznih dravnih institucija i nevladinih organizacija;
Informacije o publikaciji i antidiskriminatornom pravu na informativnim skupovima u raznim dravama regiona.
Odrivost projekta garantuje se time to e se ova publikacija i po isteku projekta u tampanom izdanju i kao internet verzija moi koristiti u obrazovanju
i daljem usavravanju pravnika, ali i uopte za informisanje graana.
Sadraj ove publikacije
Kod izrade ove publikacije svjesno smo se odluili da ona nee predstavljati
detaljan prirunik za evropsko antidiskriminatorno pravo, ve dopunu postojeem Priruniku o evropskom antidiskriminatornom pravu koji je objavila
Agencija Evropske unije za temeljna prava (FRA), koja se moe nai na internetu (i na jezicima regiona). Cilj ove publikacije je dati kratak, saet uvod
u najvaniju jurisdikciju ESLJP-a o zatiti od diskriminacije, te praktine savjete za osobe i grupe pogoene diskriminacijom i njihove pravne savjetnike.
Polazite za prikaz sudske prakse su bile Informacije o sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava (fact sheets), koje se mogu nai na
web stranici ESLJP-a http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=press/
factsheets&c=) na engleskom i drugim jezicima. (Osim toga, prevod informativnih letaka, koji je nastao u okviru ovog projekta, u budunosti e biti
dostupan na stranicama ESLJP-a.) Skraeni prikaz presuda, predstavljenih
prema zatienoj osnovi, bie dopunjen komentarima s pojanjenjima. Komentari e posebno sadrati osvrt na znaenje pojedinih presuda za region.
Glavnom dijelu e prethoditi uvod, u kojem e se u najznaajnijim crtama
prikazati evropsko antidiskriminatorno pravo. Takoe, u uvodu e se razraditi i zajednika struktura zabranjenih osnova diskriminacije.
Na kraju, u prilogu se mogu nai informacije koje e osobama pogoenim
ovom problematikom olakati da u praksi preduzmu akcije protiv diskriminacije: poevi s izvodima iz Evropske konvencije o ljudskim pravima, preko
shema za provjeru i referenci za dalju literaturu i online izvore o toj temi, koje
e u zavrnom dijelu biti dopunjene adresama dravnih institucija i nevladinih organizacija koje se u dravama regiona bave zatitom od diskriminacije.
16
Pokretai projekta eljeli bi da ova publikacija bude distribuirana i nae iru

primjenu u cijelom regionu. Tome e doprinijeti i njeno objavljivanje na
internetu, na stranicama raznih organizacija. Organizacije koje bi ovu publikaciju eljele postaviti na svoje stranice na internetu, molimo da se obrate na
adresu puerner@irz.de.
Zahvalnice
Organizatori bi eljeli zahvaliti svima koji su u razliitim svojstvima doprinijeli objavljivanju ove publikacije:
U prvom redu elimo zahvaliti Ministarstvu vanjskih poslova Savezne

Republike Njemake koje je, stavivi na raspolaganje finansijska sredstva za promovisanje ljudskih prava, omoguilo projekat Implementacija evropskih antidiskriminatornih standarda u Crnoj Gori i drugim
dravama regiona, u okviru kojeg je objavljena ova publikacija.
Dalje, zahvaljujemo Evropskom sudu za ljudska prava i Savjetu Evrope

za saradnju i dozvolu za korienje i tampanje prevoda Evropske konvencije o ljudskim pravima i informativnih letaka.
Fondacija IRZ zahvalna je Saveznom ministarstvu pravde i Ministarstvu vanjskih poslova, koji su podrali rad fondacije IRZ u Jugoistonoj
Evropi sredstvima Pakta za stabilnost. Takoe elimo zahvaliti i njemakim ambasadama u zemljama regiona, koje aktivno prate i podravaju rad fondacije IRZ.
Posebno elimo zahvaliti gospoi prof. dr Zorici Mrevi iz Beograda i

prof. dr Zlatanu Mekiu iz Zenice, koji su zajedno s autorima predgovora napisali uvodne tekstove.
Osim toga, autori predgovora takoe se zahvaljuju svim saradnicima i

prevodiocima koji su radili na ovom projektu. To su Renata Brankovi,
iz kabineta predsjednika Vlade Crne Gore, te Dragana Radisavljevi i
Dana Trajev-Boi, obje projektni menaderi u fondaciji IRZ u Bonu,
te Ines Metrovi iz Zagreba, koja je radila na prevodu, i prof. dr Zlatanu Mekiu iz Zenice zaslunom za strunu redakturu.
Mjeovit nacionalni sastav (koji se ogleda i u koritenim jezikim verzijama) i raznolikost kompetentnosti osoba koje su radile na ovom uvodu,
odraava i znaenje teme:
17
Projekat Implementacija evropskih antidiskriminatornih standarda u Crnoj

Gori i drugim dravama regiona nastao je kao njemako-crnogorski projekat na zajedniku inicijativu savjetnika predsjednika Vlade Crne Gore za
ljudska prava i zatitu od diskriminacije, te Njemake fondacije za meunarodnu pravnu saradnju (IRZ) iz Bona.
No kako je borba protiv diskriminacije ipak internacionalni zadatak, njome
bi se trebalo baviti kao u predmetnom sluaju prekogranino i u okviru
partnerske saradnje.
Podgorica, septembar 2013.
Bon, septembar 2013.
dr Jovan Kojii,
dr Stefan Prner,
savjetnik predsjednika Vlade

Crne Gore za ljudska prava i
zatitu od diskriminacije
voa projektnog odjeljenja Jugoistona

Evropa (Bosna i Hercegovina, Makedonija,
Crna Gora i Srbija) Njemake fondacije za
meunarodnu pravnu saradnju (IRZ)
18
=1$$-7(0(=$7,7$2'3295('(
/-8'6.,+35$9$,',6.5,0,1$&,-(
19
PROF. DR SC. ZLATAN MEKI*

DR STEFAN PRNER**
POGLAVLJE A
ZNAAJ TEME ZATITA OD POVREDE
LJUDSKIH PRAVA I DISKRIMINACIJE
Zabrana diskriminacije je neizostavan sastavni dio ljudskih prava.1 Jedino
se drava u kojoj i oni koji se razlikuju od veine, primjerice, svojim porijeklom, svjetonazorom, jezikom, zdravstvenim stanjem ili seksualnom orijentacijom, a uivaju ista prava kao i pripadnici veine, moe uistinu smatrati
pravnom dravom. Sloboda drugih osoba je bitno mjerilo po kojemu se
vidi do koje mjere vlada sloboda u nekoj dravi. No sloboda je ugroena
tamo gdje se diskriminira pojedince ili grupe.
I Antidiskriminacijska politika je zadaa drave

na svim razinama
Ve iz tih nekoliko razmiljanja proizlazi da su evropsko antidiskriminacijsko pravo podruje koje je od najveeg znaaja za sve djelatnike u javnim
slubama koji imaju posla s graanima, primjerice slubenike u upravi i
policijske slubenike, ali i za suce i tuioce. To posebice vrijedi za drave Zapadnog Balkana. Tamo je jo dosta raireno shvaanje da bi odreeni
nain ivota trebao biti obvezujui za sve graane, te da odreene etnike
zajednice i vjeroispovijesti (dakako uvijek ona vlastita) imaju primat nad
drugima. U nedavnoj povijesti regije, naalost, postoje tuni primjeri kamo
nas moe odvesti takav nain razmiljanja.
* prof. dr sc. Zlatan Meki je ef Katedre za graansko pravo na Pravnom fakultetu u
Zenici i prodekan tog fakulteta.
** Odvjetnik dr Stefan Prner je voditelj projektnog odjela Jugoistona Evropa (Bosna
i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora i Srbija) Njemake fondacije za meunarodnu
pravu saradnju (IRZ) u Bonnu.
1
Citat preuzet od Nine Althoff, Diskriminierungsschutz aus den Menschenrechten Chance und
Verantwortung fr die Anwaltschaft / Zatita od diskriminacije na temelju ljudskih prava ansa i odgovornost za odvjetnitvo, Anwaltsblatt / Odvjetniki asopis br. 6/2011, str. 482 i dalje.
21
Meutim, diskriminacija odreenih grupa (a ne samo manjina!) i u drugim

evropskim dravama jo uvijek predstavlja problem, koji nipoto jo nije
prevladan. To nam s jedne strane dokazuje ve i postojanje posebnog evropskog antidiskriminacijskog prava, koje je doneseno kao reakcija na nunu
praktinu potrebu u svim zemljama Evrope. S druge strane, to nam dokazuje
i sudska praksa Evropskog suda za ljudska prava (institucije koju je uspostavilo Vijee Evrope) i Evropskog suda pravde (Suda Evropske unije) te
presude koje su donijeli protiv raznih evropskih drava zbog diskriminacije
odreenih grupa i pripadnika tih grupa.
II Opseg zatite antidiskriminacijskog prava

Drave ne smiju kriti ljudska prava niti diskriminirati ljude. Meutim, tijekom povijesnog razvoja uvrijeila se spoznaja da obveze drave seu jo
dalje. Prvobitno se koncepcija ljudskih prava2 razvila u odnosu izmeu pojedinca i drave, odnosno suverena u monarhiji (Magna Charta).3 No zatita
ljudskih prava koja bi pojedinca titila samo od povreda ljudskih prava od
strane drave sama po sebi ne bi bila dovoljna. Naposljetku, ljudska prava
mogu ugroziti ili kriti i privatna trea lica. Taj aspekt igra posebno vanu
ulogu u antidiskriminacijskom pravu. U nekim sluajevima, u antidiskriminacijskom pravu ponaanje privatnih lica vanije je od postupanja drave.
Primjeri seu od diskriminacije odreenih grupa od strane poslodavca (npr.
ene iste kvalifikacije slabije su plaene od mukaraca, ili odluka da se nekoga ne zaposli radi njegove etnike pripadnosti ili invaliditeta) pa sve do
nasilnikih napada privatnih lica na odreene etnike i vjerske grupe ili pripadnike grupe odreene seksualne orijentacije.
Zbog takvih okolnosti pomalo se razvila svijest o tome da ljudska prava (a
time i zatita od diskriminacije) mogu biti efektivno zajamena samo onda,
ako se dravu obavee da aktivno postupa protiv ponaanja privatnih lica
kojima se kre ljudska prava ili koja predstavljaju diskriminaciju (tzv. horizontalni ili trei uinak ljudskih prava, njem. Drittwirkung). Na taj je
nain opseg zatite ljudskih prava i zatite od diskriminacije znaajno proiPrikaz koji slijedi je, dakako, znatno skraen. Stoga ne navodimo znaajne daljnje razvoje
na podruju humanistikih znanosti (od Aristotela preko predodbe o ovjeku u tri velike
monoteistike religije pa sve do Rosseaua i Kanta, da navedem samo neke od njih).
3
Opsean pregled dokumenata o povijesnom razvoju ljudskih prava moe se nai u knjizi
eljka Tomovia i edomira Bogievia, Ljudska prava meunarodni dokumenti, Podgorica, 2003.
2
22
ren: prema tom shvaanju zadaa drave, naime, nije samo da sama potuje
ljudska prava i ne vri diskriminaciju, ve se ona mora pobrinuti i da tree
osobe u domeni utjecaja drave ne kre neija ljudska prava ili nekoga ne
diskriminiraju. Stoga se smatra da odredbe o zabrani diskriminacije koje su
ureene raznim pravnim dokumentima, premda to nije eksplicitno tako formulirano, obuhvaaju i dravnu zatitu od diskriminacije od strane osoba,
organizacija i (privatnih) preduzea.
Meutim, situacija je drugaija kad se radi o opoj zabrani diskriminacije
iz Protokola br. 12 prikazanog u daljnjem slijedu, koji ne obvezuje drave
stranke da sprijee diskriminaciju izmeu privatnih osoba, jer ta zabrana sukladno Protokolu, kao to se izriito napominje u pojanjenjima uz Protokol,
slui samo zatiti od diskriminacije od strane javnih tijela.4
III Antidiskriminacijsko pravo je zatita ljudskih prava

Antidiskriminacijsko pravo je jedno od podruja kojima se bavi pravna disciplina Ljudska prava. Ljudska prava su univerzalna i nedjeljiva. Posljedica
je toga da se od prolog vijeka na raznim razinama, kako unutar pojedinih
drava, tako i na meunarodnom planu, radi na zatiti ljudskih prava. No
zbog te, same po sebi pozitivne okolnosti izvori prava koji se bave temom
zatite ljudskih prava, a time i zatitom od diskriminacije nisu tako pregledni.
Naime, razliita nastojanja da se zatite ljudska prava rezultirala su brojnim
pravnim instrumentima za zatitu ljudskih prava, koji su nepregledni kako
za graane, tako i za pravnike koji se tom materijom ne bave svakodnevno. To ide tako daleko da ak i na evropskom nivou postoje razliiti pravni
izvori koje valja meusobno jasno razlikovati, a sadre antidiskriminacijske
propise, te institucije koje su uspostavljene kako bi nadzirale potivanje vlastitih standarda.
Vidi marg. br. 4 uz l. 14, Europische Menschenrechtskonvention, Jens Meyer- Ladewig, 2. izdanje Baden-Baden 2006
4
23
Saetak uz poglavlje A Znaaj teme
Antidiskriminacijski propisi su sastavni dio ljudskih prava.

Zatita od diskriminacije je zadaa drave na svim razinama, pa time i
zadaa svih djelatnika u dravnim slubama.
Antidiskriminacijsko pravo ne slui samo zatiti od drave, ve i zatiti

od diskriminacije od strane treih privatnih lica.
Stoga je zadaa drave da titi graane i od diskriminacije od strane

treih privatnih lica.
Ljudska prava tite se na nacionalnoj i meunarodnoj razini.
24
Iz toga proizlazi veliki broj raznih pravnih normi na tim razinama (koji
je u meuvremenu ve pomalo nepregledan).
5$=*5$1,(1-(2'5('$%$2=$%5$1,
',6.5,0,1$&,-(35(0$(95236.2-
.219(1&,-,2/-8'6.,035$9,0$8
2'12681$'58*(0(+$1,=0(=$7,7(

DR STEFAN PRNER**
POGLAVLJE B
RAZGRANIENJE ODREDABA O ZABRANI
DISKRIMINACIJE PREMA EVROPSKOJ
KONVENCIJI O LJUDSKIM PRAVIMA U
ODNOSU NA DRUGE MEHANIZME ZATITE
I Uvodna napomena
Predmet ove publikacije je prvenstveno antidiskriminacijsko pravo prema
Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima (skraeno: EKLJP). Stoga emo u
uvodnom dijelu predstaviti prednosti tih antidiskriminacijskih propisa, najvanije institucije koje su nadlene za njihovu implementaciju, te najvanije
pravne instrumente koji su doneseni u tu svrhu.
Stoga na samom poetku valja razgraniiti evropsko antidiskriminacijsko
pravo prema EKLJP-u od drugih srodnih mehanizama zatite i pravnih podruja. To e nam razgranienje biti najlake shvatiti, ako se kratko prisjetimo povijesnog razvoja ljudskih prava. To je vano prije svega zato to
se koncepcija ljudskih prava kao subjektivnih prava koja pripadaju svakom
ovjeku - bez obzira na njegovo porijeklo, nacionalnu pripadnost, spol, jezik, vjeroispovijest ili ostale okolnosti ili svojstva - morala razviti tijekom
povijesti.
*prof. dr sc. Zlatan Meki je ef Katedre za graansko pravo na Pravnom fakultetu u

pravnu saradnju (IRZ) u Bonnu.
27
II Pregled razvoja na podruju zatite ljudskih prava u

drugoj polovici 20. vijeka
1. Opa deklaracija o pravima ovjeka Ujedinjenih nacija
Jedna je od karakteristika zatite ljudskih prava da su bitne odredbe kojima
se tite ljudska prava esto bile potaknute upravo povredama ljudskih prava.
Najbolji primjer za to je Opa deklaracija o pravima ovjeka koju je usvojila
generalna skuptina Ujedinjenih nacija 1948. godine, to je bila reakcija na
povrede ljudskih prava u Drugom svjetskom ratu. Opa deklaracija o pravima ovjeka sljedeih je godina posluila kao uzor za brojne ustave. Meu
njima posebno valja navesti njemaki ustav (Grundgesetz = Temeljni zakon)
koji je za razliku od brojnih ustava mnogih drugih zemalja poinjao sa detaljnom regulacijom ljudskih prava (koja se u Njemakoj zovu temeljna
prava). Njemaka, koja je u doba nacistikog reima i Drugog svjetskog
rata bila odgovorna za povrede ljudskih prava neopisivih razmjera, ubrzo
nakon Drugog svjetskog rata ljudska je prava postavila u sredite svog cjelokupnog pravnog sustava.
2. Sustav zatite ljudskih prava Vijea Evrope
a) Osnivanje Vijea Evrope
Strana iskustva Drugog svjetskog rata u tadanjoj su Zapadnoj Evropi potaknula brojna nastojanja koja su bila usmjerena na to da se sprijei da se
ponovo dogodi tako neto. U to se ubraja i osnivanje Vijea Evrope 1949.
(dakle 4 godine nakon Drugog svjetskog rata) koje su inicirale Belgija, Danska, Francuska, Irska, Italija, Luksemburg, Nizozemska, Norveka, vedska
i Ujedinjeno Kraljevstvo.
Savezna Republika Njemaka dvije godine kasnije, dakle 1951. godine, takoer postaje lanica Vijea Evrope. Drave regiona postale su lanice Vijea Evrope sljedeim redoslijedom:
28
Slovenija 1993.
Makedonija 1995.
Hrvatska 1996.
Bosna i Hercegovina 2002.
Srbija 2003.
Crna Gora 2007.
Ciljevi Vijea Evrope, koje danas ima 47 drava lanica, su prije svega borba
za ljudska prava i osiguranje demokratskih naela kao i naela vladavine prava.
b) Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda
(skraeno: EKLJP)
Ve godinu dana nakon osnivanja Vijea Evrope, naime 1951. godine, usvojena je Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda
(EKLJP), pod utjecajem Ope deklaracije o pravima ovjeka UN-a. Konvencija je obvezujua za sve lanice Vijea Evrope. Meutim, kad se radi o dodatnim protokolima to vrijedi samo ako su im pojedine drave lanice pristupile.
(To je posebno vano za opu zabranu diskriminacije prema Protokolu br. 12).
Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda podijeljena je na tri odjeljka. Najvaniji je Odjeljak I. Prava i temeljne slobode,
koji u 17 lanaka (l. 2-18) sadri Katalog ljudskih prava koja se jame
Konvencijom. To su:
Pravo na ivot (l. 2)

Zabrana muenja (l.3)
Zabrana ropstva i prisilnog rada (l. 4 )
Pravo na slobodu i sigurnost (l. 5)
Pravo na poteno suenje (l. 6)
Naelo Nema kazne bez zakona (l. 7)
Pravo na potivanje privatnog i obiteljskog ivota (l. 8)
Sloboda miljenja, savjesti i vjeroispovijesti (l. 9)
Sloboda izraavanja (l. 10)
Sloboda okupljanja i udruivanja (l. 11)
Pravo na brak (l. 12)
Pravo na djelotvoran pravni lijek (l. 13)
te Zabrana diskriminacije, koja u kontekstu ove publikacije zauzima
sredinje mjesto (l. 14 )
29
U daljnjim lancima tog odjeljka ureuje se derogiranje u sluaju izvanrednog stanja (l. 15), ogranienje politike djelatnosti stranaca (l. 16), zabrana zlouporabe prava (l. 17) i granice primjene ogranienja prava (l. 18).
U Odjeljku II. se ureuje pravna zatita u pogledu prava zajamenih Konvencijom od strane Evropskog suda za ljudska prava (l. 19 -51. EKLJP).
Odjeljak III. (l. 52-59. EKLJP) nadalje sadri odredbe kojima se ureuju
razliite oblasti.
Evropska konvencija o ljudskim pravima meutim nije statian dokument,
ve se tijekom vie od est desetljea svog postojanja stalno dalje razvijala, prije svega Dodatnim protokolima, kojih u meuvremenu ve ima 14, a
jednim se dijelom odnose na postupovne odredbe, ali sadre i materijalne
pravne propise, te su njima uvedena i nova ljudska prava (primjerice pravo
vlasnitva, pravo na obrazovanje, i pravo na slobodne izbore tajnim glasovanjem prvim dodatnim Protokolom od 20. 3. 1952).
Sa gledita procesnog prava, najznaajnija novina uvodi se Protokolom br.
11 (1994), kojim je Evropski sud za ljudska prava (ESLJP) uspostavljen kao
stalni sud, a ukinuta dotadanja Komisija za ljudska prava.1
Dodatni protokoli nisu automatski obvezujui za drave lanice Vijea Evrope, ve ih one najprije moraju potpisati i ratificirati, kako bi nakon toga mogli
stupiti na snagu. To znai da ako prava i odredbe ne proizlaze neposredno iz
Konvencije ve iz nekog od dodatnih protokola, za svaku dravu zasebno treba provjeriti je li predmetni Dodatni protokol stvarno obvezujui za tu dravu.
Osobe i skupine pojedinaca pogoeni povredom ljudskih prava mogu podnijeti zahtjev pred ESLJP-om zbog tih povreda, ako su to ve bezuspjeno
pokuali uiniti sudskim putem u dotinoj zemlji (uvjet iscrpljenosti pravnih lijekova). Presude Evropskog suda za ljudska prava obvezuju drave
protiv kojih je presuda donesena da otklone ustanovljene povrede ljudskih
prava. To e esto poluiti pozitivan uinak i za druge graane, a ne samo za
podnositelja zahtjeva. Presude ESLJP-a u prolosti su u brojnim dravama
dovele do ukidanja pravnih propisa kojima su krena ljudska prava ili diskriminirajuih propisa.2
Agencija Evropske unije za temeljna prava /Vijee Evrope (izd.), Prirunik o evropskom
antidiskriminacijskom pravu, Luxemburg, 2010, (u daljnjem slijedu: Prirunik), str. 13.
2
Naalost, u regionu zbog presude protiv Bosne i Hercegovine u sluaju Sejdi i Finci postoji i tuan primjer za to da se presude Evropskog suda za ljudska prava ne izvravaju. Na
tu temu vidi (na njemakom jeziku) Sabina Wlkner Bosna i Hercegovina, EU i presuda
1
30
c) Evropski sud za ljudska prava (ESLJP)

aa) Openito o ulozi Evropskog suda za ljudska prava. Odredbe o ljudskim pravima i zabrani diskriminacije Konvencije ne bi ostvarile svoj
cilj, ako istovremeno ne bi postojao uinkovit sudski mehanizam zatite,
koji pogoenim osobama i grupama pojedinaca omoguava da se zatite
od povreda ljudskih prava i diskriminacije. Taj mehanizam predstavljaju
pojedinani zahtjevi pred Evropskim sudom za ljudska prava (skraeno:
ESLJP). ESLJP ima sjedite u Strasbourgu u Francuskoj. ESLJP prua
mogunost, uz ispunjenje odgovarajuih pretpostavki, sudskog preispitivanja zakonodavnih akata, sudske prakse i upravnih postupaka kojima se
kre ljudska prava ili vri diskriminacija u svih 47 drava lanica Vijea
Evrope (koje su ujedno i potpisnice Konvencije).
Evropski sud za ljudska prava u dananjem obliku postoji od 1989. godine,
kada je Dodatnim protokolom br. 11. uz Evropsku konvenciju o ljudskim
pravima znatno poboljana sudska zatita prava iz Konvencije i dodatnih
protokola.
bb) Suci Evropskog suda za ljudska prava. Budui da svaka drava potpisnica Konvencije ima pravo odaslati jednog suca u Evropski sud za ljudska
prva (l. 20. Dodatnog protokola br. 14, u daljnjem slijedu DP), sud se sastoji od 47 sudaca. Meutim, te suce ne imenuju direktno drave potpisnice
Konvencije. Umjesto toga, drave potpisnice imaju samo pravo da za upranjeno mjesto suca predloe popis s troje kandidata. S tog popisa Parlamentarna skuptina Vijea Evrope bira suca (l. 22, DP 14). Posljedica takvog
imenovanja je da su suci izabrani od veina drava lanica Vijea Evrope u
demokratskoj proceduri. Suci se imenuju na razdoblje od 9 godina, bez mogunosti reizbora (l. 23 st. 1, DP 14). Suci nisu predstavnici svojih domicilnih zemalja i potpuno su neovisni u svom radu (ne primaju niije naloge).3
cc) Ustroj ESLJP-a. Sud se sastoji od pet (5) takozvanih odjela koji se sazivaju za razdoblje od tri godine. Pri tom se vodi rauna o ravnomjernoj geografskoj distribuciji i podjednakoj zastupljenosti mukaraca i ena. Odluke
Sejdi-Finci, Izvjetaj fondacije Konrad Adenauer za BiH od 2. aprila 2013, na internetu pod http://www.kas.de/bosnien-herzegowina/de/publications/33984/; O izazovima
implementacije presude u zakonodavstvo BiH vidi: N. Kulenovi/ I. Haiali-Bubalo/M.
Korajli, Presuda Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine: Konkretne posljedice prvi
pregled, Sveske za javno pravo, Fondacija Centar za javno pravo, 1-2/2010, str. 18.
3
. Sadikovi, Evropsko pravo ljudskih prava, Sarajevo 2001, str. 136.
31
ili presude donosi sudac pojedinac, Odbor, Vijee ili Veliko vijee. Odbor se
sastoji od 3 suca, Vijee od 7 sudaca, a Veliko vijee od 17 sudaca.
dd) Tri vrste postupaka pred Evropskim sudom za ljudska prava. Sud vodi
tri vrste postupaka:
pojedinani zahtjevi
meudravne tube
zahtjevi za savjetodavno miljenje.
Kod meudravne tube ESLJP se bavi sporom izmeu dvije drave, a kod
zahtjeva za savjetodavno miljenje daje miljenje o pravnom pitanju. Oba
postupka su u praksi od manjeg znaaja i nisu povezana sa temom antidiskriminacije kojom se ovdje bavimo. Zbog toga se u nastavku na njih neemo
poblie osvrtati.
ee) Uinci presuda Evropskog suda za ljudska prava. Drave potpisnice
Evropske konvencije o ljudskim pravima obavezale su se da e se pridravati konanih presuda Evropskog suda za ljudska prava u postupcima u
kojima su stranka u postupku (l. 46. EKLJP). Time presude ESLJP-a imaju
obvezujui uinak za drave protiv kojih je presuda donesena. To znai da
se svi dravni organi moraju pridravati presuda ESLJP-a i kod usporedivih
buduih sluajeva. Ovaj obvezujui uinak ne vrijedi samo za dravu protiv
koje je u konkretnom sluaju donesena presuda, ve (u situacijama koje su
usporedive s onima koje su bile predmet postupka pred ESLJP-om) i za sve
ostale ugovorne stranke Konvencije. Poput drugih meunarodnih sudova,
Evropski sud za ljudska prava nema mogunost izvrenja svojih presuda u
odnosu na drave. Stoga ESLJP moe samo odrediti naknadu koju drava
protiv koje je donesena presuda mora platiti i nametnuti joj obaveze, koje
izvrni organi ne mogu provesti.
Neovisno o tome, osuene drave uglavnom se pridravaju presuda ESLJPa. Presude ESLJP-a u prolosti su znale dovesti do putanja na slobodu uhapenika ili pritvorenika u dravama lanicama Vijea Evrope ili do ukidanja
diskriminirajuih zakona.
ff) Evropski sud za ljudska prava kao rtva vlastitog uspjeha. Kad se govori o Evropskom sudu za ljudska prava, najee se koristi formulacija rtva vlastitog uspjeha zbog toga to mu se zbog njegova dobrog renomea
stranke tako esto obraaju da u meuvremenu vie nije u stanju donijeti
odluke u svim tim postupcima. Unato tomu to pokuaji reformi vode do
32
smanjenja broja postupaka koji su u tijeku4, optereenje Evropskog suda za

ljudska prava jo uvijek je ogromno. Dana 31. 3. 2011. na sudu je u tijeku
bilo ni vie ni manje nego 149.000 postupaka.5
To dovodi do toga da se posebno odbacivanje nedoputenih pojedinanih
zahtjeva (koji ine glavninu postupaka pred ESLJP-om) sve vie pojednostavljuje. Tako je Dodatnim protokolom br. 14 izmeu ostalog predvieno
da e o doputenosti zahtjeva u budunosti odluivati sudac pojedinac, koji
e imati podrku izvjestitelja koji nije sudac, umjesto odbora koje se sastoji
od tri suca kako je to bilo ranije.6 Osim toga, tim je Protokolom koji je stupio
na snagu 1. 6. 2010. godine, uveden novi kriteriji doputenosti, koji se odnosi na teinu pretrpljene tete. Zahtjevi podnositelja koji povredom Evropske
konvencije o ljudskim pravima nisu pretrpjeli znaajnu tetu u skladu s time
mogu se odbaciti kao nedoputeni.7
gg) Visoka stopa neuspjenih zahtjeva pred ESLJP-om: Veina zahtjeva, naime vie od 95 %, odbacuje se bez provjere osnovanosti, jer ne ispunjavaju
jedan od kriterija iz Konvencije za doputenost tube.8
hh) Drave regiona i Evropski sud za ljudska prava. Statistike informacije
o postupcima protiv drava regiona te drugim dravama lanicama Vijea
Evrope mogu se nai u Godinjem izvjetaju Evropskog suda za ljudska
prava9 te u brouri Statistics on judgements by states (Statistika presuda
prema dravama)10. Osim toga, presude protiv pojedinih drava objavljuju
se na internetskim stranicama dotine drave.11
4
Vidi platformu s informacijama o ljudskim pravima: ESLJP moe znaajno smanjiti broj
postupaka u tijeku na stranici http://www.humanrights.ch/de/Instrumente/Nachrichten/
Europarat/idart_9828-content.html.
5
Praktini vodi kroz uvjete doputenosti str. 8.
6
Praktini vodi kroz uvjete doputenosti loc. cit.
7
Praktini vodi kroz uvjete doputenosti, str. 8.
8
9
http://www.echr.coe.int/Documents/Annual_report_2012_ENG.pdf.
10
http://www.echr.coe.int/Documents/Stats_violation_1959_2010_ENG.pdf.
11
Tako se primjerice presude protiv Bosne i Hercegovine mogu nai na stranici http://
www.mhrr.gov.ba/ured_zastupnika/odluke/default.aspx?id=170&langTag=bs-BA, presude protiv Hrvatske na strani http://www.vlada.hr/hr/uredi/ured_zastupnika_rh_pred_
europskim_sudom_za_ljudska_prava , presude protiv Crne Gore na stranici http://sudovi.
me/vrhs/evropski-sud-esljp/odluke-protiv-crne-gore/ a presude protiv Srbije na stranici
http://www.zastupnik.mpravde.gov.rs/cr/articles/presude/
33
3. Evropska unija i Povelja temeljnih prava Evropske unije

Paralelno s razvojem Vijea Evrope poinje i razvoj dananje Evropske unije
osnivanjem triju Evropskih zajednica (Evropska zajednica za ugljen i elik,
Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju) od
1951. godine. Pritom je od sredinjeg znaaja bilo ekonomsko povezivanje
drava lanica, ime se htjelo izbjei da se ponove strahote Drugog svjetskog
rata. U skladu s time, kod razvoja prava Evropskih zajednica u prvom su planu
najprije bila pitanja povezana sa stvaranjem jedinstvenog unutarnjeg trita.
Tijekom povijesnog razvoja Evropske zajednice dobile su daljnje kompetencije i zadae. Razvoj koji je vodio ka antidiskriminacijskom pravu Evropskih zajednica poinje 1957. godine, kada je u Ugovor o osnivanju Evropske
ekonomske zajednice (UoEEZ) uvrtena jedna odredba o zabrani diskriminacije na temelju spola kod zapoljavanja.12
Pozadina te odredbe nisu bila razmiljanja povezana s ljudskim pravima, ve
tenja da se iskljui sve to bi moglo ometati slobodan promet robe, kapitala,
osoba i usluga. Tom zabranom diskriminacije htjelo se sprijeiti da drave
lanice imaju konkurentsku prednost u odnosu na druge drave uslijed toga
to bi ene bile loije plaene. Ta je zabrana, dakle, motivirana zatitom trinog natjecanja, a ne ljudskih prava.
Tek vie od etiri decenije kasnije, naime 2000. godine, donesene su daljnje
Direktive o zabrani diskriminacije, naime:
Direktiva 2000/78/EZ Evropskog Vijea od 27. novembra 2000. godine o uspostavi okvira za jednak tretman na podruju zapoljavanja i
odabira zvanja (Slubeni list br. L 303 od 2. 12. 2000, str. 0016 - 0022)
i
Direktiva 2000/43/EZ o primjeni naela ravnopravnosti osoba bez obzira na njihovo rasno ili etniko podrijetlo (Direktiva o zabrani rasizma,
Slubeni list br. L 180 od 19.07.2000 str. 0022 - 0026).
Zatim je 2004. godine usvojena:
12
Direktiva 2004/113/EZ Evropskog Vijea od 13. decembra 2004. o primjeni naela ravnopravnosti mukaraca i ena u mogunosti dobivanja
i nabave roba, odnosno pruanja usluga (Slubeni list br. L 373/37 od
21.12.2004).
Za detaljnije informacije vidi Prirunik, str. 14 i dalje.
34
Kao i do tada, obrazloenje za donoenje tih direktiva prvenstveno je povezano s uspostavljanjem neometanog ekonomskog prometa. Naime, povod
za donoenje tih direktiva bio je taj da se spoznalo da radnici na tritu rada
mogu ispoljiti itav svoj potencijal, samo ako imaju jednaki pristup zdravstvu, obrazovanju i stambenom prostoru.13
Treba voditi rauna i tome da osobe ovim direktivama nisu zatiene od
svake diskriminacije na temelju svoje seksualne orijentacije, vjeroispovijesti
ili svjetonazora, invaliditeta ili dobi, jer to kod spomenutih direktiva predstavlja zatienu osnovu samo u kontekstu zapoljavanja. Zbog toga iz tih
direktiva ne proizlazi zatita od diskriminacije u drugim ivotnim sferama14.
Stoga te direktive niti ne pruaju sveobuhvatnu zatitu od diskriminacije.15
Razvoj evropskog prava na podruju ljudskih prava svoj je vrhunac doivio donoenjem Povelje temeljnih prava Evropske unije (na koju je, izmeu
ostalog, utjecala EKLJP), koja je prvobitno predstavljala samo tzv. soft law
Evropske unije, ali od Ugovora iz Lisabona, koji je stupio na snagu 1. 12.
2009. godine, na istoj je razini kao i primarno pravo pa je stoga i pravno
obvezujua (l. 6 UoEU, nova verzija).
Tako se zbog povrede temeljnih prava iz Povelje Evropske unije sada moe
podii tuba i pred Evropskim sudom pravde (Sud Evropske unije koji se
ne smije mijeati sa Evropskim sudom za ljudska prava koji je institucija
Vijea Evrope). Relativno brzo nakon to je Povelja temeljnih prava postala
primarnim pravom to se odrazilo na sudsku praksu Evropskog suda pravde
koji je l. 5 st. 2. Direktive o jednakom tretmanu proglasio nespojivim sa
l. 21. i 23. Povelje temeljnih prava. Time je nejednaki tretman spolova u
ugovorima o osiguranju proglaen protupravnim (presuda Evropskog suda
pravde od 1.3.2011. u predmetu C-236/09). Ta je odluka imala znatne ekonomske posljedice za osiguravajua drutva koja sada moraju nuditi iste
tarife osiguranja za mukarce i za ene (tzv. uniseks tarife).
Prirunik: str. 15
Prirunik: str. 15.
15
Vidi i Prirunik, str. 15.
13
14
35
4. Zatita ljudskih prava putem nacionalnog prava

Osim toga, graani se od povrede ljudskih prava i diskriminacije tite i propisima nacionalnog prava. Kod tumaenja tih propisa valjalo bi koristiti
iskustva i razmiljanja iz pravne prakse tzv. evropskih izvora prava. Na to
obavezuje i tzv. harmonizirajua klauzula iz Sporazuma o stabilizaciji i
pridruivanju, prema kojoj je nuno obezbijediti propisnu primjenu i provoenje postojeeg i budueg zakonodavstva preuzetog iz EU.16 Ve stoga bi
nacionalni sudovi i nacionalna tijela trebali biti upoznati sa sudskom praksom
Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda pravde. Vrijedi naglasiti
da se harmonizirajua klauzula iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju
odnosi i na presude ESLJP, a ne samo na pisane pravne izvore EU i odluke
Suda EU. Kako pokazuje negativni primjer neprovoenja presude SejdiFinci od strane Bosne i Hercegovine, neizvravanje presuda ESLJP predstavlja povredu (Privremenog) Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, i
moe kao u sluaju Bosne i Herecegovine, uzrokovati potpuni zastoj procesa
stabilizacije i pridruivanja za datu zemlju regiona. Za Hrvatsku, kao zemlju
lanicu EU, obaveza potivanja presuda ESLJP u pravu EU izravno proizilazi
iz l. 6. St. 3. Ugovora o Evropskoj uniji i opih naela prava EU.
U svim zemljama regiona u proteklih pet godina usvojeni su zakoni koji ureuju podruje zabrane diskriminacije, a nastali su primarno kao rezultat transpozicije gore navedenih Direktiva EU (prvenstveno Direktive 2000/43/EZ
i 2000/78/EZ).17 Kako je gore opisano, ovo nacionalno zakonodavstvo treba
tumaiti i provoditi u svjetlu evropskih pravnih izvora. Za razliku od Direktiva EU, nacionalni propisi o zabrani diskriminacije pruaju sveobuhvatnu
zatitu, jer sadre otvorenu listu zatienih osnova koja nije ograniena na
podruje zapoljavanja. U skladu sa trenutnim razvojem podruja zabrane
diskriminacije, nacionalni propisi o zabrani diskriminacije u zemljama regiona u veem opsegu pruaju zatitu i od povreda od strane treih privatnih
lica (tzv. Drittwirkung).
Vidi npr. l. 72. st. 1. SSP izmeu Srbije, EU i njenih drava lanica odnosno l. 70. St.
1. SSP izmeu Bosne i Hercegovine, EU i njenih drava lanica.
17
Vidi npr. Zakon o zabrani diskriminacije BiH, Sl. Glasnik 59/09; Zakon o zabrani diskriminacije Crne Gore, Sl. list 46/10; Zakon o suzbijanju diskriminacije Republike Hrvatske, NN br. 85/08; Zakon o zabrani diskriminacije Republike Srbije, Sl. glasnik br.
22/2009.
16
36
Saetak poglavlja B Razgranienje odredaba o zabrani

diskriminacije EKLJP-a u odnosu na druge mehanizme zatite
Koncepcija ljudskih prava najprije je morala proi povijesni razvoj.

Presudni koraci ka veoj zatiti ljudskih prava u 20. vijeku bili su donoenje Deklaracije o ljudskim pravima UN-a i osnivanje Vijea Evrope,
to je dovelo do usvajanja Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Evropska konvencija o ljudskim pravima obvezujua je za lanice Vijea Evrope.
Sve drave regiona lanice su Vijea Evrope (od 1993. Slovenija; od

1995. Makedonija; od 1996. Hrvatska; od 2002. Bosna i Hercegovina;
od 2003. Srbija; od 2007. Crna Gora)
EKLJP sadri katalog ljudskih prava.

Osobe ija su prava povrijeena mogu podnijeti zahtjev pred Evropskim sudom za ljudska prava, ako se otklananje te povrede nije moglo
postii pred sudovima u dotinoj lanici Vijea Evrope (pretpostavka
iscrpljenosti pravnih lijekova).
Evropska konvencija o ljudskim pravima razvija se dalje dodatnim protokolima. Ti dodatni protokoli nisu automatski obvezatni za drave lanice Vijea Evrope.
Ako u odnosu na neku dravu lanicu Vijea Evrope treba primijeniti

odredbe dodatnog protokola, najprije treba provjeriti vrijedi li taj dodatni protokol u dotinoj zemlji.
U Evropskoj uniji takoer postoje pravni propisi koji tite od diskriminacije.
To su s jedne strane razne direktive EU. Meutim, one ne tite openito

od diskriminacije, ve samo od diskriminacije u privrednoj sferi i u
kontekstu zapoljavanja.
S druge strane postoji Povelja temeljnih prava Evropske unije, koja je u

meuvremenu postala primarno pravo EU.
Stoga su antidiskriminacijsko pravo EU i sudska praksa u vezi s njime

znaajni i za sudove te slubena tijela drava koje jo nisu lanice EU.
Osim toga, i u nacionalnom pravu raznih zemalja postoje pravni propisi

koji slue zatiti ljudskih prava i zatiti od diskriminacije.
37
ZATITA LJUDSKIH PRAVA PREMA

EVROPSKOJ KONVENCIJI O LJUDSKIM PRAVIMA

DR STEFAN PRNER**
POGLAVLJE C
ZATITA LJUDSKIH PRAVA PREMA EVROPSKOJ
KONVENCIJI O LJUDSKIM PRAVIMA
Postoji, dakle, pluralizam pravnih izvora o ljudskim pravima i zatiti od diskriminacije. Takoer i u pogledu postupka zatite tih prava postoje razliite
mogunosti. Upravo je stoga nuno osvrnuti se na posebnosti zatite ljudskih
prava i zatite od diskriminacije prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, te posebice na pravnu zatitu pred Evropskim sudom za ljudska prava
u odnosu na pravnu zatitu pred nacionalnim sudovima.
I Postupak pred Evropskim sudom za ljudska prava

1. Uvodni komentar i napomene o praktinoj obradi sluajeva
a) Znaaj postupka pred Evropskim sudom za ljudska prava. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Srbija nisu lanice EU, ali su ve nekoliko godina
lanice Vijea Evrope. Zbog toga je postupak zbog povreda EKLJP-a pred
Evropskim sudom za ljudska prava za te drave posebno vaan.
b) Daljnja prevedena i besplatna pomagala za rad koja se mogu nai na internetu. U okviru ove kratke, praktine publikacije ograniene na antidiskriminacijsko pravo ne moemo sveobuhvatno prikazati rad Evropskog suda
za ljudska prava i postupak pred tim sudom. Takoer nije mogue u cijelosti
*prof. dr sc. Zlatan Meki je ef Katedre za graansko pravo na Pravnom fakultetu u
pravu saradnju (IRZ) u Bonnu.
41
se osvrnuti na sve aspekte pojedinanog zahtjeva. U pogledu doputenosti

takvih zahtjeva, zainteresirane itatelje upuujemo na publikaciju Agencije
Evropske unije za temeljna prava / Vijee Evrope (izd.): Praktini vodi kroz
uvjete doputenosti, Luxemburg, 2011. (u daljnjem tekstu: Praktini vodi).
Taj se vodi moe besplatno skinuti s dolje navedene internetske stranice na
hrvatskom (Praktini vodi kroz uvjete doputenosti)1, srpskom (Praktini
vodi kroz uslove prihvatljivosti)2 i makedonskom jeziku (Praktien vodi
za kriteriumite za doputenost,3 makedonski prijevod napravljen je u okviru
zajednikog projekta fondacije IRZ i Evropskog suda za ljudska prava). Internetska verzija vodia sadri metatag-ove. Uz pomo njih se jednostavnim
klikom direktno iz teksta moe doi do presuda koje se spominju. Meutim,
presude - osim nekoliko iznimaka nisu prevedene na prethodno navedene
jezike regiona.
Osim toga, na internetskoj stranici Evropskog suda pravde mogu se nai razna pomagala za rad prevedena na hrvatski4, srpski5, crnogorski6 i bosanski7
jezik (na neke od tih materijala upuujemo i kasnije u kontekstu strunih
pitanja). Kako bi se pronali ti dokumenti, trebalo bi donekle znati engleski,
budui da su linkovi uglavnom na engleskom jeziku.
c) Pomagala za rad iz priloga ove publikacije. Jo neka pomagala za rad
mogu se nai u prilogu ove publikacije (Poglavlje E). U to se ubraja tekst s
pojanjenjima kako se (i sa slabijim znanjem engleskog jezika) mogu nai
presude i drugi tekstovi na jezicima regiona, te nekoliko pregleda i popisa za
provjeru (check listi) doputenosti pojedinanih zahtjeva, o kojima u praksi
obavezno treba voditi rauna.
ttp://www.echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_HRV.pdf
http://www.echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_SRP.pdf
3
http://www.echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_MKD.pdf
4
http://www.echr.coe.int/sites/search_eng/pages/search.aspx#{%22contentlanguage%22:[%
22hr%22]}
5
http://www.echr.coe.int/sites/search_eng/pages/search.aspx#{%22contentlanguage%22:[
%22sr%22]}
6
22me%22]}
7
22bs%22]}
1
2
42
II Odabrane napomene o doputenosti pojedinanih zahtjeva

1. lan 34. Evropske konvencije o ljudskim pravima
Razlog zbog kojeg se vie od 95 % pojedinanih zahtjeva predanih Evropskom sudu za ljudska prava odbacuje zbog nedoputenosti, esto je nepoznavanje ili nepridravanje uvjeta za doputenost zahtjeva (upravo zbog
toga se preporuuje da se kod sastavljanje zahtjeva za ESLJP koriste popisi
za provjeru (check liste) i radna pomagala koje ete nai na kraju ove publikacije, a prije toga proita Praktini vodi kroz uvjete doputenosti). Osim
toga, ini se da mnogi podnositelji zahtjeva (odnosno njihovi procesni opunomoenici) esto pogreno shvaaju zadau ESLJP-a i njegov poloaj u
odnosu na nacionalne sudove.
Glavna odredba koja se odnosi na pojedinane zahtjeve je lan 34. Evropske
konvencije o ljudskim pravima, koji u prijevodi glasi:
lan 34. Pojedinani zahtjevi - Sud moe primati zahtjeva bilo koje fizike osobe, nevladine organizacije ili skupine pojedinaca koji tvrde da su rtva
povrede prava priznatih u ovoj Konvenciji ili dodatnim protokolima to ih je
poinila jedna visoka ugovorna stranka. Visoke ugovorne stranke obvezuju
se da ni na koji nain nee spreavati djelotvorno vrenje tog prava.
2. Iscrpljivanje pravnih sredstava
Prema tekstu te odredbe nuno je da podnositelj zahtjeva tvrdi da je jedna od
visokih ugovornih stranaka (dakle, jedna od lanica EKLJP-a) povrijedila
neko od (njegovih) prava iz Konvencije (ili nekog od protokola uz Konvenciju). Iz toga proizlazi uvjet doputenosti zahtjeva da su iscrpljena sva
raspoloiva (nacionalna) pravna sredstva.
Naime, o povredi od strane neke od visokih ugovornih stranaka u pravilu
se radi onda kada je podnositelj zahtjeva bezuspjeno pokuavao ostvariti
svoje pravo u dravi koja je ugovorna stranka. Taj uvjet nije ispunjen, ako u
dravi koja je ugovorna stranka nisu iscrpljena sva raspoloiva pravna sredstva. Stoga prije nego to se neki predmet uputi ESLJP moraju biti iscrpljene
sve mogunosti koje nudi nacionalno pravo, a prije svega svi pravni lijekovi.
Tek je tada ispunjen uvjet tzv. vertikalnog iscrpljivanja svih pravnih sredstava. Osim toga, postoji i zahtjev horizontalnog iscrpljivanja pravnih
sredstava, u skladu s kojim se podnositelj zahtjeva ve pred nacionalnim
sudovima u bitnim crtama mora pozvati na isto pravo koje nastoji ostvariti
43
pred Evropskim sudom za ljudska prava. Ukoliko jedan od tih preduvjeta

nije ispunjen, zahtjev je u pravilu nedoputen. Neto je drugaija pravna situacija ako, primjerice, postupak pred nacionalnim sudom traje nesrazmjerno dugo.8
3. Rok od est mjeseci
Daljnji uvjet doputenosti utvren je l. 35. st. 1. Konvencije, koji u prijevodu glasi:
Sud moe razmatrati predmet samo ... i unutar razdoblja od est mjeseci od
dana donoenja konane odluke.
Rok od est mjeseci poinje tei dostavom konane odluke9, a o tom roku
vodit e se rauna po slubenoj dunosti, ak i onda ako se tuena drava
nije pozvala na njega10. Smatra se da je zahtjev predan onoga dana kada je
podnositelj zahtjeva Sudu, makar u saetom obliku, izloio cilj svojeg zahtjeva. Podnositelj zahtjeva, dakle, prilikom te prve komunikacije ne mora
Sudu iznijeti sve svoje injenine navode. Meutim, nakon toga (ako to ve
nije uinio) unutar roka koji je utvrdio Sud, mora predati uredno ispunjen
obrazac zahtjeva (vidi sljedeu toku).11
4. Obrazac zahtjeva
Zahtjev se predaje na obrascu koji je propisao ESLJP. Taj obrazac na srpskom jeziku moete nai u prilogu ove publikacije.
U vezi iznimaka kod iscrpljivanja svih pravnih sredstava vidi Praktini vodi kroz uvjete doputenosti, str. 15.
9
U vezi pojedinosti vidi Praktini vodi kroz uvjete doputenosti, str. 21.
10
Praktini vodi kroz uvjete doputenosti, str. 20, toka 69.
11
8
44
5. Napomene o ostalim formalnostima

(zastupanje, jezik, besplatna pravna pomo itd.)12
Formalni kriteriji za pojedinani zahtjev definirani su u lanu 34. Konvencije, te l. 45. i 47. Poslovnika ESLJP-a. U skladu s njima zahtjev se podnosi
u pisanom obliku, a potpisuje ga podnositelj ili njegov zastupnik (l. 45. st.
1 Poslovnika). Podnositelja moe zastupati odvjetnik, no na poetku to nije
nuno (l. 36. st. 1 Poslovnika). Ako podnositelj ima zastupnika, treba predoiti pismenu punomo (l. 45. st. 3 Poslovnika). Zahtjev se moe predati
na jednom od slubenih jezika drave na ije se ponaanje ili postupanje
zahtjev odnosi. Meutim, postupak e se nakon toga u pravilu voditi na jednom od slubenih jezika suda (engleski ili francuski).
Prilikom predaje zahtjeva ne nastaju nikakvi trokovi. Postoji mogunost
da se Sudu preda zahtjev za besplatnu pravnu pomo za zastupanje na
Sudu (l. 91. i dalje Poslovnika). Besplatna pravna pomo odobrava se
najranije nakon oitovanja tuene drave o zahtjevu (l. 91. st. 1. Poslovnika). Ako je odobrena besplatna pravna pomo, honorar zastupnika podnositelja zahtjeva u bie isplaen od strane Suda.
Na obrascu zahtjeva mora se navesti predmet zahtjeva. To znai da podnositelj
zahtjeva u skladu sa l. 47. st. 1 to. g) Poslovnika mora kratko navesti to eli
postii zahtjevom. U praksi se preporuuje da se formulira konkretan zahtjev,
koji e u pravilu glasiti da se od Suda trai da utvrdi povredu odreenog lana
Konvencije. Osim toga, trebalo bi postaviti i zahtjev za pravinom naknadom.
Prikaz na ovome mjestu uglavnom slijedi navode Jensa Meyer-Ladewiga, vidi marg.
br. 52 uvoda.
12
45
III Napomene o osnovanosti pojedinanih zahtjeva

zbog diskriminacije
Kao to je prethodno ve reeno, 95% zahtjeva podnesenih Evropskom sudu
za ljudska prava odbacuje se zbog nedoputenosti, tako da se uope ne odluuje o njihovom sadraju. U preostalim sluajevima Sud provjerava korake navedene u daljnjem slijedu (zbog ega se svakako preporuuje da se u
obrazloenju pojedinanog zahtjeva koji se podnosi Sudu vodi rauna o tim
tokama, odnosno navede neto o njima):
1. Primjenjivost Evropske konvencije o ljudskim pravima
Sud e najprije provjeriti moe li se uope primijeniti Evropska konvencija o
ljudskim pravima. To npr. nije sluaj ako se u zahtjevu navodi povreda prava
koja se dogodila prije pristupanja dotine drave Vijeu Evrope, a povreda je
u meuvremenu okonana.
2. Podruje primjene za prava iz Konvencije
Kod prava iz Konvencije valja razlikovati podruje primjene ratione materiae i ratione personae. Podruje primjene ratione materiae (stvarno podruje
primjene) ispunjeno je kada se navodna povreda prava odnosi na neki lan
Konvencije, odnosno nekog od dodatnih protokola uz Konvenciju. Ako se
tvrdi da su povrijeena neka druga prava, primjerice kada se radi o iskljuivoj povredi vlastitog nacionalnog prava, tada ne spada u podruje primjene
ratione materiae (ESLJP nije supervizijska instanca za odluke nacionalnih
sudova!). Prema l. 34. Konvencije pojedinane zahtjeve mogu podnijeti fizike i pravne osobe, skupine ili udruge pojedinaca. U skladu s time, podruje primjene ratione personae za prava iz Konvencije esto see jako daleko.
Podruje primjene prava iz EKPLJ-a prije svega nije ogranieno samo na
dravljane lanica Vijea Evrope. Meutim, neka od prava iz EKLJP-a (i
dodatnih protokola) mogu se primijeniti samo na fizike osobe.
a) Opseg zabrane diskriminacije prema l. 14. EKLJP
Zabrana diskriminacije utemeljena je lanom 14. EKLJP koji u prijevodu glasi:
Uivanje prava i sloboda koje su priznate u ovoj Konvenciji osigurat e se
bez diskriminacije na bilo kojoj osnovi, kao to je spol, rasa, boja koe, jezik,
46
vjeroispovijed, politiko ili drugo miljenje, nacionalno ili drutveno podrijetlo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, roenje ili druga okolnost.
Cijeli prijevod Evropske konvencije o ljudskim pravima na hrvatskom13,
srpskom14 , bosanskom15 i crnogorskom 16jeziku moe se nai na internetskoj
stranici ESLJP-a.
b) Diskriminacija s obzirom na Konvencijom priznata materijalna prava kao
prethodno injenino stanje ili Voraustatbestand (akcesornost)
Iz formulacija lana 14. EKPLJ-a za razliku od drugih pravnih dokumenata ne proizlazi univerzalna zasebna zabrana diskriminacije.
Naime, zabranjena je jedino diskriminacija po pitanju prava i sloboda
koje su priznate u ovoj Konvenciji . To znai da sluajevi diskriminacije u okolnostima kada se ne radi o pravima i slobodama priznatih
Konvencijom, ne predstavljaju povredu zabrane diskriminacije iz lana
14. EKLJP-a. Zabrana diskriminacije iz lana 14. EKLJP-a stoga je
akcesorna, budui da pretpostavlja povredu prava i sloboda priznatih
Konvencijom kao injenino stanje koje je prethodilo povredi (njem.
Voraustatbestand).
Naime, lan 14. EKLJP-a jami jednako postupanje samo s obzirom na
ostvarivanje materijalnih prava priznatih u Konvenciji.
c) O pojedinim zatienim osnovama
lan 14. EKLJP-a kao razloge za diskriminaciju koja je zabranjena izriito navodi samo spol, rasu, boju koe, jezik, vjeroispovijed, politiko ili
drugo miljenje, nacionalno ili socijalno podrijetlo, pripadnost nacionalnoj
manjini, imovinu ili roenje. Meutim, to ne znai da lan 14. EKLJP-a ne
zabranjuje diskriminaciju i iz drugih razloga. Navedeno nabrajanje, naime,
nije konano. To slijedi kako iz koritenja rijei posebice prije nabrajanja
eksplicitno navedenih zatienih osnova kao i iz formulacije ...ili druga
okolnost, iz koje jasno proizlazi da postoje i druge zatiene osnove koje
nisu eksplicitno navedene u lanu 14. EKLJP-a.
http://echr.coe.int/Documents/Convention_HRV.pdf
http://echr.coe.int/Documents/Convention_SRP.pdf
15
http://echr.coe.int/Documents/Convention_BOS.pdf
16
http://echr.coe.int/Documents/Convention_MNE.pdf
13
14
47
U sudskoj praksi ESLJP-a kao druge okolnosti (druge zatiene osnove koje
nisu eksplicitno navedene u lanu 14. EKLJP-a) izmeu ostalog su priznate:
seksualna orijentacija17,
invaliditet18,
dob19,
oinstvo20,
brano stanje21,
lanstvo u nekoj organizaciji22,
vojni in / rang23,
status roditelja vanbranog djeteta24 i
prebivalite25.
No i u tim je sluajevima nuno da se diskriminacija odnosi na uivanje

prava i sloboda koje su priznate u ovoj Konvenciji (pitanje akcesornosti
ili ovisnosti diskriminacije o pravima i slobodama priznatih Konvencijom
ne smije se brkati s pitanjem taksativno navedene zatiene osnove ili drugih
osnova koje nisu navedene).
d) Uvoenje ope zabrane diskriminacije Protokolom
br. 12 u pojedinim dravama
aa) Openito o Protokolu br. 12. Budui da se pretpostavka akcesornosti
tijekom godina sve vie smatrala nezadovoljavajuom, potkraj devedesetih godina poelo se sa izradom novog dodatnog protokola (Protokol br.
12 Konvencije za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda od 3. novembra 2000) , koji u svom l. 1 sadri takvu opu zabranu diskriminacije.
Vidi Prirunik, str. 117 i dalje.
19
Vidi Prirunik, str. 123.
20
21
22
23
24
25
48
17
18
lan 1. Protokola br. 12 u prijevodu glasi:

lan 1. Opa zabrana diskriminacije.
(1) Uivanje svih prava odreenih zakonom osigurat e se bez diskriminacije na bilo kojoj osnovi kao to je spol, rasa, boja koe, jezik, vjera, politiko
ili drugo miljenje, nacionalno ili socijalno podrijetlo, pripadnost nacionalnoj manjini, imovina, roenje ili drugi status.
(2) Nitko ne smije biti diskriminiran od strane javnih tijela na bilo kojoj
osnovi kako je navedeno u stavku 1.
U skladu s time, u onim dravama koje su ve ratificirale taj protokol i u
kojima je ve stupio na snagu, sada vrijedi opa zabrana diskriminacije na
temelju EKLJP-a, koja openito zabranjuje diskriminaciju. U tim zemljama
sada postoji neakcesorna zabrana diskriminacije prema Konvenciji.26
bb) Protokol br. 12 i drave regiona. Taj je Protokol u Bosni i Hercegovini, Bivoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji, Hrvatskoj i Srbiji stupio
na snagu 1. aprila 2005. U Crnoj Gori je stupio na snagu 6. juna 2006,
a u Sloveniji 1. novembra 2010. Njemaka je taj DP dodue potpisala
2000. godine, ali ga do sada nije ratificirala, dok neke zemlje kao to su
Bugarska, Francuska, Poljska, vedska, vicarska i Ujedinjeno Kraljevstvo nisu htjele potpisati taj dodatni protokol. U skladu s time, pravna
situacija u pogledu ope zabrane diskriminacije u dravama lanicama
Vijea Evrope trenutano nije ujednaena.
U dravama lanicama Vijea Evrope koje su neko bile u sklopu Jugoslavije, taj je Protokol stupio na snagu, tako da u njima vrijedi opa zabrana
diskriminacije na temelju EKLJP-a.
Tvrdi i Rainer Hofmann 12, http://www.jura.uni-frankfurt.de/43680295/_-12-Menschenrechtsschutz.pdf na Internetu, Sveuilite Frankfurt

26
49
3. Zadiranje u prava ili neispunjavanje pozitivnih obveza

Kako bi zahtjev predan Evropskom sudu za ljudska prava bio osnovan, podnositelj zahtjeva morao je biti diskriminiran zbog odreene karakteristike
koja predstavlja zatienu osnovu. Diskriminacija znai pravno nedopustivo
nejednako postupanje. Radi li se o pravno nedopustivom nejednakom postupanju, utvruje se na temelju postulata
Prema istome se ne smije u bitnom postupati kao da nije isto,
prema onome to nije isto se ne smije u bitnom postupati kao da je isto!
Obrnuto formulirano to znai da se prema svemu ne mora jednako postupati,
te da u sluajevima koji nisu isti, jednako postupanje moe ak predstavljati
diskriminaciju.
O nedoputenom nejednakom postupanju se, dakle, radi onda kad se ono to
je u bitnim crtama isto bez objektivnog opravdanja tretira razliito, ili ako
se ono to je u bitnim crtama razliito tretira kao da je isto. Prema osobama
koje se nalaze u slinim situacijama, dakle, treba slino postupati, dok prema
osobama koje se nalaze u razliitim situacijama, treba postupati razliito u
onoj mjeri u kojoj je to nuno da im se osigura koritenje odreenih mogunosti, primjerice da mogu koristiti neku dravnu instituciju ili ostvarivati
odreena prava na isti nain kao i druge osobe.
4. Razliiti oblici diskriminacije
a) Pregled razliitih oblika diskriminacije
Postoje razni oblici diskriminacije, naime:
direktna diskriminacija i
indirektna diskriminacija.
S druge strane, postoje i drugi oblici diskriminacije kao to su:
50
uznemiravanje,
seksualno uznemiravanje i
dovoenje u nepovoljniji poloaj
b) Direktna diskriminacija
O direktnoj diskriminaciji se radi uvijek onda kada se nekoga zbog pripadnosti odreenoj grupi izriito, odnosno nedvojbeno zbog pripadnosti toj
grupi dovodi u nepovoljniji poloaj. O direktnoj diskriminaciji se, dakle,
radi onda kad je neka osoba zbog odreene karakteristike u usporedivoj
situaciji dovedena u nepovoljniji poloaj od osobe koja nema tu karakteristiku. Evropski sud za ljudska prava u tom kontekstu koristi formulaciju:
da se prema osobama u analognim ili dovoljno usporedivim situacijama,
koje se temelje na odreenom prepoznatljivom obiljeju, mora postupati
jednako.27
Posljedica takve diskriminacije mora biti dovoenje u nepovoljniji poloaj.
Ono moe sezati od zabrane pristupa nekom restoranu, preko manje plae,
pa se do vee ili nie dobi za odlazak u mirovinu koja vrijedi za pripadnike
odreene grupe.
Iz toga proizlazi da u sluajevima direktne diskriminacije nejednako postupanje utvruje na temelju usporedbe izmeu barem dvije osobe, odnosno
na temelju usporedbe postupanja prema osobi koja ima odreenu karakteristiku s postupanjem prema osobi koja nema tu karakteristiku. Osobe koje
se usporeuju ne moraju nuno biti stvarne osobe. Mogua je i usporedba s
hipotetikom osobom koja slui kao usporednik.
Osim toga za direktnu diskriminaciju je karakteristino da razlog za dovoenje u nepovoljniji poloaj lei upravo u s pripadnosti odreenoj grupi.
Primjeri28: U nekom poduzeu enama se redovito dodjeljuju poslovi razliiti od onih koje dobivaju mukarci. Mukarci, primjerice, rade iskljuivo
u proizvodnji, dok ene smiju raditi samo u kantini ili kao istaice. To se
obrazlae time da su ene upravo stoga tu da bi radile takve poslove.
Zakon zabranjuje poslodavcima da zapoljavaju ene u nonoj smjeni.
U predmetu Sejdi Finci pred ESLJP Bosna i Hercegovina neposredno je
diskriminirala pripadnike romske i jevrejske nacionalne manjine, zbog nemogunosti da se kandiduju za lanove Doma naroda Parlamentarne skuptine i Predsjednitva BiH. Naime, odredbe odeljaka IV i V Ustava BiH
Usporedi Prirunik str. 26 i dalje.
Izbor primjera u ovom odlomku (koji su rekonstruirani na temelju presuda ESLJP-a)
uglavnom polazi od primjera navedenih na stranici http://www.hawk-hhg.de/hochschule/
media/diskriminierung.pdf.
27
28
51
predviaju da se u ove dravne organe mogu kandidovati samo pripadnici

bonjakog, hrvatskog ili srpskog naroda.
Direktna diskriminacija u odreenim sluajevima moe biti doputena, ako
se njome eli ostvariti odreena opravdana svrha.
c) Indirektna diskriminacija
Diskriminacija zbog odreenog obiljeja (npr. spola) nije uvijek tako oita
kao u prethodnim primjerima. Diskriminacija moe proizai i iz propisa koji
su neutralno formulirani, a teoretski se podjednako primijenjuju na pripadnike najrazliitijih grupa, ako je u praksi situacija takva da se te prividno neutralne odredbe iskljuivo ili preteito primjenjuju na odreenu grupu (npr.
ene).
Tipian primjer na indirektnu diskriminaciju su odredbe kojima se osobe
koje rade skraeno tretiraju drugaije od osoba koje rade puno radno vrijeme. To su u praksi prije svega odredbe prema kojima su radnici koji su radili
skraeno, uzevi u obzir stvarno odraene radne sate, stekli pravo na znatno
manju mirovinu od radnika koji su radili puno radno vrijeme.
Takve su odredbe formulirane neutralno, dakle, za razliku od zabrane nonog rada ena u prethodnom odlomku, primjenjuju se podjednako na mukarce i na ene, ako su ispunjene odgovarajue pretpostavke. S druge strane,
u veini zemalja je situacija u praksi takva da uglavnom ene rade skraeno.
U konanici to vodi do toga da se takve odredbe gotovo iskljuivo primjenjuju na ene. To pak vodi do toga da su uglavnom samo ene pogoene
negativnim (diskriminatornim) posljedicama takvih odredbi. Radi se, dakle,
o dovoenju u nepovoljniji poloaj na temelju propisa koji je neutralno formuliran, ali zaobilazno (indirektno) pogaa prije svega jednu odreenu
grupu.
Kako bi se ustanovila indirektna diskriminacija, opet je nuna usporedba.
Kao i kod direktne diskriminacije, i indirektna diskriminacija u nekim sluajevima moe biti doputena, ako se njome eli ostvariti odreena opravdana
svrha.
52
d) Uznemiravanje
Daljnji oblik diskriminacije je uznemiravanje. Ono je definirano kao nepoeljno ponaanje koje se ispoljava prema osobama koje su pripadnici odreene grupe. O uznemiravanju se radi posebice onda kada takvo ponaanje
vrijea dostojanstvo dotine osobe, i/ili je ona izloena zastraivanju, netrpeljivosti i uvredama.
e) Spolno uznemiravanje
Podoblik uznemiravanja je spolno uznemiravanje.
Primjer: Poslodavac ne poduzima nita protiv postera pornografskog sadraja koje su mukarci koji tamo rade objesili u velikom uredu.
Ono to je zajedniko uznemiravanju i spolnom uznemiravanju je da su oba
oblika uznemiravanja zabranjena bez iznimke. Dakle, za razliku od direktne
i indirektne diskriminacije tu nema opravdanja. Takoer, kod ocjene radi li
se o uznemiravanju ili spolnom uznemiravanju nije potrebna usporedba s
nekom drugom grupom. Razlog je taj da ovdje nije nepoeljno samo nejednako postupanje, ve samo uznemiravanje (i njezin uinak na dostojanstvo
druge osobe) predstavlja nepoeljan oblik ponaanja.
5. Doputeno nejednako postupanje zbog objektivnih razloga
(opravdanja)29
Evropska konvencija o zatiti ljudskih prava i temeljnih sloboda je pravni dokument koji je napisan na nekoliko jezika. Kad proitamo formulaciji
sans distinction aucune u francuskoj verziji, mogli bismo zakljuiti da je
lanom 14. EKLJP-a bez iznimke iskljueno svako nejednako postupanje.
Meutim, ak i prema shvaanju Evropskog suda za ljudska prava takvo
bi tumaenje ilo predaleko. Razliite okolnosti esto iziskuju razliita rjeenja. Osim toga, pravnom diferencijacijom esto se nastoje kompenzirati
faktike razlike. Stoga je razliito postupanje prema osobama u slinoj ili
usporedivoj situaciji diskriminacija samo onda, ako nema objektivnog ili
razumnog opravdanja za takvo postupanje.
Prikaz uglavnom slijedi navode Jensa Meyer-Ladewiga, loc. cit. (vidi Komentar xxx)
marg. br. 8 i dalje uz l. 14.
29
53
To znai da nejednako postupanje nije diskriminirajue, ako
iza njega stoji opravdani cilj i

postoji srazmjeran odnos izmeu primijenjenih sredstava i cilja koji
se eli ostvariti.
Evropski sud pravde je to formulirao na sljedei nain30:

Razliito postupanje prema osobama koje se nalaze dovoljno slinoj situaciji () je diskriminirajue, ako se ne moe opravdati objektivnim i
primjerenim razlogom, drugim rijeima, ako se njime ne slijedi legitiman
cilj ili ne postoji primjerena proporcionalnost sredstava i u odnosu na cilj
kojemu se tei.
Drave imaju diskreciono pravo po pitanju odreivanja ciljeva koje ele postii nejednakim postupanjem. Meutim, nije uvaeno opravdanje koje se
odnosilo na propis kojim se osobe koje su bile kanjavane iskljuilo iz zvanja revizora. U sluaju o kojem je odluivao Evropski sud za ljudska prava
taj je propis doveo do toga da osoba koja je zbog vjerskih razloga odbila
sluenje vojnog roka (zbog ega joj je izreena kazna) nije mogla postati
revizor. Evropski sud za ljudska prava smatrao je da opravdanje u tom sluaju nije bilo dovoljno objektivno, ni razumno. Zakonodavac je ovdje trebao
predvidjeti iznimke za kaznena djela koja nemaju nikakve veze s poslom
revizora.31
30
31
Citat prema Priruniku str. 52 i dalje.

Vidi Meyer-Ladewig marg. br. 10 uz lan 14.
54
IV Pitanja tereta dokazivanja u antidiskriminacijskom pravu32

1. Openito o pitanju dokazivanja u antidiskriminacijskom pravu
Tko zapone sudski postupak, ne mora se informirati samo o uvjetima doputenosti i materijalnoj osnovanosti prava na koje se poziva, ve i o tome to
e eventualno morati faktiki dokazati kako bi Sud, u sluaju da su ispunjene
sve ostale pretpostavke, stvarno donio presudu u njegovu korist. To vrijedi posebice za sluajeve diskriminacije, budui da u tim predmetima esto
nije dovoljno pojanjen razlog nejednakog postupanja ili se pak objanjava
drugim okolnostima, a ne odgovarajuom zatienom osnovom. Zbog toga
bi mnogi pojedinani zahtjevi bili neuspjeni, jer bi objektivno nejednako
postupanje bilo dokazivo, ali ne i (subjektivna) motivacija, dakle okolnost
da se prema nekome nejednako postupalo upravo zbog odreenog statusa ili
odreene karakteristike.
2. Podijeljeni teret dokazivanja
Stoga je u evropskom antidiskriminacijskom pravu dokaz nejednakog postupanja olakan podijeljenim teretom dokazivanja. U skladu s time podnositelj zahtjeva mora dokazati samo da se prema njemu nejednako postupalo, iz ega proizlazi zakljuak da bi se moglo raditi o diskriminaciji. Zatim
njegov protivnik u postupku ima zadau dokazati da se faktiki ne radi o
diskriminaciji. Podnositelj zahtjeva, dakle, ne mora iznijeti potpuni dokaz o
diskriminaciji.
Primjer: U predmetu Brunnhofer33 podnositeljica zahtjeva, stanovita gospoa Brunnhofer, iznijela je da je bila izloena diskriminaciji na temelju spola.
Kao obrazloenje je navela da ju poslodavac zbog toga to je ena plaa
slabije od mukog kolege koji obavlja jedanko vrijedan posao. Evropski sud
pravde (dakle radilo se o presudi Suda EU, a ne Evropskog suda za ljudska
prava, no navodi se mogu primijeniti i na sudsku praksu ESLJP-a) zauzeo
je stav da je dovoljno da podnositeljica zahtjeva s jedne strane dokae da
prima manju plau od svog mukog kolege, a s druge strane dokae da radi
U okviru ovog prikaza moemo se samo kratko osvrnuti na pitanja tereta dokazivanja u
antidiskriminacijskom pravu. U vezi drugih detalja, vidi Prirunik, str. 150 i dalje.
33
Vidi Prirunik, str. 152.
32
55
jednako vrijedan posao kao i on. Na taj bi nain bila osnovana pretpostavka
da se nejednako postupanje temelji iskljuivo na njezinom spolu.
U toj bi situaciji zadaa protivnika u postupku bila opovrgnuti da je to razlog
za nejednako postupanje, odnosno dokazati da za to postoji drugi razlog.
Ako u tome ne uspije, poi e se od toga da razlog nejednakog postupanja
kao to je tvrdila podnositeljica zahtjeva lei u njezinom svojstvu ene, pa
se dakle radi o diskriminaciji.
3. Okolnosti koje ne treba dokazivati
a) Subjektivna namjera diskriminacije. Za podnositelje zahtjeva koji iznose
da su bili izloeni diskriminaciji postoje i druga olakanja kod dokazivanja.
To vrijedi posebice za subjektivne namjere neke osobe (koje se teko mogu
dokazati).
Kao primjer navodimo sluaj Feryn34 gdje je tueni poslodavac namjeravao
zaposliti iskljuivo svjetlopute Belgijanke. Kao objanjenje je naveo da
to nije bila njegova elja, ve elja njegovih kupaca. Evropski sud pravde
(ponovo se radi o presudi Suda EU, a ne Evropskog suda za ljudska prava,
no navedeno podjednako vrijedi i za sudsku praksu ESLJP-a) to je smatrao
irelevantnim, te doao do zakljuka da u pravilu ne treba dokazati diskriminatornu motivaciju, kako bi se na pitanje je li se radilo o diskriminaciji dobio
pozitivan odgovor.
b) Pravno znaenje statistika i iskustvenog znanja kod dokazivanja. Kod
dokazivanja diskriminacije statistike igraju posebnu ulogu. Ukoliko statistike potvruju da je odreena grupa osoba nekom mjerom bila pogoena u
znatno veoj mjeri nego druge grupe osoba, time je dokazano da se radilo o
diskriminaciji. 35
Primjer za to je predmet Schnheit gdje se ena zaposlena na skraeno
radno vrijeme alila na diskriminaciju na temelju spola. Pozadina je bila
ta da su zaposlenici koji su radili skraeno razmjerno svome radu (dakle,
kad se on dovede u korelaciju sa odraenim radnim satima) stjecali manje
mirovine od zaposlenika na puno radno vrijeme. Budui da to nije ovisilo
o spolu zaposlenika sa skraenim radnim vremenom, radilo se o mjeri koja
se na prvi pogled inila neutralnom. Meutim, iz statistika je proizalo da
34
35

U vezi detalja, vidi Prirunik, str. 156 i dalje.
56
su 87,9 % osoba zaposlenih na skraeno radno vrijeme upravo ene. To

je Evropskom sudu pravde bio dovoljan dokaz da se radi o indirektnoj
diskriminaciji na temelju spola. U takvim je sluajevima presudno da se
statistikama potvrdi da je odreena grupa posebno jako pogoena takvom
mjerom. A to je u situacijama ove vrste uvijek sluaj kada je procentualni
udio vei od 80%.
Meutim, ne bi bilo dovoljno da je dotina grupa osoba nekom mjerom pogoena neznatno ee od neke druge grupe. Sud je stoga zanijekao diskriminaciju36 u sluajevima u kojima je udio ena u grupi koja je bila pogoena
odreenom mjerom iznosio 60 %. Takoer ni okolnost da neki kriterij u 77,4
% sluajeva vrijedi za mukarce, a u 68,9 % sluajeva za ene, ne dokazuje
diskriminaciju. U oba sluaja su, naime, procentualna odstupanja jo u granici statistiki uobiajenih odstupanja.
Ukoliko nisu raspoloive statistike, mogu se koristiti i druge informacije,
ako su pouzdane i predstavljaju iskustvene spoznaje. Primjer za to je okolnost da su ene ee rtve obiteljskog nasilja od mukaraca.
36
U vezi detalja, vidi Prirunik, str. 157.

57
V Odabrana literatura iz regiona

Kako se ne radi o naunom djelu, nije se kod svake reenice upuivalo na
daljna djela koja se bave problematikom zabrane diskriminacije. Umjesto
toga se na ovom mjestu daje osnovi pregled literature u regionu, iji je odabir je vren u okviru literature dostupne na internetu:
I. Crni i dr., Primjena antidiskriminacijskog zakonodavstva u praksi, Centar za mirovne studije, Zagreb 2011, dostupno na:
www.cms.hr/dokument/128
M. Kosani/S. Gajin/D. Milenkovi, Zabrana diskriminacije u Srbiji i ranjive
drutvene grupe, Beograd 2010, dostupno na:
http://cups.rs/wp-content/uploads/2012/12/Zabrana_diskriminacije_u_
Srbiji_i_ranjive_drustvene_grupe.pdf
M. Lakovi/N. Sindik, Vodi kroz Zakon o zabrani diskriminacije, CEDEM,
Podgorica 2012, dostupno na:
http://www.cedem.me/sr/publikacije/viewdownload/13-publikacije/359-vodi-kroz-zakon-o-zabrani-diskriminacije.html
D. Milenkovi, Vodi kroz Zakon o zabrani diskriminacije, Helsinki odbor
za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2010, dostupno na:
http://www.helsinki.org.rs/hrlawyers/doc/Vodic%20kroz%20zakon%20
o%20zabrani%20diskriminacije.pdf
J. Omejec, Zabrana diskriminacije u praksi Evropskog suda za ljudska prava, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, 2009, str. 873-979.
. Pavlovi, Komentar Zakona o suzbijanju diskriminacije, Informator, Zagreb 2009, dostupno na:
http://www.organizator.hr/documents/utils.php?action=download&filenam
e=PRAVO_59.pdf
Z. Pain i dr., Zabrana diskriminacije-propisi i praksa u Crnoj Gori, CEDEM, Podgorica 2012, dostupno na:
http://www.cedem.me/sr/publikacije/viewdownload/13-publikacije/379-zabrana-diskriminacije-propisi-i-praksa-u-crnoj-gori.html
S. Vasiljevi/B. Balen, Zakon o suzbijanju diskriminacije u svjetlu europskog prava: sadraj i sankcije, Policija i sigurnost, 2/2009, str. 213-221, dostupno na:
http://hrcak.srce.hr/79341
58
F. Vehabovi/M. Izmirlija/A. Kadribai, Komentar zakona o zabrani diskriminacije, Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2010,
dostupno na:
http://antidiskriminacija.ba/propis.php?id=366
59
Saetak o pitanjima povezanim s dokazivanjem
Motivacija kao subjektivna okolnost ne mora se dokazati, tako da u

antidiskriminacijskom pravu vrijedi podijeljeni teret dokazivanja.
Podnositelj zahtjeva mora dokazati okolnosti iz kojih proizlazi zakljuak da bi se moglo raditi o diskriminaciji.
Ukoliko u tome uspije, protivnik u postupku mora iznijeti protudokaz

da se unato tomu ne radi o diskriminaciji.
U pravilu ne treba dokazati diskriminatornu motivaciju kako bi se potvrdno odgovorilo na pitanje radi li se o diskriminaciji. Dovoljno je
dokazati da je uinak bio diskriminirajui.
Diskriminacija se kod mjera, koje na prvi pogled izgledaju neutralno,

moe dokazati i na temelju statistika. Te statistike moraju potvrditi da
je odreena grupa osoba nekom mjerom pogoena u znatno veoj mjeri
od druge grupe osoba. Uobiajena procentualna odstupanja u tom sluaju nisu dovoljna.
Ukoliko nisu raspoloive statistike, mogu se koristiti i druge informacije, ako su pouzdane, te iskustvene spoznaje.
60
NEKOLIKO ODABRANIH PRIMJERA

=$7,(1,+26129$
PROF. DR ZORICA MREVI
POGLAVLJE D
NEKOLIKO ODABRANIH PRIMJERA
ZATIENIH OSNOVA
I ZATITA RODNE RAVNOPRAVNOSTI
Presudama Evropskog suda za ljudska prava naglaena je zatita ena od
porodinog i seksualnog nasilja, zatita njihovog telesnog integriteta, zatita
samohranih majki od diskriminacije, pravo udatih ena na zadravanje devojakog prezmena, i zatita od trgovine ljudim biima.
Najvea pretnja s kojom se suoavaju ene u regionu dolazi od porodinog
nasilja koje vlasti jo smatraju privatnim problemom u koji nisu voljni da
se meaju. Zato je od izuzetnog znaaja to su 2009. donete dve presude
povodom sluajeva porodinog nasilja sa smrtnim ishodom, Tomai protiv
Hrvatske i Opuz protiv Turske, obe zavrene donoenjem osuujuih presuda protiv pomenutih drava. ESLJP stao na stanovite da postoji odgovornost drava zbog nepreduzimanja odgovarajuih radnji i mera od strane
nadlenih dravnih organa prinude u sluajevima porodinog nasilja. Slini
postupci i presude istog Suda protiv drugih zemalja regiona su vrlo mogui
jer su ovake situacije este. Vano je i to je Sud naglasio potrebu da drava,
odnosno javni tuilac, nastavi gonjenje uinioca krivinog dela koje je po
karakteru porodino nasilje iako se rtva povukla iz postupka, odnosno odustala od krivinog gonjenja. Po miljenju Suda, drava mora da posveti dunu panju injenici da se rtva iz postupka esto povlai protiv svoje volje i
pod pretnjom uinioca. Sud se pritom pozvao na meunarodnu praksu koja
prepoznaje vie raznih obaveznih aktera a ne samo rtvu, koji imaju dunost
da prijave i iniciraju istragu u sluajevima porodinog nasilja.
63

U sluaju Tomai protiv Hrvatske, M.M. je osuen je na kaznu zatvora od
pet meseci i meru obaveznog psihijatrijskog leenja zbog porodinog nasilja. Mesec i po dana po izdranoj kazni ubio je iz puke svoju bivu suprugu,
njihovu zajedniku ker kojom prilikom je izvrio i samoubistvo. Najblii
srodnici ubijene ene tuili su dravu Hrvatsku ESLJP koji je doneo osuujuu presudu protiv Hrvatske.
U sluaju protiv Turske, H.O. je u periodu 1995-2002. est puta ozbiljno napao svoju suprugu i/ili njenu majku, ukljuujui pritom i nanoenje
tekih telesnih povreda opasnih po ivot. Istraga je tri puta obustavljana
zbog povlaenja tube ene, a dva puta zbog nedostatka dokaza. Sluaj je
rezultirao ubistvom majke ene od strane H.O. iz vatrenog oruja. Ubistvo
je rezultat je viegodinjeg nasilja, mirenja pod prinudom (koje je obino
rezultiralo povlaenjem krivine tube) i ponovnog nasilja. Nakon sprovedenog postupka ESLJP je jednoglasno presudio da je Turska povredila
lanove 2, 3, i lan 14 u vezi sa lanovima 2. i 3. Evropske konvencije o
ljudskim pravima (pravo na ivot, zabrana torture i zabrana diskriminacije
u vezi sa ovim lanovima).
Sud je u sluajevima Opuz protiv Turske i Tomai protiv Hrvatske utvrdio
je drava obavezna da kroz aktivnosti nadlenih institucija efikasno zatiti
rtve porodinog nasilja, tako da njihova eventualna pasivnost i neefikasnost
dovodi do odgovornosti drave za neispunjenje te obaveze.
U sluaju M. C. protiv Bugarske, Sud je odluio da se u sluajevima silovanja dokazuje nedostatak saglasnosti umesto dokazivanja postojanja fizike
prinude napadaa i fizikog otpora rtve.
U sluaju Marks protiv Belgije, Sud je odluio da drava mora da izbegne
svaku diskriminaciju na osnovu roenja i mora da omogui sva prava deci
roenoj van braka.
U sluaju Tekeli protiv Turske, Sud je odluio da iako drave imaju pravo
da reguliu porodine zajednice svojim unutranjim zakonima, one njima ne
smeju da razliito tretiraju ene i mukarce.
64
U sluaju I.P. protiv Turske, Sud je odluio da je zabranjena svaka povreda

telesnog integriteta medicinskim pregledom protiv volje pregledane osobe.
U sluaju Rancev protiv Kipra i Rusije, Sud je odluio da drave destinacije
imaju obavezu da svojim propisima i institucionalnim procedurama spree
trgovinu ljudima i kao optu pojavu i u smislu zatite pojedinanih rtvi
trgovine ljudima kada postoje indicije da se radi o takvom sluaju. Dune
su takoe da istrae takve sluajeve i sankcioniu poinioce. Drave porekla
rtvi trgovine ljudima imaju dunost da istrai naine njihovog regrutovanja
i identifikuje poinioce.
M.C. protiv Bugarske (2003): Bugarska dravljanka M.C koja je bila silovana od strane dva mukarca kada je imala 14 godina, 1997. se obratila ESLJP
navodei da bugarski zakoni i praksa u sluajevima silovanja i voenja istrage
u tim sluajevima nije u saglasnosti sa pozitivnom obavezom drave da obezbedi efektivnu pravnu zatitu od silovanja i seksualnog zlostavljanja. Sud je
utvrdio da drave shodno obavezi sadranoj u lanovima 3. (pravo da se ne
bude podvrgnut torturi, neovenom i degradirajuem tretmanu) i 8. (pravo
na privatni ivot), treba da usvoje takve krivinopravne odredbe kojima se
efektivno kanjava silovanje, kao i da ih primene u praksi putem delotvornih
pravnih odredaba i putem krivinog progona. Sud je smatrao da je istorijski
gledano, u zakonima i praksi mnogih zemalja u sluajevima silovanja, dokazivanje fizike prinude i fizikog otpora i dalje konstitutivni elemenat krivinog
dela silovanja, iako postoji opti trend da se postupcima dokazuje nedostatak
saglasnosti a ne upotreba sile. Takoe je naglaeno da rtve seksualnog zlostavljanja esto ne pruaju nikakav fiziki otpor usled itavog niza psiholokih
faktora, ili jednostavno usled straha od pretnji nasiljem od strane silovatelja,
to je delovalo na promenu shvatanja prirode tog dela. Sud je utvrdio da je
istraga voena od strane bugarskih vlasti i pristup koji su u tom sluaju imali
istrani sudija i javni tuilac koji su se fokusirali na utvrivanje nedostatka dokaza o postojanju fizikog otpora aplikantkinje, nije dovoljan da ispuni obavezu koju ima drava da uspostavi u praksi efikasan sistem krivinog pravosua
u kome se kaavaju svi vidovi silovanja i seksualnog zlostavljanja.
Marks protiv Belgije (1979) je sluaj diskriminacije samohrane majke. Pola
Marks, beligijska novinarka koja je 1973. rodila je ker Aleksandru u vreme
kada nije bila udata, obratila se 1974. ESLJP u svoje ime i u ime svoje ke65
ri, jer su odredbe belgijskog Graanskog zakonika u pogledu upostavljanja

roditeljskog odnosa majke sa nezakonitim detetom predstavljale krenje
Konvencije, kako u pogledu uspostavljanja porodinih odnosa i prava deteta
na odnos sa ocem, tako i u pogledu regulisanja odnosa deteta sa majkom.
Ona je takoe dovela u pitanje i neophodnu proceduru po kojoj majke treba
da usvoje sopstveno dete ako ele da poveaju detetova prava. Sud je utvrdio vie krenja l. 8 i 14. Konvencije. Sud je odluio da radi omoguavanja
normalnog razvoja porodinog ivota nevenane majke i njenog deteta, drava mora da izbegne svaku diskriminaciju na osnovu roenja, i da razmotri zahtev nametnut majci da dobrovoljno prizna ili sudski oglasi sebe kao
majku, jer to kri pravo na privatni i porodini ivot. Sud je takoe naao da
je diskriminativna odredba po kojoj postoji ograniena mogunost majke da
donosi odluke u korist svoga deteta pre nego to ga usvoji.
nal Tekeli protiv Turske (2004) je sluaj zatite prava na zadravanje devojakog prezimena. Gospoa Ayten nal Tekeli se 1995. obratila ESLJP
navodei da je odbijanje turskih sudova da joj omogue da zadri samo svoje devojako prezime neopravdano meanje u njeno pravo na zatitu privatnosti. Ona je takoe navela da je diskriminisana time to je samo mukarcu
dozvoljeno da zadri svoje porodino prezime posle veanja. Aplikantkinja
je uzela muevljevo prezime posle svog venanja. Kako je ve bila u profesionalnim krugovima poznata po svom devojakom prezimenu, nastavila je
da ga koristi u poslovnoj komunikaciji. Ipak, ona nije mogla da korsti oba
prezimena u svojim slubenim dokumentima. Sud je jednoglasno odluio
da tu postoji krenje l. 14 (zabrana diskriminacije) zajedno sa krenjem l.
8 (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota). Cilj da se porodina
zajednica ogleda kroz zajedniko porodino prezime ne moe da opravda
rodno zasnovano razlikovanje u tretmanu koje je istakla aplikantkinja. Sud
je takoe utvrdio da iako drave imaju po Konvenciji mogunost sopstvenog
donoenja mera kojima se regulie porodina zajednica, l. 14. zahteva da se
te mere primenjuju ravnopravno na mukarce i ene, osim u sluaju postojanja ubedljivih razloga koji opravdavaju razliitost tretmana.
Y.F protiv Turske (2003) je sluaj zatite fizikog integriteta. Gospodin Y. F.
se 1998. obratio ESLJP navodei da je prisilni ginekoloki pregled njegove
supruge predstavljao krenje njenog prava na potovanje privatnosti. Aplikant i njegova supruga su 1993. bili uhapeni zbog sumnje da su pomagali
i podravali ilegalnu teroristiku organizaciju, Radniku partiju Kurdistana.
G-dja F. zadrana je u pritvoru dva dana za koje vreme su je policajci udarali, vreali i pretili joj silovanjem. Za vreme trajanja pritvora nju je pregledao
66
doktor. Na zahtev policije da medicinski nalaz mora da sadri i podatak da li

je je imala seksualni odnos dok je bila u pritvoru, ona je na silu podvrgnuta
ginekolokom pregledu ime je utvreno da to nije bio sluaj. Sud je naao
postojanje krenja prava na privatnost. Iako je usvojio stav turske vlade da
je medicinski pregled pritvorenih lica neophodna zatita od lanih optubi za
postojanje seksualnog nasilja, sud je ipak smatrao da sva zadiranje u fiziki
integritet moraju da bude propisana zakonski i da se pritom zahteva saglasnost konkretne osobe. Sud je takoe podsetio da je i po turskim zakonima,
zabranjena svaka povreda linog fizikog integriteta, izuzev u sluaju medicinske neophodnosti i pod okolnostima koje su definisane zakonski.
Rancev protiv Kipra i Rusije (2010)1 je sluaj zatite od trgovine ljudskim
biima. G. Nikolaj Rancev, ruski dravljanin se 2004. obratio Sudu zbog
vie krenja ljudskih prava njegove keri Oksane Ranceve koja je otila na
Kipar 2001. da radi u jednom kabareu i izgubila ivot pod neobjanjenim
okolnostima, usled pada kroz prozor. Ranceva je stigla na Kipar sa umetnikom vizom i poela je da radi u jednom kabareu, ali je posle tri dana
napustila svoje radno mesto i mesto gde je stanovala. Upravnik kabarea je
naao u jednoj diskoteci nekoliko dana kasnije i odveo je u policiju traei
od njih da je proglase ilegalnim imigrantom, oigledno sa namerom da je
izbace sa Kipra da bi on mogao da je u svom kabareu zameni nekim drugim devojkom. Policija je smatrala da za njih njeno prisustvo na Kipru nije
ilegalno. Traili su od upravnika da se vrati sa njom sledeeg jutra da bi
se obavile dalje istrane radnje o njenom imigrantskom statusu. Rancevu
je upravnik odveo kui jednog zaposlenog u tom kabareu, gde odvedena
u sobu na estom spratu. Sledeeg jutra naena je mrtva na ulici ispod tog
stana. Sud je zakljuio da je Ranceva bila rtva trgovine ljudima i da postoje
vie krenja Konvencije: krenje l. 2. kao rezultat propusta kiparskih vlasti
da efikasno istrae smrt Ranceve; krenje l. 4. poto je Kipar propustio da
ustanovi odgovarajuu pravnu i administrativnu mreu za borbu protiv trgovine ljudima, to je rezultiralo u postojanju reima izdavanja tzv. umetnikih
viza, i propusta da zatiti Rancevu od trgovine ljudima uprkos okolnostima
koje su imale dovoljno elemenata za osnovanu sumnju da bi ona mogla biti
rtva takve trgovine. Sud je utvrdio da je trgovina ljudskim biima slina
ropstvu po svojoj samoj prirodi i da ima za cilj eksploataciju, na osnovu
primene sile povezane sa pravom vlasnitva. Time se ljudska bia tretiraju kao roba koja se kupuje i prodaje, prinuavaju se na rad, podvrgnuti su
strogoj kontroli, kretanje im se najee ograniava i obuhvata upotrebu sile
1
Jo nije doneta konana odluka.

67
i pretnji silom. Krenje l. 4. (zabrana ropstva i prinudnog rada) izvreno

je i od strane Rusije zbog proputanja da istrai kako je i gde Ranceva bila
regrutovana i posebno, da preduzme korake radi identifikovanja onih koji su
uvueni u njeno regrutovanje ili metode koje su to prilikom bili korieni.
Utvreno je i krenje l. 5. (pravo na slobodu i bezbednost) koje se odnosi
na zadravanje Ranceve oko jednog sata u policijskoj stanici iako je odmah
bilo utvreno da ona nije ilegalni imigrant, kao i zbog njenog naknadnog
zatvaranja u privatni stan.
f) Lista referentnih presuda Evropskog suda za ljudska
prava o zatiti rodne ravnopravnosti:
68
Tomai protiv Hrvatske, 2009

Opuz protiv Turske, 2009
M. C. protiv Bugarske, 2003
Marks protiv Belgije, 1979
nal Tekeli protiv Turske, 2004
Y.F protiv Turske, 2003
Rancev protiv Kipra i Rusije, 2010
II ZAITA PRAVA TRANSSEKSUALNIH OSOBA2

Sud je u vie presuda presuivao u korist transseksualnih zahtevajui od drava da omogue operacije potpunog prilagoavanja pola, kao i da zdravstveno
osiguranje snosi tokove medicinski neophodnih tretmana od kojih je operacija prilagoavanja pola samo jedan deo. Osim omoguavanja transrodnim osobama operacije pune genitalne rekonstrukcije (prilagoavanja pola),
oni treba da imaju mogunost korienja hormonske terapije, psiholokog
savetovanja i drugih medicinskih intervencija (npr. trajno odstranjivanje maljavosti). Reava se i nezadovoljavajua i neodriva pravna situacija da transseksualne osobe koje su putem operacije prilagodile pol, nastavljaju da ive
u nekakvom pravnom meuprostoru, ne pripadajui u potpunosti ni jednom
ni drugom polu. Time su zatiena pre svega dva osnovna prava transseksualnih osoba, pravo da dobiju odgovarajui medicinski tretman transseksualnosti u vidu prilagoavanja pola, kao i pravo da to bude praeno adekvatnom
slubenom promenom pravnog statusa u skladu sa novosteenim polom.
Zaajno za region je da se pravo transseksualnih osoba na lini razvoj i
fiziku i moralnu sigurnost, kakvu u punom smislu uivaju ostali lanovi
drutva, ne moe vie posmatrati kao neto nepotrebno ili jo uvek kontroverzno. Sud je u pogledu tih prava transseksualnih osoba naglasio da je od
sutinskog znaaja da Konvencija bude tumaena i primenjena na nain
koji omoguuje da njena prava zaista budu efikasno praktino primenjana a
ne da budu iluzorna ili da ostanu u domenu teorije. Od drutva se opravdano
oekuje da tolerie odreen, eventualni stepen nelagode u suoavanju sa novom situacijom sa ciljem da se pojedincima omogui da vode dostojanstven
i astan ivot s polnim identitetom za koji su se, uz velike line rtve opredelili. Ni u jednom sluaju nije dokazano da postoji bilo kakva verovatnoa
Transrodnim osobama se nazivaju osobe iji se rodni identitet razlikuje od njihovog
biolokog pola. Transseksualne (transpolne) osobe su one osobe koje su se odluile na
hormonalno operativni zahvat prilaoavanja (promene) pola. Pojam prilagoavanje
pola aktivistkinje i aktivisti za prava transrodnih osoba i transrodne sobe radije koriste
nego mediski popularan pojam promena pola smatrajui da se urgenitalnom rekonstrukcijom njihovo telo samo prilagoava, dovodi u sklad sa njihovim unutranjim doivljajem njihovoga identiteta.
2
69
da e promena pravnog statusa transseksualaca prouzrokovati konkretne, sutinske nevolje ili tetu javnom interesu, niti bilo kakav porast kriminaliteta
ili tekoe u otkrivanju nezakonitih radnji.
Gde zakoni obezbeuju pokrivanje trokova potrebne zdravstvene zatite od
strane javnih ili privatnih sistema osiguranja, takvo pokrivanje treba da bude
obezbeeno na razuman, nearbitraran i nediskriminatoran nain, uzimajui u
obzir takoe pristupanost izvora finansiranja. Drave imaju pozitivnu obavezu da pravno priznaju novi identitet transseksualne osobe koja se podvrgla
operaciji potpunog prilagoavanja pola. To obuhvata izdavanje slubenih
dokumenata kao to su izvod iz matine knjige roenih, linih identitetskih
dokumenata, vozakih dozvola, pasoa, karti socijalnog osiguranja i brojeva, upis u izborne spiskove, zemljine knjige i poreska dokumenta.
Donoenje posebnog zakona o regulisanju pravnog statusa transseksualnih osoba npr. Zakona o priznanju rodne pripadnosti 2004. u Ujedinjenom
Kraljevstvu je najbolje reenje za niz potencijalno diskriminiuih situacija
u kojima se transseksualne osobe nalaze posle procesa hormonalno operativnog prilagoavanja pola, a koje inae ne mogu da se ree analogno postojeim pravnim institutima. Porodinopravni odnosi nalaze svoje reenje
takoe i u irenju ozakonjenja istopolnh zajednica, bilo kao registrovanih
partnerstava ili istopolnih brakova. Za zemlje regiona je vano da ne moraju
da i same prou viedecenijski put sazrevanja shvatanja naina regulisanja
pravnog statusa transseksualnih osoba, ve mogu, oslanjajui se na odluke
ESLJP da preuzmu gotova reenja.
Sud se niz godina bavio pitanjem pravnog priznanja novog polnog identiteta
postoperativnih transseksualnih osoba. U sluajevima B. protiv Francuske
25. marta 1992. a posebno u Gudvin protiv Ujedinjenog kraljevstva 2002,
Sud je konano zauzeo stanovite koje ima i danas, i afirmisao ga u nizu
narednih presuda, a to je da odbijanje drave da pravno prizna zavreno prilagoavanje pola predstavlja krenje odredaba lana 8. Evropske konvencije
o ljudskim pravima. Pravno shvatanje bazirano na sluajevima ESLJP je
da je pravo na polno samoodreenje jedan od aspekata prava na potovanje svaijeg privatnog ivota koje je garantovano lanom 8. Konvencije. Na
osnovu toga se zahteva od drava lanica da transrodnim osobama obezbede
mogunost podvrgavanja operaciji potpunog prilagoavanja pola.
70
Donoenje Zakona o priznanju roda 2004. u Ujedinjenom Kraljevstvu rezultat je upozorenja ESLJP sadranih u odlukama donetih tokom osamdesetih i
devedesetih godina dvadesetog veka, i posebno odluke u sluajevima Gudvin i I protiv Ujedinjenog kraljevstva, da se transseksualnim osobama pravno prizna novosteeni pol. A dalji razvoj ozakonjenja istopolnih zajednica u
mnogim zemljama SE, omoguio je praktino reavanje drugih porodinopravnih situacija transseksualnih osoba.
Presude ESLJP u korst transseksualnih osoba predstavljaju deo kontinuiranog meunarodnog trenda poveavanja vidljivosti i drutvene prihvatljivosti
transseksualnih osoba, kao i formiranja shvatanja o neophodnosti pravnog
priznanja novosteenog polnog identiteta postoperativnih transseksualnih
osoba i pravnog regulisanja istopolnih porodinih zajednica.
Posle niza sluajeva tokom osamdesetih i devedesetih, kao to su npr Rees
protiv Ujedinjenog kraljevstva 1986, Cossey v Ujedinjenog kraljevstva
1990, X. Y i Z protiv Ujedinjenog kraljevstva 1997, Sheffied i Horsham v
Ujedinjenog kraljevstva 1998, R. i F. protiv Ujedinjenog kraljevstva 2006,
u kojima je Sud odbio zahteve transseksualnih osoba, nemajui tada pravnog osnova da im da za pravo, Sud je upozorio na ozbiljnosti problema
transseksualnih osoba u pogledu pravnog priznanja njihovog novosteenog
pola, postojeih porodinopravnih odnosa i njihove mogunosti budueg zasnivanja braka. Zbog toga je preporuio da se razmotri nunost donoenja
mera s obzirom na savremeni razvoj nauke i drutva. Tada je bilo naglaeno
da drave lanice SE ubudue moraju pratiti razvoj na tom podruju i to u
kontekstu sve vee drutvene prihvaenosti fenomena i boljeg prepoznavanja problema, kojima su izloeni transseksualne osobe posle operacije.
aa) Promena imena i pravnog statusa u skladu sa novosteenim polom
B protiv Francuske (1992) je prvi sluaj reen u korist trasnsseksualne osobe, u kome je ESLJP omoguio promenu imena i priznanje novog pravnog
statusa postoperativne transseksualne osobe, poto je utvrdio da odbijanje
71
francuskih vlasti da preprave izvod iz matine knjige roenih unoenjem

novog imena transseksualne osobe posle operacije predstavlja krenje l. 8.
ECHR (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota). Aplikantkinja
je prola opertivno prilagoavanje pola 1972, i posle toga je zatraila da joj
se promeni polno odreenje i ime u izvodu iz matine knjige roenih, kao i
u drugim dokumentima. Njen zahtev je bio odbijen, pa se aplikantkinja zbog
toga suoavala sa ponovljenim sluajevima poniavanja jer je mogla da pokazuje samo dokumenta koja su sadrala njeno ime i polnu identifikaciju
koju je imala prilikom roenja, dakle pre tranzicije (operativnog prilagodjavanja). U tom sluaju Sud je uoio da je posebno teka situacija transseksualnih osoba u Francuskoj i takoe je konstatovao da tretiranje tog pitanja kao
marginalnog, dakle pitanja koje nije od velikog dravnog znaaja, dovodi do
gubljenja ravnotee izmeu opteg interesa i interesa pojedinaca. Odlueno
je da Francuska treba da omogui priznanje promene pola u linim identifikacionim dokumentima transseksualnih osoba. Taj sluaj je uspostavio
shvatanje po kojem je pravo na privatnost prekreno odbijanjem promene
u dokumentima, i da je to kljuno pravo redovno kreno u svakodnevnom
ivotu transseksualnih osoba.
Kristin Gudvin protiv Ujedinjenog kraljevstva (2002) je presuda kojom se
omoguava i promena imena i priznanje novog pravnog statusa postoperativne transseksualne osobe koja je putem operacije prilagodila pol iz mukog
u enski operacijom oktobra 1986. Njeno leenje i operaciju obezbedila je i
finansirala Nacionalna zdravstvena sluba. Poto je u pravnom smislu ostala
lice mukog pola, nije mogla da ostvari dravnu penziju pre navrenih 65 godina ivota, to je starosna granica za sticanje tog prava za mukarce. I dalje
je imala obavezu da plaa skuplje premije za osiguranje vozila koja vae za
mukarce, nije imala pravo na besplatan prevoz gradskim autobusom u Londonu sa navrenih 60 godina, kao to to mogu druge ene, i sl. Sud je zauzeo
stanovite da moe da doe do ozbiljnog ugroavanja privatnog ivota onda
kada stanje domaeg prava dolazi u sukob s jednim vanim aspektom linog
identiteta. Po miljenju Suda, stres i otuenje proistekli iz nesklada izmeu
poloaja u drutvu koji zauzima transseksualna osoba koji je putem operacije prilagodila pol i poloaja koji joj namee zakon koji odbija da prizna
takav, prilagoeni pol, ne moe se smatrati nekakvom malom neprijatnou
nestalom zbog jedne formalnosti. Sukob izmeu fizike/faktike drutvene
realnosti i pravnog statusa, transseksualne osobe stavlja u specifino neprirodan poloaj koji moe da izazove oseanje ponienja. Kako bi se postigla
to vea asimilacija s polom kome transseksualna osoba smatra da stvarno
72
pripada, pravno priznanje je korak koji predstavlja kulminaciju dugotrajnog

i mukotrpnog procesa transformacije kroz koji je transseksualna osoba prola. Sud je presudio jednoglasno da je dolo do povrede lana 8. Konvencije i
takoe jednoglasno da je dolo do povrede lana 12. Konvencije.
I. protiv UK (odluka Velikog vea 2002) je sluaj priznanja prava na brak u
skladu sa postignutim polom. Aplikantkinja je navela da nije bila u stanju da
se vena, kao rezultat odbijanja unoenja promena u njen izvod iz matine
knjige roenih. ESLJP je ustanovio da nepriznavanje prava postoperativne
transeksualne osobe na brak predstavlja krenje l. 8. i l. 12. ECHR (pravo na
brak). Obrazloenje se oslanja i na kontinuirani meunarodni trend u korist ne
samo poveanja drutvene prihvatljivosti transseksualnih osoba, nego i pravnog priznanja novog polnog identiteta postoperativnih transseksualnih osoba.
Grant protiv Ujedinjenog Kraljevstva (2006) je sluaj koji oslanjajui se na
sluaj Gudvin i I. protiv Ujedinjenog Kraljevstva iz 2002, sadri priznanje
prava na penziju u skladu sa ostvarenim polom. Gospoa Grant je zatraila
je da se njen sluaj ponovo otvori, poto u vreme traenja penzije nije imala
mogunost da bude pravno priznata kao ena pa je bila odbijena. Krenje
njenih prava meutim je postalo reivo od kada je stupio na snagu Zakon o
priznanju roda 2004. (Gender Recognition Act), ime je stekla sredstvo da u
domaim uslovima pribavi pravno priznanje svoga statusa. Posledino, njena
alba zbog uskraivanja penzije onako kako je priznato biolokim enama,
je postala opravdana. Njena prava su prekrena usled pravnog nepriznavanja
faktike situacije njenog operacijom steenog pola tek poto je doneta presuda
u sluaju Kristin Gudvin, dakle od momenta kada su vlasti odbile da prihvate
njenu ponovljenu albu, tanije od 5. septembra 2002. ESLJP je na osnovu
toga konstatovao da postoji krenje prava gospoe Grant na potovanje njene
privatnosti na osnovu lana 8. Evropske kovencije o ljudskim pravima.
L. protiv Litvanije (2007) je sluaj promena imena i priznanje novog pravnog statusa postoperativne transseksualne osobe. Posle hormonalne terapije
aplikant, transmukarac, je traio je 1999. od Univerziteta u Viljnusu da mu
izda diplomu sa mukim imenom to je bilo prihvaeno sa razumevanjem.
Ipak, njegov zahtev iste te godine da mu se sva slubena dokumenta promene
i da u njih bude uneto njegovo muko ime, bio je odbijen. Posle delimine
genitalne rekonstrukcije aplikant se suoio sa velikim brojem svakodnevnih
neprijatnosti i tekoa, jer je izgledao kao mukarac dok se u slubenim dokumentima jasno identifikovao kao ena, npr: nemogue mu je bilo da se
zaposli, plati socijalno osiguranje, ima zdravstvenu knjiicu, obrati se vla73
stima u raznim povodima, dobije bankarski kredit, ili izae iz zemlje tj. uopte pree dravnu granicu, bez da se njegov enski zvanini identitet nae u
faktikoj suprotnosti sa njegovim mukim izgledom. Posledica te situacije je
da je doiveo drutveni ostrakizam i da ivi u izolaciji. Takvo stanje ostavilo
ga je kontinuirano u permanentom stanju depresije i samoubilakih sklonosti. ESLJP je septembra 2007. doneo presudu u sluaju L. protiv Litvanije
u kome Sud konstatuje da litvansko pravo, iako omoguava fiziko pilagoavanje pola, ne omoguava i promenu graanskog statusa, to predstavlja
pravnu prazninu usled koje je proces rodne transformacije prekida ostajui
nezavren. Potpuna hirurka genitalna rekonstrukcija treba da bude praena
adekvatnim zakonskim odredbama o promeni pravnog identiteta i statusa,
a poto to u Litvaniji nije bio sluaj, Sud je presudio da je time prekren l
8. (pravo na potovanje privatnog ivota) Evropske konvencje o ljudskim
pravima. Tom presudom Sud je potvrdio ranije uspostavljen princip da transseksualne osobe imaju pravo na kompletan proces prilagoavanja pola kao i
odgovarajuu promenu dokumenata koja bi odraavala to prilagoavaje pola.
U sluaju P. protiv Portugalije (2011) aplikantkinja se obratila ESLJP zbog
nemogunosti pravnog priznanja njenog novosteenog pola, jer u Portugaliji
nije postojao odgovarajui zakon. Zahtev aplikantkinje je ipak u meuvremenu usvojen od strane nacionalnih sudova, pa je ESLJP odluio da se ova
zahtev brie iz registra Suda.
bb) Naknada trokova za operativno prilagoavanje pola
Van Kuk protiv Nemake (2003) je sluaj priznavanja prava na nadoknadu
trokova za operativno prilagoavanje pola. Nakon to je nemaka dravljanka, transena3, iz sopstvenih sredstava finansirala prilagoavanje pola,
i nakon to su nemaki sudovi odbili nadoknadu tih trokova smatrajui da
ona nije autentina transseksualna osoba, ona se obratila ESLJP. Sud joj je
dao za pravo, bazirajui svoju odluku na injenici da pojam transseksualna
osoba treba da se primeni na one osobe koje se oseaju kao da pripadaju
drugom polu i koje zbog toga nastoje da se to vie integriu u identitet tog
drugog pola, preduzimajui operativni zahvat da bi to vie pribliili svoj fiziki izgled svojoj psiholokoj prirodi. Ne vidi se ni jedan arbitraran element
u tuiljinoj konanoj odluci da se posle hormonalnog tretmana, podvrgne i
operaciji, poto joj je i njen lekar to preporuio. Po stavu tog Suda, jedino
Pojm transena se koristi za transseksualne osobe koje su tranzitirale od mukarca u
enu. Transmukarac je osoba koja je tranzitirala od ene u mukarca.
3
74
relevantno pitanje je da li je aplikantkinja provela poslednje tri godine ivei

u skladu sa tendencijom da prilagodi pol, i na to pitanje nemaki sudovi su
odgovorili potvrdno. Sutinski predmet regulisanja l. 8. je zatita pojedinca
od arbitrarnog meanja u privatnu sferu od strane javnih vlasti tako da drave imaju obavezu da efektivno potuju privatnost i porodini ivot. Sud je
odluio da je aplikantkinja nedvosmisleno pretprela tetu kao rezultat nefer
sudskog postupka u Nemakoj i nepotovanju njenog privatnog ivota. Prekreni su lanovi 6. st 1, l. 8. i 14.
lumpf protiv vajcarske (2009) je sluaj priznavanja prava na nadoknadu
trokova za operaciju prilagoavanja pola. Po vajcarskim propisima, urogenitalna rekonstrukcija, ili operativno prilagoavanje pola, je intervencija
koju plaa dravno socijalno osiguranje, ali od momenta traenja te operacije do njenog izvrenja treba da protekne minimum dve godine. Sutina tog
propisa je da se omogui dovoljno dug period za preispitivanje sopstvene
odluke. Aplikantkinja, vajcarska dravljanka, transena stara 70 godina,
nije ekala da prou dve godine ve je sama platila tu intervenciju a onda je
traila da joj drava nadoknadi taj troak. Kada je bila odbijena zbog nepotovanja zakonskog roka od dve godine, obratila se ESLJP. Sud je odluio u
njenu korist, iako je vajcarski zakon jasan u pogledu obaveznosti roka od
dve godine. Sud je naime, smatrao da je sutina tog propisa da se omogui nesumnjivo formiranje odluke trans osobe da eli da se izvri operaciju.
Kako je aplikantkinja time to je sama platila operaciju jasno demonstrirala svoju nedvosmisleno formiranu volju da operacijom prilagodi svoj pol i
postane ena, nikakav dodatni rok onda nije potreban da bi se ta volja jo
jasnije formirala, uvrivala ili demonstrirala.
cc) Porodinopravni odnosi transseksualnih osoba
R. i F. protiv Ujedinjenog Kraljevstva (2006): aplikanti su pre operativnog
prilagoavanja pola bili venani i sa svojim suprunicima su imali decu.
Posle prilagoavanja pola ostali su da ive sa svojim branim drugovima.
Prema UK Zakonu o priznavanju rodne pripadnosti iz 2004. oboje su zatraili slubenu potvrdu o priznavanju svoga novosteenog pola, to su po
tom Zakonu mogli dobiti samo pod uslovom razvoda prethodnih brakova.
U aplikaciji su se pozvali na povredu lana 8. (pravo na sklapanje braka
i zasnivanje porodice). Sud je to odbio jer brak izmeu pripadnika istog
pola prema engleskom pravu tada nije bio doputen. Ujedinjeno Kraljevstvo
omoguilo je pravno priznavanje prilagoenje pola, pa su aplikanti stoga
75
mogli nastaviti svoju vezu i registrovati je kao partnerstvo, iz koje veze proizlaze gotovo ista prava i obaveze kao i kod braka.
P. protiv panije (2010): Aplikantkinja je transena koja je imala je sina sa
svojom suprugom od koje se razvela. Obratila se ESLJP zbog sudskog ogranienja prava poseivanja sina obrazloeno aplikantkinjinom emotivnom
neuravnoteenou posle prilagoavanja pola to moe izazvati konfuziju
kod deteta. Sud je odluio da nema povrede lana 8. u vezi s povredom lana
14: Ogranienja prava vianja sa detetom ne predstavlja diskriminaciju na
osnovu transseksualnosti aplikantkinje. Presudni razlog za ogranienja tog
prava bila je dobrobit deteta. Nacionali sudovi su stoga odredili postepeno
irenje kontakata sa detetom kako bi se dete moglo postepeno naviknuti na
oevu promenu.
H. protiv Finske (2012): Aplikantkinja se 2010. obratila Sudu zbog okolnosti da priznavanje njenog novosteenog pola nuno iziskuje pretvaranje
njenog postojeeg braka u ivotnu zajednicu, to je aplikantkinji izgledalo
neprihvatljivo. Sud je jednoglasno odluio da nema krenja l. 8. i l. 14.
Y. Y. protiv Turske (2010): Aplikantkinja se obratila ESLJP jer joj po turskom
zakonu hormonalno operativno prilagoavanje pola moe biti odobreno samo
ako bi joj bila dijagnosticirana trajna neplodnost. Postupak je jo u toku.
f) Lista referentnih presuda Evropskog suda za ljudska
prava o zatiti prava transseksualnih osoba:
76
Rees protiv Ujedinjenog kraljevstva, 1986

Cossey protiv Ujedinjenog kraljevstva, 1990
X. Y i Z protiv Ujedinjenog kraljevstva, 1997
Sheffied i Horsham protiv Ujedinjenog kraljevstva, 1998
R. i F. protiv Ujedinjenog kraljevstva, 2006
B protiv Francuske, 1992
Kristin Gudvin protiv Ujedinjenog kraljevstva, 2002
I. protiv Uujedinjenog kraljevstva, 2002
Grant protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 2006
L. protiv Litvanije, 2007
P. protiv Portugalije, 2011

Van Kuk protiv Nemake, 2003
lumpf protiv vajcarske, 2009
R. i F. protiv Ujedinjenog kraljevstva 2006
P. protiv panije, 2010
H. protiv Finske, 2012
Y. Y. protiv Turske, 2010
77
III ZATITA OD RASIZMA I ANTIROMSKIH AKTIVNOSTI

1. Uvodna napomena
Objanjenja vezana uz zatitu od rasne diskriminacije i aktivnosti usmjerenih protiv Roma sastoje se od dva dijela:
U daljnjem slijedu se pod tokom 2) u bitnim crtama prikazuju najvanije
odluke Evropskog suda za ljudska prava u takvim sluajevima. Radi se o
prijevodu informativnih materijala objavljenih na internetskim stranicama
ESLJP-a (Factsheets) na tu temu. Pod tokom 3) slijede daljnja pojanjenja
vezana uz predmetnu tematiku.
2. Informativni letci o sudskoj praksi vezano sa razismom
i antiromskim aktivnostma4
a) Rasna diskriminacija
Rasna diskriminacija
lan 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja)
35 istonoafrikih Azijata protiv Ujedinjenog Kraljevstva
Odluka od 06.03.1978.
Ujedinjeno Kraljevstvo ograniilo je ulazak u zemlju ili prava boravka za
osobe porijeklom iz Azije koje su prebivalite imale u bivim britanskim
kolonijama (Kenija, Uganda ili Tanzanija). Komisija je odluila da nisu potrebne daljnje mjere, jer su podnositelji zahtjeva u daljnjem tijeku dobili
pravo ulaska u Ujedinjeno Kraljevstvo.
Meutim, Komisija je s obzirom na njihov zahtjev u kojem se ale na povredu lana 3. (Zabrana neovjenog ili poniavajueg postupanja) ustanovila
da su tretirani kao graani drugog reda te da diskriminacija na temelju
rasne pripadnosti pod odreenim okolnostima moe predstavljati poniavajue postupanje.
Ovaj informativni letak se na drugim jezicima nalazi na internet stranici Evropskog suda
za ljudska prava na http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=press/factsheets&c=. Izdava se zahvaljuje Sudu za dozvolu za javno objavljivanje ovog prevoda.
78
4
Cipar protiv Turske

10.05.2001.
S obzirom na ovu tubu drave protiv druge drave, koju je Cipar uloio
1994. godine zbog situacije na Sjevernom Cipru nakon podjele ciparskog
teritorija, Sud je ustanovio da se radi o povredi lana 3: S obzirom na promatrani period diskriminirajui oblici ponaanja dosegli su stupanj teine
koji se moe nazvati poniavajuim postupanjem (st. 310).
U svojoj presudi Sud je zakljuio:
Diskriminacija grkih stanovnika Cipra iz Karpasa samo zbog toga to pripadaju toj grupi osoba moe se objasniti samo posebnostima po kojima se
razlikuju od turskih stanovnika Cipra, naime njihovim etnikim porijeklom,
te rasnom i vjerskom pripadnou.
Inzistiranje Turske na principu podjele na dvije drave s obzirom na teritorij
i stanovnitvo odrazilo se na uvjete, u kojima je ivjelo grko stanovnitvo
iz Karpasa, koji su bili protivni dostojanstvu i vrijeali su (ili jo uvijek
vrijeaju) sam pojam potivanja ljudskog dostojanstva u odnosu na pripadnike te grupe stanovnika.
Zlouporaba prava (lan 17.)
Glimmerveen i Hagenbeek protiv Nizozemske
Odluka od 11.10.1979.
Podnositelji zahtjeva alili su se, jer su uhapeni zbog posjedovanja i planirane distribucije letaka u kojima se poziva na rasnu diskriminaciju, a osim
toga sprijeeni su u kandidaturi na lokalnim izborima. Pozvali su se na lan
10. Konvencije (Sloboda izraavanja miljenja) i lan 3. Protokola 1 (Pravo
na slobodne izbore).
Nedoputen zahtjev, uz obrazloenje da su podnositelji zahtjeva pokuali
posluiti se [Evropskom konvencijom o ljudskim pravima] kako bi se bavili aktivnostima koje su protivne Konvenciji, odnosno konkretno kako bi
irili ideje rasne diskriminacije.
lan 14. u vezi sa povredama drugih lanova
lan 14: Uivanje prava i sloboda priznatih ovom Konvencijom osigurava se bez diskriminacije po bilo kojoj osnovi, kao to su spol, rasa,
boja koe, jezik, vjeroispovijest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno
79
ili socijalno porijeklo, veza sa nekom nacionalnom manjinom, imovno

stanje, roenje ili drugi status.
Zabrana ulaska u zemlju
Abdulaziz, Cabales i Balkandali protiv Ujedinjenog Kraljevstva
28.05.1985.
U skladu s propisima o useljavanju koji su u to doba bili na snazi, muevima
podnositeljica zahtjeva uskraena je dozvola useljenja, odnosno dozvola boravka, u Ujedinjenom Kraljevstvu, gdje su podnositeljice legitimno imale
trajan boravak. Podnositeljice albe porijeklom iz Indije, s Filipina i iz
Egipta pozvale su se na to da su rtve diskriminirajue prakse na rodnoj i rasnoj osnovi. Gospoa Abdulaziz upoznala je mua, portugalskog
dravljanina, dok je on ivio u Velikoj Britaniji i imao ogranienu dozvolu
boravka za turiste. Gospoa Cabales udala se za svog mua na Filipinima
gdje ga je upoznala tijekom godinjeg odmora. Mu gospoe Balkandali
bio je dravljanin Turske koji je takoer imao turistiku boravinu dozvolu,
a zatim kao student ivio u Ujedinjenom Kraljevstvu, te se oenio njome
nakon to su dobili dijete.
Sud je ustanovio da se radi o povredi lana 14. (Zabrana diskriminacije)
u vezi s povredom lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog
ivota) kao posljedica diskriminacije na osnovu roda (razliit tretman useljenika i useljenica s obzirom na dozvole ulaska u zemlju i dozvole boravka
za suprunike iz drugih zemalja), ali da se ne radi o rasnoj diskriminaciji.
Naova i dr. protiv Bugarske (43577/98 i 43579/98)
06.07.2005 (Veliko Vijee)
Podnositelji zahtjeva tvrdili su da su predrasude i netrpeljivost prema osobama romskog porijekla odigrali presudnu ulogu neposredno prije nego to
je oficir vojne policije pri pokuaju hapenja dvojice mladia u dobi od 21
godine, koji su bili njihovi roaci, na njih ispalio smrtonosne hice.
Povreda lana 14. u vezi s povredom lana 2, jer su nadlena tijela propustila
provesti istragu o tomu jesu li dogaaji koji su doveli do smrti mladia bili
motivirani rasnom netrpeljivou.
Vidi napomene o diskriminaciji Roma u informativnom letku Romi i putujui narodi.
80
Timiev protiv Rusije (55762/00 i 55974/00) 13.12.2005.

Protivljenje nadlenih tijela da podnositelju zahtjeva dopuste ulazak u Republiku Kabardino-Balkarija zbog njegova eenskog porijekla.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 2. Protokola br. 4 (Sloboda kretanja): Budui da je podnositelju zahtjeva sloboda
kretanja ograniena samo zbog njegova etnikog porijekla, takvo nejednako
postupanje tretman predstavlja rasnu diskriminaciju.
Povreda lana 2 Protokola br. 1 (Pravo na obrazovanje) zbog protivljenja da
se djecu podnositelja zahtjeva primi u kolu.
Diskriminacija do koje dolazi, izmeu ostalog, na temelju etnikog porijekla neke osobe jedan je oblik rasne diskriminacije. Rasna diskriminacija je
krajnje neprihvatljiv oblik diskriminacije i trai, s obzirom na svoje opasne
posljedice, posebnu panju nadlenih tijela i jasnu reakciju. Stoga nadlena
tijela moraju koristiti sva raspoloiva sredstva kako bi suzbila rasizam i pritom ojaala demokratsko shvaanje koje raznolikost u drutvu ne vidi kao
prijetnju, ve kao izvor bogatstva (Naova i dr. protiv Bugarske; Timiev
protiv Rusije). Sud je, osim toga, zakljuio da u modernom demokratskom
drutvu, koje se oslanja na naela pluralizma i potivanja razliitih kultura
(Timiev st. 58; D. H. i dr. protiv eke Republike, st. 176), niti za jedan
oblik nejednakog postupanja koji iskljuivo ili veim dijelom poiva na etnikom porijeklu, ne postoji objektivno opravdanje.
S obzirom na teret dokaza u takvim predmetima, Sud je odluio da od
trenutka kad podnositelj zahtjeva dokae da se radilo o nejednakom postupanju, vlada mora dokazati da je to nejednako postupanje bilo opravdano.
(Vidi: Timiev, st. 57).
Pravo na slobodne izbore
22.06.2004.
Aziz protiv Cipra (69949/01)
Protivljenje nadlenih slubi da podnositelja zahtjeva uvrste u Popis biraa
za parlamentarne izbore uz obrazloenje da lanovi turske zajednice na Cipru ne mogu biti registrirani u Popisu biraa grkog dijela Cipra.
Povreda lana 14. U vezi s povredom lana 3. Protokol br. 1 (Pravo na slobodne izbore):
81
Nejednako postupanje temeljilo se na okolnosti da je podnositelj zahtjeva bio Cipranin turskog porijekla; to se nejednako postupanje nije moglo
opravdati razumnim i objektivnim razlozima, posebice s obzirom na injenicu da turski stanovnici Cipra, u istoj situaciji kao podnositelj zahtjeva, nisu
mogli sudjelovati niti na jednim parlamentarnim izborima.
Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine (27996/06 i 34836/06)
22.12.2009. (Veliko Vijee)
Radilo se o zabrani osobama romskog i idovskog porijekla da se kandidiraju na izborima za Dom naroda Parlamentarne skuptine i funkciju lana
Predsjednitva Bosne i Hercegovine.
Povreda lana 14. u vezi s povredom lana 3 Protokola br. 1 s obzirom na
nedozvoljenost kandidature za Dom naroda Parlamentarne skuptine.
Povreda lana 1 Protokola br. 12 (Opa zabrana diskriminacije) s obzirom
na nedozvoljenost kandidature za funkciju lana Predsjednitva.
Vidi presudu u sluaju Sampanis i drugi protiv Grke, od 05.06.2008, u kojoj je Sud ustanovio povredu lana 14. u vezi s povredom lana 2. Protokola
br. 1 zbog odbijanja upisa djece podnositelja zahtjeva u kolu te njihova
kasnijeg razmjetaja u posebne razrede zbog njihovog romskog porijekla.
Dok lan 14. zabranjuje diskriminaciju s obzirom na uivanje prava i sloboda zajamenih Konvencijom, lan 1. Protokola br. 12 tu zatitu definira
ire i obuhvaa sva prava odreena zakonom. Time se uvodi opa zabrana
diskriminacije.
Pravo na pravino suenje
Remli protiv Francuske
23.04.1996.
Podnositelj zahtjeva porijeklom iz Alira tvrdio je da sudski postupak koji
se vodio protiv njega nije bio pravian, jer je jedan od porotnika izjavio da
je rasist.
Povreda lana 6. stav 1: Nije bila osigurana nepristranost sudaca porotnika,
premda Konvencija obavezuje svaki nacionalni sud da provjeri, je li po
svom sastavu nepristran sud, ako se postavi to pitanje, a ono se ne moe
odbaciti kao sasvim neozbiljno (st. 48).
82
Gregory protiv Ujedinjenog Kraljevstva

25.02.1997.
Prigovor da su porotnici u postupku protiv podnositelja zahtjeva, koji je porijeklom bio iz Afrike, bili rasisti, zbog ega se on alio na diskriminaciju.
Nema povrede lana 6. stav 1: Sudac je poduzeo dostatne korake kako bi
provjerio je li sud nepristrani sud u skladu sa l. 6. st. 1 i uinio sve to
je nuno kako bi se po tom pitanju iskljuila svaka sumnja. Posebno valja
istai da je nanovo, izriito i opirno pouio porotnike o njihovim obavezama i pravima te savjesno odvagnuo je li efektivno iskljuen svaki rizik
pristranosti.
Sander protiv Ujedinjenog Kraljevstva
Podnositelj zahtjeva azijskog porijekla naveo je da su osuujuu presudu
protiv njega donijeli porotnici koji su bili rasisti.
Povreda lana 6. stav 1: U toku postupka jedan od porotnika dostavio je sucu
poruku u kojoj je iskazao svoju bojazan da ostali porotnici, od kojih je uo
rasistike komentare te su otvoreno priali rasistike viceve, nisu nepristrani. Sud je zakljuio da su te optube bile dovoljne kako bi kod podnositelja
zahtjeva i svakog objektivnog promatraa pobudile opravdanu sumnju u sudaku neovisnost, koje se nisu mogle otkloniti niti zajednikim pismom koje
su potpisali svi porotnici, niti opomenom suda da budu nepristrani.
09.05.2000.
Postupci u tijeku
Abdu protiv Bugarske (26827/08)
Dostavljeno u septembru 2010.
Podnositelj zahtjeva, koji je iz politikih razloga pobjegao iz Sudana, tvrdio
je da je u Sofiji bio rtva rasistikog napada od strane dvojice mukaraca
koje je opisao kao skinheadse. Nadlena tijela odbila su pokretanje krivinog procesa, jer su smatrali da nije dokazano da su tunjavu zapoela ta
dvojica mukaraca, a ne podnositelj zahtjeva i njegov prijatelj, te nije bilo
indicija za rasistiki motivirano nasilje prema podnositelju zahtjeva i njegovom prijatelju. Podnositelj zahtjeva pozvao se na lan 3. i lan 14. te tvrdio
da nadlena tijela nisu ispunila svoju obavezu da istrae je li postojao rasistiki motiv za taj napad i prigovorio da je odbijanje provoenja te istrage
samo po sebi rasistiki motivirano.
83
Perinek protiv vicarske (27510/08)

Dostavljeno u septembru 2010.
Osuda podnositelja zahtjeva zbog diskriminacije na rasnoj osnovi. Podnositelj
zahtjeva, inae doktor prava i predsjednik Turske radnike partije, sudjelovao
je na raznim konferencijama u vicarskoj, na kojima je u javnosti negirao da
je u Osmanskom carstvu 1915. i kasnijih godina poinjen genocid nad armenskim narodom. Podnositelj je prigovorio da su vicarski sudovi govorei o
njemu u svojim presudama koristili diskriminirajue kvalifikacije.
Srodne teme
Sloboda miljenja i rasizam
Jersild protiv Danske
23.09.1994.
Osuujua presuda protiv novinara nakon TV intervjua sa lanovima jedne
grupe mladih radikala (Greenjackets).
Povreda lana 10. (Sloboda izraavanja miljenja)
Fret protiv Belgije
16.07.2009.
Sud nije ustanovio povredu lana 10. Kod osuujue presude protiv podnositelja zahtjeva, predsjednika stranke Front National, zbog javnog poticanja
na diskriminaciju ili mrnju, nakon pritubi pristiglih zbog letaka koje je
njegova stranka dijelila tokom predizborne kampanje.
Postupak u tijeku
CICAD protiv vicarske
Dostavljeno u novembru 2010.
Udruga podnositeljica zahtjeva (Coordination Intercommunautaire Contre
lAntismitisme et la Diffamation) smatra da je njezina sloboda miljenja u
skladu sa lanom 10. povrijeena osuujuom presudom u parninom procesu, nakon to je ta udruga jednog profesora politikih znanosti na sveuilitu u enevi zbog knjige Izrael i drugi koju je objavio 2005. nazvala
antisemitom.
84
Dravljanstvo
16.09.1996.
Gaygusuz protiv Austrije
Protivljenje nadlenih tijela da se nezaposlenom podnositelju zahtjeva dodijeli dodatna naknada za nezaposlene (koja se plaa nakon pomoi za nezaposlene) uz obrazloenje da nije austrijski dravljanin.
Povreda lana 14. u vezi s povredom lana 1. Protokola br. 1 (Pravo na mirno uivanje imovine):
Nejednako postupanje prema Austrijancima i onima koji nisu dravljani
Austrije kod prava na dodatnu naknadu za nezaposlene ne temelji se na
objektivnom i primjerenom opravdanju.
Jezik
Belgijski jezini sluaj
23.07.1968.
Povreda lana 14. U vezi s povredom lana 2. Protokola br. 1 (Pravo na
obrazovanje):
Nekolicini djece je samo zbog mjesta stanovanja njihovih roditelja onemogueno da pohaaju kole u kojima se nastava odvija na francuskom jeziku, a
nalaze se u est opina na periferiji Bruxellesa i uivaju poseban status.
Postupci koji su se odnosili na koritenje kurdskog jezika u Turskoj: Ulusoyi dr. protiv Turske (03.05.2007, zabrana izvoenja kazaline predstave
na kurdskom jeziku u gradskim kazalitima), Temel i dr. protiv Turske
(03.03.2009, iskljuenje 18ero studenata s fakulteta u trajanju od dva semestra zato to su traili uvoenje fakultativnog predmeta kurdski jezik).
Postupci koji se odnose na transkripciju imena kurdskog porijekla: Gzel Erdagz protiv Turske (21.10.2008) i Kemal Takn i dr. protiv Turske (02.02.2010).
Birk-Lvy protiv Francuske
Nedoputen zahtjev, koji se odnosi na zabranu da se u parlamentu Francuske
Polinezije obraanja dre na tahianskom jeziku.
Sud je ustanovio da Evropska konvencija o ljudskim pravima automatizmom ne titi slobodu jezika.
Odluka od 06.10.2010.
85
b) Romi i putujui narodi

lan 14 (Zabrana diskriminacije)
Uivanje prava i sloboda priznatih ovom Konvencijom osigurava se bez
diskriminacije po bilo kojoj osnovi, kao to su spol, rasa, boja koe, jezik,
vjeroispovijest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza sa nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, roenje ili drugi
status.
lan 1 Protokol br. 12 (Opa zabrana diskriminacije)
Uivanje svih prava odreenih zakonom osigurat e se bez diskriminacije na
bilo kojoj osnovi.
(Vidi presudu u predmetu Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine, str. 4)
Antiromski stavovi navodno izneseni u publikacijama
Aksu protiv Turske (4149/04 i 41029/04)
15.03.2012. (Veliko Vijee)
Podnositelj zahtjeva, koji je porijeklom bio Rom, iznio je prigovor da su tri publikacije koje je financirala drava (knjiga o Romima i dva rjenika) sadravale
primjedbe i pojmove u kojima do izraaja dolazi netrpeljivost prema Romima.
lan 14. (Zabrana diskriminacije)
Sud je istaknuo da diskriminaciju u smislu lana 14. treba shvatiti kao nejednako postupanje prema osobama u usporedivim situacijama bez objektivnog
i prihvatljivog opravdanja. Meutim, gospodin Aksu nije mogao dokazati da
je iza tih publikacija stajala namjera diskriminacije, ili da su imale takav uinak. U njegovom sluaju se, dakle, nije se radilo o nejednakom postupanju
te je Sud odluio da e ga ispitati samo sa aspekta povrede lana 8.
Nema povrede lan 8 (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota)
Sud je zauzeo stav da ni publikacija o Romima, ni rjenici nisu bili diskriminirajui. Posebno je istakao da su nadlene turske institucije poduzele
sve nune korake kako bi ispunile svoje obveze u skladu sa lanom 8. da
se zatiti pravo na privatan ivot gospodina Aksua kao pripadnika Romske
zajednice. Meutim, Sud je zakljuio da bi bilo poeljno da se pod drugim
znaenjem pojma Ciganin t.j. krt navelo da se radi o peorativnom ili
uvredljivom, a ne o metaforikom izrazu.
86
Prisilna sterilizacija Romkinja

V. C. protiv Slovake (18968/07)
08.11.2011.
Podnositeljica zahtjeva romskog porijekla u javnoj bolnici nakon roenja
drugog djeteta 2000. sterilizirana je bez da je u potpunosti informirana ili
dala suglasnost za taj zahvat. Potpisala je odobrenje dok je jo imala trudove,
ne shvativi to se pod time podrazumijeva i da je taj zahvat ireverzibilan.
Osim toga, prethodno joj je reeno da e, ako trei put zatrudni, umrijeti ili
ona ili dijete.
Krenje lana 14. stoga treba uvijek preispitati u vezi s povredom nekog
drugog lana Konvencije.
Njezina neplodnost bila razlog za rastavu od mua.
Povreda lana 3 (Zabrana neovjenog ili poniavajueg postupanja) i lana
8 (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota)
Sud je zauzeo stav da je V. C. zbog sterilizacije i naina na koji je dobivena njezina suglasnost bila izloena strahu, anksioznosti i osjeaju manje
vrijednosti. Tijekom duljeg perioda morala je pretrpjeti fiziku i psihiku
bol, posebno u odnosu na svog tadanjeg supruga i romsku zajednicu. Nije,
dodue, bilo dokaza da su je lijenici namjerno zlostavljali, no postupili su u
najmanju ruku na nain koji je predstavljaju grubo nepotivanje njezina prava na samoodreenje i slobodu izbora kao pacijenta. Sterilizacija predstavlja
povredu lana 3. Nadalje je ustanovljena povreda lana 8, jer nisu postojale
zakonske mjere kojima bi se posebno zatitile Romkinje u situacijama poput
one u kojoj se nala podnositeljica zahtjeva. Zakonom o zdravstvenoj zatiti
iz 2004. godine uvedena je nova odredba u skladu s kojom se sterilizacija
smije provesti tek 30 dana nakon pismenog zahtjeva. Osim toga, nuno je da
se dotina ena unaprijed informira o alternativnim metodama kontracepcije, planiranju obitelji i medicinskim posljedicama.
87
Slini postupci u tijeku

I. G., M. K. i R. H. protiv Slovake zahtjev je 22.09.2010. proglaen
doputenim
N. B. protiv Slovake 09.11.2010. odluka / presuda dostavljena strankama
R. K. protiv eke Republike 14.12.2009. odluka / presuda dostavljena
strankama
Koritenje zemlje za kamp kuice za stanovanje
Buckley protiv Ujedinjenog Kraljevstva
est sluajeva u daljnjem slijedu odnosi se na tube britanskih obitelji Roma
zbog toga to im nisu dozvoljavali da na svojoj vlastitoj zemlji ive u kamp
kuicama.
25.09.1996.
Sud je bio uvjeren da su nadlena tijela odvagnula suprotstavljene interese i dostatno obrazloila svoje odluke, naime time da su mjere pokrenute
radi provedbe politike prostornog planiranja, sigurnosti cestovnog prometa,
zatite okolia i javnog zdravlja.
Chapman protiv Ujedinjenog Kraljevstva, Coster protiv Ujedinjenog
Kraljevstva,
Beard protiv Ujedinjenog Kraljevstva, Lee protiv Ujedinjenog Kraljevstva, Jane
Smith protiv Ujedinjenog Kraljevstva
18.01.2001.
U ovih pet sluajeva Sud je ustanovio da su mjere poduzete protiv podnositelja zahtjeva bile predviene zakonom i da su slijedile legitimni cilj
zaite okolia, budui da je zemlja koritena bez graevinske dozvole i u nekim je sluajevima bio zaposjednut zeleni pojas ili podruje pod zatitom
prirode. Sud nije bio uvjeren da je Ujedinjeno Kraljevstvo (ili neka druga drava potpisnica Europske konvencije o ljudskim pravima) obavezno
zajednici Roma staviti na raspolaganje dovoljan broj adekvatno ureenih
lokacija, jer lan 8. ne sadri pravo na stavljanje stana na raspolaganje (pitanje hoe li se svakom pojedincu osigurati sredstva za stan je politiko, a
ne pravno pitanje).
88
Ni u jednom sluaju Sud nije ustanovio povredu lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota i doma) ili lana 14. (Zabrana diskriminacije) Konvencije.
Connors protiv Ujedinjenog Kraljevstva
27.05.2004.
Izgon podnositelja zahtjeva i njegove obitelji iz romskog kampa Cottingley
Springs u Leedsu (Engleska), koji su uredile lokalne vlasti, gdje su oni bili
trajno naseljeni oko 13 godina. Izgon je obrazloen time da su se loe ponaali i tako uvelike doveli do remeenja mira u kampu.
Sud je ustanovio da izgon u skraenim (sumarnim) postupcima nije bio popraen nunim procesnim jamstvima, te posebno istaknuo da teko zadiranje
u prava podnositelja zahtjeva nije bilo dostatno opravdano.
Povreda lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota i doma)
Winterstein i dr. protiv Francuske postupak u tijeku
Dostavljen 09.09.2008.
alba francuskih dravljana, veim dijelom pripadnika putujue grupe, radi
izgona sa zemljita u mjestu Herblay (Val dOise u Francuskoj) na kojem su
postavili svoje kamp kuice ili dugi niz godina ivjeli u kuama (chalets).
Podnositelji zahtjeva su nadalje naveli da im nije ponuen nikakav alternativni smjetaj.
Pozvali su se na lan 3. (Zabrana neovjenog ili poniavajueg postupanja), lan 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota i doma) i lan
14. (Zabrana diskriminacije).
Yourdanova i dr. protiv Bugarske
Dana 14.09.2010 zahtjev proglaen doputenim
Odnosi se na planove nadlenih slubi da raspuste jedno Romsko naselje u
Sofiji. Podnositelj se pozvao na lan 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja), lan 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota i
doma), lan 13. (Pravo na djelotvoran pravni lijek), lan 14. (Zabrana diskriminacije) i lan 1. Protokola br. 1 (Pravo na mirno uivanje imovine)
89
Rasne predrasude kod policijskih istraga

Nachova i dr. protiv Bugarske
06.07.2005.
Sluaj se odnosio na obvezu pokretanja istrage u vezi moguih rasistikih
motiva policijskih slubenika koji su na dvojicu Roma u bijegu ispalili smrtonosne hice (lanovi porodice podnositelja zahtjeva).
Povreda lana 2. (Pravo na ivot)
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 2, zato
to nadlena tijela nisu pokrenula istragu kako bi ispitala moguu rasistiku
motivaciju za pucnje na lanove porodice podnositelja zahtjeva (ali nema
povrede lana 14. s obzirom na tvrdnju da je smrt lanova porodice podnositelja zahtjeva posljedica rasistiki motiviranog nasilnog ina).
Slini sluajevi
Bekos i Koutropoulos protiv Grke
13.12.2005.
ei protiv Hrvatske
31.05.2007.
Cobzaru protiv Rumunjske
26.07.2007.
Angelova i Iliev protiv Bugarske
26.7.2007.
Petropoulou-Tsakiris protiv Grke
06.12.2007.
04.03.2008.
Stoica protiv Rumunjske
Zlostavljanje etrnaestogodinjaka od strane policije prilikom sukoba policijskih slubenika i grupe Roma ispred jednog bara; dogaaji nakon toga
nisu istraeni na primjeren nain. Podnositelj zahtjeva se alio da su njegovo
zlostavljanje te odluka da se ne pokrene istrani postupak protiv policajaca
koji su ga udarali, motivirani rasnim predrasudama.
90
Dvije povrede lana 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja;

nije provedena efikasna istraga)
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) zbog istrage koja je bila obiljeena rasnim predrasudama
Napadi na romska sela i unitavanje imovine
Moldovan i dr. protiv Rumunjske (br. 2)
12.07.2005.
U septembru 1993. godine trojicu Roma u selu Hdreni napala je vea grupa stanovnika tog sela, koji nisu bili Romi, meu njima ef policije i nekoliko policijskih slubenika. Jednog su Roma zapalili tako da je iv izgorio,
a drugu dvojicu okupljeno mnotvo pretuklo je na smrt. Prema navodima
podnositelja zahtjeva policija je ohrabrivala okupljeno mnotvo da unite
imovinu Roma: u selu je potpuno uniteno ukupno 13 romskih kua. Kao
grupa protjerani iz sela i svojih domova, podnositelji zahtjeva su nakon toga
ivjeli u neprimjerenim uvjetima, na ekstremnoj hladnoi u podrumima,
kokoinjcima i svinjcima. Na temelju kaznenih prijava koje su podnijeli
podnositelji zahtjeva neki od njih deset godina kasnije su obeteeni. Sud
nije mogao provjeriti njihove zahtjeve s obzirom na okolnost unitenja njihovih kua i imovine, odnosno njihova protjerivanja iz sela, jer se to dogodilo u septembru 1993. godine, dakle prije nego to je Rumunjska ratificirala
Konvenciju u junu 1994. Meutim, Sud je s obzirom iznesene prigovore koji
su se ticali ivotnih uvjeta ustanovio da je dolo do povrede Konvencije.
Osim toga, Sud je ustanovio da je etnika pripadnost podnositelja zahtjeva
bila presudan razlog za nerazmjerno dugo trajanje i ishod postupka pred
nacionalnim sudovima.
Povreda lana 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja),
Povreda lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota i doma)
Povreda lana 6. st. 1 (Pravo na poteno suenje u razumnom roku)
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 6. st. 1
i lana 8.
91
Moldovan i 29 drugih protiv Rumunjske Zahtjev dana 15.02.2011.

proglaen nedoputenim
Ovaj sluaj odnosio se na potekoe u izvrenju presude, odnosno opih
mjera za izvrenje presude u sluaju Moldovan i. dr. protiv Rumunjske (br.
2) od 12.07.2005.
26.04.2007.
Tanase i dr. protiv Rumunjske
Brisanje sluaja zbog izjave rumunjske vlade kojom je priznala povredu
lana 3, 6, 8, 13. i 14. te lana 1. Protokola br. 1. (Pravo na mirno uivanje
imovine) te se obvezala da e svim podnositeljima zahtjeva isplatiti odtete
radi gubitka imovine i poduzeti sve nune mjere da bi se ubudue osiguralo
potivanje njihovih prava.
Koky i dr. protiv Rumunjske postupak u tijeku
Dana 22.09.2009. zahtjev proglaen doputenim
26.05.2009.
Nije bilo efikasne istrage u sluaju napada na Romsko naselje podnositelja
zahtjeva u kojem je sudjelovalo 30 mladih mukaraca naoruanih bejzbolskim palicama i eljeznim tapovima, pri emu su podnositelji zahtjeva bili
izloeni nasilju i unitena im je imovina.
Podnositelji zahtjeva pozvali su se na povredu lana 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja), lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i
porodinog ivota i doma), lana 13. (Pravo na djelotvoran pravni lijek),
lana 14. (Zabrana diskriminacije) i lana 1. Protokola br. 1 (Pravo na mirno
uivanje imovine)
D.H. i dr. protiv eke Republike
13.11.2007.
Odvojena nastava u kolama
Podnositelji zahtjeva, aci romskog porijekla, neopravdano su smjeteni
u posebne kole predviene za djecu s potekoama u uenju. Osim toga,
eki propisi, koji su bili na snazi u to vrijeme, imali su takav uinak da su
zajednicu Roma, pa time i podnositelje zahtjeva, dovodili u nerazmjerno
nepovoljan poloaj.
92
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 2. Protokol br. 1
(Pravo na obrazovanje).
Sampanis i dr. protiv Grke
05.06.2008
Grke slube jednu grupu grke djece romskog porijekla godinu dana nisu
htjele upisati u kolu. Vie od 50ero djece zatim je smjeteno u sporedni
trakt kole u posebne razrede, u kojima je ake navodno trebalo pripremiti
za (ponovno) ukljuenje u redovnu nastavu.
Sud je odluio da nije na primjereni nain provjereno je li uope bilo nuno
da romska djeca pohaaju teajeve za pripremu, odnosno jesu li ve dovoljno napredovala kako bi mogla pohaati redovnu nastavu. Sud je ustanovio
povredu lana 2. Protokola br. 1 i lana 14. kako po pitanju odbijanja upisa
u kolu, tako i po pitanju izvanredne nastave. Osim toga, Sud je ustanovio i
povredu lana 13. (Pravo na djelotvoran pravni lijek).
Oru i dr. protiv Hrvatske
16.03.2010.
Petnaest Hrvata romskog porijekla alilo se da su bili rtve rasne diskriminacije, kada su odvojeni od druge djece morali pohaati nastavu u razredu
predvienom samo za Rome, pa su stoga zakinuti u pedagokom, psiholokom i emotivnom smislu te dovedeni u nepovoljniji poloaj.
Sud je ustanovio da su u dotinim kolama samo Romska djeca upuivana
u posebne razrede. Hrvatska vlada to je razdvajanje aka tumaila nedovoljnim poznavanjem hrvatskog jezika; meutim testovi nisu bili usmjereni
posebno na znanje jezika. Osim toga, pedagoki program uz nastavu takoer
nije bio usmjeren na poboljanje jezinog znanja, niti se kontrolirao napredak djece. Upuivanje podnositelja zahtjeva na nastavu u romske razrede
stoga nije bilo opravdano, te predstavlja povredu lana 2. Protokola br. 1 i
lana 14.
Horvth i Vadszi protiv Maarske
Dana 09.11.2010. zahtjev proglaen nedoputenim
Kod oboje podnositelja zahtjeva ustanovljeno je laki oblik mentalne retardacije, te su kao djeca upueni u razred za djecu s posebnim potrebama,
premda njihov nastavnik nije zavrio defektologiju. alili su se da se odluka
93
da ih se uputi u poseban razred svodi na njihovo etniko podrijetlo te je stoga diskriminirajua. Ishod postupka pred nacionalnim sudovima nije bio u
njihovu korist.
Sud je zahtjev proglasio nedoputenim. Podnositelji nisu uloili tubu koja
se referira na maarski Zakon o javnom obrazovanju; svoj zahtjev nisu uputili Evropskom sudu za ljudska prava u roku od 6 mjeseci po konanosti
presude maarskih pravosudnih tijela u postupku koji se vodio na tamonjim
sudovima, a u svojoj albi pred maarskim tijelima ne spominju pitanje diskriminacije.
Nevaenje romskog braka: uskraivanje prava na obiteljsku mirovinu
Muoz Daz protiv panjolske
08.12.2009.
Podnositeljica zahtjeva, panjolska dravljanka romskog porijekla, vjenala
se 1971. u skladu s obiajima romske zajednice. Sud je ustanovio da je odluka panjolske da se ne prizna brak podnositeljice zahtjeva sklopljen prema
romskim obiajima nerazmjerna, a zbog toga joj je poslije smrti supruga
uskraena obiteljska mirovina, premda su podnositeljica zahtjeva i njezina
obitelj imali zdravstveno osiguranje, a suprug je 19 godina uplaivao doprinose za mirovinsko i zdravstveno osiguranje.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 1. Protokol br. 1 (Pravo na mirno uivanje imovine).
Nemogunost Roma da se kandidiraju na izborima
Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine
22.12.2009.
Sud je zakljuio da su ustavnopravne odredbe koje su stupile na snagu Dejtonskim mirovnim sporazumom2 diskriminirajue. Prema njima samo se
osobe koje su pripadnici jednog od triju konstitutivnih naroda (Bonjaci,
Hrvati i Srbi) smiju kandidirati za mandate u trolanom Predsjednitvu i
Domu naroda Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom l. 3 Protokola br. 1 (Pravo na slobodne izbore) Povreda lana 1. Protokola br. 12 (Opa
zabrana diskriminacije) (Sud je prvi put u ovom sluaju ustanovio povredu
tog lana Konvencije).
94
Dana 14. decembra 1995. godine na snagu je stupio Opi okvirni sporazum
za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum), ime je dovren rat koji je u Bosni i Hercegovini trajao od 1992. do 1995.
Ostali sluajevi
Paraskeva Todorova protiv Bugarske
25.03.2010.
Sluaj se odnosio na protivljenje bugarskih sudova da se zatvorska kazna,
na koju je osuena podnositeljica zahtjeva, zamjeni uvjetnim otpustom zbog
njezina romskog porijekla.
Nacionalni sudovi ovdje su posebno ukazali na dojam o nekanjivosti, posebno rairen meu pripadnicima manjina koji smatraju da uvjetna kazna
zapravo nije kazna.
95
PROF. DR. ZORICA MREVI
3. Dodatne informacije o zatiti od rasizma i antiromskih aktivnosti

Presudama ESLJP zatiene su pravne vrednosti ljudska prava i ljudsko dostojanstvo Roma, kao i svih drugih osoba izloenih rasistiki motivisanoj
diskriminaciji i nasilju.
U regionu se preesto, gotovo kao paradigma, deavaju sluajevi zbog kojih
je neophodna zatita od rasno motivisane mrnje i nasilja koje esto prolazi
nekanjeno usled neaurnosti nadlenih dravnih organa. Posebno je potrebna pravna i institucionalna zatita od ekstremno brutalnih vidova grupnog
nasilja prilikom masovnih napada na romska naselja, ali i zatita od od zastraivanja i drugih aktivnosti ekstremno desniarskih, antiromskih organizacija,
prekomerne upotrebe sile od strane policije, zatita od dugotrajnh, neefikasnih institucionalnih procedura kada Romi i druge rasno diskriminisane osobe pokreu sudske i upravne postupke protiv onih koji im kre ljudska prava.
Potrebno je da romska deca zajedno pohaaju kole sa neromskom decom
a ne da budu po automatizmu smetana u posebna odeljenja u kolama, da
romske porodice ne budu nasilno preseljavane, da se nad Romkinjama ne vri
prinudna sterilizacija. Pravo Roma da uestvuju u politikom ivotu i kandiduju se na izborima takoe je jo uvek neostvareno pravo u nekim zemljama
regiona, kao i pravo na nediskriminativnu primenu istih pravnih normi i pravnih standarda prema Romima kao i prema neromskom stanovnitvu.
Nadlena tela moraju koristiti sva raspoloiva sredstva kako bi suzbila rasizam i pritom ojaala demokratsko shvatanje koje razliitost u drutvu ne vidi
kao pretnju, ve kao izvor bogatstva5. Sud je, osim toga, zakljuio da u modernom demokratskom drutvu, koje se oslanja na naela pluralizma i potovanja
razliitih kultura6, ni za jedan oblik nejednakog postupanja koji iskljuivo ili
veim delom poiva na etnikom poreklu, ne postoji objektivno opravdanje.
5
6
Naova i dr. protiv Bugarske; Timiev protiv Rusije

Timiev st. 58; D. H. i dr. protiv eke Republike
96

Neki sluajevi predstavljaju vane prekretnice i u pravnom smislu, doprinose promeni praksi u svim dravama. Sud je ipak bio vrlo oprezan u konstatacijama da postoji rasistiki i aniromski motivisano ponaanje dravnih slubenika, i radije se zadravao na utvrivanju postojanja nerazumno dugog
trajanja sudskog postupaka7. Ipak nije ostalo mnogo prostora za verovanje
da se takvo dranje vlasti prema Romima moe neometano nastaviti.
Sud je u sluaju Oru protiv Hrvatske jasno identifikovao sledee mere zatite, odnosno garancije koja su u ovom sluaju nedostajala, a koja moraju
biti koriena onda kada deca koja pripadaju jednoj etnikoj grupi treba da
budu rasporeena u zasebna odeljenja formirana u svrhu njihovog poduavanja jeziku na kome se odvija nastava: specifian osnov u zakonu (na
primer, osnovni zakon ili administrativni propis opte namene) za razliito
postupanje prema acima koji jezik ne poznaju dovoljno; specifini jeziki
testovi (nasuprot testovima koji omoguuju optu ocenu) na osnovu kojih se
prema acima razliito postupa; neodlono i automatsko rasporeivanje dece
u standardna odeljenja onog trenutka kada u dovoljnoj meri ovladaju jezikom na kome se odvija nastava (to zahteva esto testiranje jezikog znanja
i jasne rokove za sticanje jezikih znanja tako da se aci mogu ocenjivati sa
stanovita onoga to je postignuto u zadatim rokovima); specifian nastavni
program usredsreen na uenje jezika namenjen specijalnim odeljenjima.
Vano je napomenuti da je u jednom sluaju (Tanase protiv Rumunije) drava
priznala sve navode aplikanata i istom prilikom se obavezala da e spreavati
iskrsavanje slinih problema u budunosti time to e sprovoditi adekvatne i
delotvorne istrage i to e usvojiti odgovarajue smernice u socijalnoj, ekonomskoj, obrazovnoj i politikoj oblasti, radi poboljanja uslova u kojima ivi
romska zajednica, u skladu sa postojeom vladinom strategijom na tom planu.
Drava se u sluaju Tanase obavezala da e izdati odgovarajua uputstva i da
e preduzeti sve neophodne mere kako bi se obezbedilo da u budunosti budu
potovana individualna prava zajemena lanovima 3, 6, 8, 13 i 14. Konvencije kao i lan 1 Protokola br. 1 uz Konvenciju. Takoe se obavezala da e
u okrugu u kome je dolo do masovnog napada na romsko stanovnitvo biti
donete sledee opte mere: intenzifikacija obrazovnih programa za spreavanje
diskriminacije i borba protiv diskriminacije Roma u nastavnim planovima i
programima; izrada programa javnog informisanja i borba protiv stereotipa,
Naova i dr. protiv Bugarske, Moldovan i dr. protiv Rumunije, Tanase dr. Rumunije,
Oru dr. Hrvatske, ei i dr. Hrvatske
97
7
predrasuda i negativne prakse prema romskoj zajednici u javnim ustanovama

nadlenim za zajednicu Bolintindel; pokretanje programa pravnog obrazovanja zajedno sa pripadnicima romskih zajednica; pruanje podrke pozitivnim
promenama javnog mnjenja u zajednici u Bolintindelu koje se tiu Roma, na
osnovu tolerancije i naela drutvene solidarnosti; podsticanje uea Roma u
privrednom, drutvenom, obrazovnom, kulturnom i politikom ivotu lokalne
zajednice, unapreivanjem uzajamne pomoi i razvojnih projekata od znaaja
za celu zajednicu; primena programa za obnovu kua i ivotne sredine u zajednici; identifikovanje, spreavanje i aktivno reavanje konflikata iz kojih bi
moglo proistei porodino, meuetniko nasilje ili nasilje u zajednici.
d) Dodatne informacije o pravnom znaaju
sluajeva ta presuda donosi novo
Predugi i neefikasni postupci u sluajevima u kojima Romi pokuavali da
dobiju pravdu i zatitu pred domaim sudovima je okolnost na koju je Sud
posebno obratio panju zahtevajui promenu takve prakse. Tako je npr. konstatovano da postupati prema rasno motivisanom nasilju i brutalnosti jednako kao u predmetima koji nemaju rasne konotacije, znai ne videti specifinu pravnu prirodu tih dela koja su posebno destruktivna u odnosu na
osnovna prava. Ako se ne napravi razlika u nainu na koji se postupa sa
situacijama koje su bitno razliite, to moe dovesti do neopravdanog postupanja prema rtvi koje je u suprotnosti sa lanom 14. Konvencije8. Sud
je u sluaju ei smatrao neprihvatljivim da je policija, iako svesna da je
napad bio najverovatnije motivisan etnikom mrnjom, dozvolila da istraga
traje vie od sedam godina bez preduzimanja bilo kakvih ozbiljnih koraka
radi identifikovanja ili kaznenog progona uinioca zbog ega je jednoglasno
presudio da je dolo do povrede lana 14. zajedno s lanom 3. Konvencije;
Kada su u pitanju aktivnosti desniarskih organizacija Sud je konstatovao da
je nedoputeno pozvati se na Evropsku konvenciju o ljudskim pravima kako
bi opravdali bavljenje aktivnostima koje su protivne Konvenciji, odnosno
konkretno kako bi irili ideje rasne diskriminacije9. Aplikanti su se naime,
alili Sudu jer su uhapeni zbog posedovanja i planirane distribucije letaka
u kojima se poziva na rasnu diskriminaciju, a osim toga spreeni su u kandidaturi na lokalnim izborima.
8
9
Naova i dr. protiv Bugarske

Glimmerveen i Hagenbeek protiv Nizozemske, 11.10.1979
98
Kada je u pitanju pravo na pravino suenje, Sud je naao da nije bila obezbeena nepristranost porotnika a samim tim i pravinost postupka, ako su
neki od njih prethodno davali rasistike izjave10. Npr. aplikant poreklom iz
Alira tvrdio je da sudski postupak koji se vodio protiv njega nije bio pravian, jer je jedan od porotnika izjavio za sebe da je rasista. Sud je utvrdio
da je time povreen lan 6. stav 1. po kome Konvencija obavezuje svaki
nacionalni sud da proveri, je li po svom sastavu nepristran sud, ako se postavi to pitanje, a ono se ne moe odbaciti kao sasvim neozbiljno. U toku
jednog drugog postupka11 jedan od porotnika dostavio je drugom poruku u
kojoj je iskazao svoju bojazan da ostali porotnici nisu nepristrani jer je uo
rasistike komentare i otvoreno prianje rasistikih viceva. Sud je zakljuio
da su te optube bile dovoljne kako bi kod aplikanta i svakog objektivnog
posmatraa pobudile opravdanu sumnju u nepristrasnost sudija, koje se nisu
mogle otkloniti niti zajednikim pismom koje su potpisali svi porotnici, niti
opomenom suda da budu nepristrasni. Konstatovana je povreda lana 6. stav
1. Konvencije.
Pravo na pravino suenje povredili su bugarski sudovi12 protivljenjem da
se zatvorska kazna, na koju je osuena aplikantkinja, zameni uslovnom kaznom zbog njenog romskog porekla. Nacionalni sudovi su u ovom sluaju
obrazloili odbijanje zbog postojanja utiska o nekanjivosti, posebno rairen meu pripadnicima manjina koji smatraju da uslovna kazna zapravo
nije kazna. Utvrena je povreda l. 14 (zabrana diskriminacije) u vezi s
povredom lana 6. stav 1. (pravo na pravino suenje)
Interesantna je presuda Suda13 da je protivljenje nadlenih austrijskih tela da
se nezaposlenom aplikantu dodeli dodatna naknada za nezaposlene (koja se
plaa nakon pomoi za nezaposlene) uz obrazloenje da nije austrijski dravljanin, predstavlja povredu lana 14. u vezi s povredom lana 1. Protokola br.
1 (pravo na mirno uivanje imovine): Nejednako postupanje prema Austrijancima i onima koji nisu dravljani Austrije kod prava na dodatnu naknadu
za nezaposlene ne temelji se na objektivnom i primerenom opravdanju.
Remli protiv Francuske, 23.04.1996

Sander protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 09.05.2000.
12
Paraskeva Todorova protiv Bugarske, 25.03.2010
13
Gaygusuz protiv Austrije, 16.09.1996
10
11
99

aa) Napadi na romska sela i unitavanje imovine
Moldovan i dr. protiv Rumunije 2005. U septembru 1993. godine trojicu
Roma u selu Hadareni napala je vea grupa stanovnika tog sela, koji nisu bili
Romi, meu njima ef policije i nekoliko policijskih slubenika. Jednog su
Roma zapalili tako da je iv izgoreo, a drugu dvojicu je okupljeno mnotvo
pretuklo na smrt. Prema navodima aplikanata policija je ohrabrivala okupljeno mnotvo da unite imovinu Roma: u selu je potpuno uniteno ukupno
13 romskih kua. Kao grupa proterani iz sela i svojih domova, aplikanti su
nakon toga iveli u neprimjerenim uslovima, na ekstremnoj hladnoi u
podrumima, kokoinjcima i svinjcima. Na temelju kaznenih prijava koje su
podneli aplikanti neki od njih deset godina kasnije su obeteeni. Sud nije
mogao proveriti njihove zahteve s obzirom na okolnost unitenja njihovih
kua i imovine, odnosno njihova proterivanja iz sela, jer se to dogodilo u
septembru 1993. godine, dakle prije nego to je Rumunija ratifikovala Konvenciju u junu 1994. Meutim, Sud je s obzirom iznesene prigovore koji su
se ticali ivotnih uslova ustanovio da je dolo do povrede Konvencije. Osim
toga, Sud je ustanovio da je etnika pripadnost aplikanata bila presudan razlog za nerazmerno dugo trajanje i ishod postupka pred nacionalnim sudovima. Sud je utvrdio povredu lana 3. (zabrana neovenog i poniavajueg
postupanja), lana 8. (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota i
doma), lana 6. st. 1 (pravo na poteno suenje u razumnom roku) i lana 14.
(zabrana diskriminacije).
Tanase protiv Rumunije 2009. Poto je jedan Rom iz sela Bolintindel ubio
lice neromske nacionalnosti iz istog sela u noi 6-7. aprila 1991, masa od 2
hiljade ne-Roma iz toga i susednog sela, zajedno sa svetenikom i gradonaelnikom, spalili su i unitili kue Roma aplikanata, i sve to se u njima nalazilo. Cela romska zajednica je pobegla zbog toga i mesec dana lutala. Kada
su pokuali da se sa vlastima dogovore oko povratka, neromska zajednica se
ponovo skupila i spalila sve to je jo preostalo od romskih kua i njihovog
vlasnitva, a aplikanti su bili evakuisani iz sela uz pomo policije u vojnom
transporteru. Napadi su se nastavili i sledeih dana tako da je Romima je bio
potpuno onemoguen pristup selu, crkvi i groblju. Kako vie nisu mogli da
se vrate u svoje selo, menjali su adrese vie puta, i nisu imali dokumenta o
svom mestu boravka. Gradonaelnik se u meuvremenu obratio nekolicini
Roma nudei da otkupi njihove kue i zemlju, to su oni, u oajnikoj po100
trebi za novcem prihvatili. Bukuretanski okruni sud je doneo presudu 19.

maja 1998. kojom su trinaest osoba osueno za nedozvoljeni upad u tuu
imovinu i unitenje tue imovine na uslovnu osudu od tri do est meseci.
Okruni sud je dodelio tuiocima nadoknadu za njihove kue koja se osnivala na proceni iz 1994. i odbacili su tuilake zahteve da uzmu u obzir inflaciju. Odredjena suma je onda prepolovljena zbog olakaavajue okolnosti
navodnog postojanja provokacije od strane napadnutih Roma. Okruni sud
nije dosudio nikakvu nadoknadu za pokretnu imovinu, jer nije mogla da se
dokae da je postojala, a kasnije unitenje se nije smatralo dokazanim. Tuioci su tokom celog postupka u raznim prilikama oznaavani kao Cigani.
Kako nisu dobili zadovoljenje pred domaim sudovima, oteeni Romi su
se obratili ESLJP, na ta je rumunska Vlada priznala propuste i istakla je
da iskreno ali zbog okolnosti koje su dovele do unitenja kua i imovine aplikanata, to je dovelo do toga da ive u neodgovarajuim uslovima i
bili onemogueni da uivaju svoje pravo na potovanje doma, privatnog i
porodinog ivota. Vlada takoe ali zbog nedostatnih pravnih sredstava
da se tuiteljima omogui uivanje prava iz Konvencije od strane domaih
sudova kao i zbog odreenih naina oznaavanja tuilaca od strane nekih
predstavnika vlasti kojim se oznaavalo njihovo romsko poreklo. Predstavnik rumunske vlade je pred Sudom izjavio da e rumunska Vlada isplatiti ex
gratia tuiteljima sumu od 565.193,75 evra, a iznosi individualnih naknade oznaene su u aneksu. Vlada je takoe prihvatila da svakom od tuilaca
isplati 5 hiljada evra za trokove pred ESLJP, njihove zastupnike Meunarodnu kliniku za ljudska prava. Vano je da se tom prilikom Vlada takoe
obavezala da preduzme niz mera da bi se spreili slini sukobi i doprinelo
smanjenju netolerancije prema Romima.
Iste 2009. meutim, desio se jo jedan sluaj masovnog napada na Rome u
Rumuniji koji je doao pred ESLJP, Koki i dr. protiv Rumunije. Zahtev je
proglaen doputenim 2009. i postupak je u toku. Aplikanti su se alili to
nije bilo efikasne istrage u sluaju napada na romsko naselje. Aplikanti su
naveli da je u napadu uestvovalo 30 mladih mukaraca naoruanih bejzbolskim palicama i metalnim ipkama, kojom prilikom su bili izloeni nasilju i
unitena im je imovina. Aplikanti su se pozvali na povredu lana 3. (zabrana
neovenog i poniavajueg postupanja), lana 8. (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota i doma), lana 13. (pravo na delotvoran pravni
lijek), lana 14. (zabrana diskriminacije) i lana 1. Protokola br. 1. (pravo na
mirno uivanje imovine)
101
bb) Rasne predrasude kod policijskih istraga

Naova i dr. protiv Bugarske 2005. Sluaj se odnosio na obavezu pokretanja
istrage u vezi moguih rasistikih motiva policijskih slubenika koji su na
dvojicu Roma u bekstvu ispalili smrtonosne hice. ESLJP je utvrdio povreda
lana 2. (pravo na ivot), povredu lana 14. (zabrana diskriminacije), zato
to nadlena tela nisu pokrenula istragu kako bi ispitala moguu rasistiku
motivaciju za pucnje na lanove porodice aplikantkinje (ali nema povrede
lana 14. s obzirom na tvrdnju da je smrt lanova porodice aplikantkinje
posledica rasistiki motivisanog nasilnog ina).
ei protiv Hrvatske, 2007 je sluaj nepreduzimanja efikasne istrage rasistiki motivisanog napada na Roma. Aplikant je aprila 1991. zajedno s nekoliko drugih pojedinaca, skupljao stari metal u Zagrebu kada su ga napala
dva neidentifikovana mukarca koja su ga tukli drvenim palicama izvikujui
izraze koje su predstavljale rasno zlostavljanje. Postupak je u vreme obraanja aplikanta ESLJP jo uvek bio u predistranoj fazi, iako je od tada protklo
vie od sedam godina. ESLJP je utvrdio da je povreda koju je pretrpeo aplikant, ukljuujui nekoliko slomljenih rebara i naknadnu hospitalizaciju, bila
dovoljno ozbiljna da predstavlja zlostavljanje u smislu lana 3. Konvencije.
Od kada se dogodio dogaaj, policija nije prijavila nikoga i krivini postupak je sedam godina u predistranoj fazi. Sud je utvrdio da policija nije nije
preduzela ni jednu drugu istranu meru koju doputa domae pravo, osim
obavljanja razgovora sa svedocima koje je predloila advokatkinja aplikanta
i da se poslednja aktivnost policije dogodila 2001. godine. Razmotrivi sav
materijal koji poseduje i izjave stranaka, Sud utvrdio da propust dravnih
vlasti da kroz produeno vremensko razdoblje promptno nastave postupati u
ovome predmetu ili pribave opipljive dokaze radi identifikovanja i hapenja
napadaa ukazuje da istraga nije zadovoljila zahteve iz lana 3. Konvencije.
Stoga Sud nalazi da je dolo do povrede lana 3. Konvencije.
Stojka protiv Rumunije 2008. je sluaj propusta sprovoenja delotvorne
istrage. Prilikom sukoba policijskih slubenika i grupe Roma ispred jednog
bara dolo je do zlostavljanja jednog etrnaestogodinjaka od strane policije. Dogaaji nakon toga nisu istraeni na primeren nain. Aplikant se alio
da su njegovo zlostavljanje kao i odluka da se ne pokrene istrani postupak
protiv policajaca koji su ga tukli, motivisani rasnim predrasudama. ESLJP je
utvrdio dve povrede lana 3. (zabrana neovenog i poniavajueg postupanja; nije provedena efikasna istraga), povreda lana 14. (zabrana diskriminacije) zbog istrage koja je bila obleena rasnim predrasudama.
102
cc) Odvojena nastava u kolama

D.H. i dr. protiv eke Republike 2007. Aplikanti su naveli da su aci romskog porekla neopravdano su smeteni u posebne kole predviene za decu
s tekoama u uenju. Osim toga, eki propisi, koji su bili na snazi u to
vreme, imali su takav ishod da su zajednicu Roma, pa time i aplikante, dovodili u nesrazmerno nepovoljan poloaj. ESLJP je utvrdio povredu lana
14. (zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 2. Protokol br. 1 pravo
na obrazovanje
Sampanis i dr. protiv Grke 2008. Sud je odluio da nije na primeren nain
provereno je li uopte bilo nuno da romska deca pohaaju teajeve za pripremu, odnosno jesu li ve dovoljno napredovala kako bi mogla pohaati
redovnu nastavu. ESLJP je ustanovio povredu lana 2. Protokola br. 1 i lana
14. kako po pitanju odbijanja upisa u kolu, tako i po pitanju posebne nastave. Osim toga, Sud je ustanovio i povredu lana 13. (pravo na efikasan
pravni lek).
Oru i dr. protiv Hrvatske 2010. Petnaest Hrvata romskog porekla alilo se
da su bili rtve rasne diskriminacije, jer su odvojeno od druge dece morali
pohaati nastavu u razredu predvienom samo za Rome, pa su stoga zakinuti u pedagokom, psiholokom i emotivnom smislu i dovedeni u nepovoljniji
poloaj. Sud je ustanovio da su u dotinim kolama samo romska deca upuivana u posebne razrede. Hrvatska vlada je to razdvajanje aka tumaila
nedovoljnim poznavanjem hrvatskog jezika; meutim prijemni testovi nisu
bili usmereni na znanje jezika. Osim toga, pedagoki program uz nastavu
takoe nije bio usmeren na poboljanje jezinog znanja, niti se kontrolisao
napredak dece. Upuivanje aplikanata na nastavu u romske razrede stoga
nije bilo opravdano, i predstavlja povredu lana 2. stav 2. Sud je jednoglasno
prihvatio kao doputene one albe koje se tiu prava aplikanata na obrazovanje i njihovoga prava da ne budu diskriminisani, kao i njihov prigovor
o duini postupka. Presudio je da je dolo do povrede lana 6. Konvencije
u vezi s prigovorom o duini postupka pred Ustavnim sudom. Dosudio je
svakom aplikantu 1.300 EUR na ime nematerijalne tete, i po 2.000 EUR na
ime trokova i izdataka.
103
dd) Nemogunost Roma da se kandiduju na izborima

Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine 2009. Sud je zakljuio da su
ustavnopravne odredbe koje su stupile na snagu Dejtonskim mirovnim
sporazumom14 diskriminativne. Prema njima samo se osobe koje su pripadnici jednog od triju konstitutivnih naroda (Bonjaci, Hrvati i Srbi)
mogu kandidovati za mandate u trolanom Predsednitvu i Domu naroda
Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine. ESLJP je uvrdio povredu
lana 14. (zabrana diskriminacije) u vezi s povredom l. 3. Protokola br. 1
(pravo na slobodne izbore), povreda lana 1. Protokola br. 12 (opta zabrana diskriminacije - Sud je prvi put u ovom sluaju ustanovio povredu tog
lana Konvencije).
ee) Nevaenje romskog braka: uskraivanje prava na porodinu penziju
Munjoz Djaz protiv panije 2009. Aplikantkinja je panska dravljanka
romskog porekla, venala se 1971. u skladu s obiajima romske zajednice.
Sud je ustanovio da je odluka panije da joj se ne prizna brak sklopljen prema romskim obiajima nesrazmerna, a zbog toga joj je posle smrti supruga
uskraena porodina penzija, iako su aplikantkinja i njena porodica imali
zdravstveno osiguranje, a suprug je 19 godina uplaivao doprinose za penziono i zdravstveno osiguranje. ESLJP je utvrdio da postoji povreda lana 14.
(zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 1. Protokol br. 1 (pravo na
mirno uivanje imovine).
ff) Prisilna sterilizacija
V. C. protiv Slovake 2011, je sluaj prisilne sterilizacije. Aplikantkinja
romskog porekla je u javnoj bolnici nakon roenja drugog deteta 2000.
sterilisana bez da je u potpunosti informisana ili dala saglasnost za taj
zahvat. Potpisala je odobrenje dok je jo imala trudove, ne shvativi to
se pod time podrazumeva i da je taj zahvat nepovratan. Prethodno joj
je reeno da e, ako trei put zatrudni, umreti ili ona ili dete. Lekari su
postupili u najmanju ruku na nain koji je predstavljaju grubo nepotovanje njenog prava na samoodreenje i slobodu izbora kao pacijenta. Sterilizacija predstavlja povredu lana 3. Nadalje je ustanovljena povreda
Dana 14. decembra 1995. godine na snagu je stupio Opti okvirni sporazum za mir u
Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum), ime je dovren rat koji je u Bosni
i Hercegovini trajao od 1992. do 1995.
14
104
lana 8., jer nisu postojale zakonske mere kojima bi se posebno zatitile
Romkinje u situacijama poput one u kojoj se nala prituilja. Zakonom o
zdravstvenoj zatiti iz 2004. godine uvedena je nova odredba u skladu s
kojom se sterilizacija sme provesti tek 30 dana nakon pismenog zahteva.
Osim toga, nuno je da se dotina ena unapred informie o alternativnim metodama kontracepcije, planiranju obitelji i medicinskim posledicama. Utvrena je povreda lana 3 (zabrana neovenog ili poniavajueg postupanja) i lana 8. (pravo na potovanje privatnog i porodinog
ivota)15.
gg) Zabrana aktivnosti ekstremno desniarskih organizacija
Vona protiv Maarske 2013. je sluaj u kome je odlueno da zabrana ekstremno desniarske, antiromske organizacije nije protivna odredbama Evropske konvencije o ljudskim pravima. ESLJP je 9. jula 2013. odluio da se odlukom maarskih sudova o rasputanju ekstremno desniarskog Udruenja
Maarska garda, ne kri pravo na slobodu okupljanja (l. 11. Konvencije).
Deset lanova partije Jobik osnovali su 2007. godine grupu pod nazivom
Udruenje Maarska garda za zatitu tradicije i kulture. Nekoliko meseci
kasnije preimenovani su u Pokret maarska garda sa ciljem odbrane Maarske fiziki, duhovno i intelektualno. Pod oznakama i u uniformama koje
su podseale na maarske faiste za vreme Drugog svetskog rata, oni su
odravali demonstracije u raznim maarskim selima naseljenim veinskim
romskim stanovnitvom, otvoreno pozivajui na odbranu etnikih Maara
od ciganskog kriminaliteta, a koristili su i antisemitske uvrede. Budimpetanski regonali sud je raspustio to udruenje u decembru 2008. zbog krenja
prava Roma, a maarski Apelacioni sud je tu presudu potvrdio, pa je sluaj
doao pred ESLJP. On se do tada bavio rasputanjem sindikata, religijskih
organizacija i partija, ali ne i udruenja graana slinih Maarskoj gardi.
Vano je razlikovati udruenja od politikih partija, jer udruenja nemaju
ulogu u demokratskom izbornom procesu kao partije pa ne mogu zahtevati poveanu zatitu zbog svoje funkcije podravanja kljunih demokratskih
vrednosti. S druge strane, Evropska konvencija o ljudskim pravima predvia
meunarodnopravnu dunost da se kriminalizuje govor ili svaki drugi oblik
irenja rasizma, ksenofobije i etnike netolerancije, da se zabrani svako okuSlini postupci u toku su, I. G., M. K. i R. H. protiv Slovake zahtev je 22.09.2010. proglaen doputenim, N. B. protiv Slovake 09.11.2010. odluka / presuda dostavljena strankama, R. K. protiv eke Republike 14.12.2009. odluka / presuda dostavljena strankama.
15
105
pljanje i raspusti svaka grupa, organizacija, udruenje ili partija koja ih promovie. Sudije su se saglasile i oko vanosti takve presude u maarskom
drutvenom kontekstu postojanja rasizma protiv Roma. U demokratiji nema
mesta za bilo kakvu paramilitarnu grupu koja inicira rasnu mrnju ili aktivno
uznemirava Rome.
hh) Prinudno iseljavanje
Konors protiv Ujedinjenog Kraljevstva.2004 je sluaj isterivanje aplikanta
i njegove porodice iz romskog kampa Kotingli Springs u Lidsu (Engleska),
koji su odredile lokalne vlasti, a gde su oni bili trajno naseljeni oko 13 godina. Isterivanje je obrazloeno time da su se loe ponaali i tako u velikoj meri
doveli do remeenja mira u kampu. Sud je ustanovio da izgon u skraenim
(sumarnim) postupcima nije bio popraen nunim procesnim garancijama, a
posebno je istaknuo da teko zadiranje u prava aplikanta nije bilo dovoljno
opravdano. ESLJP je utvrdio povreda lana 8. (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota i doma).
Vintertajn i dr. protiv Francuske 2008., jo je u toku. Aplikanti su naveli da
im nije ponuen nikakav alternativni smetaj, pozvali su se na lan 3. (zabrana neovenog ili poniavajueg postupanja), lan 8. (pravo na potovanje
privatnog i porodinog ivota i doma) i lan 14. (zabrana diskriminacije).
Jordanova i dr. protiv Bugarske, jo je u toku, 2010. zahtev je proglaen
doputenim. Aplikanti su se alili na planove nadlenih slubi da raspuste
jedno romsko naselje u Sofiji, pozivajui se na lan 3. (zabrana neovenog
i poniavajueg postupanja), lan 8. (pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota i doma), lan 13. (pravo na delotvoran pravni lek), lan 14.
(zabrana diskriminacije) i lan 1. Protokola br. 1 (pravo na mirno uivanje
imovine).
106
f) Lista referentnih presuda Evropskog suda za ljudska prava

o zatiti od rasizma i antiromskih aktivnosti:
Naova i dr. protiv Bugarske, 2005

Timiev protiv Rusije
D. H. i dr. protiv eke Republike, 2007
Oru protiv Hrvatske, 2010
Tanase protiv Rumunije, 2009
Glimmerveen i Hagenbeek protiv Nizozemske, 1979
Remli protiv Francuske, 1996
Sander protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 2000
Paraskeva Todorova protiv Bugarske, 2010
Gaygusuz protiv Austrije, 1996
Moldovan i dr. protiv Rumunije, 2005
Koki i dr. protiv Rumunije, 2009
ei protiv Hrvatske, 2007
Stojka protiv Rumunije, 2008
Sampanis i dr. protiv Grke, 2008
Sejdi i Finci protiv Bosne i Hercegovine, 2009
Munjoz Djaz protiv panije, 2009
V. C. protiv Slovake, 2011
Vona protiv Maarske, 2013
Konors protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 2004
Vintertajn i dr. protiv Francuske, 2008
Jordanova i dr. protiv Bugarske, 2010
107
IV SEKSUALNA ORIJENTACIJA I RODNI IDENTITET

1. Uvodna napomena
Objanjenja vezana uz seksualnu orijentaciju i rodni identitet sastoje se od
dva dijela:
U daljnjem slijedu se pod tokom 2) u bitnim crtama prikazuju najvanije
odluke Evropskog suda za ljudska prava u takvim sluajevima. Radi se o
prijevodu informativnih materijala objavljenih na internetskim stranicama
ESLJP-a (Factsheets) na tu temu. Pod tokom 3) slijede daljnja pojanjenja
vezana uz predmetnu tematiku.
2. Informativni leci o sudskoj praksi
a) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju rodnog identiteta16
Pitanja rodnog identiteta
Rees protiv Ujedinjenog Kraljevstva
17.10.1986.
Transseksualac, koji je spol promijenio iz enskog u muki, alio se da njegova promjena spola pravno nije u potpunosti priznata.
Nema povrede lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota):
Pravne promjene koje je traio podnositelj zahtjeva iziskivale bi radikalne
promjene u Matinoj knjizi roenih to bi imalo dalekosene posljedice za
upravu. Sud je, osim toga, ocijenio znaajnom okolnost da je Ujedinjeno
Kraljevstvo snosilo trokove medicinskog tretmana podnositelja albe. Meutim, Sud je svjestan ozbiljnosti problema i problema transseksualaca te
je preporuio da se razmotri nunost donoenja mjera, posebice s obzirom
na dananji razvoj znanosti i drutva.
Nema povrede lana 12. (Pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice):
Tradicionalno shvaanje braka polazi od veze izmeu osoba razliitog spola.
Drave imaju ovlasti da same urede propise o sklapanju braka.
za ljudska prava na http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=press/factsheets&c= . Izdava se zahvaljuje Sudu za dozvolu za javno objavljivanje ovog prevoda.
16
108
Cossey protiv Ujedinjenog Kraljevstva

27.09.1990.
Sud je doao do slinih zakljuaka kao u predmetu Rees protiv Ujedinjenog
kraljevstva i nije ustanovio posebne nove okolnosti, koje bi dovele do odstupanja od ranije presude.
Nema povrede lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota)
Sud je istaknuo da operacija promjene spola za sobom ne povlai stjecanje
svih ostalih biolokih karakteristika drugog spola (stav 40.)
Nema povrede lana 12. (Pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice):
Vezanost za tradicionalno shvaanje braka prua dovoljno razloga da se kod
sklapanja braka i dalje polazi od biolokih kriterija za odreivanje spola neke
osobe. U nadlenosti je drava da urede ostvarivanje prava na sklapanje braka.
X, Y i Z protiv Ujedinjenog Kraljevstva
22.04.1997.
Sud je, dodue, doao do zakljuka da se ne radi o povredi lana 8. (Pravo na
potivanje privatnog i porodinog ivota), ali je priznao da u sluaju transseksualca i djeteta njegove partnerice radi o porodinom ivotu (st. 37: X
se od roenja u svakom pogledu ponaao kao da je Z-ov otac. Uzevi u
obzir te okolnosti, Sud smatra da [de facto] postoji porodina veza izmeu
troje podnositelja albe.)
U predmetu B. protiv Francuske (25.03.1992.) Sud je prvi put u sluaju vezanom uz priznavanje transseksualaca doao do zakljuka da se radi o povredi lana 8.
Gospoa B., transseksualka koja je spol promijenila iz mukog u enski,
alila se na odbijanje francuskih slubi da izmijene podatke u Matinom
registru u skladu s njenim eljama.
Povreda lana 8 (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota)
Sud je uzeo u obzir okolnosti po kojima se ovaj sluaj razlikovao od predmeta Rees protiv Ujedinjenog Kraljevstva i Cossey protiv Ujedinjenog
Kraljevstva, posebno razlike izmeu britanskog i francuskog sustava upisa matinih podataka osoba. Dok su u Ujedinjenom Kraljevstvu postojale
znatne prepreke za promjene rodnog lista, u Francuskoj je bila predviena
mogunost da se rodni list mijenja tijekom ivota. Sud je ustanovio da u
109
Francuskoj brojni slubeni dokumenti pokazuju nepodudarnosti izmeu

pravnog i oiglednog spola transseksualca (st. 59), to se odnosi i na podatke u ispravama socijalnog osiguranja i dokumentima vezanim uz obraun
plaa. Sud je slijedom navedenog zakljuio da odbijanje nadlene slube da
promijeni upis vezan uz podnositeljicu zahtjeva u Matinom registru, podnositeljicu svakodnevno [dovodi] u situaciju, koja je nespojiva s potivanjem
njezina privatnog ivota.
Sheffield i Horsham protiv Ujedinjenog Kraljevstva, 30.07.1998.
Sud je odluio da ne postoji razlog da odstupi od svojih presuda u predmetima Rees protiv Ujedinjenog Kraljevstva i Cossey protiv Ujedinjenog
Kraljevstva:
Transseksualnost i nadalje otvara znanstvene, pravne, moralne i socijalne
probleme, u ijem rjeavanju drave lanice SE nemaju zajedniki naelni
pristup (st. 58).
Ne radi se o povredi lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog
ivota), lana 12. (Pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice) ni lana
14. (Zabrana diskriminacije).
Ipak, Sud jo jednom podcrtava da drave lanice SE ubudue moraju pratiti razvoj na tom podruju (st. 60.) i to u kontekstu sve vee drutvene
prihvaenosti fenomena i boljeg prepoznavanja problema, kojima su izloeni
transseksualci poslije operacije.
Sluaj Christine Goodwin
Christine Goodwin protiv Ujedinjenog Kraljevstava, presuda Velikog
vijea, 11.07.2002.
Podnositeljica zahtjeva alila se da joj promjena spola pravno nije priznata,
posebno s obzirom na uvjete zapoljavanja, te prava iz socijalnog i mirovinskog osiguranja, te da joj je uskraeno pravo na sklapanje braka.
Povreda lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota) na temelju jasnih meunarodnih tendencija ka sve veoj drutvenoj prihvaenosti
transseksualaca i pravnom priznavanju promjene spola. Budui da ne postoje vani razlozi u interesu javnosti koji bi bili protivni interesu podnositeljice zahtjeva na pravno priznavanje promjene spola, Sud dolazi do zakljuka da bi pravedno odvagivanje interesa, koje je imanentno Konvenciji, sada
oito ilo u korist podnositeljice zahtjeva.
110
Povreda lana 12. (Pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice)

Sud nije uvjeren da je u dananje doba primjereno pretpostavljati da se to
[lan 12.] mora odnositi na odreivanje spola samo prema biolokim kriterijima. (st. 100).
Sud je odluio da je drava nadlena da uredi pretpostavke i formalnosti za
sklapanje braka transseksualaca, ali da ne vidi opravdanje za to da se transseksualcima u svakom sluaju uskrati pravo na sklapanje braka.
Nakon presude Velikog vijea u sluaju Christine Goodwin, Ujedinjeno
Kraljevstvo je 2004. godine uvelo propis prema kojemu transseksualne
osobe mogu zatraiti slubenu potvrdu o priznavanju spola. Sljedea dva
sluaja odnosila su se na transseksualce koji su se vjenali prije promjene
spola i zatim su pokrenuli postupak za priznavanje rodne pripadnosti.
Wena i Anita Parry protiv Ujedinjenog Kraljevstva (novembar 2006.)
R. i F. protiv Ujedinjenog Kraljevstva (novembar 2006.)
Podnositelji zahtjeva bili su u braku i imali djecu. Oboje su se podvrgnuli
promjeni spola i ostali sa svojim branim drugom. Prema zakonu o priznavanju rodne pripadnosti iz 2004. oboje su zatraili slubenu potvrdu o priznavanju rodne pripadnosti, koju su mogli dobiti samo u sluaju razvrgnua
braka. U zahtjevu su se pozvali na povredu lana 8. (Pravo na potivanje
privatnog i porodinog ivota) i lana 12. (Pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice).
Zahtjevi proglaeni nedoputenima (odbaeni kao oigledno neutemeljeni):
Od podnositelja zahtjeva trailo se da razvrgnu brak, jer brak izmeu pripadnika istog spola prema engleskom pravu nije bio doputen. Ujedinjeno kraljevstvo omoguilo je pravno priznavanje promjene spola, pa su podnositelji
zahtjeva stoga mogli nastaviti biti u vezi i registrirati je kao partnerstvo, iz
kojeg proizlaze gotovo ista prava i obveze kao i kod braka.
Sud je ustanovio da je zakonodavac prilikom uvoenja nove regulative znao
za mali broj transseksualaca u braku, ali svjesno nije predvidio posebne
odredbe za te brakove. ESLJP je smatrao da se (od zakonodavca) ne moe
zahtijevati da posebno uzme u obzir i regulira ovaj mali broj sluajeva.
111
Najnoviji sluajevi
Schlumpf protiv vicarske, 08.01.2009.
Zdravstveno osiguranje podnositeljice zahtjeva usprotivilo se preuzimanju
trokova za operaciju promjene spola, jer nije ekala dvije godine do operacije, kako je to predviala sudska praksa.
Povreda lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota): Automatski se polo od predvienog roka, bez da je u obzir uzeta dob podnositeljice zahtjeva (67 godina).
P.V. protiv panjolske, 30.11.2010.
Transseksualka, koja je spol promijenila iz mukog u enski, prije promjene
spola 1998. imala je sina sa svojom suprugom. Godine 2002. uslijedila je
rastava, a podnositeljica zahtjeva sada se alila na sudsko ogranienje prava
posjeivanja sina koje se temeljilo na obrazloenju da njezina emotivna neuravnoteenost nakon promjene spola moe izazvati konfuziju kod djeteta.
Nema povrede lana 8. u vezi s povredom lana 14: Ogranienja prava posjeivanja djeteta ne predstavljaju diskriminaciju na temelju transseksualnosti podnositeljice zahtjeva. Presudni razlog za ogranienja tog prava od
strane panjolskih sudova s obzirom na privremenu emotivnu neuravnoteenost podnositeljice zahtjeva - bila je dobrobit djeteta. Nacionali sudovi su
stoga predvidjeli odredbu prema kojoj bi se dijete moglo postupno naviknuti
na oevu promjenu spola.
P. protiv Portugala
Izbrisan iz registra dana 06.09.2011.
Podnositeljica zahtjeva u matinoj knjizi roenih vodila se pod mukim spolom. Kad je postala punoljetna, podvrgnula se promjeni spola. alila se na
nemogunost pravnog priznanja promjene spola, jer u Portugalu nije postojao odgovarajui zakon. Radilo se o prvom sluaju takve tube upuene ESLJP protiv Portugala. Zahtjev podnositeljice ESLJP-u za pravnim priznanjem promjene spola usvojen je od strane nacionalnih sudova, pa je ESLJP
stoga odluio da se zahtjev brie iz registra Suda.
Y. Y. protiv Turske (Zahtjev br. 14793/08)
Zahtjev zaprimljen u martu 2010.
Protivljenje nacionalnih sudova da podnositeljici zahtjeva odobre promjenu
spola, jer ne ispunjava zakonsku pretpostavku, budui da joj je dijagnosti112
cirana trajna neplodnost. Pozvala se posebno na lan 8. Postupak je jo u

tijeku.
H protiv Finske (Zahtjev br. 37359/09)
Zahtjev zaprimljen u aprilu 2010.
Podnositeljica zahtjeva alila se na okolnost da priznavanje njezine promjene spola nuno iziskuje pretvaranje brane zajednice u ivotnu zajednicu.
Sud je jednoglasno odluio da nema krenja l. 8. i l. 14.
b) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju homoseksualnosti17
Homoseksualnost: krivinopravni aspekti
Openito o kriminalizaciji homoseksualnih odnosa
Dudgeon protiv Ujedinjenog Kraljevstva (7525/76)
22.10.1981.
Prema zakonodavstvu koje je u to doba bilo na snazi u Sjevernoj Irskoj,
homoseksualni odnosi izmeu mukaraca smatrali su se krivinim djelom.
Podnositelj zahtjeva homoseksualne orijentacije iznio je da je zbog toga
osjeao strah, psihiki pritisak i optereenje, ukljuujui strah od psihikog
zlostavljanja i ucjenjivanja, to je bila posljedica samog postojanja tih zakona. Osim toga, alio se da je bio izloen istragama o odreenim homoseksualnim aktivnostima.
Evropski sud za ljudska prava ustanovio je da ogranienja nametnuta podnositelju zahtjeva zbog opsenosti i neuvjetovanosti, te teine moguih sankcija nisu razmjerna ciljevima koje je zakonodavac njima elio ostvariti, posebice zatitu prava i sloboda drugih osoba i zatitu morala.
Povreda lana 8. (Pravo na potivanje privatnog ivota) Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Mjere za izvrenje presude (Zakon je izmijenjen).
17
113
Norris protiv Irske (8225/78)

26.10.1988
Prema zakonodavstvu koje je u to doba bilo na snazi u Irskoj, homoseksualni
odnosi izmeu mukaraca smatrali su se krivinim djelom. Podnositelj zahtjeva homoseksualne orijentacije alio se na te zakone, koji prema njegovu
miljenju predstavljaju nerazmjeran zahvat u njegovo pravo na potivanje
privatnog ivota, u to se ubrajaju i seksualni odnosi.
Evropski sud za ljudska prava ustanovio je da se ne moe tvrditi da u
Irskoj postoji hitna drutvena nunost za sankcioniranje homoseksualnih radnji. injenica da graane koji homoseksualnost smatraju nemoralnom takve radnje mogu okirati, ili ih oni doivljavaju kao neto to
vrijea njihov moral ili remeti mir, sama po sebi ne opravdava primjenu
krivinopravnih sankcija, ako su u tim radnja sudjelovale samo punoljetne odrasle osobe.
Modinos protiv Cipra (15070/89)
Podnositelj zahtjeva bio je homoseksualac koji je bio u vezi s drugim odraslim mukarcem. Bio je predsjednik organizacije Liberation Movement of
Homosexuals in Cyprus. Iznio je da je zbog zakonskih odredbi koje predviaju sankcije za odreene homoseksualne radnje stalno bio pod pritiskom i
u strahu te se bojao progona.
Evropski sud za ljudska prava ustanovio je da je postojanje tih zakona kontinuirano i neposredno utjecalo na privatni ivot podnositelja albe. S obzirom na gore navedene presude ESLJP-a nadlena ciparska tijela nisu pokuala dokazati da je postojala hitna drutvena nunost za sankcioniranje
homoseksualnih radnji.
22.04.1993.
114

A.D.T. protiv Ujedinjenog Kraljevstva (35765/97)
Podnositelj zahtjeva je iznio da je optunica protiv njega i osuujua presuda zbog sudjelovanja u seksualnim radnjama s vie odraslih mukaraca uz
njihov pristanak u vlastitoj kui zadiranje u njegov privatni ivot.
Prema shvaanju Suda sporne radnje bile su iskljuivo privatnog karaktera,
zbog ega je diskreciono pravo tuene drave bilo ogranieno. Nije postojala hitna drutvena nunost kojom bi se opravdalo sporno zakonodavstvo
ili njegova primjena u postupku protiv podnositelja zahtjeva.
31.07.2000.
Kriminalizacija homoseksualnih odnosa izmeu odrasle osobe i maloljetnika; dobna granica za pristanak na spolni odnos
L. i V. protiv Austrije (39392/98 i 39829/98) te S. L. protiv Austrije
(45330/99) (i neki drugi slini predmeti)
09.01.2003.
Podnositelj zahtjeva osuen je zbog homoseksualnih spolnih odnosa s
mladiima u dobi od 14 do 18 godina. Prema austrijskom pravu, spolni odnos odraslog mukarca s mladiima u dobi od 14 do 18 smatrao se krivinim
djelom, za razliku od spolnog odnosa s djevojkama iste dobne grupe.
Sud nije naao dostatno opravdanje za osporavani nejednaki tretman.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi sa povredom lana 8.
(Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota).
Postupci u tijeku
F. J. protiv Austrije (2362/08) Prikaz injeninog stanja; E. B. protiv
Austrije (26271/08) Prikaz injeninog stanja; H. G. protiv Austrije
(48098/07) Prikaz injeninog stanja (i neki drugi slini predmeti)
Podnositelji zahtjeva iznijeli su da policija i dalje uva spise s informacijama
koje su prikupljene dok je zakon jo bio na snazi, to prema presudi u sluaju
115
L. i V. protiv Austrije i S. L. protiv Austrije (vidi gore) predstavlja povredu

Evropske konvencije o ljudskim pravima.
B. B. protiv Ujedinjenog Kraljevstva (53760/00)
Podnositelj zahtjeva osuen je zbog spolnog odnosa s maloljetnikom koji
je imao 16 godina. Prema propisima koji su vaili u to doba (1998-1999.)
za homoseksualne radnje s mukarcima mlaim od 18 godina zakonom je
bila predviena kazna, dok je dobna granica za pristanak na spolni odnos u
heteroseksualnim odnosima bila 16 godina.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota).
Vidi i sluaj Sutherland protiv Ujedinjenog Kraljevstva (25186/94); dana
27.03.2001. izbrisan iz registra, nakon to je u novom zakonu definirana
ista dobna granica za pristanak na spolni odnos kod heteroseksualnih i kod
homoseksualnih veza).
10.02.2004.
c) Informativni letak o sudskoj praksi o pitanju seksualne orijentacije18
Pitanja seksualne orijentacije
Brak
Schalk i Kopf protiv Austrije (30141/04)
24.06.2010.
Podnositelji zahtjeva su homoseksualni par u stabilnoj vezi. Od slubenih
tijela u Austriji zatraili su dozvolu za sklapanje braka. Njihov je zahtjev
(nacionalnom tijelu) odbijen uz obrazloenje da brak mogu zakljuiti samo
dvije osobe razliita spola; to su shvaanje potvrdili (nacionalni) sudovi.
Evropski sud za ljudska prava najprije je ustanovio da se odnos podnositelja zahtjeva kao i odnos heteroseksualnog para u istoj situaciji moe podvesti pod
pojam porodinog ivota. Meutim, iz Evropske konvencije o ljudskim pravima ne proizlazi obaveza drava potpisnica da se istospolnom paru omogui
18
116
sklapanje braka. Nacionalna tijela najbolje mogu procijeniti potrebe drutva

u tom podruju i odgovoriti na njih, budui da brak ima duboko ukorijenjeno
socijalno i kulturno znaenje, koje se znatno razlikuje od drutva do drutva.
Ne radi se o povredi l. 12. (Pravo na sklapanje braka) ni o povredi l. 14.
(Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom l. 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota) Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Postupak u tijeku
Chapin i Charpentier protiv Francuske (40183/07)
Sluaj se odnosi vjenanje dvojice mukaraca, pri emu je obred vjenanja
proveo gradonaelnik mjesta Bgles, a vjenanje je kasnije poniteno sudskom odlukom.
Usvajanje djece
Frett protiv Francuske (36515/97)
26.02.2002.
Sluaj se odnosi na odbijanje zahtjeva mukarca homoseksualne orijentacije
za prethodno odobrenje usvajanja djeteta (koje je uputio nadlenom nacionalnom tijelu).
Sud je zakljuio da nacionalna tijela mogu legitimno i razumno pretpostaviti
da je pravo na usvajanje djeteta, na koje se pozivao podnositelj zahtjeva,
ogranieno interesima djece koja se daju na usvajanje. Bez obzira na to, radi
se o legitimnom nastojanju podnositelja zahtjeva i njegove osobne odluke
nisu dovedene u pitanje. Ne radi se o povredi lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 8. (Pravo na potivanje privatnog ivota).
Meutim, radi se o povredi lana 6. (Pravo na pravian postupak).
E. B. protiv Francuske (43546/02)
22.01.2008.
Sluaj se odnosio na odbijanje zahtjeva ene, koja je ivjela u stalnoj vezi s
drugom enom, za prethodno odobrenje prava na usvajanje djeteta.
Evropski sud za ljudska prava je ustanovio da je homoseksualnost podnositeljice bila presudan razlog za odbijanje njezina zahtjeva za usvajanje djeteta, premda francuski zakon istovremeno dozvoljava osobama koje ive
same da usvoje dijete, pa time otvara i mogunost za usvojenje od strane
homoseksualne osobe koja ivi sama.
117
Povreda lana 14. u vezi s povredom lana 8. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Mjere za izvrenje presude
Gas i Dubois protiv Francuske (25951/07)
15.03.2012.
Podnositeljice zahtjeva ESLJP-u, dvije lezbijke u stalnoj vezi koje su ivjele
zajedno, uloile su prigovor zbog odbijanja zahtjeva za usvajanje djeteta
partnerice koji je prva podnositeljica uputila nacionalnim tijelima.
Ne radi se o povredi lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana
8. (Pravo na potivanje privatnog ivota). Evropski sud za ljudska prava bio je
shvaanja da pravna situacija podnositeljica zahtjeva s obzirom na usvajanje
djeteta od strane drugog roditelja nije usporediva sa situacijom branog para.
Sud, osim toga, nije naao uporite za nejednak tretman na temelju seksualne
orijentacije podnositeljica zahtjeva, budui da partneri razliitog spola, koji
ive u registriranoj zajednici, takoer ne mogu usvojiti dijete svog partnera.
S obzirom na argument podnositeljica zahtjeva da partneri razliitog spola
mogu zaobii tu zabranu, ako se vjenaju, Sud je uputio na svoje zakljuke
(obrazloenje) u vezi istospolne zajednice u sluaju Schalk i Kopf protiv
Austrije (vidi gore).
Postupak u tijeku:
X i dr. protiv Austrije (19010/07)
Sluaj se odnosi na odbijanje zahtjeva prve podnositeljice zahtjeva ESLJP-u
da usvoji dijete svoje partnerice (vidi: glavnu raspravu 01.12.2011. webcast)
Roditeljska prava
Salgueiro da Silva Mouta protiv Portugala (33290/96)
21.12.1999.
Sluaj se odnosio na oduzimanje zajednikog skrbnitva ocu zbog njegove
homoseksualnosti.
Odluka portugalskih sudova uglavnom se temeljila na injenici da je podnositelj zahtjeva homoseksualac i da dijete treba ivjeti u tradicionalnoj
portugalskoj porodici. Evropski sud za ljudska prava je zakljuio da je takav nejednaki tretman, koji proizlazi iz obrazloenja presude gdje se kao
118
argument navodi seksualna orijentacija, nespojiv s Evropskom konvencijom

o ljudskim pravima.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 8. (Pravo na potivanje privatnog i porodinog ivota).
Mjere za izvrenje presude.
J.M. protiv Ujedinjenog kraljevstva (37060/06)
Nakon razvoda braka bivem suprugu podnositeljice zahtjeva dodijeljeno
je skrbnitvo za zajedniku djecu, a njoj nametnuta obveza plaanja alimentacije. Ona je od 1998. bila u intimnoj vezi s drugom enom s kojom
je i ivjela. Zakon koji je vaio u to doba prije uvoenja Zakona o istospolnoj zajednici (Civil Partnership Act) - predviao je smanjenu alimentaciju za uzdravanje djeteta, ako je drugi roditelj stupio u novu vezu, bez
obzira radi li se o branoj ili vanbranoj zajednici, ali nije vodio rauna o
istospolnoj zajednici.
Evropski sud za ljudska prava je ustanovio da propisi o alimentaciji prije
uvoenja Zakona o istospolnoj zajednici (Civil Partnership Act) diskriminira istospolne zajednice.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 1. Protokola 1 uz EKLJP (Pravo na mirno uivanje imovine).
28.09.2010.
Hallier i Lucas protiv Francuske (46386/10)
Podnositeljici zahtjeva je odbijen roditeljski dopust, kada je njezina partnerica rodila dijete.
Zapoljavanje
Lustig-Prean i Beckett protiv Ujedinjenog kraljevstva (31417/96 i
32377/96) te
Smith i Grady protiv Ujedinjenog kraljevstva (33985/96 i 33986/96)
27.09.1999.
119
Perkins i R. protiv Ujedinjenog kraljevstva (43208/98 i 44875/98) te

Beck, Copp i Bazeley protiv Ujedinjenog kraljevstva (48535/99, 48536/99
i 48537/99)
22.10.2002.
Otputanje podnositelja zahtjeva iz vojske samo zbog homoseksualnosti nakon istrage o njihovoj seksualnoj orijentaciji.
Evropski sud za ljudska prava je odluio da mjere protiv podnositelja zahtjeva predstavljaju teko zadiranje u njihov privatni ivot te da nisu bile
opravdane uvjerljivim i vanim razlozima. Povreda lana 8. (Pravo na
potivanje privatnog ivota). U nekim sluajevima povreda lana 13.
(Pravo na djelotvorni pravni lijek). U sluaju Beck, Copp i Bazeley: Ne radi
se o povredi lana 3. (Zabrana neovjenog i poniavajueg postupanja).
Socijalna prava
Mata Estevez protiv panjolske (56501/00)
10.05.2001. Odluka o nedoputenosti zahtjeva
Sluaj se odnosio na nepostojanje prava na obiteljsku mirovinu kod homoseksualnih parova.
panjolski je zakonodavac je u vezi prava na obiteljsku mirovinu slijedio
legitiman cilj (zatita obitelji koje se temelji na branoj vezi), a nejednak
tretman podlijee diskrecionom pravu drave. Sud je zahtjev ocijenio nedoputenim.
P.B. i J.S. protiv Austrije (18984/02)
22.07.2010.
Sluaj se odnosio na protivljenje nadlenih tijela da se zdravstvena zatita
prizna homoseksualnom partneru jednog osiguranika. Prije izmjena zakona koje su uslijedile u julu 2007. godine, austrijsko je pravo propisivalo da
se samo bliski roaci osiguranika ili ivotni partner suprotnog spola mogu
smatrati lanovima porodice.
Evropski sud za ljudska prava je zakljuio da je prije jula 2007. postojala povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 8. (Pravo
na potivanje privatnog i porodinog ivota).
120
Izmjene zakona iz jula 2007. rezultirale su time da je dotini zakon sada

neutralno formuliran s obzirom na seksualnu orijentaciju ivotnog partnera,
pa stoga prema shvaanju Suda vie ne postoji povreda
Najamno pravo
Karner protiv Austrije (40016/98)
24.07.2003.
Odbijanje nadlenih tijela da slubeno registriraju organizaciju lezbijki, homoseksualaca, biseksualaca i transseksualaca.
Mukarac homoseksualne orijentacije nakon smrti svog partnera nije mogao
preuzeti ugovor o najmu za stan u kojem su stanovali zajedno.
Sud nije priznao argument da je openito iskljuenje osobe koja ivi u homoseksualnoj vezi kao pravnog slijednika ugovora o najmu bilo nuno radi
zatite porodice.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s povredom lana 8. (Pravo na potivanje doma).
Kozak protiv Poljske (13102/02)
02.03.2010.
Mukarac homoseksualne orijentacije nakon smrti svog partnera nije mogao
preuzeti ugovor o najmu za stan u kojem su stanovali zajedno.
Sud nije priznao argument da je openito iskljuenje osobe koja ivi u homoseksualnoj vezi kao pravnog slijednika ugovora o najmu bilo nuno radi
zatite obitelji.
Povreda lana 14. (Zabrana diskriminacije) u vezi s porodice lana 8. (Pravo
na potivanje doma).
Sloboda okupljanja i udruivanja
Bczkowski i dr. protiv Poljske (1543/06)
Podnositelji zahtjeva zalagali su se za prava homoseksualaca. Godine 2005.
lokalna tijela uskratila su im dozvolu za demonstracije u Varavi, kojima se
htjelo skrenuti panju na diskriminaciju manjina, ena i invalida. Demonstracije su ipak odrane.
121
Premda su demonstracije naposljetku odrane, podnositelji zahtjeva ESLJP

preuzeli su rizik, zato to u tom trenutku nije postojalo slubeno odobrenje.
Tek su kasnije mogli uloiti albu (pravni lijek) zbog odbijanja odobrenja.
Razumno se moglo pretpostaviti da je stvarni razlog za odbijanje dozvole
bila odbojnost lokalnih tijela prema homoseksualnosti.
Povreda lana 11. (Sloboda okupljanja i udruivanja), lana 13. (Pravo na
djelotvoran pravni lijek)
i lana 14. (Zabrana diskriminacije)
Aleksejev protiv Rusije (4916/07, 25924/08 i 14599/09)
Sluaj se odnosi na albe (zahtjeve ESLJP-u) ruskog aktiviste, koji se zalagao za prava homoseksualaca, zbog opetovanog odbijanja njegova zahtjeva za odravanje povorke Gay Pride od strane nadlenih tijela u Moskvi
(2006, 2007, 2008).
Sud je odluio da zabrana spornih prosvjeda i strae upozorenja u demokratskom drutvu nisu potrebne. Sud je nadalje ustanovio da gospodinu Aleksejevu na raspolaganju nije stajao nikakav djelotvoran pravni lijek kojim bi
mogao osporiti zabrane, te da su te zabrane u odnosu na njega ujedno predstavljale i diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije.
Povreda lana 11. (Sloboda okupljanja i udruivanja), lana 13. (Pravo na
djelotvoran pravni lijek) i lana 14.
(Zabrana diskriminacije).
21.10.2010.
03.05.2007.
Postupci u tijeku
Genderdoc-M protiv Republike Moldavije (9106/06)
Odbijanje nadlenih tijela da odobre prosvjednu povorku u Kiinjevu.
Zhdanov i Rainbow House protiv Rusije (12200/08)
Homofobija i zlostavljanje u zatvoru
Vincent Stasi protiv Francuske (25001/07)
Sluaj se odnosi na mjere uprave zatvora koje su uslijedile nakon zlostavljanja jednog od zatvorenika.
Evropski sud za ljudska prava je ustanovio da su nadlena tijela u datim
122
okolnostima i vodei rauna o injenicama o kojima su imale saznanja, poduzela sve mjere koje su se razumno mogle oekivati kako bi se podnositelja
zahtjeva zatitilo od tjelesnih povreda.
Sud nije ustanovio povredu lana 3. (Zabrana muenja, neovjenog i poniavajueg postupanja).
Postupak u tijeku
X. protiv Turske (24626/09)
Podnositelj zahtjeva se alio na to da je izloen diskriminaciji, izmeu ostalog zbog homoseksualnosti, to se oituje u tome da je zatvoren u eliju
veliine 5 m2, bez kontakta s drugim zatvorenicima ili mogunosti da boravi
na svjeem zraku.
Opasnost za homoseksualce u sluaju deportacije
Postupak u tijeku
K. N. protiv Francuske (47129/09)
Mukarac homoseksualne orijentacije u svom zahtjevu iznosi da bi u sluaju
deportacije u Iran njegov ivot bio u opasnosti, te da bi bio izloen i riziku
od zlostavljanja.
123
DR. JOVAN KOJII

3. Dodatne informacije o seksualnoj orijentaciji i rodnom
identitetu
a) Zabrana diskriminacije
Naelo jednakog tretmana i zabrana diskriminacije ustanovljeni su kao
osnovni principi na kojima poiva Evropska unija (u daljem tekstu: Unija),
u skladu sa osnovnim vrijednostima slobode, demokratije, potovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda i vladavine prava, koji su zajedniki za sve
drave lanice.19 Razvojem antidiskriminatorne politike i usvajanjem novih
propisa ova naela ukljuena su u sve osnivake ugovore kojima se zabranjuje diskriminacija po osnovu pola, rase, boje koe, etnikog ili socijalnog
porijekla, genetikih odlika, jezika, religije ili uvjerenja, politikog ili bilo
kog drugog stava, pripadnosti nacionalnoj manjini, imovinskog stanja, roenja, smetnji u razvoju, godina ili seksualne orijentacije.
Poslednje reforme koje donosi Lisabonski ugovor,20 u lanu 6 Mastrikog
ugovora, znaajno su osnaile naelo jednakog tretmana i zabranu diskriminacije gdje se priznaju prava, slobode i naela koja su sadrzana u Povelji
o osnovnim pravima EU (u daljem tekstu: Povelja). Shodno tome, Povelja
dobija istu pravnu snagu kao i Ugovori. lan 21, stav 1 Povelje zabranjuje
diskriminaciju po bilo kom osnovu, eksplicitno ukljuujui i seksualnu orijentaciju kao osnov.21 Takoe, Unija garantuje potovanje osnovnih prava
sadranih u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, kao to je to navedeno u lanu 6 stav 2 Ugovora o Evropskoj uniji, a shodno amandmanima
ugovora iz Amsterdama.22 U pogledu ravnopravnosti mukarca i ene Unija
svojom politikom promovie rodnu ravnopravnost, definie princip jednalan 6. stav 1., European Union, Treaty on European Union (Consolidated Version), Treaty of Maastricht , 7 February 1992, Official Journal of the European Communities C 325,
24. December 2002, str. 11.
20
Lisabonski ugovor uvodi znaajne promjene u odnosu na prvobitni Ugovor o osnivanju
Evropske unije iz Mastrihta od 1992. godine, kao i na ugovore tri evropske zajednice iz
Rima iz 1957. godine.
21
European Union, Charter of Fundamental Rights of the European Union, 7. December
2000, Official Journal of the European Communities C 364/01, 18. December 2000.
22
European Union, Treaty on European Union (Consolidated Version), Treaty of Maastricht , 7
February 1992, Official Journal of the European Communities C 325, 24. December 2002, str. 12.
19
124
kog plaanja za isti rad bez obzira na pol i uspostavlja princip jednakih mogunosti i tretmana u pogledu pune rodne jednakosti na poslu.23
Zabrana diskriminacije jeste jedno od osnovnih prava na kojima poiva
Evropska unija. Ono predstavlja politiki preduslov za uspostavljanje demokratskih standarda, potovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda i vladavine
prava, u smislu pravnog instrumenta zatite kao obaveze nacionalnih sudova
u dravama lanicama.24
aa) Lisabonski ugovor i zabrana diskriminacije
Imajui u vidu status i tenju zemalja Zapadnog Balkana ka lanstvu u
Evropskoj Uniji, Lisabonski ugovor donosi znaajne promjene u pogledu
naela jednakosti i zabrane diskriminacije. Posebno su znaajne promjene u
lanu 6. Ugovora o Evropskoj uniji, koji se oslanja na Povelju o osnovnim
pravima Evropske unije i daje joj istu pravnu snagu kao i Ugovorima:25
Unija priznaje prava, slobode i naela priznata u Povelji o osnovnim
pravima EU od 7. decembra 2000.g, kao to je usvojeno u Strazburu 12.
decembra 2007.g, to ima istu pravnu snagu kao i Ugovori.
Takoe, naglaena je i privrenost Unije Evropskoj konvenciji, dok su osnovna prava garantovana Evropskom konvencijom prihvaena kao osnovna naela prava Evropske unije.26
lanovi 2. i 141., European Union, Treaty Establishing the European Community

(Consolidated Version), Rome Treaty, 25. March 1957.
24
Za vie o razvoju evropskog antidiskriminatornog zakonodavstva, zabrani diskriminacije, naelu jednakog tretmana I promjenama koje donosi Lisabonski ugovor vidjeti
Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni vie, ista prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica: Juventas,
2011, str. 59-94, na str.59-65. Vidjeti takoe, Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji
demokratije i vladavine prava, Lund Studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
25
European Union, Treaty of Lisbon Amending the Treaty on European Union and the
Treaty Establishing the European Community, Official Journal of the European Communities C 306/01, 13. December 2007.
26
Isto, lan 6, stavovi 2. i 3.
23
125
lan 21 (Ne-diskriminacija) Povelje zabranjuje svaki oblik diskriminacije i glasi27:

(1) Zabranjen je svaki vid diskriminacije koja se zasniva na polu, rasi,
boji koe, etnikom ili socijalnom porijeklu, genetskim osobinama, jeziku, religiji ili uvjerenju, politikom ili bilo kojem drugom miljenju,
pripadnosti nacionalnoj manjini, imovini, roenju, smetnjama u razvoju, ivotnom dobu ili seksualnoj orijentaciji.
(2) U okviru primjene ugovora o osnivanju Evropske Zajednice i ugovora o Evropskoj Uniji, i bez protivljenja specijalnim odredbama tih
ugovora, zabranjena je svaka diskriminacija po osnovu nacionalnosti.
b) Drutvena kontrola i vladavina prava
Ameriki profesor i sociolog maarskog porijekla dr Steven Vago u svojoj knjizi Pravo i drutvo istie da u malim, tradicionalnim i homogenim drutvima postoji konsenzus drutvenih normi, koje su meusobno
konzistentne, tako da su za ovakva drutva karakteristina tzv. saglasna
ponaanja.28 Prema njemu, meusobna konzistentnost drutvenih normi
uslovljena je socijalizacijom, koja je veoma slina za sve graane. Zbog toga
je drutvena kontrola u ovakvim sredinama prvenstveno zavisna od tzv. samo-kanjavanja, dok se institucionalno kanjavanje rijetko upotrebljava,
ak i u sluajevima kada se zahtijeva sankcija. Profesor Vago dalje naglaava da su u takvim drutvima devijacije najee izloene neformalnim
mehanizmima drutvene kontrole, kao to su ogovaranja, ismijavanja, poniavanja i protjerivanja.29 Neformalna drutvena kontrola ima snaan uticaj
na LGBT osobe i druge ranjive grupe, ije postojanje nije u saglasju sa
dominantnom veinom, te su esto izloeni ismijavanju, ogovaranju, osudama, prijetnjama, maltretiranju, napadima i slino.30
European Union, Charter of Fundamental Rights of the European Union, 7 December
2000, Official Journal of the European Communities C 364/01, 18. December 2000, str. 13.
28
Vago, S., Law & Society, Ninth Edition, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2009,
str. 19.
29
Isto, str. 19 i 20.
30
Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije
iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
126
27
Prema Deflemu, u demokratskim drutvima zakoni predstavljaju centralni

mehanizam u participaciji graana u dravnom upravljanju.31 Ono to pravne norme razlikuje od (drutveno) normativnih ponaanja, kao to su npr.
obiaji, jeste upravo instrument prisile od strane drave ija je uloga da sprovodi zakone.32 Zbog toga, potrebno je uspostaviti visok stepen drutvene
odgovornosti za sprovoenje i puno ostvarivanje zakona u praksi.
U kontekstu sociologije prava, glavni cilj posmatranja jesu odnosi izmeu ljudi i drutveni kontekst u kome se deavaju takve interakcije. Ugledni vedski sociolog prava prof. Hakan Hydn tvrdi da se vladavina prava
uspostavlja da utie na ponaanje u drutvu. Po njemu, pravo manifestuje
odreene vrijednosti, pri emu je ouvanje moralnih vrijednosti najvanija
uloga prava. Takoe, uloga pravnog sistema je povezana sa standardizacijom, gdje se uspostavljaju pravila i izgrauju institucije pravnog sistema, a u
cilju rjeavanja problema u drutvu.33
Kao kljunu funkciju prava prof. Hydn istie njegovu predvidljivost, u
smislu da primjena prava bude fleksibilna, odnosno da se namjera i primjena
prava podudaraju tj. da se pravo ostvaruje. U suprotnom, ako pravo postane
nepredvidljivo, da se namjera i primjena ne podudaraju, onda je njegova
kljuna funkcija izgubljena.34
c) Seksualna orijentacija: kljuni aspekti meuarodnog prava
Zabrana diskriminacije u meunarodnom pravu takoe predstavlja jedno
od osnovnih naela zatite ljudskih prava i sloboda. Iako se seksualna orijentacija eksplicitno ne navodi kao osnov zabrane, u osnivakim aktima i
osnovnim ugovorima, kao to su Povelja UN-a, Univerzalna deklaracija o
ljudskim pravima, Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, te Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima i
slobodama, Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim
Deflem, M., Sociology of Law: Vision of a Scholarly Tradition, Cambridge University Press: Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Sao Paulo,
Delhi, 2008, str. 162.
32
Vago, S., Law & Society, Ninth Edition, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2009, str. 9.
33
Hydn, H., Using Law as a Model: Different Approaches to the understanding of normative decision making. In Hydn, H., Wickenberg, P. (Eds.), Contributions in Sociology of Law: Remarks From a Swedish Horizon, Lund Studies in Sociology of Law 29,
Media Tryck Sociologen: Lund, 2008, str. 11-35, na str. 14-15.
34
Isto, str. 16.
127
31
pravima, Konvencija o pravima djeteta, date su iroke garancije u pogledu zatite ljudskih prava i sloboda, to ukljucuje i seksualnu orijentaciju
kao osnov.35
aa) Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima i slobodama
lan 2 Pakta propisuje da zemlje potpisnice moraju potovati i garantovati
svim licima priznata prava iz Pakta, bez obzira na postojanje bilo kakvih
razlika u odnosu na rasu, boju koe, pol, jezik, vjeru, politiko ili drugo
miljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, imovno stanje, roenje ili drugi
status.
lan 17 Pakta garantuje pravo na privatnost i propisuje da niko nee biti
podvrgnut proizvoljnom ili nepravednom mijeanju u njegovu privatnost,
te da svako ima pravo na zakonsku zatitu od takvog mijeanja.
lan 26 Pakta garantuje da su sve osobe jednake pred zakonom i da bez
ikakve diskriminacije uivaju jednaku zatitu pred zakonima zemalja potpisnica, i glasi:
Sva su lica jednaka pred zakonom i imaju pravo, bez ikakve diskriminacije
na jednaku zakonsku zatitu. Zakon treba da zabrani svaku diskriminaciju i
da garantuje svim licima jednaku i djelotvornu zatitu protiv diskriminacije
bilo na osnovu rase, boje koe, pola, jezika, vjere, politikog ili drugog ubjeenja, nacionalnog ili drutvenog porijekla, imovnog stanja, roenja ili bilo
koje druge okolnosti.
Za vie, vidjeti Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom

pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni vie, ista prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu,
Podgorica: Juventas, 2011, str. 59-94, na str. 67-70.
35
128
Pravni predmet Toonen protiv Australije predstavljao je prvi sluaj na

globalnom nivou koji je potvrdio da zabrana diskriminacije po osnovu
seksualne orijentacije predstavlja sastavni dio odredbi Meunarodnog
pakta o graanskim i politikim pravima i slobodama.
Gospodin Toonen je istakao primjedbu da krivina sankcija u odnosu
na homoseksualnost njemu ne dozvoljava da se slobodno izrazi i uini
javnim stavove povodom reformi relevantnih zakona, imajuu u vidu
da tasmanijski krivini zakon diskriminie osobe po osnovu seksualne
orijentacije. UN Komitet za ljudska prava odluio je da postoji povreda prava iz lana 17 stav 1 i lana 2 stav 1 Pakta i zakljuio da kriminalizacija istopolnog ponaanja predstvalja povredu prava na privatnost
koji garantuje Meunarodni pakt i zatraio ukidanje spornih odredbi,
lanova 122 i 123 tasmanijskog krivinog zakona.36
Young protiv Australije
U pravnom predmetu Young protiv Australije,37 Komitet UN za ljudska prava

se bavio pitanjima u odnosu na pravo koje proistie iz braka, odnosno vanbrane zajednice. Preivjeli partner u homoseksualnoj zajednici, gospodin Young,
pred nadlenim australijskim organima traio je da nastavi da prima boraku
penziju svog preminulog partnera. Australijski zakon u to vrijeme predviao
je da pravo na boraku penziju imaju samo preivjeli brani ili vanbrani partneri razliitog pola, te je njegov zahtjev bio odbijen. Sluaj je dospio do UN
Komiteta za ljudska prava, koji je bio na stanovitu da nepriznavanje benefita
istopolnim parovima koji uivaju heteroseksualni parovi iz vanbrane zajednice predstavlja diskriminaciju po osnovu seksualne orijentacije i povredu lana 26 Meunarodnog Pakta o grajanskim i politikim pravima.
U stavu 10.4 UN Komitet za ljudska prava je istakao:
jasno da podnosilac predstavke, kao istopolni partner, nije imao mogunost da stupi u brak, niti mu je u cilju sticanja penzije, a zbog njegovog pola
ili seksualne orijentacije, mogao biti priznat status vanbranog partnera
gospodina C. [] Drava ugovornica nije pruila nikakve argumente u
Toonen v. Australia, Communication No. 488/1992, CCPR/C/50/D/488/1992, UN Human Rights Committee (HRC), 4 April 1994, stav 9., str. 9.
37
Mr. Edward Young v. Australia, Communication No 941/2000, CCPR C/78/D/941/2000,
UN Human Rights Committee (HRC), 18. September 2003.
36
129
pogledu razlike u tretmanu izmeu partnera istog pola, kojima je zakonom

onemogueno pravo na penziju, i nevjenanih heteroseksualnih partnera zasnovano na objektivnim i razumnim opravdanjima, niti je ponudila ijedan
dokaz kojim bi se opravdala takva razlika. Uzimajui ovo u obzir, Komitet
nalazi da je drava ugovornica prekrila lan 26 Pakta, time to je podnosiocu predstavke uskratila pravo na penziju po osnovu njegovog pola ili
seksualne orijentacije.38
Slino pitanje razmatrao je i Ustavni sud Maarske u odnosu na vaee
nacionalno zakonodavstvo, a shodno inicijativi za ocjenu ustavnosti i zakonitosti odredbi o braku i vanbranoj zajednici (vidjeti odluku Ustavnog
suda Maarske).39 Postupajui po zahtjevu podnosioca inicijative maarski
Ustavni sud je zakljuio da pravljenje razlike izmeu partnera po osnovu
njihovog pola predstavlja povredu zabrane diskriminacije garantovane Ustavom. Takoe, Ustavni sud Maarske, definiciju vanbrane zajednice, kao
zajednice mukarca i ene, karakterie diskriminatorskom i neustavnom. U
konkretnom sluaju, sud nije odluivao o ustavnosti lana 578/G(1) Graanskog zakona, ve je prekinuo postupak do 1. marta 1996. godine, ostavljajui zakonodavcu mogunost da rijei utvrenu neustavnu situaciju. Kao
rezultat toga, definicija vanbrane zajednice je u 1996-oj godini proirena i
na istopolne partnere.40
Irina Fedotova protiv Ruske Federacije
Sloboda miljenja i sloboda izraavanja jesu neophodni uslovi za potpuni

razvoj lica, koji su bitni za svako drutvo i predstavljaju osnov svakog slobodnog i demokratskog drutva.
Zakoni moraju biti kompatibilni sa odrebama, konkretnim i optim ciljevima Pakta, ukljuujui i odredbe Pakta o ne-diskriminaciji.
Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom pravu: Koncept
diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni vie, ista
prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica: Juventas, 2011, str. 59-94, na str. 85.
39
Ustavni sud Maarske, Odluka broj 14/1995 o zakonskoj jednakosti istopolnih partnera, od 13. marta 1995.
Dostupno na http://www.mkab.hu/admin/data/file/737_14_1995.pdf
40
Za vie, vidjeti Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje. Takoe, vidjeti: Szeibert-Erds, O, Same-sex partners in Hungary Cohabitation and
registered partnership, Utrecht Law Review, Volume Issue 2, June, 2008., str. 212-221.
130
38
U pravnom predmetu Irina Fedotova protiv Ruske Federacije41, podnosilac

predstavke, gospoa Irina Fedotova bila je deklarisana lezbejka i aktivistkinja za LGBT prava u Ruskoj Federaciji. Pod okriljem inicijative usmjerene
na promociju razliitosti i tolerancije ona je, u martu 2009.g, u blizini kole
u Ryazan-u, u Ruskoj Federaciji, istakla postere na kojima je pisalo Homoseksualnost je normalna42 i Ja sam ponosan/na svoju homoseksualnost.43
Policija je prekinula njenu akciju i u aprilu 2009. g. bila je osuena za administrativni prekraj zbog javnih radnji usmjerenih na propagiranje homoseksualnosti i kanjena je novano u iznosu od 1.500 ruskih rublji. Uloila
je albu Okrunom sudu, koji je u maju 2009.g. potvrdio prethodno kaznu.
alila se Ustavnom sudu, koji je u januaru 2010.g. odbacio njenu albu sa
obrazloenjem da je zabrana propagiranja homoseksualnosti neophodna
kako bi se sprijeilo namjerno i nekontrolisano irenje informacija koje
mogu nakoditi zdravlju, moralu i duhovnom razvoju, i formirati izopaene
koncepte jednakih drutvenih vrijednosti tradicionalnih i netradicionalnih
porodinih odnosa....44 Nakon takve odluke, gospoa Fedotova obratila
se predstavkom UN Komitetu za ljudska prava (u daljem tekstu: Komitet)
tvrdei da su lanovi 19. (sloboda izraavanja) i 26. (jednakost pred zakonom) Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima i slobodama
(u daljem tekstu: Pakt) prekreni.
Komitet je konstatovao da su formulacije u tekstu Ryazanskog okrunog zakona koje se odnose na homoseksualnost dvosmislene i da je nejasno na ta se se
odnose: na seksualni identitet, seksualnu aktivnost ili oboje. Komitet je bez
sumnje zakljuio da je dolo do povrede ostvarivanja slobode izraavanja
podnosioca predstavke, kako je garantovano lanom 19 stav 2 Pakta i istakao
da to nije dovedeno u pitanje ak ni izmeu samih strana u sporu.45 U daljem
razmatranju predstavke Komitet je ispitivao da li je takvo ogranienje bilo
opravdano u skladu sa lanom 19 stav 3 Pakta, odnosno da li je bilo neophodno i proposano zakonom u pogledu potovanja prava ili ugleda drugih i zatite
nacionalne bezbjednosti ili javnog reda, ili javnog zdravlja ili morala. Komitet
41
Irina Fedotova v. Russian Federation, Communication No. 1932/2010, CCPR
C/106/D/1932/2010, UN Human Rights Committee (HRC), 19. November 2012.
42
Tekst u originalu, na ruskom jeziku .
43
Tekst u originalu, na ruskom jeziku .
44
Irina Fedotova v. Russian Federation, Communication No. 1932/2010, CCPR/
C/106/D/1932/2010, UN Human Rights Committee (HRC), 19. November 2012, Stav
5.5, na strani 7.
45
Isto, stav 10.2, na strani 14.
131
se pozvao na stav 2 Opteg komentara 34 gdje se, pored ostalog, navodi da su

sloboda miljenja i sloboda izraavanja neophodni uslovi za potpuni razvoj
lica, koji su bitni za svako drutvo i predstavljaju osnov svakog slobodnog i
demokratskog drutva. S tim u vezi, svako ogranienje u ostvarivanju ovog
prava mora biti u skladu sa strogim pravilima nunosti i proporcionalnosti i
mora se primijeniti samo za svrhu za koju je prethodno propisano i direktno
povezano u odnosu na specifine potrebe na kojima je utemeljeno.46
lan 19. Pakta
1. Niko ne moe biti uznemiravan zbog svoga miljenja.
2. Svako ima pravo na slobodu izraavanja; to pravo obuhvata slobodu da trai, dobija i iri informacije i misli svake vrste, bez obzira
na granice, bilo usmeno, pismeno, tampom ili uumjetnikoj formi, ili
bilo kojim drugim sredstvom po svom izboru.
3. Vrenje prava predvienih u stavu 2. ovog lana nosi sa sobom
posebne dunosti iodgovornosti. Zbog toga se ono moe podvri odreenim ogranienjima koja moraju biti utvrena zakonom i biti neophodna:
a) za potovanje prava ili ugleda drugih lica;
b) za zatitu dravne sigurnosti ili javnog reda, ili javnog zdravlja
ili morala.
Komitet je zakljuio da nije od koristi ispitivati da li Ryazanski regionalni
zakon treba da se sagledava u kontekstu ogranienja konkretnog prava, jer
zakoni kojima se ograniavaju prava iz lana 19 stav 2 moraju ne samo
da budu saglasni sa strogim zahtjevima iz lana 19 stav 3 Pakta, ve moraju biti kompatibilni sa odrebama, konkretnim i optim ciljevima Pakta,
ukljuujui i odredbe Pakta o ne-diskriminaciji.47
Isto, stav 10.3, na str. 14-15. Vidjeti takoe UN Human Rights Committee (HRC), General
comment no. 34,Article 19, Freedoms of opinion and expression (CCPR/C/GC/34 ), 102nd
session, Geneva, 11-29 July 2011, 12. September 2011, stavovi 2 i 22.
47
Isto, stav 10.4, na strani 15. Vidjeti takoe UN Human Rights Committee (HRC), General comment no. 34, Article 19, Freedoms of opinion and expression (CCPR/C/GC/34
), 102nd session, Geneva, 11-29 July 2011, 12. September 2011. i UN Human Rights
Committee (HRC), CCPR General Comment No. 18: Non-discrimination, Thirty-seventh
Session of the Human Rights Committee, 10. November 1989.
46
132
S tim u vezi
koncept morala proizlazi iz mnogih drutvenih, filozofskih i religijskih tradicija [...] u cilju zatite morala ono se mora temeljiti na naelima koja ne
proizilaze iskljuivo iz jedne tradicije [...] svako takvo ogranienje mora se
razumjeti u svjetlu univerzalnosti ljudskih prava i principa ne-diskriminacije. U konkretnom sluaju, Komitet je sagledao odjeljak 3.10 Ryazanskog
regionalnog zakona koji predvia administrativnu odgovornost za javne
radnje usmjerene na propagiranje homoseksualnosti - nasuprot propagandi heteroseksualnosti ili seksualnosti uopte, meu maloljetnicima. [...]
Komitet podsjea da zabrana disrkiminacije u skladu sa lanom 26 takoe
obuhvata diskriminaciju zasnovanu na seksualnoj orijentaciji.48
U pogledu razlike u tretmanu, Komitet je bio stava da drava u postupku nije
ponudila argumente kojima bi istakla razloge zasnovane na razumnom i
objektivnom opravdanju za ograniavanje propagiranja homoseksualnosti, dok je dozvolila propagiranje heteroseksualnosti i seksualnosti uopte.
Stoga, Komitet je zakljuio da su prava podnosioca predstavke prekrena u
odnosu na lan 19 stav 2 tumaeno u vezi sa lanom 26 Pakta.49
bb) Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima
lan 2 stav 2 zabranjuje diskriminaciju bilo koje vrste po osnovu rase, pola,
boje koe [] ili nekog drugog statusa. UN Komitet o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima pruio je tumaenje tzv. otvorene odredbe drugi
status, da se pod tim podrazumijeva i zabrana diskriminacije po osnovu
seksualne orijentacije, te da takav osnov, seksualna orijentacija ljudi, ne smije da bude prepreka kod ostvarivanja prava sadranih u Paktu.50
cc) Konvencija o pravima djeteta
lan 2 stav 2 garantuje potovanje prava sadranih u Konvenciji i zabranjuje
diskriminaciju bilo koje vrste, bez obzira na rasu, boju koe, pol, jezik, reliIrina Fedotova v. Russian Federation, Communication No. 1932/2010, CCPR/
C/106/D/1932/2010, UN Human Rights Committee (HRC), 19. November 2012, stav 10.5,
na strani 15.
49
Isto, stav 10.8, na strani 16.
50
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General comment No. 20
(E/C.12/GC/20), Non-Discrimination in Economic, Social and Cultural Rights (Art. 2, para
2), Forty-second session Geneva, 4-22 May 2009, 10. jun 2009., stav 32., na str. 9.
48
133
giju [] ili drugi status kojem djeca, njihovi roditelji ili zakonski staratelji
pripadaju. UN Komitet o pravima djeteta pruio je tumaenje prema kojoj
tzv. otvorena odredba drugi status podrazumijeva i seksualnu orijentaciju
djeteta i adolosecenata, njihovih roditelja i/ili zakonskih staratelja kao zabranjeni osnov diskriminacije, kao i njihovo pravo da imaju pristup odgovarajuim informacijama i uivaju zastitu od strane drutva da slobodno ive u
skladu sa njihovom sekusalnom orijentacijom.51
d) Konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda
Evropsku konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljem tekstu: Evropska konvencija) do sada je potpisalo i ratifikovalo 47
zemalja, meu kojima i sve balkanske zemlje.5253 Evropska konvencija obavezuje drave/strane ugovornice da prihvate obaveze iz Evropske
konvencije i protokola koji idu uz nju, da potuju prava i slobode koje
su zatiene konvencijom, te priznaju nadlenost (lan 19) i jurisdikciju
(lan 46) Evropskog suda za ljudska prava (u daljem tekstu: Sud), koji je
uspostavljen kao stalno nadleno tijelo za tumaenje i primjenu odredbi i
protokola Evropske konvencije (lanovi 19 i 32). Individualne predstavke
pred Sudom predstavljaju kljuni instrument zatite ljudskih prava, dok
drave, kao tuena strana, priznavanjem nadlenosti Suda, u stvari, preuzimaju njegovu jurisdikciju.
Za vie, vidjeti Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni
vie, ista prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica:
Juventas, 2011, str. 59-94, na str. 69. Takoe, vidjeti UN Committee on the Rights of the
Child, General comment No. 3 (CRC/GC/2003/3), HIV/AIDS and the right of the child
(Thirty-second session, 13-31 January 2003), 17. March 2003., stav 8. str. 3-4.; UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 4 (CRC/GC/2003/4), Adolescent
health and development in the context of the Convention on the Rights of the Child (Thirtythird session, 19. May 6. June, 2003), 1. July 2003, stav 6., str. 2.
52
Status ratifikacije Evropske Konvencije na dan 29.8.2010.g., vidjeti na linku http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSigasp?NT=005&CM=&DF=&CL=ENG
53
Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda od 4. novembra 1950.
godine. Stupila je na snagu 1953. godine.
134
51
aa) Pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota

lan 8
1. Svako ima pravo na na potovanje svog privatnog i porodinog ivota,
doma i prepiske.
2. Javne vlasti se nee mijeati u vrenje ovog prava, osim ako to nije u
skladu sa zakonom i neophodno u demokratskom drutvu u interesu nacionalne bezbjednosti, javne bezbjednosti ili ekonomske dobrobiti zemlje, radi
sprjeavanja nereda ili kriminala, zatite zdravlja ili morala, ili radi zatite
prava i sloboda drugih.
Pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota, u lanu 8 Evropske konvencije obuhvata etiri oblasti: privatni ivot, porodini ivot, dom i prepisku.
U poreenju sa drugima, pravo na privatni ivot predstavljana najire zastienu oblast zabrane diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije i priznavanja identiteta u oblasti krivinog i porodinog prava i zapoljavanja.54
aaa) Krivina odgovornost
Krivina odgovornost zbog istopolnih seksualnih aktivnosti izmeu odraslih osoba, saglasno njihovoj volji, predstavlja povredu prava na potovanje privatnog ivota, lan 8 Evropske konvencije.
U pravnom predmetu Dudgeon protiv Ujedinjenog Kraljevstva55 Sud je potvrdio da krivina sankcija za istopolne seksualne aktivnosti izmeu odraslih
osoba, saglasno njihovoj volji, predstavlja povredu prava na potovanje privatnog ivota iz lana 8 Evropske konvencije. Gospodin Jeffrey Dudgeon
bio je aktvista za LGBT prava u Belfastu, Sjevernoj Irskoj. Njegova predstavka se odnosila na zakon u Sjevernoj Irskoj koji je istopolne seksualne
aktivnosti tretirao krivinim djelom. U presudi, Sud je istakao da seksualni
ivot predstavlja naintimniji aspekt privatnog ivota,56 dok je pokuaj miVidjeti Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni vie, ista
prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica: Juventas,
2011, str. 59-94, na str. 70-71.
55
Dudgeon v. The United Kingdom, Application no. 7525/76, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. October 1981.
56
Isto, stav 52. presude.
54
135
jeanja javnih vlasti u njegov privatni ivot ocijenjen kao uticaj na vrenje
njegovih prava.57 Takodje, da bi mijeanje javnih vlasti u neiji privatni ivot
bilo legitimno moraju da postoje posebno ozbiljni razlozi za to, u smislu
lana 8 stav 2 Evropske konvencije.58
U slinim sluajevima, kao to su Norris protiv Irske59 i Modinos protiv Kipra60 Sud je potvrdio povredu prava na potovanje privatnog ivota, u lanu
8 Evropske konvencije. Predstavka gospodina Norisa bila je zasnovana na
slinim polazitima kao u sluaju Dudgeon, a protiv postojanja zakona koji
su sankcionisali istopolne seksualne aktivnosti izmeu odraslih mukaraca
saglasno njihovoj volji.
Na Kipru, Alexandros Modinos, aktivista za LGBT prava, bio je u seksualnoj vezi sa odraslim mukarcem. Tvrdio je da trpi veliki bol, patnju i strah
od kanjavanja zbog odredbi Krivinog zakonika Kipra, lanovi 171, 172 i
173, kojima je bilo predvieno sankcionisanje homoseksualnog ina. Sud je
smatrao da postojanje takve zabrane u kontinuitetu direktno utie na privatni
ivot Modinosa.6162
Krivina odgovornost zbog praktikovanja grupnog istopolnog seksualnog ina u privatnosti, predstavlja povredu prava na privatni ivot, lan 8.
Evropske konvencije.
U pravnom predmetu A.D.T. protiv Ujedinjenog Kraljvstva63 podnosilac
predstavke je bio osoba homoseksualne orijentacije. Prema prethodnom
ovlaenju i nalogu policijski slubenici pretresli su njegovu kuu i oduzeli
odreene stvari, fotografije i video snimke. Na jednom od snimaka bio je
snimljen seksualni (oralni) in podnosioca predstavke sa grupom mukaraca. Zbog toga je bio je uhapen i optuen za nemoral. Sud je istakao da
59
Norris v. Ireland, Application no. 10581/83, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 26. October 1988.
60
Modinos v. Cyprus, Application no. 15070/89, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 22. April1993.
61
62
Za vie, vidjeti Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava,
Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
63
A.D.T. v. The United Kingdom, Application no. 35765/97, Council of Europe: European
Court of Human Rights, final, 31. October 2000.
57
58
136
je podnosilac predstavke optuen zbog sekusalnih aktivnosti kao takvih,

a ne zbog snimanja ili rizika od objavljivanja takvog snimka, zbog ega su
njegove aktivnosti proglaene privatnim.64 Prema tome, krivino gonjenje
i sankcija s tim u vezi ne mogu biti opravdanje za zatitu javnog zdravlja i
morala, te je Sud presudio da je povrijeeno njegovo pravo na potovanje
privatnog ivota, sadrano u lanu 8. Evropske konvencije.65
bbb) Zapoljavanje
Seksualna orijentacija ne smije biti prepreka za zaposlenje. Otputanje
ljudi sa posla zbog njihove seksualne orijentacije predstavlja povredu prava na privatni zivot, lan 8. Evropske konvencije.
Seksualna orijentacija ne moe biti prepreka za zaposlenje. Prema praksi
Suda, u slinim predmetima, kao to su Lustig-Prean i Beckett protiv Ujedinjenog Kraljevstva,66 Smith i Grady protiv Ujedinjenog Kraljevstva,67 Perkins i R.protiv Ujedinjenog Kraljevstva,68 Beck, Copp i Bazeley protiv Ujedinjenog Kraljevstva,69 podnosioci predstavke sluili su oruanim snagama
i bili su otputeni s posla zbog njihove seksualane orijentacije. Sutina ovih
predmeta je ista, dok su presude Suda veoma sline i upuuju da istraga
vojne policije o seksualnoj orijentaciji pripadnika oruanih snaga proizvodi
direktno mijeanje u njihovo pravo na privatni ivot i predstavlja povredu
lana 8. Evropske konvencije.
U pravnom predmetu Duncan Lustig-Prean i Beckett protiv Ujedinjenog
Kraljevstva, podnosioci predstavke bili su oficiri Britanske kraljevske mornarice, podrvrgnuti istrazi i ispitivanju, te otputeni iz slube nakon to je
otkrivena njihova homoseksualnost. Sud je zauzeo stanovite da istraga
Isto, stavovi 38. i 39. presude. Za vie, vidjeti Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji
demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
66
Lustig-Prean and Beckett v. The United Kingdom, Application nos. 31417/96 and
32377/96, Council of Europe: European Court of Human Rights, 27. September 1999.
67
Smith and Grady v. The United Kingdom, Application nos. 33985/96 and 33986/96, Council of Europe: European Court of Human Rights, 27. September 1999.
68
Perkins and R. v. The United Kingdom, Application nos. 43208/98 and 44875/98, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. October 2002.
69
Beck, Copp and Bazeley v. The United Kingdom, Application nos. 48535/99, 48536/99,
48537/99, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. October 2002.
64
65
137
vojne policije o homoseksualnosti podnosilaca predstavke predstavlja direktno mijeanje u njihovo pravo na potovanje privatnog ivota.70 Sud se
pozvao na presudu u pravnom predmetu Dudgeon protiv Ujedinjenog Kraljevstva, prema kojoj se zahtijeva postojanje posebno ozbiljnih razloga da
bi mijeanje javnih vlasti bilo u skladu sa lanom 8. Evropske konvencije.71
U konkretnom sluaju mijeanje vlasti nije bilo adekvatno, jer su procedura
istrage i ispitivanja imali izuzetno nametljiv karakter, otputanje podnosilaca predstavke iz oruanih snaga je imalo veliki uticaj na njihove karijere i
budui razvoj, to je predstavljalo mijeanje u njihov privatni ivot, te nijesu
utvreni dokazi kojima bi se mogla opravdati navodna opasnost po moral i
suprotstavljanje nadredjenima.72 Sud je zakljuio da razlozi koje je ponudila
Britanska vlada nijesu ubjedljivi i dovoljno jaki da opravdaju istragu o homoseksualnosti podnosilaca predstavke, i zakljuio da njihovo otputanje
sa posla zbog njihove seksualne orijentacije nije u skladu sa politikom Ministrastva odbrane i da predstavlja povredu lana 8. Evropske konvencije.73
ccc) Starateljstvo
Odbijanje gej mukarca, zbog njegove seksualne orijentacije, da dobije
starateljstvo nad djetetom predstavlja povredu oevog prava na privatni i
porodini ivot iz lana 8., u konekciji sa lanom 14. Evropske konvencije.
U pravnom predmetu Salguero da Silva Mouta protiv Portugala74 podnosilac predstavke, dravljanin Portugala, bio je od 1983.g. oenjen sa C.D.S.
Njihova erka M. roena je u novembru 1987.g. U aprilu 1990.g, podnosilac
Lustig-Prean and Beckett v. The United Kingdom, Application nos. 31417/96 and
32377/96, Council of Europe: European Court of Human Rights, 27. September 1999. U
stavu 64. Presude Sud navodi da istraga vojne policije o homoseksualnosti podnosilaca
predstavke, njihovo detaljno ispitivanje, kao i treih lica o njihovoj seksualnoj orijentaciji
predstavlja direktno mijeanje u pravo na potovanje privatnog zivota. S tim u vezi, njihovo
udaljavanje iz slube zbog seksualne orijentacije predstavlja takoe mijeanje u njihovo
pravo na potovanje privatnog ivota.
71
Isto, u stavu 82. Presude Sud navodi da je na dravi da nametne ogranienja u odnosu
na pravo pojedinca u pogledu potovanja njegovog privatnog ivota, ali kada za to postoji
stvarna prijetnja funcionisanju oruanih snaga.
72
Isto, vidjeti stavove 84.-86. i stav 92. presude.
73
Isto, vidjeti stavove 103.-105. presude.
74
Salgueiro Da Silva Mouta v. Portugal, Application no. 33290/96, Council of Europe:
European Court of Human Rights, 21. December 1999.
70
138
predstavke razdvojio se od svoje ene i od tada je ivio sa istopolnim partnerom L.G.C. Formalno, njihov brak je prestao 30. septembra 1993. godine.
Tokom brakorazvodne parnice, u februaru 1991.g. podnosilac predstavke
potpisao je ugovor sa svojom bivom enom po kome su starateljska prava
nad njihovom erkom pripala C.D.S., dok je podnosilac predstavke dobio
prava na kontakt. Kako C.D.S. nije uspjela da ispuni obaveze iz ugovora,
a njihova erka ivjela sa djedom i babom po majci, podnosilac predstavke je u martu 1992.g. traio starateljstvo nad njihovom erkom. U odgovoru na tubu, C.D.S. je optuila istopolnog partnera njenog biveg supruga
(L.G.C.) za seksualno uznemiravanje njihovog djeteta. Lisabonski porodini
sud prethodno je dodijelio starateljska prava podnosiocu predstavke, dok
je Apelacioni sud, u januaru 1996.g., usvojio albu i dodijelio starateljstvo
majci (C.D.S.), a pravo na kontakt podnosiocu predstavke.75
U obraanju Evropskom sudu za ljudska prava, podnosilac predstavke tvrdio je da je odluka Apelacionog suda da dodijeli majci (C.D.S.) starateljstvo
nad njihovom erkom bilo zasnovano zbog njegove seksualne orijentacije.
Razmatranjem sluaja, Sud je je utvrdio da u presudi Apelacionog suda, u
odnosu na raniju presudu Lisabonskog porodinog suda postoji razliit tretman izmeu podnosioca predstavke i C.D.S., a koji je baziran na seksualnoj
orijentacji podnosioca predstavke:76
() injenica da otac djeteta, koji je istakao svoju homoseksualnost, eli
da ivi sa drugim mukarcem je realnost koja mora biti prihvaena. Dobro
je poznato da drutvo postaje sve vie tolerantno prema takvim pojavama.
Meutim, ne moe se tvrditi da je ovakvo okruenje najzdravije i najodgovarajue za psiholoki, socijalni i mentalni razvoj djeteta, naroito ako se uzme
u obzir dominantan model u naem drutvu () Dijete treba da ivi u porodinom okruenju, tradicionalnoj portugalskoj porodici () Nije na zadatak da
utvrdimo da li je homoseksualnost bolest ili ne, ili je to seksualna orijentacija
prema osobama istog pola. U oba sluaja to je nenormalnost i dijete ne treba
da ivi u sjenci nenormalnih situacija, kao to nalae ljudska priroda (...).
U stavu 33. Sud je istakao da je takva odluka zasnovana na seksualnoj orijentaciji, dok je u pogledu diskriminatornog tretmana bio na stanovitu da
formulacije navedene u presudi, kao to su Dijete treba da ivi u tradicionalnoj portugalskoj porodici i Nije na zadatak da utvrdimo da li je homoseksualnost bolest ili ne, ili je to seksualna orijentacija prema osobama
75
76
Isto, vidjeti stavove 1.-16. presude.

Isto, stav 28. Presude; Citat, izvod iz presude Apelacionog suda.
139
istog pola. U oba sluaja to je nenormalnost i dijete ne treba da ivi u sjenci

nenormalnih situacija, upuuju na jasan zakljuak da je homoseksualnost
podnosioca predstavke bila odluujui faktor za konanu odluku suda.77 Takoe, Sud je zakljuio da prema Evropskoj konvenciji nije prihvatljivo da
Apelacioni sud razmatra seksualnu orijentaciju podnosioca predstavke i
utvrdio povredu lana 8., u vezi sa lanom 14. Evropske konvencije.
ddd) Pravo na potovanje porodinog ivota
Schalk i Kopf protiv Austrije

(bez povrede lanova 8, 12, 14 Evropske konvencije)
Istopolni par koji vanbrano ivi u stabilnoj de facto vezi, potpada pod pojam porodini ivot, ba kao i odnos para koji ine lica suprotnog pola
u istoj situaciji.
U pravnom predmetu Schalk i Kopf protiv Austrije78 podnosioci predstavke
bili su istopolni par, austrijski dravljani, roeni 1962, odnosno 1960. godine, iz Bea. Oni su septembra 2002. godine zatraili od nadlenih vlasti
da im omogue da sklope brak. Optinske vlasti su odbile njihov zahtjev sa
obrazloenjem da brak mogu sklopiti samo dvije osobe suprotnog pola. U
aprilu 2003. godine takav stav potvren je i od strane Regionalnog guvernera u Beu, dok je Ustavni sud Austrije, 12. decembra 2003. godine, odbacio
njihovu albu smatrajui da
[...] Ni princip jednakosti, predvien Federalnim Ustavom Austrije, niti
Konvencija o ljudskim pravima (osvjedoeno kao mukarac i ena u lanu 12.) ne zahtijeva da koncept braka, makar usko povezan sa osnovnom
mogunou roditeljstva, bude proiren na odnose druge vrste. Sutina braka, tavie, nije ni na koji nain ugroena injenicom da je mogu razvod (ili
rastava) i da je stvar branih suprunika da li oni u biti mogu ili ele imati
djecu. U presudi Cossey od 27. septembra 1990. godine (broj 10843/84,
povodom posebnog poloaja transseksualnih osoba), Evropski sud za ljudska prava je naao da je ogranienje braka na taj tradicionalni koncept
objektivno opravdano [...].79
Schalk and Kopf v. Austria, Application no. 30141/04, Council of Europe: European
Court of Human Rights, 24. June 2010.
79
Izvod iz Presude Ustavnog suda, stav 13. presude.
140
77
78
Pozivajui se na lan 12, podnosioci predstavke alili su se Sudu na injenicu da im vlasti nijesu odobrile sklapanje braka, te se pozvali i na lan 14,
a u vezi sa lanom 8, da su diskriminisani po osnovu svoje seksualne orijentacije, jer im je uskraeno pravo da sklope brak i nemaju nikakvu drugu
mogunost da im se veza prizna zakonskim putem prije 1. januara 2010. godine, kada je Austriji stupio na snagu Zakon o registrovanom part-nerstvu.80
Sud je zapazio da meu dravama lanicama Savjeta Evrope ne postoji konsenzus po pitanju istopolnih brakova.81 Takode, imajui u vidu Povelju EU
o osnovnim pravima, na koju se Vlada Austrije pozivala u dokaznom postupku, Sud je konstatovao da upuivanje na eksplicitne naznake mukarci
i ene, kao to je to u lanu 12 Evropske konvencije, a to je izbrisano iz
lana 9 Povelje EU o osnovim pravima, daje osnov za zakljuak da pravo
na sklapanje braka ne mora u svim okolnostima biti ogranieno na sklapanje
braka izmeu dva lica suprotnog pola:
Poredei lan 12. Konvencije sa lanom 9. Povelje Evropske Unije o
osnovnim pravima (Povelja), Sud je ve zapazio da je poslednja svjesno
odstupila od reference na mukarce i ene (vidjeti Christine Goodwin,
iznad citirana, stav 100). Komentar Povelje, koja je u decembru 2009.
godine postala obavezujua, potvruje da se lan 9. smatra irim u obimu
nego odgovarajui lanovi u drugim instrumentima o ljudskim pravima
(vidjeti stav 25., iznad). U isto vrijeme, referenca na domae zakonodavstvo ukazuje na razliito normiranje u nacionalnim zakonodavstvima, koje
se kree od dozvole zakljuenja braka istopolnim parovima do eksplicitne
zabrane. Pozivajui se na nacionalno zakonodavstvo, lan 9. Povelje dravama ostavlja odluku da li e istopolnim parovima dozvoliti zakljuenje
Zakon o registrovanom partnerstvu usvojen je sa ciljem da se istopolnim parovima
omogui priznavanje i davanje pravnog utemeljenja njihovom odnosu. Zakonom je
predvien veliki broj istih prava i obaveza za registrovane partnere kao i za brak, ali neke
razlike ipak postoje. Na primjer: pravila o izboru imena se razlikuju od pravila za brani
par, registrovanim partnerima nije dozvoljeno da usvoje dijete, niti da posvoje dijete svog
partnera (nije mogue biti ouh ili maeha), a nije im dozvoljena ni vjetaka oplodnja.
81
Stavovi 27. i 28. Presude: est od etrdeset sedam drava lanica dozvoljava istopolnim
parovima zakljuenje braka, i to Belgija, Holandija, Norveka, Portugal, panija i vedska, dok su trinaest drava lanica, koje ne dozvoljavaju istopolnim parovima zakljuenje braka, ali su usvojile izvjesnu vrstu zakonodavstva kojim dozvoljavaju istopolnim
parovima registraciju partnerstva: Andora, Austrija, eka Republika, Danska, Finska,
Francuska, Njemaka, Maarska, Island, Luksemburg, Slovenija, vajcarska i Ujedinjeno Kraljevstvo. Prema tome, postoji devetnaest drava lanica u kojima istopolni parovi
imaju mogunost zakljuenja braka ili registracije partnerstva.
80
141
braka. U tekstu komentara: ... moe se navoditi da u kontekstu braka

nema prepreke priznanja istopolnog odnosa. Meutim, nema eksplicitnog
zahtjeva da domae pravo obezbijedi takve brakove. [...] Stoga, vodei
rauna o lanu 9. Povelje, Sud ne bi dalje smatrao da pravo na zakljuenje
braka predvieno lanom 12. mora u svakom sluaju biti ogranieno na
brak izmeu dvije osobe suprotnih polova. Posljedino, ne moe se rei da
lan 12. nije primjenjiv na albe aplikanata. Meutim, kako stvari stoje,
pitanje da li dozvoliti ili ne dozvoliti istopolni brak se ostavlja na normiranje nacionalnom zakonodavstvu drave lanice [...] U vezi sa time, Sud
zapaa da brak ima duboko ukorijenjene drutvene i kulturne konotacije
koje se mogu u mnogome razlikovati od drutva do drutva. Sud ponavlja
da on ne smije uriti da vlastitom presudom zamijeni domau presudu, jer
su nacionalne vlasti u najboljem poloaju da ispitaju i odgovore potrebama drutva....82
U zakljuku, Sud je konstatovao da lan 12. Evropske konvencije ne
namee obavezu Vladi Austrije da istopolnom paru, kao to su podnosioci
predstavke, omogui pravo na sklapanje braka, te posledino nije dolo do
povrede lana 12. Evropske konvencije.83
Razmatrajui albu podnosilaca predstavke u smislu lana 14, a u vezi sa
lanom 8, Sud se bavio ocjenjivanjem okolnosti da li odnos istopolnog para
predstavlja i porodini ivot. U smislu znaenja lana 8. Evropske konvencije, za Sud je bilo nesporno da u ovom predmetu odnos istopolnog
para potpada pod pojam privatnog ivota.84 Ovaj aspekt predstavlja i najznaajniji dio Presude u odnosu na status istopolnih parova:
[...] praksa Suda je jedino prihvatila da emocionalni i seksualni odnos istopolnog para predstavlja privatni ivot ali nije utvrdila da
predstavlja porodini ivot, ak i tamo gdje je dugotrajna veza u zajednici za par bila od znaaja [...] Sud zapaa da od 2001.g., kada je
donijeta odluka u predmetu Mata Estevez, u mnogim dravama lanicama je dolo do rapidnog razvoja drutvenog stava prema istopolnim partnerima. Od tada, znaajan broj drava lanica je omoguio zakonsko priznanje istopolnih parova [...] Izvjesne odredbe EU propisa
se takoe odnose na rastuu tendenciju ukljuivanja istopolnih parova u pojam porodice [...] U svijetlu takvog razvoja, sud smatra da
Stavovi 60.- 62. presude.
Stavovi 63. i 64. presude.
84
Stav 90. presude.
82
83
142
bi bilo vjetaki odravati gledite da, za razliku od parova koje ine

lica suprotnog pola, istopolni par ne moe da uiva porodini ivot
u skladu sa lanom 8. Sljedstveno tome, odnos koji imaju podnosioci predstavke, istopolni par koji vanbrano ivi u stabilnoj de facto
vezi, potpada pod pojam porodini ivot, ba kao i odnos para koji
ine lica suprotnog pola u istoj situaciji.85 [Naglaavanje dodato]
Sud je zakljuio da ovaj predmet spada pod pojam privatnog ivota kao
i porodinog ivota u smislu znaenja lana 8, te je stoga lan 14. u vezi
sa lanom 8. Evropske konvencije primjenjiv.86 Meutim, Sud nije naao
povredu lana 14. u vezi sa lanom 8. Konvencije.87 Kako bilo, ova Presuda
predstavlja veliki korak naprijed u smislu priznanja istopolnim parovima da
uivaju pravo na porodini ivot i otvara put za nova razmatranja u odnosu
na predstavke koje nijesu razmatrane pred Sudom.
bb) Pravo na brak
lan 12
Mukarci i ene odgovarajueg uzrasta imaju pravo da stupaju u brak i
zasnivaju porodicu u skladu s unutranjim zakonima koji ureuju vrenje
ovog prava.
U odnosu na brak, Evropska konvencija u lanu 12. podrazumijeva tradiconalno shvatanje braka kao zajednice izmeu mukarca i ene i usmjerena
je na zatitu braka kao temelja porodice i ne prua jednak status istopolnim
parovima u odnosu na brak.88
Medjutim, u pravnom predmetu Christine Goodwin protiv Ujedinjenog
Kraljevstva89, podnosilac predstavke, gospoa Christine Goodwin, koja je
promijenila pol iz mukog u enski, alila se, pored ostalog, da je bila u
nepovoljnoj poziciji u odnosu na brak. Takoe, ona se alila i na pravno
Stavovi 92.-94. presude.
Stav 95. presude.
87
Stav 110. presude.
88
U pravnom predmetu Sheffield i Horsham protiv Ujedinjenog Kraljevstva iz 1998.
godine, Sud je u stavu 66 presude istakao da je pravo na brak garantovano lanom 12
i da se odnosi na tradicionalni brak izmeu osoba suprotnog pola. Vidjeti, Sheffield and
Horsham v. The United Kingdom, Application nos. 22885/93, 23390/94, Council of Europe: European Court of Human Rights, 30. July 1998.
89
Christine Goodwin v. The United Kingdom, Application no. 28957/95, Council of Europe: European Court of Human Rights, 11. July 2002.
143
85
86
nepriznavanje njenog post-operativnog pola i pravni status transseksualaca.

S tim u vezi, Sud je utvrdio da ozbiljno mijeanje u privatni ivot moe da
nastane kada se pravo sukobljava sa vanim aspektom linog identiteta i
da je sukob izmeu realnosti i zakona doveo transseskualce u nepovoljnu
poziciju, da budu ranjivi i izloeni ponienjima i uznemiravanjima.90
Sud je presudio u korist podnosioca predstavke i zakljuio da Ujedinjeno
Kraljevstvo kri odredbe lana 8. Evropske konvencije, kao i odredbu lana
12 (pravo na brak). Sud je bio svjestan tradicionalnog znaenja termina brak,
u smislu zajednice mukarca i ene i zasnivanja porodice, ali je i naglasio da
su se od vremena donoenja Konvencije desile znaajne drustvene promjene u instituciji braka uslovljene medicinskim i naunim razvojem u oblasti
transeksualnosti.91 U konkretnom sluaju, podnosilac predstavke ivi kao
ena i u vezi je s mukarcem za kojeg eli da se vjena, dok u stvarnosti ona
nema takvu mogunost. Stoga, gospoa Goodwin moe da tvrdi da je njeno
pravo na brak ugroeno, te Sud ne nalazi razlog da transseksualcima zabrani
da stupe u brak sa osobama suprotnog pola nakon operacije (promjene pola),
to predstavlja povredu lana 12 Evropske konvencije (pravo na brak).92
Schalk i Kopf protiv Austrije

Evropska konvencija ne obavezuje drave da osiguraju pravo na
sklapanje braka istopolnim parovima. Sud je konstatovao da lan 12.
Evropske konvencije ne namee obavezu Vladi Austrije da istopolnom paru, kao to su podnosioci predstavke, omogui pravo na sklapanje braka, te posledino nije dolo do povrede lana 12. Evropske
konvencije.
Poveljom se svakoj dravi lanici ostavlja da odlui da li dozvoljava
istopolne brakove unutar nacionlanog zakonodavstva. Sud je istakao
da su nacionalne vlasti najbolje u mogunosti da ispitaju i odgovore
na potrebe drutva u ovoj oblasti, imajui u vidu da brak ima duboko
ukorijenjene drutvene i kulturne konotacije koje se mogu u mnogome
razlikovati od drutva do drutva.

92
Isto, stavovi 102. i 103. presude.
90
91
144
cc) Zabrana diskriminacije

Prema praksi Evropskog suda za ljudska prava diskriminacija predstavlja
razliit tretman kada za to ne postoji objektivno i razumno opravdanje,
odnosno ako ne postoji legitiman cilj kome se tei ili ne postoji proporcionalnost izmeu cilja i naina kojim se legitimni cilj eli postii.93 Takodje,
u svojoj praksi, Sud je utvrdio i neke specifine osnove razlikovanja, kao to
su religija,94 pol95 i rasa.96
Sud je ustanovio i da je pravo osoba da ne budu diskriminisani u uivanju prava koja su garantovana Evropskom konvencijom povrijeeno i kada
drava bez objektivnog i razumnog opravdanja propusti da ljude u bitno
razliitim situacijama tretira razliito.97
Belgijski lingvistiki sluaj (The Belgian linguistic case), Relating to certain aspects
of the laws on the issue of languages in education in Belgium v. Belgium, Application
nos. 1474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63, 2126/64, Council of Europe: European Court of Human Rights, 23. July 1968., Serija A broj 6., stav 10., na strani 34; Marckx v. Belgium, Application no. 6833/74, Council of Europe: European Court of Human
Rights, 13. June 1979., Serija A broj 31, stav 33., na strani 16; Rasmussen v. Denmark,
Application no. 8777/79, Council of Europe: European Court of Human Rights, 28. November 1984., stav 38., na strani 10..
94
Hoffman v. Austria, Application no. 12875/87, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 23. June 1993, stav 33., na str.13.
95
Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. The United Kingdom, Application nos. 9214/
80; 9473/ 81; 9474/81, Council of Europe: European Court of Human Rights, 28. May
1985, stavovi presude 71. i 72. (na strani 29), stav 83. (na strani 33) i stav 93. (na strani
37); Sud nije smatrao da su podnosioci predstavke (Abdulaziz, Cabales i Balkandali) bili
rtve diskriminacije po osnovu rase (stav 86., na strani 35), niti je smatrao da je gospoa
Balkandali bila rtva diskriminacije po osnovu roenja (stav 89., na strani 36).
96
Timishev v. Russia, Application nos. 55762/00 i 55974/00, Council of Europe: European
Court of Human Rights, 13. December 2005; Etnika pripadnost i rasa su meusobno povezani pojmovi i preklapaju se (stav 55. Presude, na strani 13). Sud je zakljuio da onemoguavanje podnosiocu predstavke da ue na teritoriju Kabardino-Balkaria zbog njegovog
eenskog etnikog porijekla predstavlja krenje lana 14 (zabrana diskriminacije) Evropske konvencije, u vezi s lanom 2 Protokola 4 (sloboda kretanja) uz Konvenciju. Kako je
podnosiocu predstavke bila ograniena sloboda kretanja iskljuivo zbog njegovog etnikog
prijekla, razlika u tretmanu predstavlja rasnu diskriminaciju u pogledu lana 14. Evropske
konvencije (stav 59. Presude, na strani 13). Takoe, vidjeti Nachova and Others v. Bulgaria, Application nos. 43577/98 i 43579/98, Council of Europe: European Court of Human
Rights, 6. July 2005 (vidjeti obrazlozenje u narednoj fusnoti 97).
97
Thlimmenos v. Greece, Application no. 34369/97, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 6. April 2000, stav 44., str. 11. Sud je zakljuio da je dolo do krenja lana
14. u vezi s lanom 9. Evropske konvencije, stav 49., str. 12. Takoe, vidjeti Nachova and
145
93
lan 14 Evropske konvencije sadri tzv. akcesornu zabranu diskriminacije, to se odnosi samo na prava zatiena Evropskom konvencijom. S tim u vezi, od posebne vanosti je opta zabrana diskriminacije
iz lana 1 Protokola broj 12 uz Evropsku konvenciju.
lan 14 Evropske konvencije [Zabrana diskiriminacije] glasi:
Uivanje prava i sloboda predvienih u ovoj Konvenciji obezbjeuje
se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao to su pol, rasa, boja
koe, jezik, vjeroispovijest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno
ili socijalno porijeklo, povezanost sa nekom nacionalnom manjinom,
imovno stanje, roenje ili drugi status.
lan 1 Protokola broj 12 uz Evropsku konvenciju [Opta zabrana
diskriminacije] glasi:
Svako pravo koje zakon predvia ostvarivae se bez diskriminacije
po bilo kom osnovu kao npr. polu, rasi, boji koe, jeziku, vjeroispovesti, politikom i drugom uvjerenju, nacionalnom ili drutvenom porijeklu, povezanosti s nacionalnom manjinom, imovnom stanju, roenju
ili drugom statusu.
Javne vlasti nee ni prema kome vriti diskriminaciju po osnovima
kao to su oni pomenuti u stavu 1.
Others v. Bulgaria, Application nos. 43577/98 i 43579/98, Council of Europe: European

Court of Human Rights, 6. July 2005. Podnositelji predstavke tvrdili su da su predrasude
i neprijateljski stavovi prema ljudima romskog porijekla imali odluujuu ulogu u dogaajima koji su doveli do ubistva njihovih bliskih roaka, dvojice dvadesetjednogodinjih
romskih mukaraca, od strane vojne policije koja je pokuavala da ih uhapsi. Imajui u
vidu opasne posledice, Sud je bio na stanovitu da rasna diskriminacija predstavlja posebno
uvredljivu vrstu diskriminacije, te zahtijeva od vlasti posebnu budnost i energinu reakciju.
Vlasti moraju upotrijebiti sva raspoloiva sredstva u borbi protiv rasizma, jaajuci time demokratsku viziju drutva u kojem se razliitost nee doivljavati kao prijetnja, ve kao izvor
bogaenja (stav 145. Presude, na strani 30). Proputanje [drave] da u bitno razliitim situacijama [ljude] tretira razliito predstavlja neopravdano postupanje, koje je u suprotnosti sa
lanom 14. Evropske konvencije (stav 160.3 Presude, na strani 34). Sud je zakljuio da vlasti nijesu ispunile obavezu da, po osnovu lana 14, u vezi sa lanom 2 Evropske konvencije,
preduzmu sve mogue korake i ispitaju da li su dogaaji koji su doveli do smrti moda bili
rasno motivisani. S tim u vezi, Sud je zakljuio da je u proceduralnom smislu dolo do krenja lana 14., u vezi s lanom 2. Evropske konvencije (stav 168. Presude, na str. 35 i 36).
146
Praksa UN Komiteta za ljudska prava, kao i praksa Evropskog suda za ljudska prava pokazuje da se utvrivanje postojanja diskriminatorskog tretmana
u odnosu na neko pravno ili faktiko stanje odvija kroz utvrivanje postojanja razliitog postupanja prema ljudima u istim ili slinim situacijama, gdje
teret dokazivanja pripada na strani podnosioca predstavke; i utvrivanjem
postojanja objektivnog i razumnog opravdanja za takvo razlikovanje,
gdje teret dokazivanja pripada tuenoj dravi.
Drave su obavezne da obezbijede zatitu prava i sloboda koje garantuje
Evropska konvencija i omogue efikasnu primjenu. Glavni mehanizam
kontrole u odnosu na potovanje preuzetih obaveza predstavlja tumaenje
odredbi Evropske Konvencije od strane Suda. Nediskriminacija nije zagarantovana u apsolutnom smislu, ali je uloga Suda da prui finalno tumaenje
s tim u vezi.98
U pogledu irenja opsega primjene lana 14. Evropske konvencije i jaanja
mehanizma zatite od diskriminacije, poseban momenat predstavlja usvajanje Protokola br. 12 pri Evropskoj konvenciji.99 Protokol je ratifikovan od
strane 18 zemalja, lanica Savjeta Evrope, ukljuujui i drave Regiona.100
101
Protokol br. 12 u lanu 1 sadri optu zabranu diskriminacije u odnosu
na svako pravo predvieno u zakonu, te da niko nee biti diskriminisan od
strane javnih vlasti.
Za vie vidjeti Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D. i drugi, Ni manje ni
vie, ista prava za sve, Analiza poloaja LGBT osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica:
Juventas, 2011, str. 59-94, na str. 72.
99
Protokol br. 12 uz Konvenciju za zatitu ljudksih prava i osnovnih sloboda, dostupan
na: http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/177.htm
100
Albanija, Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, B.J.R. Makedonija, Crna Gora i
Srbija
101
Izvor: Savjet Evrope, Status ratifikacije na dan 29.8.2013.g., dostupno na: http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSigasp?NT=177&CM=&DF=&CL=ENG
98
147
aaa) Starosna granica

Postavljanje vee starosne granice za stupanje u seksualne odnose za gej
mukarce u odnosu na heteroseksualne ili lezbejske osobe predstavlja diskriminaciju
S.L. protiv Austrije
U pravnom predmetu S.L. protiv Austrije102 podnosilac predstavke bio je homoseksualna osoba, svjesna svoje homoseksualnosti jo od djeakih dana,
sa 15 godina ivota. Privlaili su ga stariji mukarci i bio je uznemiren zbog
toga to nije mogao da stupi u emotivnu vezu sa starijim partnerom, zbog
straha da bi takva osoba mogla biti otkrivena i krivino gonjena po (tada) vaeem austrijskom Krivinom zakoniku, koji je u lanu 209 propisivao da e
se punoljetni mukarac, u homoseksualnom inu sa osobom izmeu 14 i 18
godina starosti, kazniti od 6 mjeseci do 5 godina zatvora.103 U meuvremenu,
austrijski Ustavni sud proglasio je lan 209 Krivinog zakonika neustavnim.
Sud je razmatrao sluaj i nije naao da postoji objektivno i razumno opravdanje zato mlaim mukarcima, izmeu 14 i 18 godina, nije dozvoljeno da
imaju seksualni odnos sa starijim (punoljetnim) mukarcima, dok heteroseksualci i lezbejke u istoj situaciji (preko 14 godina) nijesu bili kanjavani. U
stavu 42 presude, Sud se pozvao na opti evropski konsenzus primjene iste
starosne granice za upranjavanje seksualnih aktivnosti heteroseksualnim
osobama, lezbejkama i gejevima i zakljuio da u konkretnom sluaju postoji povreda odredbi lana 14. u konekciji sa lanom 8. Evropske konvencije.
L. i V. protiv Austrije
U pravnom predmetu L. i V. protiv Austrije104 podnosioci predstavke bili su

dravljani Austrije G.L. i A.V., koji su se alili protiv austrijskog Krivinog
zakonika (lana 209) koji je kanjavao homoseksualne inove izmeu odraslog mukarca i djeaka izmeu 14 i 18 godina starosti. Oni su tvrdili da
takva odredba u Krivinom zakoniku predstavlja povredu njihovog prava na
privatni ivot (lan 8. Evropske konvencije) i s tim u vezi diskriminaciju po
S.L. v. Austria, Application no. 45330/99, Council of Europe: European Court of Human Rights, 9. January 2003.
103
104
L. and V. v. Austria, L. and V. protiv Austrije, Application nos. 39392/98 and 39829/98,
Council of Europe: European Court of Human Rights, 9. January 2003.
148
102
osnovu seksualne orijentacije i povredu lana 14. Evropske konvencije. Kao

i u pravnom predmetu S.L. protiv Austrije, Sud nije pronaao nijedno objektivno i razumno opravdanje zato maloljetni djeaci izmeu 14 i 18 godina
ne bi mogli da stupaju u seksualni odnos sa punoljetnim mukarcima i naglasio da ne postoji nita to bi ukazalo da adolescentima treba pruiti vie
zatite u odnosu na heteroseksualne i lezbijske seksualne odnose.105 Sud je
takoe potvrdio stav da je seksualna orijentacija zatiena lanom 14 Evropske konvencije i da razlike u tretmanu zasnovane na seksualnoj orijentaciji
zahtijevaju izuzetno ozbiljne razloge opravdanja,106 te da austrijska Vlada
nije ponudila ubjedljive i jake razloge kojima bi opravdala svrhu lana 209
Krivinog zakonika i zakljuio da u konkretnom sluaju postoji povreda lana 14. u konekciji sa lanom 8. Evropske konvencije.107
bbb) Diskriminacija nevjenanih istopolnih parova
Zakonsko razlikovanje nevjenanih istopolnih parova i nevjenanih heteroseksualnih parova predstavlja diskriminaciju i povredu lana 14, u konekciji
sa lanom 8. Evropske konvencije.
Karner protiv Austrije
U pravnom predmetu Karner protiv Austrije108 Sud je razmatrao diskriminaciju

po osnovu seksualne orijentacije u odnosu na pravo koje proistie iz braka,
odnosno vanbrane zajednice. Gospodin Karner, nakon smrti svog (istopolnog)
partnera, nije bio u mogunosti da nastavi da ivi u stanu koji je njegov partner
bio zakupio. S obzirom na odluku suda u Austriji, od decembra 1996.g., kojom
mu nije bio priznat status ivotnog saputnika u odnosu na njegovog preminulog partnera W, podnosilac predstavke, gospodin Karner, tvrdio je pred Sudom
da je rtva disrkiminacije po osnovu seksualne orijentacije.
Gospodin Karner, koji je bio gej mukarac, ivio je od 1989. godine u stanu sa svojim partnerom. Poto je njegov partner umro 1994.g, austrijske
vlasti mu nijesu priznale pravo da nastavi da ivi u stanu koji je njegov,
preminuli partner bio zakupio. Zbog toga je gospodin Karner bio sprijeen
107
Isto, stavovi 53.-54. presude.
108
Karner v. Austria, Application no. 40016/98, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 24. July 2003.
105
106
149
da naslijedi stanarsko pravo njegovog, preminulog partnera. Da bi opravdala razliku u tretmanu, tuena drava Austrija istakla je tumaenje po
kojem su osporena zakonska rjeenja imala za cilj zatitu porodice u tradicionalnom smislu.
Sud je smatrao da sluajevi koji se odnose na postojanje razlike u tretmanu
po osnovu pola ili seksualne orijentacije zahtijevaju irok opseg djelovanja
povodom primjene naela proporcionalnosti, pri emu se nesporno mora
dokazati da je djelovanje bilo neophodno za postizanje legitimnog cilja, u
pokuaju vlasti da odreene kategorije ljudi budu iskljuene iz djelokruga
primjene zakona.109
Cilj zatite porodice u tradicionalnom smislu je vrlo apstraktno i moe biti
ostvareno upotrebom razliitih mjera. U sluajevima, kada je polje slobodne
procjene koje je ostavljeno dravama sueno, kao to je razlika u tretmanu po osnovu pola ili seksualne orijentacije, princip proporcionalnosti ne
zahtijeva samo da su odabrana sredstva u naelu podobna da ostvare cilj
kome se tei, ve se, takoe, mora pokazati da je za ostvarivanje odreenog
cilja bilo neophodno iskljuiti odreene kategorije ljudi u ovom primjeru
osoba koje ive u istopolnoj (homoseksualnoj) vezi iz djelokruga primjene
lana 14 Zakona o zakupu. Sud nije u stanju da primijeti bilo kakve argumente Vlade koji bi ga naveli na takav zakljuak.110
Kako austrijska Vlada nije ponudila ubjedljive argumente da bi opravdala
postojanje razlike u tretmanu, Sud je konstatovao da je u konkretnom sluaju doslo do povrede lana 14, u vezi s lanom 8. Evropske konvencije.111
Kozak protiv Poljske
U veoma slinom pravnom predmetu Kozak protiv Poljske112 Sud je potvrdio prethodno stanovite da zakonsko razlikovanje nevjenanih istopolnih
parova i nevjenanih heteroseksualnih parova predstavlja diskriminaciju i
povredu lana 14, u vezi s lanom 8. Evropske konvencije. U tumaenju
Za vie, vidjeti, Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
110
Karner v. Austria, Application no. 40016/98, stav 41. presude.
111
112
Kozak v. Poland, Application no. 13102/02, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 2. March 2010.
109
150
povrede prava garantovanih Evropskom konvencijom, Sud je uinio i korak

dalje, konstatujui da:113
[...] Drava kod izbora sredstava kojima titi porodicu i obezbjeuje potovanje porodinog ivota, shodno zahtjevima iz lana 8, mora uzeti u obzir
razvoj u drutvu i promjene koje nastaju u percepciji drutvenog, graanskog statusa i slinih pitanja, ukljuujui i injenicu da ne postoji samo jedan nain ili jedan izbor u sferi ostvarivanja i ivljenja sopstvenog porodinog i privatnog ivota.
ccc) Usvajanje djece
Odbijanje zahtjeva za usvajanje djece osobama koja nijesu vjenane, a
zbog njihove seksualne orijentacije predstavlja povredu lana 14, u vezi s
lanom 8. Evropske konvencije.
E.B. protiv Francuske
U pravnom predmetu E.B. protiv Francuske114 Sud je razmatrao predstavku

vaspitaice (E.B), koja je od 1990. ivjela u stabilnoj vezi sa svojom partnerkom R.
Francuske vlasti, a zbog seksualne orijentacije gospoe E.B. odbile su da
odobre zahtjev za usvajanje djeteta. Gospoa E.B. tvrdila je da je rtva diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije i da je povrijeeno njeno pravo na privatni ivot. Razmatrajuci sluaj, Sud je potvrdio da je seksualna
orijentacija gospoe E.B. bila odluujui faktor prilikom odbijanja njenog
zahtjeva za usvojenje djeteta i prihvatio da je primjedba o postojanju razlike u tretmanu osnovana. Posebno, Sud je istakao da Evropska konvencija
predstavlja ivi instrument, te da se treba tumaiti u duhu aktuelnih prilika
(dananjice).115 Po miljenju Suda, nedostatak oinske figure imao je negativan efekat na odluku francuskih vlasti da odbiju zahtjev gospodje E.B.
za usvojenje djeteta. Sud je zakljuio da odbijanje zahtjeva za usvajanje
djeteta osobama koje nijesu vjenane, a zbog njihove seksualne orijentacije,
Isto, stav 98. presude. Takoe, za vie diskusije vidjeti, Kojii, J., LGBT prava kao
pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund
Univerzitet, predstoji za publikovanje.
114
E.B. v. France, Application no. 43546/02, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. January 2008.
115
Isto, stav 92 presude.
151
113
predstavlja diskriminaciju i povredu lana 14, u vezi s lanom 8. Evropske

konvencije.116
ddd) Sloboda okupljanja i udruivanja
Ukoliko bi pravo na mirno okupljanje i udruivanje manjinske grupe bilo
uslovljeno prihvatanjem istog od strane veine, to ne bi bilo u skladu sa
vrijednostima koje garantuje Evropska konvencija.
Ne postoje nejasnoe drugih drava lanica u pogledu priznanja prava
pojedincima da se otvoreno izjasne kao gej, lezbejka ili bilo koja druga
seksualna manjina i promoviu svoja prava i slobode , posebno u ostvarivanju prava na slobodu mirnog okupljanja.
Javne vlasti treba da osiguraju da se okupljanja odre mirno i u skladu sa
zakonom i da dozvole svim stranama da postignu cilj i izraze svoje stavove,
bez sukoba.
Alekseyev protiv Rusije
Pravni predmet Alekseyev protiv Rusije117 odnosio se na albu podnosioca

predstavke, gospodina Nikolay Aleksandrovich Alekseyev, povodom neopravdane zabrane etnji ponosa (parade) za LGBT prava u Moskvi. Gospodin Alekseyev je ruski dravljanin sa prebivalitem u Moskvi, Ruskoj Federaciji i jedan je od organizatora nekoliko etnji u 2006, 2007. i 2008.-oj
godini, a koje su imali za cilj da promoviu toleranciju i potovanje ljudskih
prava i skrenu panju javnosti na diskriminaciju LGBT osoba u Rusiji.
Tim povodom, organizatori su vie puta obavjetavali kabinet gradonaelnika Moskve o njihovoj namjeri da odre etnje, istovremeno pokazujui spremnost da sarauju sa organima za sprovoenje zakona, a kako bi osigurali bezbjednost i potovanje javnog reda od strane uesnika i ispotovali zahtjeve
u pogledu ogranienja nivoa buke prilikom koritenja megafona i ozvuenja.
Lokalne vlasti su odbile takve zahtjeve organizatora i pozvale se na odluku
gradonaelnika Moskve kojom se njihov zahtjev za organizaciju etnji odbija
Za vie vidjeti, Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
117
Alekseyev v. Russia, Application nos. 4916/07, 25924/08 and 14599/09, Council of Europe: European Court of Human Rights, 21. October 2010.
116
152
iz potrebe da se zatiti javni red, zdravlje, moral i prava i slobode drugih,

kao i da se sprijee neredi. Odlukom je precizirano da, budui da su primljene brojne peticije protiv etnji i da su negativne reakcije, ukljuujui
nasilje protiv uesnika etnji izgledne, to moe dovesti do javnih nereda
i masovnih nemira.118 Pored zvanine odluke, predstavnici lokalne vlasti i
moskovski gradonaelnik su esto bili citirani u medijima kako govore da
vlasti u Moskvi nee ni uzeti u razmatranje organizaciju gej etnje, i da
gej parada nee biti doputena u Moskvi ni pod kakvim okolnostima dok
god je gradonaelnik [Luzhkov] na poziciji na kojoj jeste, da je za gradonaelnika homoseksualnost neprirodna, da su tri najvee vjerske zajednice
protiv odravanja takvih etnji i da je to neto to je apsolutno neprihvatljivo u Moskvi i Rusiji, za razliku od nekih zapadnih zemalja koje su mnogo
progresivnije u tome.119 Za gradonaelnika Moskve ovo
predstavlja nain na koji se uspostavlja moral. Ako neko kri normalne
principe [u skladu sa kojima] je seksualni i rodni ivot ustanovljen, onda to
ne bi trebalo da se propagira u javnosti...120
Kako su etnje odbijene, organizatori su obavijestili lokalne vlasti o njihovoj namjeri da odre kratke protestne skupove na dane koji su planirani za
najavljene etnje. Protestna okupljanja su takoe odbijena. Dana 27. maja
2006. godine, podnosilac predstavke i jo nekoliko osoba uestvovalo je
na konferenciji posveenoj Meunarodnom danu borbe protiv homofobije
(IDAHO), kada su najavili njihovu namjeru da se okupe u bati Aleksandrovskiy i poloe cvijee na spomen grobu neznanom junaku, u znak sjeanja na rtve faizma i LGBT rtve i da se petnaestominutnom mirnim
protestom suprotstave zabrani etnje od strane lokalnih vlasti. Tom prilikom,
podnosilac predstavke je bio uhapen i prekrajno kanjen zbog krenja
uslova za odavanje protesta. Sline proteste i zajedno sa drugim licima,
podnosilac predstavke je organizovao i u 2007. i 2008.-oj godini. Sluaj je
dospio pred Evropski sud za ljudska prava. Pozivajui se na lanove 11, 13.
i 14, g. Alekseyev se alio na ponovljenu zabranu odravanja gej mareva i
protestnih skupova, na nepostojanje djelotvornog pravnog lijeka kojim bi se
osporile te zabrane i na diskriminatorni stav prema njemu i ostalim pripadnicima drugaije seksualne orijentacije.
Isto, vidjeti stavove 7., 8. i 16. presude.
120
118
119
153
Sud je naglasio da se lanom 11. Evropske konvencije, u vezi sa slobodom

okupljanja tite nenasilne demonstracije koje bi mogle naljutiti ili uvrijediti
ljude koji ne dijele ideje koje promoviu demonstranti. Takoe, da uesnicima treba omoguiti da odravaju demonstracije bez straha da e doivjeti
fiziki napad od svojih protivnika.121 Stoga, Sud nije mogao prihvatiti argument drave da postoji rizik od nemira da se protestne etnje odre, te
da isticanje takvog argumenta nije dovoljno da opravdaju zabranu okupljanja. Javne vlasti su trebale da osiguraju da se oba dogaaja odre mirno
i u skladu sa zakonom, dozvoljavajui obijema stranama da postignu cilj i
izraze svoje stavove, bez sukoba.122 Umjesto toga, zabranom etnji ponosa,
vlasti su djelotvorno podrale one grupe koje su pozivale na napad na uesnike mirnih etnji, krenje zakona i javnog reda.123
Sud je zakljuio da su vlasti propustile da sprovedu adekvatnu procjenu rizika po bezbjednost uesnika i javni red, te da ukoliko bi svaka mogunost
tenzija i trvenja meu protivnikim grupama tokom demonstracije rezultirala zabranom demonstracija, drutvo bi bilo lieno mogunosti da uje razliite stavove o pitanjima koja vrijeaju osjetljivost mijenja veine, to je u
suprotnosti sa naelima Evropske konvencije.124 Takoe, Sud je istakao da je
zabrinutost za bezbjednost bila od drugorazredne vanosti za odluku vlasti
da zabrani okupljanje, ve je, po ocjeni Suda, isto bilo motivisano dominantnim moralnim vrijednostima veine. To je gradonaelnik Moskve u vie
navrata i izrazio, kroz odlune stavove da sprijei etnju ponosa, kao neto
to je neprikladno. Sud je zapazio i da je Vlada Rusije, takoe u svojim podnescima prema Sudu izraavala stav da takve dogaaje treba principijelno
zabraniti, iz razloga to je propagiranje homoseksualnosti u suprotnosti sa
religioznim doktrinama i javnim moralom i mogla bi nakoditi djeci i odraslima koji su joj izloeni.125

Isto, stavovi 74. i 75. presude (citat, stav 75. presude).
123
124
Isto, citat, stav 77. presude.
125
Isto, stavovi 77. i 78. presude (citat, stav 78. presude).
121
122
154
lan 11 Evropske konvencije [Sloboda okupljanja i udruivanja]

1. Svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruivanja s drugima, ukljuujui pravo da osniva sindikat i ulanjuje se u
njega radi zatite svojih interesa.
2. Za vrenje ovih prava nee se postavljati nikakva ogranienja,
osim onih koja su propisana zakonom i neophodna u demokratskom
drutvu u interesu nacionalnebezbjednosti ili javne bezbjednosti, radi
sprjeavanja nereda ili kriminala, zatite zdravlja ili morala, ili radi
zatite prava i sloboda drugih. Ovim se lanom ne sprjeava zakonito
ograniavanje vrenja ovih prava pripadnicima oruanih snaga, policije ili dravne uprave.
lan 13 Evropske konvencije [Pravo na djelotvorni pravni lijek]
Svako kome su povrijeena prava i slobode predvieni u ovoj Konvenciji ima pravo na djelotvoran pravni lijek pred nacionalnim vlastima,
bez obzira jesu li povredu izvrila lica koja su postupala u slubenom
svojstvu.
lan 14 Evropske konvencije [Zabrana diskiriminacije]:
Uivanje prava i sloboda predvienih u ovoj Konvenciji obezbjeuje
se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao to su pol, rasa, boja
koe, jezik, vjeroispovijest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno
ili socijalno porijeklo, povezanost sa nekom nacionalnom manjinom,
imovno stanje, roenje ili drugi status.
Sud je naglasio da, ukoliko bi pravo na mirno okupljanje i udruivanje manjinske grupe bilo uslovljeno prihvatanjem istog od strane veine, to ne bi
bilo u skladu sa vrijednostima koje garantuje Evropska konvencija.126 U
konkretnom sluaju, nakon paljivog razmatranja svih relevantnih injenica, Sud je bio na stanovitu da je svrha etnje ponosa i mirnih protesta bila
da se promoviu potovanje ljudskih prava i tolerancija prema seksualnim
manjinama, te da organizatori nijesu pokuali da u svoje radnje ukljue
golotinju, provokativno seksualno ponaanje ili kritikuju javni moral ili religiozna ubjeenja127 i posebno istakao da
126
127

155
ne postoje nejasnoe drugih drava lanica u pogledu priznanja prava pojedincima da se otvoreno izjasne kao gej, lezbejka ili bilo koja druga seksualna manjina i promoviu svoja prava i slobode , posebno u ostvarivanju
prava na slobodu mirnog okupljanja.128
Sud je bio na stanovitu da samo kroz fer i javnu debatu u drutvu mogu
da se rijee tako kompleksna pitanja kao to je predmet konkretnog sluaja,
te da e takva rasprava, podrana akademskim istraivanjima, rezultirati
jaom drutvenom kohezijom i omoguiti da se tako uje glas svih.
To je upravo onaj tip dogaaja koji je podnosilac predstavke pokuavao da
organizuje i nije mogao biti zamijenjen od strane zvaninika izraavanjem
uniformnih stavova koji su smatrani popularnim.129
Shodno tome, Sud je zakljuio da zabrane koje su nametnute u pogledu odavanja etnji ponosa i mirnih protesta nijesu neophodne u demokratskom
drutvu i predstavljaju povredu lana 11. Evropske konvencije (sloboda
okupljanja i udruivanja).130
Takoe, Sud je konstatovao da nije postojalo zakonsko obavezujue pravilo
u smislu vremenskog roka na strani vlasti da donesu konanu odluku povodom odravanja etnje ponosa ili mirnih okupljanja, da su bile post-hoc
karaktera, te da djelotvoran pravni lijek nije bio na raspolaganju podnosiocu
predstavke da pred nacionalnim vlastima zadovolji njegove zahtjeve. S tim u
vezi, Sud je zakljuio da je dolo do povrede lana 13. Evropske konvencije
(pravo na djelotvorni pravni lijek), u vezi sa lanom 11. Evropske konvencije (sloboda okupljanja i udruivanja).131
Sud je podsjetio da je koncept seksualne orijentacije zatien lanom 14.
Evropske konvencije i nije mogao da zanemari snane line stavove koje je
javno saoptio moskovski gradonaelnik i pronae neraskidivu vezu izmeu
takvih izjava i zabrane etnje i mirnih protesta. Prema tome, Sud je zakljuio
da je u konkretnom sluaju, podnosilac predstavke, gospodin Alekseyev
pretrpio diskriminaciju zbog svoje seksualne orijentacije, te je dolo do povrede lana 14. Evropske konvencije (zabrana diskriminacije), u vezi sa
lanom 11. Evropske konvencije (sloboda okupljanja i udruivanja).132
130
131
132
Isto, stavovi 108.-110. presude.
128
129
156
Literatura
Deflem, M., Sociology of Law: Vision of a Scholarly Tradition, Cambridge University Press: Cambridge, New York, Melbourne, Madrid,
Cape Town, Singapore, Sao Paulo, Delhi, 2008.
Hydn, H., Using Law as a Model: Different Approaches to the understanding of normative decision making. In Hydn, H., Wickenberg, P.
(Eds.), Contributions in Sociology of Law: Remarks From a Swedish
Horizon, Lund Studies in Sociology of Law 29, Media Tryck Sociologen: Lund, 2008, 11-35.
Kojii, J., LGBT prava kao pokazatelji demokratije i vladavine prava, Lund studije iz sociologije prava, Lund: Lund Univerzitet, predstoji za publikovanje.
Kojii, J., Ljudska prava i seksualna orijentacija u meunarodnom

pravu: Koncept diskriminacije na Zapadnom Balkanu. U Uljarevi, D.
i drugi, Ni manje ni vie, ista prava za sve, Analiza poloaja LGBT
osoba u crnogorskom drutvu, Podgorica: Juventas, 2011, 59-94.
Szeibert-Erds, O., Same-sex partners in Hungary Cohabitation and

registered partnership, Utrecht Law Review, Volume 4, Issue 2, June,
2008., 212-221.
Vago, S., Law & Society, Ninth Edition, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2009.
Sudska praksa
Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. The United Kingdom, Application nos. 9214/ 80; 9473/ 81; 9474/81, Council of Europe: European
Court of Human Rights, 28. May 1985.
A.D.T. v. The United Kingdom, Application no. 35765/97, Council of

Europe: European Court of Human Rights, final, 31. October 2000.
Alekseyev v. Russia, Application nos. 4916/07, 25924/08 and 14599/09,

Council of Europe: European Court of Human Rights, 21. October 2010.
Beck, Copp and Bazeley v. The United Kingdom, Application nos.

48535/99, 48536/99, 48537/99, Council of Europe: European Court of
Human Rights, 22. October 2002.
157
Christine Goodwin v. The United Kingdom, Application no. 28957/95,

Council of Europe: European Court of Human Rights, 11. July 2002.
Dudgeon v. The United Kingdom, Application no. 7525/76, Council of

Europe: European Court of Human Rights, 22. October 1981.
E.B. v. France, Application no. 43546/02, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. January 2008.
Hoffman v. Austria, Application no. 12875/87, Council of Europe: European Court of Human Rights, 23. June 1993.
Irina Fedotova v. Russian Federation, Communication No. 1932/2010,

CCPR/C/106/D/1932/2010, UN Human Rights Committee (HRC), 19.
November 2012.
Karner v. Austria, Application no. 40016/98, Council of Europe: European Court of Human Rights, 24. July 2003.
Kozak v. Poland, Application no. 13102/02, Council of Europe: European Court of Human Rights, 2. March 2010.
L. and V. v. Austria, Application nos. 39392/98 and 39829/98, Council

of Europe: European Court of Human Rights, 9. January 2003.
Lustig-Prean and Beckett v. The United Kingdom, Application nos.

31417/96 and 32377/96, Council of Europe: European Court of Human
Rights, 27. September 1999.
Marckx v. Belgium, Application no. 6833/74, Council of Europe: European Court of Human Rights, 13. June 1979.
Modinos v. Cyprus, Application no. 15070/89, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22. April1993.
Mr. Edward Young v. Australia, Communication No 941/2000, CCPR/

C/78/D/941/2000, UN Human Rights Committee (HRC), 18. September 2003.
Nachova and Others v. Bulgaria, Application nos. 43577/98 i 43579/98,

Council of Europe: European Court of Human Rights, 6. July 2005.
Norris v. Ireland, Application no. 10581/83, Council of Europe: European Court of Human Rights, 26. October 1988.
Odluka broj 14/1995 o zakonskoj jednakosti istopolnih partnera, Ustavni sud Maarske, 13. mart 1995.
158
Perkins and R. v. The United Kingdom, Application nos. 43208/98 and

44875/98, Council of Europe: European Court of Human Rights, 22.
October 2002.
Rasmussen v. Denmark, Application no. 8777/79, Council of Europe:

European Court of Human Rights, 28. November 1984.
Salgueiro Da Silva Mouta v. Portugal, Application no. 33290/96,

Council of Europe: European Court of Human Rights, 21. December
1999.
Schalk and Kopf v. Austria, Application no. 30141/04, Council of Europe: European Court of Human Rights, 24. June 2010.
Sheffield and Horsham v. The United Kingdom, Application nos.

22885/93, 23390/94, Council of Europe: European Court of Human Rights, 30. July 1998.
S.L. v. Austria, Application no. 45330/99, Council of Europe: European Court of Human Rights, 9. January 2003.
Smith and Grady v. The United Kingdom, Application nos. 33985/96

and 33986/96, Council of Europe: European Court of Human Rights, 27. September 1999.
The Belgian linguistic case, Relating to certain aspects of the laws on

the issue of languages in education in Belgium v. Belgium, Application nos. 1474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63, 2126/64, Council of Europe: European Court of Human Rights, 23. July 1968.
Thlimmenos v. Greece, Application no. 34369/97, Council of Europe:

European Court of Human Rights, 6. April 2000.
Timishev v. Russia, Application nos. 55762/00 i 55974/00, Council of

Europe: European Court of Human Rights, 13. December 2005.
Toonen v. Australia, Communication No. 488/1992, CCPR/

C/50/D/488/1992, UN Human Rights Committee (HRC), 4 April 1994.
159
Dokumenti
Council of Europe, European Convention for the Protection of Human

Rights and Fundamental Freedoms, as amended by Protocols Nos. 11
and 14, 4 November 1950, ETS 5, dostupno na linku: http://www.refworld.org/docid/3ae6b3b04.html
Council of Europe, Protocol 12 to the European Convention on Human Rights and Fundamental Freedoms on the Prohibition of Discrimination, 4 November 2000, ETS 177, dostupno na linku: http://www.
refworld.org/docid/3ddd0cb44.html
European Union, Charter of Fundamental Rights of the European Union, 7 December 2000, Official Journal of the European Communities C
364/01, 18. December 2000, dostupno na linku: http://www.refworld.
org/docid/3ae6b3b70.html
European Union, Treaty Establishing the European Community (Consolidated Version), Rome Treaty, 25 March 1957, dostupno na linku:
http://www.refworld.org/docid/3ae6b39c0.html
European Union, Treaty of Lisbon Amending the Treaty on European

Union and the Treaty Establishing the European Community, Official
Journal of the European Communities C 306/01, 13. December 2007,
dostupno na linku: http://www.refworld.org/docid/476258d32.html
European Union, Treaty on European Union (Consolidated Version),

Treaty of Maastricht , 7 February 1992, Official Journal of the European Communities C 325/5, 24 December 2002, dostupno na linku: http://
www.refworld.org/docid/3ae6b39218.html
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General

comment No. 20 (E/C.12/GC/20), Non-Discrimination in Economic,
Social and Cultural Rights (Art. 2, para 2), Forty-second session Geneva, 4-22 May 2009, 10. jun 2009, dostupno na linku: http://www.
refworld.org/docid/4a60961f2.html
UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 3

(CRC/GC/2003/3), HIV/AIDS and the right of the child (Thirty-second
session, 13-31 January 2003), 17. March 2003, dostupno na linku:
http://www.refworld.org/docid/4538834e15.html
160
UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 4

(CRC/GC/2003/4), Adolescent health and development in the context
of the Convention on the Rights of the Child (Thirty-third session, 19.
May 6. June, 2003), 1. July 2003, dostupno na linku: http://www.
refworld.org/docid/4538834f0.html
UN General Assembly, Convention on the Rights of the Child, 20 November 1989, United Nations, Treaty Series, vol. 1577, p. 3, dostupno
na linku: http://www.refworld.org/docid/3ae6b38f0.html
UN General Assembly, International Covenant on Civil and Political

Rights, 16 December 1966, United Nations, Treaty Series, vol. 999,
p. 171, dostupno na linku: http://www.refworld.org/docid/3ae6b3aa0.
html
UN General Assembly, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, 16 December 1966, United Nations, Treaty Series, vol. 993, p. 3, dostupno na linku: http://www.refworld.org/
docid/3ae6b36c0.html
UN Human Rights Committee (HRC), CCPR General Comment no.

18: Non-discrimination, Thirty-seventh Session of the Human Rights
Committee, 10. November 1989, dostupno na linku: http://www.refworld.org/docid/453883fa8.html
UN Human Rights Committee (HRC), General comment no. 34, Article 19, Freedoms of opinion and expression (CCPR/C/GC/34 ), 102nd
session, Geneva, 11-29 July 2011, 12. September 2011, dostupno na
linku: http://www.refworld.org/docid/4ed34b562.html
161
PRILOZI
POGLAVLJE E
PRILOZI
I Uvodna napomena
Zavrni deo ove publikacije sadri materijale korisne za praktino delovanje
protiv diskriminacije u pojedinanim sluajevima. To su, prvo, adrese ustanova, organizacija i nezavisnih tela, gde osobe koje su rtve diskriminacije
mogu potraiti pomo. (Deo E II). Te adrese su navedene prema dravama
(Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Srbija).
U delu III se nalazi prevedeni tekst Evropske konvencije o ljudskim pravima. Preporuujemo da pored ovog teksta proitate i Protokole koje se nalaze
uz njega.
Deo IV sadri materijale korisne za podnoenje predstavki Evropskom sudu
za ljudska prava. S jedne strane su to informacije o samom Sudu i prevod
obrasca predstavke. S druge strane su to u najkraim crtama uputi i objanjenja advokata, koji poseduje veliko iskustvo u postupcima pred Evropskim
sudom za ljudska prava. Ovde moete pronai vie informacija o sastavljanju
predstavke, ali i o toku postupka pred ESLJP i pravnom dejstvu presude Suda.
Pravni osnov predstavke zahteva poznavanje sudske prakse Suda. Ona je
obimno dokumentovana u bazi podataka HUDOC. Stoga su na kraju dodata
uputstva o korienju ove baze podaka, s posebnim informacijama koji se
materijali u bazi mogu pronai na jezicima regiona.
165
PREGLED PRILOGA:
II Adrese relevantnih tela

1. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u Bosni i Hercegovini
2. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u Crnoj Gori
3. Adrese institucija, organizacija i nezavisnih tela u Srbiji
III Konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

(prijevod na crnogorski jezik)
IV Dodatne informacije o podnoenju predstavke pred
Evropskim sudom za ljudska prava
1. Uputstvo za lica koja ele da podnesu predstavku Evropskom sudu za
ljudska prava
2. Evropski sud za ljudska prava obrazac predstavke
3. Evropski sud za ljudska prava obrazac punomja
5. Napomene o sastavljanju zahtjeva koji se podnosi Evropskom sudu za
ljudska prava
8. Uvod u rad pomou baze podataka HUDOC Evropskog suda za ljudska
prava
166
II Adrese relevantnih tela

1. Institucije organizacije i nezavisna tela u Bosni i Hercegovini
1. HELSINKI KOMITET ZA LJUDSKA PRAVA U BIH
DAS HELSINKI KOMITEE FR MENSCHENRECHTE IN BIH
Ante Fijamenga 14 b
71 000 Sarajevo
Bosnien und Herzegowina
Tel. +387 (0)33 20 00 53; + 387 (0) 33 20 01 16
Fax: +387 (0)33 20 00 96
office@bh-hchr.org
http://www.bh-hchr.org/
Helsinki komitet za ljudska prava u BiH je nezavisna, nevladina i neprofitna organizacija, osnovana 11.02.1995. Cilj Komiteta je zatita, unapredjenje i praenje potovanja ljudskih prava u celoj Bosni i Hercegovini.
2. CENTAR ZA LJUDSKA PRAVA UNIVERZITETA SARAJEVO
ZENTRUM FR MENSCHENRECHTE DER UNIVERSITT
SARAJEWO
Zmaja od Bosne 8
71 000 Sarajevo
Tel. +387 (0)33 66 82 51
Fax: +387 (0)33 66 82 51
hrc_sa@hrc.unsa.ba
http://www.hrc.unsa.ba
Centar za ljudska prava Univerziteta Sarajevo saradjuje sa drugim institucijama, domaim i inostranim organima koji se bave ljudskim pravima.
Cilj Centra je, kroz politiku edukaciju, izradu materijala za uenje, donoenje izvetaja i izdavanje publikacija, ostvariti medjunarodno priznata
ljudska prava.
167
3. SARAJEVSKI OTVORENI CENTAR

OFFENES ZENTRUM SARAJEWO
obanija 12
71 000 Sarajevo
Tel./Fax: +387 (0) 33 20 00 73
office@soc.ba
http://www.soc.ba
Sarajevski otvoreni centar je nezavisna, nepolitika i neprofitna organizacija, koja kroz politiku edukaciju podstie aktivno uee gradjana,
a naroito nastoji da kroz podsticanje politike ravnopravnosti doprinese
ostvarenju prava ena i pripadnika LGBT zajednice.
4. YOUTH INITIATIVE FOR HUMAN RIGHTS
JUGENDINITIATIVE FR MENSCHENRECHTE
Mula Mustafe Baeskije 8/4
71 000 Sarajevo
Tel./Fax: +387 (0) 33 21 90 47
bhoffice@yihr.org
http://www.yihr.org
,,Inicijativa mladih za ljudska prava gradi regionalnu mreu nevladinih

organizacija, iji se programi realizuju u Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i
Bosni i Hercegovini. Cilj Inicijative je unapredjenje saradnje medju mladima u procesu demokratizacije drutva i jaanja pravne drave kroz proces savladjivanja prolosti, i izgradnje novih, konstruktivnih veza u posleratnom drutvu bive Jugoslavije.
168
5. PRAVA ZA SVE
RECHTE FR ALLE
Mula Mustafe Baeskije 12/II
71 000 Sarajevo
Tel. +387 (0) 33 20 30 70
Fax: +387 (0) 33 20 07 36
rights_for_all@open.net.ba
Nevladina organizacija ,,Prava za sve se bavi zatitom i promovisanjem

ljudskih prava. Cilj Organizacije je realizacija pravinog i demokratskog
drutva, koje potuje naela ljudskih prava.
6. VAA PRAVA BiH
IHRE RECHTE BIH
Safeta Hadia 66a
71000 Sarajevo
Tel. +387 (0) 33 78 91 05
Fax: +387 (0) 33 789 106
www.vasaprava.org
Udruenje Vaa prava BiH sa seditem u Sarajevu je nevladina i neprofitna

organizacija, koja svim gradjanima Bosne i Hercegovine nudi pomo na
sva pitanja u oblasti prava gradjana i ljudskih prava. Udruenje tei ostvarenju slobode i dostojanstva ljudi. Ovo se ogleda i u njihovim uslugama
besplatnog pravnog savetovanja i pravnog zastupanja.
169
7. BIRO ZA LJUDSKA PRAVA TUZLA

BRO FR MENSCHENRECHTE TUZLA
Bori 3
75 000 Tuzla
Bosnien und Herezegowina
Tel.: +387 (0) 35 36 04 91
Fax: +387 (0) 35 25 05 04
biroy@bih.net.ba
Biro za ljudska prava Tuzla je osnovan u oktobru 1995. Cilj Organizacije

je unapredjenje standarda ljudskih prava u svim segmentima drutva. U
fokusu njihove delatnosti su mirovni procesi, prevencija konflikta i reintegracija drutva u region.
8. CIVIL RIGHTS DEFENDERS
MENSCHENRECHTSVERTEIDIGER
Alipaina 7, 2. Stock
71 000 Sarajevo
Bosna i Hercegovina
Tel.: +387 (0) 33 55 23 75
Fax: +387 (0) 33 55 23 76
sarajevo@civilrightsdefenders.org
http://www.civilrightsdefenders.org
,,Branitelji ljudskih prava je nezavisna organizacija strunjaka, koja je

osnovana 1982. u Stokholmu. Organizacija je aktivna ne samo u vedskoj,
ve i irom sveta. Bavi se zatitom gradjanskih i politikih prava ljudi.
Ova organizacija ima na raspolaganju pravne savetnike koji se kroz svoje
zalaganje za ljudska prava esto izlau velikim rizicima.
170
9. MREA PRAVDE
JUSTIZNETZ
Mrea pravde u Bosni i Hercegovini
Saa Madacki
Centar za ljudska prava
Zmaja od Bosne 8
71 000 Sarajevo
Tel: +387 (0) 33 668 251
Fax: +387 (0) 33 668 251
sm@hrc.unsa.ba
http://www.hrc.unsa.ba
Mrea pravde je organizacija osnovana 22.01.2010. U njene lanove spadaju i profesionalna udruenja iz pravnog sektora, koja zajedno sa drugim
nevladinim organizacijama nastoje da, u stratekim oblastima ljudskih
prava i pravne sigurnosti gradjana, ostvare pristup pravnim organima, saradnju pravnog aparata sa vladinim institucijama i jaanje veza i kapaciteta u okviru ovih mrea.
10. INTERNATIONAL LEX
Ulica Branka Majstorovia 3
78 000 Banja Luka
Republika Srpska
Bosna i Hercegovina
Tel.: +387 (0) 51 21 80 11
Fax: +387 (0) 51 21 80 06
lex.ngo@blic.net
International Lex je nepartijska, nevladina i neprofitna organizacija, koja

se bavi zatitom prava izgnanika, izbeglica, manjina kao i prava na slobodu miljenja. U tom cilju se, kroz pravno savetovanje, posmatranje
rada pravosudja i javne uprave, analitiku i istraivaku delatnost, aktivnosti u obrazovanju i nadzor nad uskladjivanjem lokalnih propisa sa
medjunarodnim standardima, bavi podsticanjem efektivnosti i funkcionalnosti institucija pravne drave.
171
11. KUA LJUDSKIH PRAVA

HAUS DER MENSCHENRECHTE
Dolina 1
71 000 Sarajevo,
Bosnia and Herzegovina
Tel.: +387 (0) 33 20 00 51
Fax: +387 (0) 33 20 00 96
sarajevo@humanrightshouse.org
http://humanrightshouse.org/Members/Bosnia_and_Herzegovina/index.html
Kua ljudskih prava je osnovana u Sarajevu 1998. U njenom osnivanju

su uestvovali norveko Ministarstvo spoljnih poslova, Humanitarna akcija (HumAk) i Fondacija za ljudska prava iz Osla. Kua ljudskih prava
je postalo mesto na kojem se okupljaju predstavnici nevladinih organizacija i gde medjusobno saradjuju. U Organizaciji se takodje odravaju
seminari, radionice, konferencije za novinare, itd.
12. PAX CHRISTI AACHEN
Omladinska 11
74 400 Derventa
Tel.: +387 (0)53 312 680
pc.derventa@teol.net
http://pax-christi-aachen.kibac.de/seiten/volontiranje
Pax Christi je katoliki mirovni pokret. Aktivan je pri radnim i lokalnim grupama, koje se bave promovisanjem mira i pomirenja izmedju
razliitih etnikih grupa i naroda.
172
2. Institucije, organizacije i nezavisna tela u Crnoj Gori

VLADA CRNE GORE
MINISTARSTVO ZA LJUDSKA I MANJINSKA PRAVA
Ministarstvo za ljudska i manjinska prava vri poslove uprave koji se odnose na: zatitu
ljudskih prava i sloboda, ako ta zatita nije u nadlenosti drugih ministarstava; zatitu od
diskriminacije; praenje ostvarivanja i zatitu prava pripadnika manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica u dijelu njihovog nacionalnog, etnikog, kulturnog,
jezikog i vjerskog identiteta; unapreivanje meusobnih odnosa pripadnika manjinskih
naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica; unapreenje meuetnike tolerancije u
Crnoj Gori; odnose drave sa vjerskim zajednicama u Crnoj Gori; rodnu ravnopravnost;
unapreenje poloaja Roma, i njihovu integraciju u sve tokove drutvenog ivota; kao i
druge poslove koji su mu odreeni u nadlenost.
Sektor ljudskih prava i sloboda, u okviru ovog Ministarstva, zadueno je za sprovoenje
politike zatite od svih oblika diskriminacije, a posebno diskriminacije izraene prema
najranjivijim drutvenim grupama: Romima, manjinama, osobama sa invaliditetom, enama, LGBT osobama, idr.
U normativnom dijelu, za 2013. godinu je Programom rada planirana izrada i predlaganje
Vladi Crne Gore dva zakonska teksta, iz oblasti zatite od diskriminacije i to: Zakon
o izmjenama i dopunama Zakona o zabrani diskriminacije i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatitniku ljudskih prava i sloboda Crne Gore. Ovi Zakoni treba da
budu usvojeni do kraja 2013. godine i predstavljae znaajan iskorak u pruanju zatite
od diskriminacije i znaajno e poveati stepen usklaenosti sa standardima evropskog
zakonodavstva.
U nadlenosti Ministarstva je i znaajan dio aktivnosti predvienih Strategijom
unapreenja kvaliteta ivota LGBT osoba koju je Vlada CG usvojila u maju 2013..
Nadleno lice:
Blanka Radoevi Marovi, pomonik ministra za

ljudska i manjinska prava
Adresa:
Podgorica, Rimski trg bb
Telefon:
020/234193 ; 067/268-158
E-mail adresa:
kabinet@mmp.gov.me
Radno vrijeme:
9:00 17:00
Web sajt:
www.minmanj.gov.me
blanka.marovicr@mmp.gov.me
173
MINISTARSTVO RADA I SOCIJALNOG STARANJA

Ministarstvo rada i socijalnog staranja se bavi zatitom ranjivih socijalno ugroenih
grupa. Prua zatitu i podrku djeci, porodici, invalidima, starima i drugim marginalizovanim grupama u drutvu. U okviru ministarstva rada i socijalnog staranja
postoji odeljenje za rizine grupe, a zaposleni se bave konkretno zatitom Roma,
raseljenih lica, starih lica, pripadnika LGBT zajednice, djece bez roditeljskog staranja,
djece smjetene u ustanove socijalne zatite, lica sa invaliditetom.
Nadleno lice:
Budimirka ukanovi
Adresa:
Rimski trg 47, 81000 Podgorica, Montenegro
Telefon:
+38269 383 059
E-mail adresa:
budimirka.djukanovi@mrs.gov.me
Radno vrijeme:
9-17h
Web sajt:
http://www.mrs.gov.me/ministarstvo
174
MINISTARSTVO ZDRAVLJA
Zakonom o zdravstvenoj zatiti u Crnoj Gori, izmeu ostalog, propisano je da su
graani u ostvarivanju prava na zdravstvenu zatitu jednaki, bez obzira na nacionalnu pripadnost, rasu, pol, starost, jezik, vjeru, obrazovanje, socijalno porijeklo, imovno stanje i drugo lino svostvo, to znai da i Zakon o zdravstvenom osiguranju u
postupku pruanja zdravstvenih usluga poznaje iskljuivo osiguranika kao osnovni
pojam u sistemu zdravstva za pruanje odgovarajuih usluga.
Aktivnosti koje sprovodi Ministarstvo zdravlja su prije svega unapreenje zdravlja,
ujednaen stav struke i profesionalaca u skladu sa zvaninim, meunarodno priznatim
i nauno potvrenim stavovima, jednak tretman od strane medicinskih radnika pacijentima bez obzira na razliitosti sa unapreenjem zdravstvenih politika po svim osnovama kao i poboljanju implementacije normativnog i unapreenja institucionalnog
okvira za potovanje prava osiguranika bez bilo kog oblika diskriminacije.
Politike koje se sprovode u sistemu zdravstva, kako iz nadlenosti Ministarstva zdravlja, tako
i javnih zdravstvenih ustanova u Crnoj Gori u okviru mree zdravstvenih ustanova su na fonu
normativnog okvira zdravstvenog sistema koji obezbjeuje adekvatnu zdravstvenu zatitu i
zdravstvene usluge. Iako kroz implementaciju propisa postoji eventualna diskriminacija odnosi se iskljuivo na ponaanje pojedinca obavljajui svoja radna zaduenja, to svakako znai
nedovoljnu edukovanost u smislu potovanja svakog pojedinca bez bilo kog oblika diskriminacije, to znai da se radi iskljuivo o pojedinanim sluajevima gdje Ministarstvo i zdravstvene ustanove redovno vode aktivnosti da do takvih pojava ne dolazi. Nacionalni programi,
planovi i strateka dokumenta uraena su u skladu sa preporukama Svjetske zdravstvene organizacije i stepenom usklaenosti sa normativima i standardima evropskog zakonodavstva sa
najveim moguim standardima prilagoenih zdravstvenom sistemu Crne Gore.
Nadleno lice: Ministarstvo zdravlja i javne zdravstvene ustanove (Kliniki centar Crne Gore, JZU opte i specijalne bolnice, JZU domovi zdravlja, JZU Institut
za javno zdravlje, Zavod za hitnu medicinsku pomo, Zavod za transfuziju krvi i
Fond za zdravstveno osiguranje.
Nadleno lice:
Miodrag Radunovi, ministar
Adresa:
Rimski trg 46 Podgorica
Telefon:
078 113 127
E-mail adresa:
mzdravlja@mzd.gov.me
Radno vrijeme:
Web sajt:
od 09 do 17 sati
www.mzd.gov.me
175
MINISTARSTVO PROSVJETE
Ministarstvo prosvjete vri poslove uprave koji se odnose na: projektovanje, izgradnju,
razvoj, organizaciju, izvoenje, finansiranje obrazovno-vaspitnog sistema; ostvarivanje
i usklaivanje meunarodne prosvjetne saradnje; upravni nadzor u oblastima za koje je
ministarstvo osnovano; kao i druge poslove koji su mu odreeni u nadlenost.
U sistemu obrazovanja i vaspitanja zabranjena je diskriminacije po razliitim osnovama
i u ustanovama nije dozvoljeno fiziko, pishiko i socijalno nasilje; zlostavljanje i
zanemarivanje ece, i uenika; fiziko kanjavanje i vrijeanje linosti, odnosno
seksualna zloupotreba ece i uenika ili zaposlenih i svaki drugi oblik diskriminacije.
Ministarstvo prosvjete izraava znaaj obrazovanja za razvoj i napredak svakog drutva
i namjeru da nastavni proces afirmie razumijevanje, toleranciju, socijalnu ukljuenost
i drutvenu koheziju. U tom cilju vodi bezbjednoj i podravajuoj sredini za uenike i
zaposlene u kojoj se identifikuje i prevazilazi homofobno/transfobno ponaanje.
Opredjeljenje je da se povea broj uenika romske i egipanske populacije u kolama
u Crnoj Gori, pobolja kvalitet obrazovanja i kolski uspjeh. Tom prilikom se cijene
principi afirmativne akcije, ili tzv. preferencijalnog tretmana koji podrazumijeva
pozitivnu diskriminaciju. Ovo znai da se priznaju izvjesna prava u veem obimu od
prava koja se priznaju veinskom stanovnitvu na osnovu optih pravila meunarodnog
prava o zatiti ljudskih prava.
Odjeljenje prosvjetne inspekcije
Prof. dr Miomir ANI, glavni prosvjetni inspektor
Kontakt telefon, faks: +382 20 231 759
Uprava za sport i mlade
Igor Vuurovi, direktor
Kontak telefoni: +382 20 232-167
+382 20 232-187
Faks: +382 20 231-158
Adresa: Novaka Miloeva 28
Nadleno lice:
Slavoljub Stijepovi, ministar
Adresa:
Vaka urovia bb, Podgorica
Telefon:
+38220410100
E-mail adresa:
mps@mps.gov.me
Radno vrijeme:
9-17 h
Web sajt:
www.mps.gov.me
176
MINISTARSTVO PRAVDE
Ministarstvo pravde u okviru svoje nadlenosti, izmeu ostalog, a imajui u vidu zatitu
graana od diskriminacije, vri poslove koji se odnose na: krivino zakonodavstvo;
zakonodavstvo koje ureuje obligacione, porodine i nasljedne odnose, sudske
postupke, prekrajni postupak i pravnu pomo; davanje miljenja na predloge zakona
i drugih propisa kojima se ureuje postupak pred sudovima, prekrajni postupak i
sankcije; kontrolu izvrenja kazne zatvora i drugih krivinih sankcija u sluajevima
propisanim zakonom; upravni nadzor u oblastima za koje je ministarstvo osnovano.
Nadleno lice:
Enesa Hasanagi
Adresa:
Vuka Karadia 3
Telefon:
020 407 504
E-mail adresa:
enesa.hasanagic@mpa.gov.me
Radno vrijeme:
09:00-17:00h
Web sajt:
http://www.mpa.gov.me/ministarstvo
177
KANCELARIJA ZA BORBU PROTIV TRGOVINE LJUDIMA

Kao krovna institucija u odnosu na aktivnosti koje se u Crnoj Gori preduzimaju u odnosu
na borbu protiv trgovine ljudima, Kancelarija je zaduena za obavljanje poslova koji se
odnose na:
- Kreiranje i praenje sprovoenja dravne politike na planu borbe protiv trgovine ljudima;
- Koordinaciju aktivnosti nadlenih tijela dravne uprave meunarodnih i nevladinih organizacija, objedinjujui na taj nain sve pozitivne napore usmjerene na borbu protiv
trgovine ljudima u Crnoj Gori;
- Uspostavljanje odnosa i ostvarivanje saradnje domaih i meunarodnih subjekata, u cilju stvaranja efikasnih mehanizama za borbu protiv trgovine ljudima,
- Prezentovanje rezultata koji se ostvaruju na planu borbe protiv trgovine ljudima u Crnoj
Gori kroz uee na raznim meunarodnim i domaim skupovima,
- Sainjava izvjetaje za meunarodne subjekte (SE, UN, Evropska komisija, NATO i dr.),
- Inicira usklaivanje meunarodnog zakonodavstva sa domaim iz ove oblasti,
- Prati primjenu meunarodnih propisa, konvencija i sporazuma iz oblasti borbe protiv
trgovine ljudima;
- Pokretanje inicijativa za usklaivanje domaeg zakonodavstva sa meunarodnim standardima u ovoj oblasti;
- Obavlja poslove koji su u vezi sa pripremom edukativnih i promotivno-marketinkih
kampanja, izrauje informativne materijale i sl.
- Rukovodi radom Sklonita za rtve trgovine ljudima i kompletnim programom zatite
rtava trgovine ljudima,
- Slubenici Kancelarije u skladu sa Sporazumom o meusobnoj saradnji rukovode
kompletnim programom zatite rtava trgovine ljudima, to podrazumijeva 24-asovna
deurstva i dostupnost istih, kao i druge poslove iz ove oblasti.
Vlada Crne Gore je na sjednici odranoj 13. septembra 2012. godine usvojila Strategiju
za borbu protiv trgovine ljudima za period od 2012. do 2018. godine i pratei dvogodinji
Akcioni plan., kojim se definie nacionalna politika borbe protiv ovog problema. Ovim
stratekim dokumentom definisani su ciljevi, naela i pravci u borbi protiv trgovine
ljudima i odreene su mjere za unapreenje efikasnosti uspostavljenog sistema za borbu
protiv trgovine ljudima u javnom, privatnom i civilnom sektoru. Strategija teite stavlja
na est osnovnih oblasti: Prevencija i edukacija; Identifikacija rtava trgovine ljudima;
Pomo, zatita i reintegracija rtava; Efikasno krivino gonjenje; Meunarodna saradnja
i Koordinacija i partnerstvo. Ciljevi Strategije usklaeni sa relevantnim meunarodnim
standardima, sa ciljevima koje propisuje direktiva Evropskog Parlamenta o prevenciji i
borbi protiv trgovine ljudima, sa preporukama kljunih aktera na meunarodnoj sceni, kao
i sa NATO programom borbe protiv trgovine ljudima.
178
Sa aspekta Kancelarije jedan od osnovnih problema je to se u Crnoj Gori KD Trgovina

ljudima ne prepoznaje na pravi nain i u dovoljnoj mjeri i to je najvei broj rtava
niskog stepena obrazovanja, dolaze iz nesreenih porodica i siromanih sredina koje
karakterie visoka stopa nezaposlenosti, pri emu se susreu sa diskriminacijom po
razliitim osnovama, to ih ini dodatno ranjivim u odnosu na trgovinu ljudima.
Ohrabruje injenica da u crnogorskim sudovima predmeti trgovine ljudima imaju
prioritet u rjesavanju, sto podrazumijeva da se odmah uzimaju u rad to je svakako
veoma znaajno u dijelu ostvarivanja prava koja rtve imaju shodno zakonu.
Nadleno lice:
Adresa:
Telefon:
Zoran Ulama Rukovodilac Kancelarije/Nacionalni

koordinator za borbu protiv trgovine ljudima
Jovana Tomaevia bb
+382 20 225 845
E-mail adresa:
antitrafiking@t-com.me
Radno vrijeme:
09.00-17.00
Web sajt:
www.antitrafficking.gov.me
179
SAVJET ZA ZATITU OD DISKRIMINACIJE

Savjet za zatitu od diskriminacije Vlade Crne Gore osnovan je jula 2011. godine
(u daljem tekstu: Savjet). Savjet ine predsjednik i 11 lanova. Predsjednik Vlade Crne
Gore je predsjednik Savjeta. Zadatak Savjeta je da: prati i koordinira aktivnosti dravnih
organa, organa dravne uprave i drugih nadlenih institucija u primjeni zakonom propisanih mehanizama za zatitu od svih oblike diskriminacije; analizira vaee propise s aspekta njihove usklaenosti s meunarodnim standardima u oblasti zatite od svih oblika
diskriminacije i, po potrebi, inicira njihove izmjene ili dopune; analizira administrativne
mjere koje nadleni organi primjenjuju u pruanju zatite od svih oblika diskriminacije,
probleme koji se u praksi javljaju u postupku zatite od diskriminacije i predlae mjere
za njihovo otklanjanje; predlae i preduzima odgovarajue mjere radi promocije zabrane
diskriminacije, kao jednog od osnovnih i optih principa zatite ljudskih prava; ostvaruje neophodnu saradnju s domaim i meunarodnim organima i organizacijama koje se
bave zatitom ljudskih prava i sloboda i predlae preduzimanje drugih mjera od znaaja
za zatitu ljudskih prava i sloboda.
Nadleno lice:
Jovan Kojii, savjetnik predsjednika Vlade i sekretar

Savjeta za zatitu od diskriminacije
Adresa:
Karaoreva bb, Podgorica
Telefon:
+382 (20) 482 880
E-mail adresa:
jovan.kojicic@gsv.gov.me
Radno vrijeme:
Radnim danima 09-17h
Web sajt:
http://www.gov.me/naslovna/Savjetodavna_tijela/Savjet_
za_zastitu_od_diskriminacije/
180
ZATITNIK LJUDSKIH PRAVA I SLOBODA CRNE GORE

Zatitnik ljudskih prava i sloboda Crne Gore je centralni institucionalni mehanizam za
zatitu od diskriminacije. Ovlaen je da postupa po pritubama graana ne samo u odnosu na diskriminaciju poinjenu od strane dravnih organa, organa lokalnih samouprava,
javnih slubi i drugih nosilaca javnih ovlaenja ve i od strane svih pravnih i fizikih
lica, to zahtijeva poseban pristup Zastitnika u preventivnom djelovanju i otklanjanju svih
oblika diskriminacije. Sudovi, inspekcijski organi, organi za prekraje i druga pravna i
fizika lica obavezni su da vode posebnu evidenciju o podnijetim tubama, zahtjevima i
prijavama u vezi s diskriminacijom i da podatke iz evidencije blagovremeno dostavljaju
Zatitniku. Zatitnik daje miljenje na nacrte zakona i drugih propisa, podnosi inicijative za
izmjene i dopune zakona u cilju njihovog usklaivanja s meunarodo priznatim standardima u oblasti ljudskih prava i sprovodi druge aktivnosti od znaaja za zatitu i unapreenje
ljudskih prava i zatitu od diskriminacije. Takoe, posebnim dijelom godinjeg izvjetaja
obavjetava Skuptinu Crne Gore o uoenim pojavama diskriminacije i preduzetim aktivnostima i predlae preporuke i mjere za otklanjanje diskriminacije.
Nadleno lice:
uko Bakovi, Zatitnik ljudskih prava i sloboda

Crne Gore
Marijana Lakovi, Zamjenica Zatitnika ljudskih prava i
sloboda Crne Gore
Adresa:
Ul. Svetlane Kane Radevi 3
Telefon:
T: 020/225-395;
F: 020/241-642
E-mail adresa:
ombudsman@t-com.me
majalakovic@t-com.me
Radno vrijeme:
08-16 h
Web sajt:
www.ombudsman.co.me
181
SKUPTINA CRNE GORE

ODBOR ZA RODNU RAVNOPRAVNOST
Odbor za rodnu ravnopravnost Skuptine Crne Gore razmatra prijedloge zakona, drugih
propisa i optih akata koji se odnose na ostvarivanje naela rodne ravnopravnosti; prati
primjenu ovih prava kroz sprovoenje zakona i unaprjeivanje principa rodne ravnopravnosti, posebno u oblasti prava djeteta, porodinih odnosa, zapoljavanja, preduzetnitva,
procesa odluivanja, obrazovanja, zdravstva, socijalne politike i informisanja; uestvuje
u pripremi, izradi i usaglaavanju zakona i drugih akata sa standardima evropskog zakonodavstva i programima Evropske unije koja se odnose na rodnu ravnopravnost;
afirmie potpisivanje meunarodnih dokumenata koji tretiraju ovo pitanje i prati njihovu primjenu; sarauje sa odgovarajuim radnim tijelima drugih parlamenata i nevladnim
orgnaizacijama iz ove oblasti. Posebnu panju, u svom radu, Odbor posveuje razmatranju
izvjetaja o stanju ljudskih prava i zatiti od diskriminacije koje podnosi Zatitnik ljudskih
prava i sloboda, kao i izvjetaja koje priprema Ministarstvo za ljudska i manjinska prava.
Takoe, organizuje sjednice na kojima se razmatraju pitanja vana za pripadnike/ce posebno ranjivih grupa. Odbor, s posebnom panjom, nadgleda primjenu Zakona o rodnoj
ravnopravnosti, kojim se prava po osnovu rodne ravnopravnosti obezbjeuju i ostvaruju
u skladu sa meunarodnim aktima i opte prihvaenim pravilima meunarodnog prava.
Nadleno lice:
Sneana Grupkovi, sekretarka Odbora za rodnu

ravnopravnost
Adresa:
Skuptina Crne Gore, Bulevar Svetog Petra Cetinjskog

10, Podgorica
Telefon:
020 404 559
E-mail adresa:
odborrr@skupstina.me
Radno vrijeme:
Radnim danima od 8,00 do 16,00 sati
Web sajt:
www.skupstina.me
182
ODBOR ZA LJUDSKA PRAVA I SLOBODE

Odbor za ljudska prava i slobode u skladu sa svojom lanom 44 Poslovnika Skuptine
Crne Gore utvrenom nadlenou, izmeu ostalog, bavi se i pitanjima koja se odnose
na zatitu graana od diskriminacije po razliitim osnovama.
Odbor se ovom problematikom bavi putem razmatranja:
- predloga zakona, drugih propisa i optih akata i drugih pitanja koja se odnose na: slobode i prava ovjeka i graanina, sa posebnim osvrtom na manjinska prava, primjenu
potvrenih meunarodnih akata koji se odnose na ostvarivanje, zatitu i unaprjeivanje
ovih prava;
- izvjetaja koje nadleni dravni organi, u skladu sa zakonom podnose Skuptini Crne
Gore i
- izvjetaja i informacija koje nadleni organi dostavljaju na zahtjev Odbora, u skladu sa
lanom 68 Poslovnika Skuptine,
- odravanjem kontrolnih sasluanja predstavnika Vlade ili drugih organa dravne uprave na teme iz oblasti ljudskih prava.
Takoe, Odbor se predmetnom problematikom bavio i organizovanjem javnih tribina u cilju stvaranja direktne komunikacije i blieg kontakta sa graanima, na kojima
su razmatrane razliiti teme koje se odnose na antidiskriminacionu politiku, poev od
donoenja sistemskih zakona u ovoj oblasti: Zakona o zabrani diksriminacije i Zakona
o Zatitniku/ci ljudskih prava i sloboda Crne Gore, do praenja naina na koji se ovi
zakoni primjenjuju.
Nadleno lice:
Adresa:
Telefon:
Slava Buri, sekretar Odbora za ljudska prava i slobode
Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 10, Podgorica

020-404-535
E-mail adresa:
slava.buric@skupstina.me
Radno vrijeme:
8.00-16.00
Web sajt:
www.skupstina.me
183
ODBOR ZA ZADRAVSTVO, RAD I SOCIJALNO STARANJE

Odbor za zdravstvo, rad i socijalno staranje Skuptine Crne Gore ima iroko polje
nadlenosti.
Na sjednicama Odbora razmatraju se najznaajnija pitanja vezana za ostvarivanje
prava graana, kako u sferi zdravstva, zdravstvene zatite, zdravstvenog osiguranja,
pravima pacijenata, tako i iz oblasti socijalne politike i socijalnih prava, kao to su
socijalna zatita, zatita siromanih i ugroenih lica, zatita invalidnih lica i lica u
stanju socijalne potrebe, ostvarivanje prava penzionera itd.
Nadleno lice:
Zoran Jeli, predsjednik Odbora za zdravstvo, rad i

socijalno staranje Skuptine Crne Gore
Adresa:
Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 10
Telefon:
067/630 467
E-mail adresa:
zoran.jelic@zzzcg.me
Radno vrijeme:
09h-16h
Web sajt:
www.skupstina.me
184
ODBOR ZA PROSVJETU, NAUKU, KULTURU I SPORT

Odbor za prosvjetu, nauku, kulturu i sport Skuptine Crne Gore razmatra predloge
zakona, drugih propisa i optih akata i druga pitanja koja se odnose na: predkolsko,
osnovno, specijalno i srednje obrazovanje i vaspitanje, vie i visoko obrazovanje; nauku
i nauno-istraivaku djelatnost; kulturu; umjetnost; tehniku kulturu; meunarodnu
naunu, prosvjetno-kulturnu i tehniku saradnju; zatitu naune, kulturne, umjetnike
i istorijske vrijednosti; sport i fiziku kulturu.
Svi zakoni iz nadlenosti Odbora za prosvjetu, nauku, kulturu i sport usklaeni
su sa Ustavom i Zakonom o zabrani diskriminacije.
Odbor ostvaruje i blisku saradnju sa nevladinim organizacijama koje se bave
zatitom prava i interesa lica sa invaliditetom.
Nadleno lice:
Tanja Boovi, sekretar Odbora
Adresa:
Skuptina Crne Gore

Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br.10
Podgorica
Telefon:
E-mail adresa:
Radno vrijeme:
Web sajt:
020 404 535

tanja.bozovic@skupstina.me
08 16h
www.skupstina.me
185
SAVEZ SINDIKATA CRNE GORE

Savez sindikata Crne Gore titi prava zaposlenih iz rada i po osnovu rada. On je heterogena organizacija ije lanstvo ine pripadnici svih grupacija, koje su izloene pravljenju
razlike koja se moe javiti u obliku iskljuivanja , davanja prvenstva ili u nekom drugom
obliku , a to za posledicu moe imati neko uroeno ili steeno svojstvo: (pol, rasu, vjeru,
bolest, partisku, nacionalnu, sindikalnu pripadnost, socijalno porijeklo, isl.). S tim u vezi
radno zakonodavstvo Crne Gore tretira pojam diskriminacije ( Zakon o radu, lan 5. kao
i Zakon o zabrani zlostavljanja na radnom mjestu, Zakon o zapoljavanju). Zakon o radu
zabranjuje i uznemiravanje putem audio i video nadzora, koje izaziva strah ili stvara
neprijateljsko, poniavajue ili uvredljivo okruenje. Ovim Zakonom se posebno zabranjuje seksualno uznemiravanje po bilo kom osnovu. U tom smislu Zakona seksualno
uznemiravanje je svako neeljeno verbalno, neverbalno ili fiziko ponaanje, koje ima
za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica koja trae zaposlenje, kao i zaposlenog
lica u sferi polnog ivota, a koje izaziva strah ili stvara neprijateljsko ili poniavajue,
neugodno ili agresivno okruenje. Ukoliko je neko od ovih prava zaposlenog ugroeno,
isti moe pokrenuti postupak pred sudom.
Nadleno lice:
Slavica Jaukovi
Adresa:
Savez sindikata Crne Gore

Novaka Miloeva 29, Podgorica
Telefon:
Mobilni: +382 (0)68- 813 434

Fixni: +382 (0)20 230-209
E-mail adresa:
zenskamrezasscg@hotmail.com
Radno vrijeme:
Od 8 16 asova
Web sajt:
186
NEVLADINE ORGANIZACIJE
CENTAR ZA GRAANSKO OBRAZOVANJE
Diskriminacija je kao tema zastupljena u obrazovnim programima Centra za graansko
obrazovanje (CGO), prije svega u koli ljudskih prava, praktino od ustanovljavanja ovih
programa. Na taj nain, graanima/kama se prua mogunost da se upoznaju sa pojavom,
uzrocima i vrstama diskriminacije, ali i institucijama/ mehanizmima koji im stoje na raspolaganju u zatiti od diskriminacije. Posebno se, kroz CGO programe, obrauje diskriminacija po osnovu pola, seksualne orijentacije, politikog opredjeljenja, te diskriminacija nacionalnih i vjerskih grupa. Dodatno, u okviru regionalnog projekta ,,Umreavanje civilnog
drutva u vezi sa ugroenim ljudskim pravima u Srbiji, Crnoj Gori i Kosovu, koji CGO
sprovodi sa grupom NVO-a iz Srbije i Kosova tokom 2013/14 predviena je i aktivnost
monitoringa suenja u sluajevima diskriminacije, iji bi rezultat trebalo da budu konkretne smjernice za uticaj na pravosudne institucije kako bi se doprinijelo efikasnom procesuiranju sluajeva diskriminacije pred crnogorskim sudovima, ali i izrada zajednikih
preporuka za sprovoenje antidiskriminacionih politika nakon konsultacija sa nadlenim
institucijama. CGO ima svoju lanicu i u Savjetu za zatitu od diskriminacije ije je cilj da
kroz saradnju vlade i civilnog sektora djeluje na unaprijeenju antidiskriminacionih politika i praksi. Vie informacije se moe nai na sajtu CGO-a, u okviru dijela Ljudska prava.
Nadleno lice:
Daliborka Uljarevi, Izvrna direktorka

Petar ukanovi, Koordinator programa Ljudska prava
Adresa:
Njegoeva 36/1, 81000 Podgorica
Telefon:
+ 382 20 665 112
E-mail adresa:
info@cgo-cce.org
Radno vrijeme:
08h-16h svakog radnoga dana, a u skladu sa projektnim

aktivnostima tokom proljea i jeseni ponedjeljkom i
srijedom od 08 20h
Web sajt:
www.cgo-cce.org
187
CENTAR ZA DEMOKRATIJU I LJUDSKA PRAVA - CEDEM

Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) je think-tank organizacija koja se bavi
promocijom i zatitom ljudskih prava, kao i demokratizacijom drutva u cjelini. U saradnji sa partnerskim organizacijama i institucijama, CEDEM se aktivno zalae za jednakost svih graana, bez obzira na pol/rod, nacionalnu pripadnost, socijalni status ili drugo
lino svojstvo, kroz izradu legislativnih predloga; monitoring potovanja ljudskih prava
na nacionalnom i lokalnom nivou; sprovoenje istraivanja o poloaju marginalizovanih
zajednica; pripremu prirunika i predloga praktinih politika i organizovanje obuka na
temu primjene meunarodnih anti-diskriminacionih standarda. CEDEM je prva organizacija koja je inicirala donoenje anti-diskriminaacionog zakona 2005.godina i aktivno je
uestvovala u njegovoj izradi i promociji. Do sada je realizovan znaajan broj projekata
vezanih za ovu oblast: Unaprjeivanje integracije Roma na lokalnom nivou (2013 2014);
PGF Crna Gora (2011 2012); Aktivni monitoring ljudskih prava (2011-2012); Osnaivanje kapaciteta OCD za uee u UPR procesu (2012-2013); Mapiranje zakonodavnog
i institucionalnog okvira u zemljama Zapadnog Balkana i Turskoj (2010-2011). U saradnji sa Ministarstvom za ljudska i manjinska prava, realizovana su dva istraivanja javnog
mnjenja o diskriminaciji (2011 i 2010). U saradnji sa AIRE Centrom iz Londona i Misijom
OEBS-a u Crnoj Gori, u protekle tri godine, CEDEM je organizovao preko deset obuka na
temu zatite od diskriminacije za predstavnike pravosua, dravne uprave i civilnog sektora. U saradnji sa AIRE Centrom, pripremljena su i dva vodia namijenjena pravnicima
praktiarima (Zabrana diskriminacije propisi i praksa u Crnoj Gori i Pravo na porodini ivot Odabrana praksa Evropskog suda za ljudska prava), kao i Vodi kroz zakon
o zabrani diskriminacije, namijenjen graanima, u saradnji sa Kancelarijom Zatitnika
ljudskih prava i sloboda. Od ove godine, CEDEM prua podrku obrazovanju i strunom
usavravanju pripadnika marginalizovanih zajednica, kroz PGF program stipendiranja koji
trenutno pohaaju tri studenta romske nacionalnosti. U toku je i realizacija projekta Podrka crnogorskom sistemu upravljanja azilom i ilegalnim migracijama, iju ciljnu grupu
ine migranti i rtve trafikinga, posebno ene, djeca i pripadnici manjinskih zajednica.
Nadleno lice:
Mr Nenad Koprivica, izvrni direktor
Adresa:
Bulevar Dorda Vaingtona 51/III, 81000 Podgorica
Telefon:
+ 382 20 234 114
E-mail adresa:
nenad.koprivica@cedem.me, info@cedem.me
Radno vrijeme:
8.30h 16.30h
Web sajt:
www.cedem.me
188
+ 382 20 234 368 (fax)
AKCIJA ZA LJUDSKA PRAVA

Akcija za ljudska prava (Human Rights Action - HRA) se zalae za primjenu meunarodnih standarda ljudskih prava u Crnoj Gori. U oktobru 2009, sproveli smo istraivanje o stavovima 30 osoba homoseksualnog identiteta o njihovom poloaju u Crnoj
Gori i istraivanje javnog mnjenja Homofobija u Crnoj Gori. Rezultati istraivanja
su predstavljeni na meunarodnoj konferenciji u Podgorici Izlazak iz mraka pravda
na Balkanu: jednakost za seksualne manjine. HRA je 2009. predloila 27 amandmana na Nacrt zakona o zabrani diskriminacije, od kojih je Vlada potpuno usvojila 11,
a djelimino tri. U Skuptini je naknadno prihvaen jo jedan predlog amandmana
HRA, dva djelimino. U junu 2013, HRA je uestvovala i u javnoj raspravi o Predlogu
zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zabrani diskriminacije i predloila etiri
amandmana. U izdanju HRA Ljudska prava u Crnoj Gori 2010-2011, posebno poglavlje je posveeno zabrani diskriminacije. Izvrna direktorka HRA je bila koordinatorka radne grupe koju je osnovao potpredsjednik Vlade Crne Gore Duko Markovi
za izradu Analize pravnih propisa s aspekta LGBT prava, sa posebnim osvrtom na
usklaenost nacionalnog pravnog okvira sa meunarodnim standardima. HRA prua
besplatnu pravnu pomo i prati deavanja u praksi u oblasti zatite od diskriminacije.
Nadleno lice:
Tea Gorjanc-Prelevi
Adresa:
Moskovska bb, Podgorica
Telefon:
+382 (0) 20 510 040
E-mail adresa:
hra@t-com.me
Radno vrijeme:
9:00 17:00
Web sajt:
www.hraction.org
189
LGBT FORUM PROGRES

LGBT Forum Progres, prva vildjiva i transparentna nevladina organizacija, koja se
zalae se za potovanje i zatitu ljudskih prava LGBT osoba i ravnopravnost u drutvu. Naa podru;ja cjelovanja su:
- Zbrinjavanje LGBT osoba kroz LGBT Sklonite za osobe koje su u konfliktu sa
porodicom zbog svoje seksualne orijentacije ili rodnog identiteta. Kapaciteta od
6 jedinica za spavanje i u svakom trenutku je otvoren i dostupan svim lanovima/
cama zajednice.
- Psihosocijalno savjetovalite funkcionie po zakazivanju termina. Savjetovalite je
otvoreno svake nedjelje odnosno ponedjeljakom, srijedom i petakom.
- Besplatna pravna pomo i zastupanje sluajeva na sudu. Procesuiranje i svi vidovi
pomoi LGBT osobama. Sluajevi se mogu prijaviti u naoj kancelariji ali i na
www.lgbtprogres.me
- Praenje govora mrnje i najava nasilja na internetu je dio programa besplatne pravne pomoci.
- Javno zagovaranje i zastupanje na svakom nivou.
- Rad sa policijom: Postoji tim povjerenja izmeu policije i LGBT zajednice. Tim je
otvoren za sve lanove/ice zajednice. Sastanci se odravaju 3 puta mjeseno.
- Edukacija policijskih slubenika/ca se sprovodi u cilju boljeg razumijevanja i
senzitivnosti u radu sa LGBT zajednicom. Godinje trening proe vie od 90 policijskih sluenika/ca
- Edukacija sudija, tuilaca i advokata se sprovodi u cilju boljeg razumjevanja i
shvatanja diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta kao i
poznavanje domae i meunarodne prakse.
- Drutveni centar-Centar za druenje. Radi od 09:00 do 23:00. Prvi javni prostor
za okupljanje LGBT zajednice. Tu se LGBT osobe mogu ponaati slobodno,
socijalizovati se, druiti sa drugim LGBT osobama. Takoe u ovom prostoru se
organizuju kulturna deavanja (izlobe, performanski i sl.) i urke.
- Kulturne manifestacije i festivali (MonteQueerFest). MQF je prvi Queer festival
koji prikazuje LGBTIQ kulturu kroz drugaije pristupe umjetnika, izvoaa itd.
Prvo izdanje MQF e biti 2013. godine.
- Pomaganje socijalno ugroenim osobama u LGBT zajednici (Fond solidarnosti).
Prua se pomo socijalno ugroenim i siromanim LGBTosobama. Starijim osobama,
studentima, osobama sa invaliditetom i pripadnicima/ama etnikih manjina koji su
LGBT osobe a suoavaju sa odreenim socijalnim izazvovima u svom ivotu i radu.
Nadleno lice:
Zdravko Cimbaljevi, izvrni direktor
Adresa:
Zgrada Neksan B/22
190
Telefon:
+382 67 302 312
E-mail adresa:
info@lgbtprogres.me
Radno vrijeme:
Kancelarija > 09:00 17:00

Sklonite > 24/7
Web sajt:
www.lgbtprogres.me
GRAANSKA ALIJANSA (GA)

Graanska alijansa (GA) ve osam godina zaredom vri monitoring potovanja ljudskih
prava u Crnoj Gori i izvjetava javnost o nalazima putem godinjih i kvartalnih izvjetaja.
Svi izvjetaji se mogu preuzeti na web adresama: www.gamn.org i www.yihr.org.
Posebna panja u istraivanju posveena je dokumentovanju i praenju procesuiranja
sluajeva diskriminacije pred nadlenim dravnim institucijama. Oblasti koje smo
pratili su: diskriminacija osoba sa invaliditetom, diskriminacija Roma, diskriminacija
po nacionalnoj osnovi, diskriminacija pripadnika LGBT zajednice, diskriminacija
ena, diskriminacija djece i diskriminacija radnika.
GA takoe, prua besplatnu pravnu pomo graanima koji su prijavili diskriminaciju
u vidu savjetovanja i zastupanja pred sudom. Besplatna pravna pomo je u odreenim
sluajevima podrazumjevala i podnoenje aplikacije sudu u Strazburu.
Znaajnu ulogu GA ima i u informisanju, podizanju svijesti i senzitivisanju javnosti o
problemu diskriminacije graana po razliitim osnovama. To prije svega postie kroz
svoje medijske proizvode TV emisiju Robin Hud i internet portal www.e-Balkan.net.
Nadleno lice:
Milan Radovi
Adresa:
Studentska ulica, Lamela 9, br. 5, 81000 Podgorica
Telefon:
020 513 687
E-mail adresa:
milan@gamn.org, office@gamn.org
Radno vrijeme:
09:00 15:00
Web sajt:
www.gamn.org
191
UDRUENJE MLADIH SA HENDIKEPOM CRNE GORE

Udruenje mladih sa hendikepom Crne Gore kao organizacija koja promovie i
zastupa interese osoba s invaliditetom, u okviru svojih redovnih aktivnosti sprovodi i Pravni program i antidiskriminaciju aktivnosti koje su usmjerene ka
promociji i monitoringu prava osoba s invaliditetom, kao i podsticanje mjera antidiskriminacije. Udruenje je konkretno pomagalo osobama s invaliditetom koje su
bile rtve diskriminacije. Pomo se sastojala u pruanju neophodne podrke, pravnog
savjetovanja i pomoi tokom sudskih procesa. Tako je Udruenje imalo aktivno ulogu
u zatiti prava osoba s invaliditetom u sluajevima Marijane Mugoe, Andrije Samardica, kao i Danijele Vuurovi koji su bili rtve diskriminacije.
Osim borbe za prava osoba s invaliditetom, Udruenje mladih sa hendikepom
Crne Gore se aktivno zalagalo i za prava i jednakost svih graana Crne Gore i
esto smo zajedno sa drugim nevladinim organizacijama javno osuivali diskriminaciju po osnovu invaliditeta, seksualne orijentacije, nacionalnog porijekla i
slino.
Nadleno lice:
Marina Vujai
Adresa:
Ulica Vlada etkovia, zgrada ajo IV/1/125 81000

Podgorica
Telefon:
020 265 650
E-mail adresa:
umhcg@t-com.me
marina.vujacic@umhcg.me
Radno vrijeme:
08:30-16:00h
Web sajt:
www.umhcg.me
192
INSTITUT SOCIJALNE INKLUZIJE

Ciljevi NVO Institut socijalne inkluzije:
- Promocija javnog razumijevanja socijalne ukljuenosti i blagostanja
- Stvaranje visokog inkluzivnog drutva uz smanjenje siromatva i socijalne
iskljuenosti
- Unaprijeenje stanja i konteksta socijalno iskljuenih i ugroenih grupa i jaanje
njihovog socijalnog, graanskog, politikog i ekonomskog uea
- Borba protiv diskriminacije, strukturalnog rasizma i stigmatizacije u drutvu
- Unaprijeenje ljudskih prava i sloboda
- Promovisanje znaaja i jaanje kapaciteta javnog obrazovanja za razvijanje drutva
kulture ljudskih prava i socijalne inkluzije
- Saradnja sa vladinim agencijama na polju poboljanja njihovih servisa
- Promovisanje i pruanje podrke istraivanjima iz oblasti socijalne ukljuenosti
- Razvijanje dokazivih metodologija i pristupa za poboljanje socijalne ukljuenosti,
jednakosti, socijalne pravde i blagostanja u oblasti obrazovanja, zapoljavanja i trita
rada, socijalne zatite, zdrastva, javnih politika, potroakog i komercijalnog sektora
Ovi ciljevi se ostvaruju kroz niz aktivnosti koje su usmjerene na praktian i terenski
rad sa marginalizovanim grupama i institucijama sistema u cilju suzbijanja pojave
diskriminacije i poveanja stepena drutvene ukljuenosti. Realizacija istraivanja,
priprema izvjetaja, pruanje stipendijske podrke za uenike/ce srednjih kola i
studente/kinje fakulteta, partnerstvo sa drugim organizacijama marginalizovanih
grupa, javno zastupanje pitanja od znaaja za marginalizovane grupe su samo neke od
metaoda kojima se koristimo u svom radu na socijalnoj inkluziji vulnerabilnih grupa.
Nadleno lice:
Biljana Alkovi, izvrna direktorka
Adresa:
Ulica kralja Nikole 13/25
Telefon:
+ 382 78 103 717
E-mail adresa:
bi.alkovic@gmail.com
Radno vrijeme:
09- 17 h
Web sajt:
www.isi-mne.org
193
SIGURNA ENSKA KUA

Sigurna enska kua je prvo sklonite za ene i djecu rtve porodinog nasilja u
Crnoj Gori , osnovano 1999.
Aktivnosti orgnizacije su usmjerene na suzbijanje rodno zasnovanog nasilja i svih
oblika diskriminacije ena. One obuhvataju:
1.Servis za ene i djecu tve nasilja, koji ukljuuje:
- inicijalno savjetovanje
- smetaj u sklonitu
- psiholoko savjetovanje za ene koje se nalaze u sklonitu
- pravnu pomo
2. Javno zastupanje
Ova aktivnost predvia uticaj na unaprjeenje postojeih politika u oblasti nasilja
u porodici i nasilja nad enama i podizanje svijesti javnosti o fenomenu rodno
zasnovanog nasilja.
Sigurna enska kua prua aktivnu podrku i osnaivanju prava drugih
marginlizovnih grupa : Romkinja, LGBT populacije itd.
Nadleno lice:
Ljiljana Raievi, izvrna direktorka
Adresa:
Ivana Crnojevica 89 Podgorica
Telefon:
020 23 23 52
069 013 321
E-mail adresa:
shelter@t-com.me
Radno vrijeme:
09:00h - 16:00h
Dezurna linija 24h
Web sajt:
www.szk.me
194
CENTAR ZA ENSKA PRAVA

Misija i sve aktivnosti Centra za enska prava (CP) usmjerene su na suzbijanje
rodne diskriminacije poboljanje poloaja ena u Crnoj Gori i ostvarivanje principa
rodne ravnopravnosti u svim segmentima drutva.
Aktivnosti se realizuju se kroz dva programa:
1. Program javnog zastupanja, edukacije i monitoringa implementacije politika
u oblasti rodne ravnopravnosti i enskih prava
Kroz ovaj program realizovane su sledee aktivnosti:
Uee u istraivanju i izradi Studije o nasilju u porodici i nasilju nad enama
u Crnoj Gori (Na zahtjev UNDP i u saradnji sa CEED Konsaltinrgom i SOS
telefonom Niki)
Treninzi o nasilju u porodici i primjeni Protokola o postupanju institucija u
sluajevima nasilja u porodici.
Uee u kampanji 16 dana aktivizma protiv nasilja u porodici .
Uee u NVO Koaliciji za praenje poglavlja 23
Uee u NVO Koaliciji za izradu UPR izvjetaja
lanstvo u Komisiji za praenje Plana akcije za rodnu ravnopravnost 2013-2017
lanstvo u nacionalnom Savjetu za suzbijanje nasilja u porodici i nasilja nad
enama.
Uee u radu enskog parlamenta
Aktivnosti na izmjenama i dopunama zakona koji se odnose na poloaj ena i
zabranu diskriminacije
Javne debate, predavanja, panel diskusije
2. Program podrke (servisi) za ene rtve nasilja:
Inicijalno savjetovanje i podrka povjerljivog lica
Besplatna pravna pomo i pravno zastupanje
Psiholoko savjetovanje
Nadleno lice:
Maja Raievi, izvrna direktorka
Adresa:
Bokeka 20, Podgorica
Telefon:
020 664 193
E-mail adresa:
women.mne@gmail.com
Radno vrijeme:
09:00h - 16:00h
Web sajt:
U izradi
195
ENSKA ALIJANSA ZA RAZVOJ

NVO Zenska alijansa za razvoj od 2008. godine pruza besplatnu pravnu pomoc zenama
(djevojkama) koje smatraju da su diskriminisane po bilo kom osnovu.
Besplatna pravna pomoc obuhvata:
- informisanje,
- pravne savjete koje mogu dobiti sve korisnice ija su prava ugroena,
- pisanje tubi, albi i drugih podnesaka,
- advokatice Zenske alijanse u najdrastinijim sluajevima besplatno zastupaju ene
rtve diskriminacije/ nasilja pred sudom.
Takodje, zbog naih korisnica prisustvujemo javnim sasluanjima, procesima
i suenjima kako bi utvrdili njihovu usaglaenost sa nacionalnim i meunarodnim
obavezama iz oblasti ljudskih prava.
Nadleno lice:
Stana Scepanovic, izvrna direktorka
Adresa:
Jola Piletica br. 1, Niksic
Telefon:
040/244 504, 078/106 256
E-mail adresa:
womenalliance@gmail.com
Radno vrijeme:
ponedeljak -petak od 10 do 16 h
Web sajt:
www. zenska-alijansa.com
196
SOS TELEFON NIKI

SOS telefon Niksic je osnovan sa ciljem da organizovano djeluje protiv nasilja i
diskriminacija nad zenama i djecom.
Misija organizacije je - SOS telefon Niki pomae pozitivnom razvoju i primjeni
kapaciteta i potencijala ena i djece u porodici i drutvu, kroz unapreenje i zatitu
enskih i djeijih prava, da bi, kao ravnopravne, gradile posveenu, odgovornu i
otvorenu zajednicu.
Naa vizija je : Mi sanjamo svijet u kome sve ene i sva djeca ive u miru i
dostojanstvu.
U skladu sa nasom vizijom I misijom strateski planiramo ciljeve I aktivnosti na
suzbijanju nasilja I diskriminacije nada zenama I djecom kroz dvije programska
oblasti:
1. Programa zastite zena i djece od muskog nasilja
2. Program za socio-ekonomsko osnazivanje zena
Neki do najzanacajnih rezultata u korist drustveno marginaliyovanih grupa zena su:
2004 SOS pomogao osnivanje prve zenske romske NVO Centar za romske
inicijative , za pomoc zenama rromske I egipcanske populacije ;
2006 uspostavljena zenska NVO Tera , za pomoc zenama sa sela ;
2009 SOS Niksic postao licencirani organizator obrazovanja za odrasle za
zapostavljene grupe zena , po Rjesenju Ministrstava prosvjete I nauke ;
2009 uspostavljena romska zenska zanatska zadruga Rukatnice
Nadleno lice:
Natasa Medjedovic- izvrna koordinatorka
Adresa:
Vuka Karadzica 97, 81400 Niksic
Telefon:
040 21 30 86
E-mail adresa:
sos@sosnk.org
Radno vrijeme:
09.00h-17.00h, svakog radnog dana
Web sajt:
www.sosnk.org
197
R.br.
CENTRI ZA SOCIJALNI RAD:

Podgorica ( jucsr@t-com.me )
ul. IV proleterske br. 18
1.
Nada Ljesar rukovodilac

Milanka Simovi - rukovodilac
Duko epanovi - rukovodilac
Niki ( csrniksic@t-com.me )
ul. Njegoeva br. 10
Radmila Markovi direktorica
avnik
Pluine
Pljevlja ( csrpv@t-com.me )
ul. Vuka Karadia br. 42
abljak
4.
Bijelo Polje ( csrbp@t-com.me )

ul. Trova bb
Mojkovac
5.
Bar ( csrbar@t-com.me )
ul. Bulevar revolucije bb
Ulcinj ( csrul@t-com.me )
6.
198
Vesna Stojanovi direktorica
Cetinje
Danilovgrad
Kolain
2.
3.
Direktori i rukovodioci slubi:
Berane ( cen.soc.rad@t-com.me )
ul. 29. novembra br. 1
Andrijevica
7.
Kotor ( czsrkotor@t-com.me )
Gurdi bb
Tivat
Budva
8.
Roaje ( csr-rozaje@t-com.me )
ul.30. septembra br. 6
9.
Plav ( centarsocradplav@t-com.me )
ul. arijska bb
10.
Herceg Novi ( csrhn@t-com.me )

ul. Put partizanskih majki br. 4
Nada Kotlica - rukovodilac

Nenad Blagojevi - rukovodilac
Juso Ajanovi direktor
rukovodilac
Zlata Luka direktorica
Sreten Pejovi - rukovodilac
Slobodan onovi direktor
Meto Duraku - rukovodilac
Sava Arsovi direktor
Mirjana Marijanovi - rukovodilac
Kristina Petrovi VD direktora
Momilo Sekulovi - rukovodilac
Saka Jovanovi - rukovodilac
Mahmut Kala direktor
Branka Djuki direktorica
Vukica Novakovi direktorica
Mob. tel.
Fiksni telefoni:
067 619 795

067 271 949
020 230 - 563 , 230 - 570
067 583 065

067 279 809
068 008 678
041 231- 890

020 812 - 584
020 865 - 645, 864 - 645
069 240 757
040 215 - 207, 215 - 192 , 220 - 034
069 343 063

067 277 409
040 266 - 142

040 271 - 144
067 415 266
052 301- 264, 301 - 265

052 360 - 150
069 412 892

069 384 506
069 494 657
069 030 719
067 288 155
067 314 072
067 411 760
067 623 670
067 510 535
067 279 899
050 432 - 024, 431 - 481

050 472 - 101
030 303 - 492, 313 - 336, fax 303 - 493
030 412 - 205, 412 - 094, 401- 548
051 230 -128, 234 - 966, fax 230 - 129
051 230 - 920 , fax 230 - 921
032 322- 622, 322 - 624, 304 -740
069 406 990

069 402 819
032 674 - 646

033 452 - 887
067 414 579
051 271- 009, 270-174, 270-175, 270-176
067 563 299

067 234 338
051 255 - 075 , fax 251 - 450
067 318 084
031 321 - 187, 322-293, 322 - 578

199
R.
br.
USTANOVE SOCIJALNE I
DJEIJE ZATITE
Direktori:
1.
Centar za djecu i mlade Ljubovi Podgorica

( zavodpodljubovic@t-com.me )
adresa:Podljubovi bb P.F. 51
web sajt: http://centarljubovic.me
Dragan Pajovi
Milorad - Gero
eki
pomonik
direktora
2.
Resursni centar za sluh i govor Kotor

Dr. Peruta Ivanovi
surdomonte@t-com.me
Web sajt: www.
resursnicentarzasluhigovor.me
Boro
Kaelan
3.
Djeji dom Mladost - Bijela

( djecji.dom@t-com.me )
web sajt. http://www.dombijela.me/
4.
JU Resursni centar za djecu i osobe sa

intelektualnim smetnjama i autizmom
,,1.jun,,- Podgorica
(centar1.jun@t-com.me )
Mob.tel.
069 027 446
069 637 438
Fiksni telefon
020
662 - 410,
663 - 105
069 031 454
032
325 - 996,
304 - 288
Borislav
ukanovi
069 013 024
031
671 - 042,
671 - 043,
671 - 033
eljko
Darmanovi
068 271 799
020
640 136,
643 - 326
067 258 075

069 271 978
020
262 - 259,
262 - 258
069 962 790

0679155 276
020
640 - 408,
643 - 076
adresa:ul.Princeze Ksenije broj 8 - PG

Web sajt: www.centar1jun.me
5.
JU Zavod Komanski most

Podgorica (zavod@t-com.me )
web sajt: http://www.juzkomanskimost.
me/ adresa:Gornja gorica bb
6.
JU Resursni centar za djecu i mlade

Podgorica - Podgorica
( juzinv@t-com.me )
Web sajt: www.resursnicentarpg.me
adresa: Princeze Ksenije 6
7.
JU Dom starih Grabovac - Risan

( grabovac@t-com.me )
web sajt: http://www.domstarihrisan.me/
Zoran
Vukievi
069 305 070
032
371 - 500,
371 - 100
fax 371 - 411
8.
JU Loven - Beii - Cetinje

( odmaraliste@t-com.me )
web sajt: http://www.ivanovkonak.com/
Sreten
Mrvaljevi
069 027 052
041
233 - 700
9.
JU Dom starih Bijelo Polje

( domstarihbp@t-com.me )
Web sajt: http://www.domstarihbp.me
Adresa: Medanovii b.b. Bijelo Polje
067 276 031
050
486 - 336,
486 - 335
200
Vaselj
Duaj
Zoran
Bokovi
Admir
Mustajbai
VD
JU Dnevni centar za djecu sa smet-njama

u razvoju TISA- Bijelo Polje
Adresa: Medanovii b.b. Bijelo Polje
E-mail: dctisa@t-com.me
Web sajt: www.dnevnicentartisa.me
Saida iki
direktorica
JU Dnevni centar za djecu sa smetnjama

u razvoju Niki
Adresa: ul. VI Crnogorske b.b.- Niki
E-mail: dnevnicentarnk@t-com.me
Sajt : http://www.dnevnicentarnk.me/
Radojka
Koprivica
direktorica
12
JU Dnevni centar za djecu i omladinu sa

smetnjama i tekoama u razvoju Pljevlja
Adresa: Ul. Voja enisijevia br.14 - Pljevlja
E-mail: dcpljevlja@t-com.me
Sajt : http://www.dnevnicentarpv.me
Svetlana
Dujovi
direktorica
13.
JU Dnevni centar za djecu sa smetnjama i

tekoama u razvoju Herceg Novi
Adresa: Ul. Sava Ilia broj 52 - Igalo
E-mail: dnevnicentarigalo@t-com.me
Web sajt: www.dnevnicentarhn.org
Dragica
Kosi
direktorica
14.
JU Dnevni Centar za djecu i omladinu sa

smetnjama u razvoju LIPA Plav
Adresa: Korita b.b. - Plav
E-mail: lipaplav@t-com.me
Sulejman
abovi
direktor
15.
JU Dnevni centar za djecu i omladinu

sa smetnjama i tekoama u razvoju
SIRENA Ulcinj
Adresa: Bulevar era Kastriota
Skenderbega b.b. - Ulcinj
Bilal Alaj
direktor
16.
JU Dnevni Centar za djecu i omladinu sa

smetnjama u razvoju Berane
17
JU Centar za podrku djeci i porodici Bijelo Polje

Adresa: Ul. Slobode b.b.
Web sajt: www.djecabp.me
E-mail: czpdip@gmail.com , czpdip@live com
18.
JU za smjetaj, rehabilitaciju i
resocijalizaciju korisnika psihoaktivnih
supstanci -Podgorica
E-mail: jukakarickagora@t-com.me
Web site: www.old.podgorica.me/Kgora/
kakaricka/index.html
Adresa: Kakaricka Gora bb
10.
11.
069 334 668

050 486 - 248
067 219 424
069 495 505

040 244 - 420
067 741 540
069 227 029
068 543 669

069 649 006
068 871 817
052 /
321 - 360
031 /
331 243
051/
250 - 164
069 079 452
Rada eri
direktor
Tel/fax +382
50 433 - 651
i 451 - 555
Aleksandar
Radinovidirektor
020/611-847
Faks:
020/ 611-534
201
ZAVOD ZA ZAPOLJAVANJE
Biro rada Bar
Biro rada Berane
Bulevar 24. novembra H-14,

tel. 030/313-048
29. novembra 54,

tel. 051/233-332
Biro rada Bijelo Polje
Biro rada Herceg Novi
Tomaa iia bb,

tel. 050/432-422
Partizanskih majki 4,
tel. 031/324-059
Biro rada Niki
Biro rada Pljevlja
Lazara Soice 4,
tel. 040/214-161
Tanasija Pejatovia 2,
tel. 052/356-742
Biro rada Podgorica
Direkcija
Novaka Miloeva 6/1,

tel. 020/406-800
Bulevar revolucije 3,
tel. 020/405-272
Kancelarija Andrijevica
Kancelarija Budva
Branka Deletia bb,

tel. 051/230-660
Mediteranska 23,
tel. 030/402-556
Kancelarija Cetinje
Kancelarija Danilovgrad
Bajova 2,
tel. 041/236-064
Baja Sekulia bb,

tel. 020/812-672
Kancelarija Kolain
Kancelarija Kotor
Trg Vukmana Kruia,

tel. 020/860-030
kaljari bb-zgrada Obnove,

tel. 032/325-732
Kancelarija Mojkovac
Kancelarija Plav
Filipa oria bb,

tel. 050/470-051
tel. 051/255-061
202
Kancelarija Pluine
Kancelarija Roaje
Dom kulture,
tel. 040/271-295
30. septembra bb,

tel. 051/271-343
Kancelarija avnik
Kancelarija Tivat
tel. 040/266-400
Soliter (p+5),
tel, 032/674-585
Kancelarija Ulcinj
Kancelarija abljak
Bulevar Marala Tita,

tel. 030/412-213
Trg durmitorskih ratnika,

tel. 052/360-030
Sektor za ekonomske poslove
Sektor za informatiku
Ivana Vujoevia 10,

tel. 020/248-034
Ivana Vujoevia 10,

tel. 020/405-213
Sektor za istraivanje,
razvoj i planiranje
Sektor za pravne i opte poslove
tel. 020/405-273
tel. 020/405-271
Sektor za zapoljavanje
Ivana Vujoevia 10,
tel. 020/405-201
203
3. Institucije, organizacije i nezavisna tela u Srbiji

VLADA REPUBLIKE SRBIJE
KANCELARIJA ZA LJUDSKA I MANJINSKA PRAVA
Kancelarija vri strune poslove za potrebe Vlade i nadlenih ministarstava koji se odnose na: zatitu i unapreenje ljudskih i manjinskih prava; praenje usaglaenosti domaih
propisa sa meunarodnim ugovorima i drugim meunarodnopravnim aktima o ljudskim
i manjinskim pravima i iniciranje izmena domaih propisa; opta pitanja poloaja pripadnika nacionalnih manjina; praenje poloaja pripadnika nacionalnih manjina koje ive na
teritoriji Republike Srbije i ostvarivanja manjinskih prava; ostvarivanje veza nacionalnih
manjina sa matinim dravama.
Kancelarija koordinira pripremu dravnih izvetaja o sprovoenju 8 osnovnih meunarodnih ugovora iz oblasti ljudskih prava koje je Republika Srbija ratifikovala. Kancelarija takoe priprema dravne izvetaje o sprovoenju Evropske povelje o regionalnim ili
manjinskim jezicima i Okvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina Saveta Evrope.
Aktivnosti Kancelarije realizuju se kroz dve osnovne grupe poslova: Praenje i unapreenje stanja ljudskih prava u Srbiji Praenje i unapreenje poloaja nacionalnih manjina
Nadleno lice:
Suzana Paunovi, direktorka Kancelarije za ljudska i

manjinska prava
Adresa:
Bulevar Mihajla Pupina 2, 11070 Novi Beograd
Telefon:
+ 381 011/2142974 ; +381 011/3112510; +381

011/3112405
E-mail adresa:
director@ljudskaprava.gov.rs; suzana.paunovic@
ljudskaprava.gov.rs
Radno vreme:
9:00 17:00h
Web sajt:
http://www.ljudskaprava.gov.rs/
204
MINISTARSTVO PRAVDE I DRAVNE UPRAVE

Delokrug Ministarstva pravde i dravne uprave utvren je u lanu 10. Zakona o ministarstvima i obuhvata poslove dravne uprave koji se odnose na:
krivino zakonodavstvo i zakonodavstvo o privrednim prestupima i prekrajima;

obligacione odnose; nasleivanje; postupak pred sudovima, izuzev steajnog postupka; organizaciju i rad pravosudnih organa; pravosudni ispit;
izvrenje krivinih sankcija; rehabilitaciju, amnestiju i pomilovanje; izruenje; prikupljanje podataka o izvrenim krivinim delima protiv ovenosti i drugih dobara
zatienih meunarodnim pravom; donoenje reenja o predaji okrivljenih lica Meunarodnom tribunalu za krivino gonjenje lica odgovornih za teka krenja meunarodnog humanitarnog prava poinjena na teritoriji bive Jugoslavije od 1991.
godine i Meunarodnom krivinom sudu, a na osnovu pravnosnanih i izvrnih
sudskih odluka;
sprovoenje programa zatite uesnika u krivinom postupku; advokaturu i druge
pravosudne profesije; sudsku strau; statistiku i analitiku rada pravosudnih organa; meunarodnu pravnu pomo; upravljanje oduzetom imovinom proisteklom iz
krivinog dela;
struno usavravanje nosilaca pravosudnih funkcija i javnih belenika; sudske vetake, prevodioce i tumae;
stvaranje uslova za pristup i realizaciju projekata iz delokruga tog ministarstva koji
se finansiraju iz sredstava pretpristupnih fondova Evropske unije, donacija i drugih
oblika razvojne pomoi;
zastupanje Republike Srbije pred Evropskim sudom za ljudska prava i staranje
o objavljivanju presuda tog suda koje se odnose na Republiku Srbiju i praenje
njihovog izvrenja; pripremu propisa o postupku pred Ustavnim sudom i pravnom
dejstvu odluka Ustavnog suda;
pripremu propisa o zatiti podataka o linosti i tajnosti podataka; nadzor nad primenom propisa koji ureuju tajnost podataka;
sistem dravne uprave i organizaciju i rad ministarstava i posebnih organizacija;
Zatitnika graana; upravnu inspekciju; upravni postupak i upravni spor; izbore
za republike organe; radne odnose u dravnim organima; struno usavravanje
zaposlenih u dravnim organima;
matine knjige; slubenu upotrebu jezika i pisma; peate, politiko i drugo organizovanje, izuzev sindikalnog organizovanja; neposredno izjanjavanje graana;
jedinstveni biraki spisak; voenje registra politikih stranaka;
voenje registra crkava i verskih zajednica; voenje registra nacionalnih saveta
nacionalnih manjina; izbor nacionalnih saveta nacionalnih manjina; pripremu propisa o crkvama i verskim zajednicama; pripremu propisa o ljudskim i manjinskim
pravima, kao i druge poslove odreene zakonom.
205
Nadleno lice:
Nikola Selakovi, ministar pravde i dravne uprave

u Vladi Republike Srbije
Adresa:
Beograd, Nemanjina broj 22-26
Telefon:
011/3622-559; 011/3612-458; 011/3616-548;

011/3616-549;
E-mail adresa:
kabinet@mpravde.gov.rs
Radno vreme:
08:30-16:30
Web sajt:
http://www.mpravde.gov.rs/
206
MINISTARSTVO RADA, ZAPOLJAVANJA I

SOCIJALNE POLITIKE
Ministarstvo rada, zapoljavanja i socijalne politike obavlja poslove dravne uprave koji
se odnose na: sistem u oblasti radnih odnosa i prava iz rada u svim oblicima rada izuzev
u dravnim organima; zarade i ostala primanja iz radnog odnosa, plate u javnom sektoru,
izuzev u dravnim organima i poslova koje obavlja ministarstvo nadleno za poslove
finansija; bezbednost i zdravlje na radu; inspekcijski nadzor iz oblasti radnih odnosa i
bezbednosti i zdravlja na radu; sindikalno organizovanje; trajk; ostvarivanje prava iz
radnog odnosa radnika privremeno zaposlenih u inostranstvu; zatitu graana zaposlenih
u inostranstvu; zakljuivanje sporazuma o upuivanju zaposlenih na rad u inostranstvo
i upuivanje zaposlenih na privremeni rad u inostranstvo; evidencije u oblasti rada; saradnju sa meunarodnim organizacijama u oblasti rada i zapoljavanja; meunarodne
konvencije u oblasti rada, bezbednosti i zdravlja na radu; antidiskriminacionu politiku;
sistem socijalne zatite; sistem porodinopravne zatite; brak; ravnopravnost polova; populacionu politiku; planiranje porodice, porodicu i decu; ostvarivanje prava i integraciju
izbeglih i raseljenih lica, povratnika po osnovu sporazuma o readmisiji, romskog stanovnitva i drugih socijalno ugroenih grupa; sistem penzijskog i invalidskog osiguranja;
nadzor nad radom Centralnog registra obaveznog socijalnog osiguranja; socijalno osiguranje i zatitu vojnih osiguranika; uestvovanje u pripremi, zakljuivanje i primenu meunarodnih ugovora o socijalnom osiguranju; borako-invalidsku zatitu, zatitu civilnih invalida rata i lanova porodica lica na obaveznoj vojnoj slubi; negovanje tradicija
oslobodilakih ratova Srbije; zatitu spomenika i spomen obeleja oslobodilakih ratova
Srbije, vojnih grobova i grobalja boraca u zemlji i inostranstvu; borako-invalidske i
invalidske organizacije i udruenja, kao i druge poslove odreene zakonom.
Nadleno lice:
Jovan Krkobabi, potpredsednik Vlade i ministar rada,

zapoljavanja i socijalne politike
Adresa:
Nemanjina 22-26, Beograd
Telefon:
+ 381 011/3038661
E-mail adresa:
Postoji veliki broj e-mail adresa, te je s toga

preporuljivo prethodno otii na internet stranicu
Radno vreme:
09-15h
Web sajt:
http://www.minrzs.gov.rs
207
ZATITNIK GRAANA- OMBUDSMAN

Zatitnik graana je inokosni dravni organ koji titi i unapreuje ostvarivanje prava
graana kontroliui da li organi i organizacije koje obavljaju javna ovlaenja svoj
posao rade zakonito i pravilno. Pored kontrole formalnog potovanja zakona Zatitnik
graana s posebnom panjom ispituje etinost, savesnost, nepristrasnost, strunost,
svrsishodnost, delotvornost, potovanje dostojanstva stranke i ostale osobine koje
treba da karakteriu upravu, a koje graani s punim pravom oekuju od onih koje kao
poreski obveznici plaaju.
Zatitniku graana moe se, pritubom ili u neposrednom razgovoru, obratiti svako
(dravljani Srbije, stranci, apatridi, izbeglice, raseljena lica, udruenja, pravna
lica...) ko smatra da organi uprave nekorektno primenjuju (ili ne primenjuju) propise
Republike Srbije na njegovu tetu. Pre podnoenja pritube podnosilac je duan da
svoja prava pokua da zatiti u odgovarajuem pravnom postupku.
Kancelarija Ombudsmana posebnu panju pridaje:
- zatiti prava pripadnika nacionalnih manjina
- provoenju rodne ravnopravnosti
- zatiti osoba sa invaliditetom
Nadleno lice:
Saa Jankovi, Ombudsman
Adresa:
Deligradska 16, Beograd
Telefon:
+381 011/2068100
E-mail adresa:
zastitnik@zastitnik.rs
Radno vreme:
8:30-16:30h
Web sajt:
http://www.ombudsman.rs
208
AUTONOMNA POKRAJINA VOJVODINA

POKRAJINSKI SEKRETARIJAT ZA OBRAZOVANJE,
UPRAVU I NACIONALNE ZAJEDNICE
U delokrug Sektora za nacionalne zajednice spadaju pitanja iz oblasti ostvarivanja prava
nacionalnih zajednica, odnosa sa crkvama i verskim zajednicama, kao i prevodilaki
poslovi na i sa stranih jezika i jezika nacionalnih zajednica koji su u slubenoj upotrebi
u radu pokrajinskih organa.
U ovom sektoru se obavljaju poslovi u oblasti ostvarivanja, zatite i unapreenja ljudskih
i manjinskih prava u Pokrajini; pripreme i sprovoenja projekata u oblasti kulture, obrazovanja, informisanja, slubene upotrebe jezika i pisama, odravanja meuregionalnih
veza, ouvanja i negovanja meunacionalne tolerancije i drugi poslovi od znaaja za ostvarivanje prava nacionalnih zajednica. Ostvaruje se saradnja i prua pomo udruenjima
graana, pripadnika manjinskih nacionalnih zajednica i drugim udruenjima graana
iji su projekti usmereni na ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava i na ouvanje i
negovanje meunacionalne tolerancije. Prati se rad i ostvaruje saradnja sa nacionalnim
savetima nacionalnih zajednica, saradnja sa naunim i drugim institucijama koje se bave
izuavanjem i praenjem ostvarivanja ljudskih i manjinskih prava, kao i saradnja sa organima nadlenim za oblast ljudskih i manjinskih prava, organima pokrajinske uprave i
organima jedinica lokalne samouprave pri vrenju poslova iz delokruga Sektora.
U sektoru se prati i sagledava stanje u oblasti crkava, vera i verskih zajednica, predlau
mere za unapreenje stanja u ovoj oblasti i ostvaruje se saradnja sa predstavnicima
crkava i verskih zajednica koje deluju na teritoriji Pokrajine.
Nadleno lice:
Andor Deli, Pokrajinski sekretar
Adresa:
Bulevar Mihajla Pupina 16, Novi Sad
Telefon:
+381 021/4874213
E-mail adresa:
ounz@vojvodina.gov.rs
Radno vreme:
08:00-16:00h
Web sajt:
http://www.puma.vojvodina.gov.rs
209
POKRAJINSKI SEKRETARIJAT ZA PRIVREDU,

ZAPOLJAVANJE I RAVNOPRAVNOST POLOVA
U SEKTORU ZA RAVNOPRAVNOST POLOVA obavljaju se poslovi koji se odnose
na pripremanje analitikih i drugih materijala u vezi sa primenom propisa iz oblasti
ravnopravnosti polova za Skuptinu i Pokrajinsku vladu; aktivnosti za unapreenje
oblasti ravnopravnosti polova u Pokrajini; promociju principa jednakih mogunosti
za ene i mukarce; praenje stanja i predlaganje mera za unapreenje poloaja ena
i ostvarivanja politike jednakih mogunosti u Pokrajini; praenje primene ratifikovanih konvencija i preporuka meunarodnih organizacija u ovoj oblasti; ostvarivanje saradnje sa nevladinim organizacijama, sindikatima i drugim asocijacijama i medijima;
uestvovanje u radu radnih tela Skuptine, Pokrajinske vlade i lokalnih samouprava
u oblasti ravnopravnosti polova; koordinaciju donoenja i izmena zakonskih propisa
i drugih akata u oblasti ravnopravnosti polova; predlaganje i sprovoenje mera afirmativne akcije u cilju poboljanja ekonomskog i drutvenog poloaja ena, naroito
ranjivih grupa ena, kao i eliminacije nasilja nad enama i nasilja u porodici i drugi
poslovi po nalogu Sekretara.
U Sektoru za ravnopravnost polova obavljaju se poslovi praenja rada saveta, komisija
i drugih radnih tela Sekretarijata i saradnja sa republikim i pokrajinskim organima
uprave i organima jedinica lokalne samuprave iz oblasti ravnopravnosti polova i drugi
poslovi po nalogu Sekretara.
Sektor obavlja aktivnosti ka integrisanju principa rodne ravnopravnosti u sve oblasti rada
pokrajinskih organa i prua im potrebnu strunu podrku. U Sektoru se kao povereni posao
obavlja nadzor nad primenom Zakona o ravnopravnosti polova na teritoriji Pokrajine.
Nadleno lice:
Miroslav Vasin, Pokrajinski sekretar

Juhas Balint, Zamenik Pokrajinskog sekretara
Adresa:
Telefon:
+381 021/4874300
E-mail adresa:
juhas.balint@vojvodina.gov.rs
Radno vreme:
Web sajt:
210
http://www.spriv.vojvodina.gov.rs/
POVERENIK ZA ZATITU RAVNOPRAVNOSTI

Poverenik za zatitu ravnopravnosti je nezavisan, samostalan i specijalizovan dravni
organ formiran na osnovu Zakona o zabrani diskriminacije iz 2009. godine.
Poverenik za zatitu ravnopravnosti ovlaen je da sprovodi postupak po pritubama
u sluajevima diskriminacije osoba ili grupe osoba koje povezuje isto lino svojstvo.
Poverenik je nadlean da prima i razmatra pritube zbog diskriminacije, daje miljenja
i preporuke u konkretnim sluajevima diskriminacije i izrie zakonom utvrene mere.
Pored toga, Poverenik je duan da podnosiocu pritube prui informacije o njegovom pravu i mogunosti pokretanja sudskog ili drugog postupka zatite, ukljuujui
i postupak mirenja, kao i da podnosi tube za zatitu od diskriminacije, uz saglasnost
diskriminisane osobe.
Poverenik je, takoe, nadlean da podnosi prekrajne prijave zbog akata diskriminacije inkriminisanih antidiskriminacionim propisima.
Poverenik je ovlaen da upozorava javnost na najee, tipine i teke sluajeve diskriminacije, da prati sprovoenje zakona i drugih propisa, inicira donoenje ili izmenu propisa radi sprovoenja i unapreivanja zatite od diskriminacije i daje miljenje o
odredbama nacrta zakona i drugih propisa koji se tiu zabrane diskriminacije, kao i da
preporuuje organima javne vlasti i drugim licima mere za ostvarivanje ravnopravnosti.
Jedan deo nadlenosti Poverenika odnosi se na praenje stanja u oblasti zatite ravnopravnosti, o emu Poverenik podnosi godinji izvetaj Narodnoj skuptini.
U svom delovanju Poverenik je duan da uspostavlja i odrava saradnju sa organima
nadlenim za ostvarivanje ravnopravnosti i zatitu ljudskih prava na teritoriji autonomne pokrajine i lokalne samouprave.
Nadlenost Poverenika je ureena Zakonom o zabrani diskriminacije.
Nadleno lice:
Nevena Petrui, Poverenica za zatitu ravnopravnosti
Adresa:
Beogradska 70, Beograd
Telefon:
+381 011/2438020
E-mail adresa:
poverenik@ravnopravnost.gov.rs
Radno vreme:
08:30-16:30h
Web sajt:
http://www.ravnopravnost.gov.rs
211
POKRAJINSKI OMBUDSMAN (AP VOJVODINA)

Pokrajinski ombudsman je nezavisan i samostalan organ koji se stara se o zatiti i
unapreenju ljudskih prava i sloboda svakog, zajemenih Ustavom, meunarodnim
ugovorima o ljudskim pravima, opteprihvaenim pravilima meunarodnog prava,
zakonom i propisima Autonomne Pokrajine Vojvodine. titi ljudska prava i slobode
od povreda koje bi u svom radu mogli uiniti pokrajinska i optinske uprave i organizacije i javne slube, koje vre upravna i javna ovlaenja, a iji je osniva Pokrajina
ili optina.
Na osnovu Pokrajinske skuptinske odluke o pokrajinskom ombudsmanu, pokrajinski
ombudsman ima pet zamenika, od kojih su tri specijalizovana i to za oblasti zatite
prava nacionalnih manjina, zatite prava deteta i ravnopravnost polova.
U cilju zatite ljudskih prava Pokrajinski ombudsman prima i ispituje predstavke koje
se odnose na povredu ljudskih prava, nadzire primenu propisa, kontrolie zakonitost,
celishodnost i efikasnost postupanja organa uprave i istrauje njihov rad. Pored toga,
prati primenu meunarodnih standarda iz oblasti ljudskih prava, prikuplja informacije
o primeni zakona i drugih propisa iz oblasti ljudskih prava, sastavlja godinji izvetaj
o ostvarivanju ljudskih prava, obavetava nadlene organe i iru javnost o krenju ljudskih prava, inicira pokretanje krivinih, disciplinskih i drugih postupaka kod nadlenih
organa u sluaju krenja ljudskih prava itd.
Osnovni principi delovanja ombudsmana su zakonitost, nepristrasnost, nezavisnost i
pravinost.
Nadleno lice:
Aniko Mukinja Heinrich, pokrajinski ombudsman

Eva Vukainovi, zamenica za zatitu prava
nacionalnih manjina
Danica Todorov Jaarevi, zamenica za
ravnopravnost polova
Adresa:
Telefon:
+381 021/4874144
E-mail adresa:
office@ombudsmanapv.org
Radno vreme:
09-16h
Web sajt:
http://www.ombudsmanapv.org
212
NARODNA SKUPTINA REPUBLIKE SRBIJE

ODBOR ZA LJUDSKA I MANJINSKA PRAVA I
RAVNOPRAVNOST POLOVA
Odbor za ljudska i manjinska prava i ravnopravnost polova, razmatra predlog zakona i
drugog opteg akta i druga pitanja iz oblasti:
- ostvarivanja i zatite ljudskih prava i sloboda i prava deteta;
- sprovoenja potvrenih meunarodnih ugovora koji ureuju zatitu ljudskih prava;
- ostvarivanja slobode veroispovesti;
- poloaja crkava i verskih zajednica;
- ostvarivanja prava nacionalnih manjina i meunacionalnih odnosa u Republici Srbiji.
Odbor sarauje sa nacionalnim savetima nacionalnih manjina.Odbor razmatra predlog
zakona i drugog opteg akta sa stanovita unapreivanja i postizanja ravnopravnosti
(rodne jednakosti) polova, sagledava stanje voenja politike, izvravanje zakona i drugih optih akata od strane Vlade i drugih organa i funkcionera odgovornih Narodnoj
skuptini, sa stanovita potovanja ravnopravnosti polova.
Odbor obavlja i druge poslove, u skladu sa zakonom i poslovnikom. Odbor ima 17
lanova.
Nadleno lice:
Meho Omerovi, narodni poslanik, Predsednik Odbora
Adresa:
Narodna skuptina Republike Srbije ,

Trg Nikole Paia 13, Beograd
Telefon:
E-mail adresa:
http://www.parlament.gov.rs/narodna-skupstina-/
kontakt.939.html
Kontakt sa Odborom moe se ostvariti putem ovog linka,
slanjem upita, odnosno zahteva.
Radno vreme:
Web sajt:
http://www.parlament.gov.rs
213
UPRAVA ZA RODNU RAVNOPRAVNOST

Uprava za rodnu ravnopravnost je prvi izvrni mehanizam Vlade RS nadlean poslove ostvarivanja i unapreivanja rodne ravnopravnosti. Uprava je osnovana 2007.
godine kao Sektor za rodnu ravnopravnost u okviru Ministarstva rada i socijalne politike, da bi 2008. godine prerasla u Upravu za rodnu ravnopravnost u sastavu istog
Ministarstva.
Uprava obavlja poslove koji se odnose na:
-analizu stanja i predlaganje mera u oblasti unapreenja rodne ravnopravnosti;
-izradu i sprovoenje Nacionalne strategije za poboljanje poloaja ena i unapreenje rodne ravnopravnosti;
-izradu nacrta zakona i drugih propisa u ovoj oblasti;
-saradnju sa drugim dravnim organima, organima autonomnih pokrajina i organima
jedinica -lokalne samouprave u ovoj oblasti;
-meunarodnu saradnja;
-koordinaciju rada i pruanje strune i administrativno-tehnike podrke Savetu za
ravnopravnost polova;
-poboljanje poloaja ena i promociju rodne ravnopravnosti i politike jednakih mogunosti;
-integrisanje principa rodne ravnopravnosti u svim oblastima delovanja institucija
sistema;
-sprovoenje preporuka Komiteta UN o eliminaciji diskriminacije ena, kao i druge
poslove u skladu sa zakonom.
Prioriteti u radu Uprave su u skladu sa est prioritetnih oblasti Nacionalne strategije
za poboljanje poloaja ena i unapreivanje rodne ravnopravnosti i Akcionog plana za njeno sprovoenje.
Nadleno lice:
Natalija Miunovi, direktorka
Adresa:
Terazije 41/III
Telefon:
+381 011/3345665
E-mail adresa:
rodna.ravnopravnost@minrzs.gov.rs
Radno vreme:
Web sajt:
214
http://www.gendernet.rs
BEOGRADSKI CENTAR ZA LJUDSKA PRAVA

Beogradski centar za ljudska prava je nestranako, nepolitiko i neprofitno udruenje
graana zainteresovanih za unapreenje teorije i prakse ljudskih prava. Za Beogradski
centar su vezani ljudi razliitih profesija i profila pravnici i advokati, sociolozi, ekonomisti, knjievnici, profesori, studenti i poslovni ljudi. Svi oni svojim znanjem i entuzijazmom doprinose ostvarivanju ciljeva kojima Centar tei.
Beogradski centar je osnovan 1995. godine i od tada do danas prerastao je u jednu od
najznaajnijih nevladinih organizacija u Srbiji.
Unapreenje znanja u oblasti ljudskih prava i humanitarnog prava, razvoj demokratije,
uspostavljanje pravne drave i graanskog drutva u Srbiji i u ostalim dravama nastalim
na prelazu iz autokratije u demokratiju osnovni su ciljevi Beogradskog centra. Centar je
tokom svoga postojanja nastojao da podigne svest graana o znaaju i dometima ideje
ljudskih prava i individulanih sloboda i stvori klimu za njihovo puno uvaavanje.
Nakon petnaest godina svog postojanja Beogradski centar je postao obrazovni centar
za ljudska prava. Svake godine organizuju se kole ljudskih prava koje su prilagoene
razliitim profilima polaznika studentima i srednjokolcima, diplomiranim pravnicima
i advokatima, sudijama, policajcima i politikolozima. Pored kola, Centar organizuje i
brojne seminare i predavanja.
Centar posebnu panju poklanja svojoj izdavakoj delatnosti. Brojne publikacije do sada
su bile napisane, pripremljene i odtampane u Centrovoj produkciji, a meu njima se
nalaze ak i univerzitetski udbenici.
Nadleno lice:
Vesna Petrovi, lanica Upravnog odbora Centra
Adresa:
Beogradska 54, Beograd
Telefon:
+381 011/3085328
E-mail adresa:
bgcentar@bgcentar.org.rs
Radno vreme:
09:00-16h
Web sajt:
http://www.bgcentar.org.rs
215
NACIONALNA ORGANIZACIJA OSOBA SA INVALIDITETOM

Nacionalna organizaciju osoba sa invaliditetom, skraeno NOOIS, je krovna organizacija koja predstvalja unjedinjeni invalidski pokret Srbije, a osnovana je 22. juna
2007. kao dobrovoljna, socijalno-humanitarna, nestranaka, nevladina i nedobitna organizacija, odnosno kao savez udruenja gradjana. Njenim osnivanjem je Zajednica
invalidskih organizacija Srbije, kao neformalna mrea republikih invalidskih organizacija koja je postojala dugi niz godina pre toga, prerasla u NOOIS, kao formalnu
mreu sa pravnim statusom, slinu mnogima u Evropi.
NOOIS je osnovana sa ciljem da predstavlja ujedinjeni pokret osoba sa invaliditetom
Srbije, govori u ime veine osoba sa invaliditetom i ini najvaniju politiku snagu u
zastupanju njihovih zajednikih interesa i potreba.
Uloga Nacionalne organizacije nije da zameni pojedinane / specifine organizacije
osoba sa invaliditetom, ve da se usredsredi na zajednike akcije, inicijative i pitanja
od opteg interesa.
Nacionalna organizacija osoba sa invaliditetom Srbije predstavlja:
- savez organizacija osoba sa pojedinanim vrstama invaliditeta tzv. tradicionalne organizacije),
- organizacije zakonskih zastupnika osoba sa invaliditetom i
- interesnih organizacija koje okupljaju osobe sa razliitim oblicima invaliditeta (cross-disability)
Nacionalna organizacija je osnovana na neodreeno vreme, a radi ostvarivanja ciljeva
utvrenih Statutom i Odlukom o osnivanju u oblasti zatite i unapreivanja poloaja
osoba sa invaliditetom na teritoriji Republike Srbije.
Nadleno lice:
Milan Stoi, predsednik
Adresa:
Dimitrija Tucovia 23, Beograd
Telefon:
+381 011/2414328
E-mail adresa:
nacionalnaorganizacija@bvcom.net
Radno vreme:
09-16h
Web sajt:
http://www.noois.rs
216
GEJ STREJT ALIJANSA

Gej strejt alijansa (GSA) je udruenje ija je misija promovisanje i zatita ljudskih prava
graana i graanki Srbije, a posebno ljudskih prava lezbejki, gejeva, biseksualnih i transrodnih (LGBT) osoba.
Osnovne vrednosti GSA su ravnopravnost, solidarnost, nenasilje i tolerancija.
Ciljevi i zadaci Gej strejt alijanse su:
smanjenje nasilja, diskriminacije i homofobije u svim drutvenim, ekonomskim i politikim sferama
promena drutvenog sistema vrednosti u skladu sa vrednostima kao to su tolerancija,
ravnopravnost, jednakost, nenasilje i sl.
izgradnja demokratskog, graanskog i odgovornog drutva u kome se potuju ljudska
prava i princip jednakih ansi za sve graane i graanke
podsticanje i jaanje kapaciteta LGBT osoba i svih graana i graanki da aktivno uestvuju u politikom i drutvenom ivotu
podsticanje medija da objektivno informiu javnost o potrebi potovanja ljudskih prava
i promoviu vrednosti graanskog drutva
podsticanje dravnih, obrazovnih i drugih institucija da promoviu potrebu potovanja
ljudskih prava i preduzimaju mere iz svoje nadlenosti u procesu reavanja statusa
LGBT osoba
pomo rtvama nasilja i diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta
ukazivanje na probleme homofobije, bifobije i transfobije u drutvu i reavanje statusa
LGBT osoba
Gej strejt alijansa je jedinstvena po tome to su se po prvi put u Srbiji u borbi za prava
LGBT osoba okupili ljudi kojima nije bitno pitanje razliitosti u seksualnosti, ve ciljevi
koje ele da ostvare jednaka prava za sve i smanjenje nasilja i diskriminacije. Zato je
vano istai da je oko GSA okupljen veliki broj i LGBT i heteroseksualnih osoba koje su
svesne injenice da nasilje nad LGBT populacijom nije nasilje samo nad onima koji/e su
drugaije seksualne orijentacije, ve je to nasilje nad itavim drutvom.
Nadleno lice:
Lazar Pavlovi, predsednik
Adresa:
Telefon:
+381 064/4439155
E-mail adresa:
info@gsa.org.rs
Radno vreme:
Web sajt:
http://gsa.org.rs/
217
YUCOM
Komitet pravnika za ljudska prava (YUCOM) je osnovan novembra 1997. godine pod
imenom Jugoslovenski komitet pravnika za ljudska prava, kao struno, dobrovoljno,
nevladino udruenje graana okupljenih radi zatite i unapreenja ljudskih prava prema opteprihvacenim civilizacijskim standardima, meunarodnim konvencijama i domaem pravu.
Komitet se angauje na unapreenju ideja i prakse potovanja ljudskih i graanskih
prava i sloboda, irenju znanja o njima, pruanju pravne pomoi onima ija su prava
ugroena, razvijanju saradnje sa udruenjima i organizacijama koje se bave unapreenjem graanskih, politikih, ljudskih i sindikalnih sloboda i prava i na organizovanju
drugih aktivnosti kojima se ostvaruju ciljevi Komiteta.
Nadleno lice:
Milan Antonijevi, direktor
Adresa:
Svetogorska 17, Beograd
Telefon:
+381 011/3344425
E-mail adresa:
office@yucom.org.rs
Radno vreme:
Web sajt:
218
http://www.yucom.org.rs
PRAXIS
Praxis je domaa, nevladina i neprofitna organizacija osnovana 2004. godine u Beogradu. Ciljevi i zadaci Praxisa su promocija, zatita i unapreivanje ljudskih prava,
borba protiv diskriminacije, netolerancije i rasizma.
Pravedno drutvo u kome je uspostavljena vladavina zakona u kojem se osnovna ljudska prava potuju i mogunosti su jednake za sve.
Praxis se zalae za vrednosti grnskog drutv, rzvoj demokrtije, uspostvljnje
vldvine prv, smanjenje siromatva, marginalizacije i socijalne iskljuenosti i poboljanje kvaliteta ivota.
Praxis ostvaruje svoje ciljeve pruanjem besplatne pravne pomoi i javnim zagovaranjem, kao i podizanjem svesti o problemima integracije marginalizovanih i socijalno
iskljuenih zajednica, u oblasti dravljanstva i linih dokumenata, stanovanja, obrazovanja, zdravstvene i socijalne zatite i zapoljavanja, a takoe i u oblasti zatite od
seksualnog i rodno zasnovanog nasilja.
Pruanjem pravne pomoi socijalno najugroenijim zajednicama, nacionalnim manjinama (Romima, Akalijama i Egipanima) i migrantima, Praxis se bori protiv diskriminacije, za potovanje ljudskih prava i za uklanjanje sistemskih prepreka u pristupu
pravima.
Praxis svoje ciljeve i zadatke ostvaruje kroz istrivnja, nlize i javno zagovaranje za sistemska reenja problema i uklanjanje prepreka u pristupu pravima, kroz podizanje svesti, obrzovnje, objavljivanje publikacija i strunu podrku reformm,
umrevnje i saradnju.
Nadleno lice:
Ivanka Kosti, izvrna direktorka
Adresa:
Alekse Nenadovia 7, Beograd

Heroja Mariia 70, Kraljevo
Telefon:
+381 011/3444482
E-mail adresa:
bgoffice@praxis.org.rs
Radno vreme:
09-16h
Web sajt:
http://www.praxis.org.rs
219
LABRIS
Labris, grupa za lezbejska ljudska prava, osnovana je u Beogradu 1995. godine. Nastala
je iz gej i lezbejskog lobija Arkadija, osnovanog 1990. godine, a registrovanog 1994.
godine u Beogradu.
Prvih est godina Labris je za realizaciju svojih aktivnosti koristio prostorije i opremu
dve enske organizacije. Grupa je dobila svoj prostor 2001. godine, to je pomoglo realizaciju njenih aktivnosti.
Labris prostor je namenjen svim enama bez obzira na nacionalnu, rasnu, versku, klasnu
pripadnost, starost, profesiju, psihiku, fiziku i zdravstvenu sposobnost i seksualnu orijentaciju koje su spremne da potuju druge ene potovanje nenasilne komunikacije i
razliitosti radno vreme Labrisa, obaveze zaposlenih i politike grupe.
U okviru svojih aktivnosti Labris prua razliite vrste usluga jer nam je vano da on
postane i vae mesto.
Resurs centar radi svakog radnog dana (po dogovoru i vikendom). U Resurs centru moete koristiti internet i druiti se u okviru brojnih deavanja u toku godine projekcije
filmova, radionice, veeri druenja, kokteli, izlobe Takoe, na raspolaganju vam je
bogata biblioteka i videoteka.
Labris je organizacija koja smatra pravo na razliitu seksualnu orijentaciju jednim od
osnovnih ljudskih prava i radi na eliminaciji svih vrsta nasilja i diskriminacije nad lezbejkama i enama drugaije seksualne orijentacije od heteroseksualne.
Nadleno lice:
Aleksandra Gavrilovi, Koordinatorka za Edukaciju

Jelena Vasiljevi, Koordinatorka za info centar
Adresa:
Telefon:
E-mail adresa:
labris@labris.org.rs
Radno vreme:
Svakog radnog dana (po dogovoru)
Web sajt:
http://labris.org.rs/
220
SIGURNA KUA
Sigurne enske kue su nastale kao projekat SOS telefona i Savetovalita za rtve porodinog nasilja, a danas su samostalni projekti koje realizuju nevladine organizacije
i centri za socijalni rad uz podrku lokalnih samouprava. Sigurne kue su namenjene
enama i deci koje trpe nasilje od strane drugog lana porodice.
Nae Sigurne kue enama i deci pruaju:
- smetaj i ishranu
- sigurnost
- emotivnu podrku
- pravnu pomo
- razne obuke u cilju osposobljavanja za lake zapoljavanje
- pomo pri pronalaenju posla
- podrku u donoenju odluka
- podrku u realizaciji donetih odluka
Osnovni principi rada u Sigurnoj kui su podrka i samopomo. ivot u Sigurnoj kui
je organizovan od strane Centra za socijalni rad. Redovno se organizuju radionice i
predavanja na teme koje korisnice izaberu. Individualni rad se organizuje sa svakom
korisnicom prema njenim potrebama.
Nadleno lice:
Adresa:
Saznaje se pozivom na sos telefon.
Telefon:
Lista sos linija nalazi se na internet prezentaciji Sigurne

kue. S obzirom da sigurne kue postoje u vie gradova
irom Srbije, postoji vie sos linija.
E-mail adresa:
office@sigurnakuca.org
Radno vreme:
00-24h
Web sajt:
http://www.sigurnakuca.org
221
UDRUENJE STUDENATA SA HENDIKEPOM

Udruenje studenata sa hendikepom (USH) je nevladina, nestranaka, neprofitna organizacija koja se bori za ostvarivanje i potovanje ljudskih prava i izjednaavanje
mogunosti mladih i studenata sa hendikepom kroz kreiranje uslova za inkluzivno
formalno i neformalno obrazovanje i primenu socijalnog modela pristupa hendikepu.
USH je jedna od prvih organizacija u Srbiji koja okuplja mlade ljude sa razliitim tipovima hendikepa, bez obzira na medicinsku dijagnozu, kao i mlade ljude bez hendikepa
kroz inkluzivni, cross-disability pristup.
Sledei viziju Jednake mogunosti za sve, Udruenje radi na izgradnji civilnog drutva zasnovanog na jednakim mogunostima i ravnopravnosti svih graana i graanki, nenasilju, nediskriminaciji, potovanju ljudskih prava bez obzira na razliitosti,
drutvenoj ukljuenosti i odgovornosti. USH realizuje aktivnosti u okviru nekoliko
programskih linija:
Inkluzivno obrazovanje (formalno i neformalno)
Antidiskriminacija i ljudska prava
Psihosocijalna podrka i osnaivanje mladih sa hendikepom
Inkluzivna kultura i umetnost
U okviru Programa inkluzivnog obrazovanja Udruenje studenata sa hendikepom
sprovodi servise podrke za studente/studentkinje sa hendikepom. Podrka se organizuje samostalno i u saradnji sa Centrom za studente sa hendikepom Univerziteta u
Beogradu koji je osnovan na inicijativu i uz podrku USH. U okviru ovog programa
sprovode se i istraivanja poloaja mladih sa hendikepom u obrazovnom sistemu Srbije, a lanovi i lanice USH uestvuju u procesima kreiranja praktinih politika inkluzivnog obrazovanja kao i u procesu reformi sistema obrazovanja i vaspitanja koje
sprovodi Ministarstvo prosvete. Pored toga, USH doprinosi kreiranju i primeni inkluzivnih metodologija u okviru programa neformalnog obrazovanja drugih organizacija.
Nadleno lice:
Milan Jankovi, izvrni direktor
Adresa:
Vojvode Stepe 33, Beograd
Telefon
+381 011/3910106
E-mail adresa:
office@ush.rs
Radno vreme:
Utorkom 10-14h
Web sajt:
http://www.ush.rs
222
GRUPA 484
Grupa 484 je nevladina organizacija osnovana 1995. godine sa ciljem da podri samoorganizovanje 484 izbeglih porodica, koje su beei iz Krajine od akcije hrvatske vojske
Oluja, utoite nale u Srbiji. Po njima je organizacija dobila i ime.
Grupa 484 je od grupe entuzijasta koji su prvenstveno pruali humanitarnu, psihosocijalnu, pravnu i informativnu pomo izbeglima iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, a
zatim raseljenima sa Kosova i Metohije (od 1999.) i povratnicima iz Zapadne Evrope (od
2001.), postala strukturisana organizacija sa sistemskim pristupom problematici prisilnih
migracija i migracija uopte. Direktno pruanje usluga postepeno smo proirili na edukativni i istraivaki rad i uticanje na donosioce odluka radi postizanja trajnih reenja.
Takoe smo uz osnaivanje prisilnih migranata paralelno osnaivali i lokalno stanovnitvo, a posebno mlade da budu otvoreni i tolerantni za novo i razliito, druge i drugaije.
Grupa 484 je, od samog osnivanja pa do danas, uporedo sa osnaivanjem korisnika osnaivala i svoje lanove i organizaciju u celini, transformiui je u modernu organizaciju
koja je u stanju da odgovori na potrebe korisnika i na migracione izazove u okruenju.
Od svog nastajanja, Grupa 484 je kroz svoje programa pruila podrku i pomo za preko
100.000 korisnika. Radili smo u preko 70 gradova u Srbiji, formirali vrstu i efikasnu
mreu saradnika, inicirali i uestvovali u regionalnim inicijativama.
Delujemo kroz tri programa i teimo da pomognemo i ojaamo prisline i dobrovoljne
migrante, ali i lokalno stanovnitvo, pre svega - mlade.
Nadleno lice:
Vladimir Petronijevi, izvrni direktor
Adresa:
Pukovnika Bacia 3, Beograd
Telefon:
+381 011/2660972
E-mail adresa:
office@grupa484.org.rs
Radno vreme:
Web sajt:
http://www.grupa484.org.rs
223
ASOCIJACIJA DUGA
Asocijcij DUGA je osnovn u junu 2004 godine, preregistrovli/e smo se u skldu
s novim zkonom o udruenjim grn/ki u novembru 2009 godine. Osnovle su je
LGBT osobe s ciljem rd n unpreenju kvlitet ivot ove populcije. Posle 5 godin
rd i uvenjem nih kpcitet, shvtile/i smo d moemo delovti n mnogo irem
polju, p smo prilikom preregistrcije n osnovni cilj i specifine ciljeve proirile/i.
Resursi orgnizcije:
Asocijcij DUGA im Predsednik Skuptine, 5 lnov/ic Uprvnog odbor, 5
koordintor progrmskih odbor, 8 spoljnih srdnik/ic i 39 lnov/ic
Asocijcij DUGA im odvojeno sedite orgnizcije u kom je smeten Uprvni odbor
i gde se nlzi celokupn dokumentcij orgnizcije i centr z korisnike/ice od 92
kvdrt u centru pc.
Asocijcij DUGA poseduje kompletnu opremu i nmetj z 6 rdnih mest i opremljen centr z korisnike/ice s svojim nmetjem i opremom.
Asocijciji DUGA su Ministrstvo zdrvlj Srbije i Globl fond kupili specijlizovno
kombi vozilo z terenski rd.
Asocijcij DUGA trenutno im pet progrm iz kojih rzvij projekte:
- Zdrvlje i LGBT prevencij HIV/AIDS- i PPI, psiholoko zdrvlje.
- Bezbednost i LGBT smnjenje nsilj i diskrimincije kroz rd s ndlenim
drvnim slubm i LGBT osobm, prenje i dokumentovnje trend nsilj.
- Podrk i LGBT rzvijnje i prunje uslug LGBT osobm, edukcij nm bitnih drvnih institucij i rd n smnjenju stigme i diskrimincije i internlizovne
homofobije.
- Socijln pitnj i LGBT socijln kohezij i smnjenjenje siromtv u LGBT
populciji.
- Odrivost orgnizcije rzvijnje progrm smofinnsirnj i finnsirnj iz budet.
Nadleno lice:
Adresa:
Telefon:
+381 015/341525
E-mail adresa:
asocijacijaduga1@open.telekom.rs
Radno vreme:
Sreda-subota 17-24
Web sajt:
http://www.asocijacijaduga.org.rs
224
III EVROPSKA KONVENCIJA O LJUDSKIM PRAVIMA

sa izmijenama predvienim Protokolima br. 11 i 14
s Protokolima br. 1, 4, 6, 7, 12 i 13
Tekst Konvencije sadri izmjene u skladu s odredbama Protokola br. 14
(CETS No. 194) od dana njegovog stupanja na snagu 1. juna 2010. godine.
Originalni tekst Konvencije prethodno je izmijenjen u skladu sa Protokolom
br. 3 (ETS No. 45), koji je stupio na snagu 21. septembra 1970, Protokolom
br. 5 (ETS No. 55), koji je stupio na snagu 20. decembra 1971. i Protokolom
br. 8 (ETS No. 118), koji je stupio na snagu 1. januara 1990. Tekst Konvencije sadri i tekst Protokola 2 (ETS No. 44) koji je, u skladu sa l. 5 st. 3,
postao integralni dio Konvencije od momenta njegovog stupanja na snagu
21. septembra 1970. Sve odredbe koje su izmijenjene i dopunjene ovim protokolima zamijenjene su Protokolom br. 11 (ETS No. 155), danom njegovog
stupanja na snagu 1. novembra 1998. Od tog datuma Protokol br. 9 (ETS
No. 140), koji je stupio na snagu 1. oktobra 1994, je ukinut, a Protokol br. 10
(ETS No. 146) postao je suvian.
Trenutni podaci o potpisima i ratifikacijama Konvencije i njenih Protokola,
kao i cjelovit spisak deklaracija i rezervacija, dostupni su na www.conventions.coe.int.
Samo su engleska i francuska verzija Konvencije autentine. Ovaj prevod ne
predstavlja zvaninu verziju Konvencije.
Evropski sud za ljudska prava
Council of Europe
F-67075 Strasbourg cedex
www.echr.coe.int
225
Konvencija za zatitu ljudskih

prava i osnovnih sloboda
(prijevod na Crnogorski)1
Rim, 4. novembra 1950.
Vlade potpisnice ove Konvencije, kao lanice Savjeta Evrope,
Imajui u vidu Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima koju je Generalna skuptina Ujedinjenih nacija proglasila 10. decembra 1948,
Imajui u vidu da ova Deklaracija ima za cilj da obezbjedi opte i stvarno
priznanje i potovanje prava proklamovanih u njoj,
Imajui u vidu da je cilj Savjeta Evrope postizanje veeg jedinstva izmeu
njegovih lanica i da je ouvanje i razvijanje osnovnih ljudskih prava i sloboda jedan od naina na koji tom cilju treba stremiti,
Potvrujui iznova svoju duboku vjeru u osnovne slobode koje su temelj
pravde i mira u svijetu i koje se najbolje odravaju stvarnom politikom demokratijom, s jedne strane, i zajednikim shvatanjem i potovanjem ljudskih
prava od kojih one zavise, s druge strane,
Rijeene da, kao vlade evropskih zemalja koje su slinih pogleda i imaju
zajedniko nasljee politikih tradicija, ideala, slobode i vladavine prava,
preduzmu prve korake za zajedniko ostvarivanje izvjesnih prava navedenih
u Univerzalnoj deklaraciji,
Sporazumjele su se o sljedeem:
Prijevod na Bosnanski se nalazi pod http://echr.coe.int/Documents/Convention_BOS.

pdf, na Hrvatski pod http://echr.coe.int/Documents/Convention_HRV.pdf i prevod na
Srpski pod http://echr.coe.int/Documents/Convention_SRP.pdf.
1
226
LAN 1
Obaveza potovanja ljudskih prava
Visoke strane ugovornice garantuju svakome u svojoj nadlenosti prava i
slobode odreene u Dijelu I ove Konvencije.
DIO I PRAVA I SLOBODE

LN 2
Pravo na ivot
1. Pravo na ivot svakog lica zatieno je zakonom. Niko ne smije biti namjerno lien ivota, osim prilikom izvrenja presude suda kojom je osuen
za zloin za koji je ova kazna predviena zakonom.
2. Lienje ivota se ne smatra protivnim ovom lanu ako proistekne iz upotrebe sile koja je apsolutno nuna:
a) radi odbrane nekog lica od nezakonitog nasilja,
b) da bi se izvrilo zakonito hapenje ili sprijeilo bjekstvo lica zakonito
lienog slobode,
c) prilikom zakonitih mjera koje se preduzimaju u cilju suzbijanja nereda ili
pobune.
LAN 3
Zabrana muenja
Niko ne smije biti podvrgnut muenju, ili neovjenom ili poniavajuem
postupanju ili kanjavanju.
LAN 4
Zabrana ropstva i prinudnog rada
1. Niko se ne smije drati u ropstvu ili ropskom poloaju.
2. Ni od koga se ne moe zahtjevati da obavlja prinudni ili obavezni rad.
3. Za svrhe ovog lan izraz prinudni ili obavezni rad ne obuhvata:
227
a) rad uobiajen u sklopu lienja slobode odreenog u skladu sa odredbama

lana 5 ove Konvencije ili tokom uslovnog otpusta,
b) slubu vojne prirode ili, u zemljama u kojima se priznaje prigovor savjesti, slubu koja se zahtjeva umjesto odsluenja vojne obaveze,
c) rad koji se iziskuje u sluaju kakve krize ili nesree koja prijeti opstanku
ili dobrobiti zajednice,
d) rad ili slubu koji ine sastavni dio uobiajenih graanskih dunosti.
LAN 5
Pravo na slobodu i sigurnost
1. Svako ima pravo na slobodu i bezbjednost linosti. Niko ne moe biti lien slobode osim u sljedeim sluajevima i u skladu sa zakonom propisanim
postupkom:
a) u sluaju zakonitog lienje slobode na osnovu presude nadlenog suda,
b) u sluaju zakonitog hapenja ili lienja slobode zbog neizvrenja zakonite
sudske odluke ili radi obezbjeenja ispunjenja neke obaveze propisane
zakonom,
c) u sluaju zakonitog hapenja ili lienja slobode radi privoenja lica pred
nadlenu sudsku vlast zbog opravdane sumnje da je izvrilo krivino djelo, ili kada se to opravdano smatra potrebnim kako bi se preduprijedilo
izvrenje krivinog djela ili bjekstvo njegovom izvrenju,
d) u sluaju lienja slobode maloljetnog lica na osnovu zakonite odluke u
svrhu vaspitnog nadzora ili zakonitog lienja slobode radi njegovog privoenja nadlenom organu,
e) u sluaju zakonitog lienja slobode da bi se sprijeilo irenje zaraznih
bolesti, kao i zakonitog lienja slobode duevno poremeenih lica, alkoholiara ili uivalaca droga ili skitnica,
f) u sluaju zakonitog hapenja ili lienja slobode lica da bi se sprijeio njegov neovlaeni ulazak u zemlju, ili lica protiv koga se preduzimaju mjere
u cilju deportacije ili ekstradicije.
2. Svako ko je uhapen mora biti odmah i na jeziku koji razumije obavjeten
o razlozima za njegovo hapenje i o svakoj optubi protiv njega.
3. Svako ko je uhapen ili lien slobode shodno odredbama iz stava 1.c ovog
lana mora bez odlaganja biti izveden pred sudiju ili drugo slubeno lice
228
zakonom odreeno da obavlja sudske funkcije i mora imati pravo da mu se

sudi u razumnom roku ili da bude puten na slobodu do suenja. Putanje na
slobodu moe se usloviti garancijama da e se lice pojaviti na suenju.
4. Svako ko je lien slobode ima pravo da pokrene postupak u kome e sud
hitno ispitati zakonitost lienja slobode i naloiti putanje na slobodu ako je
lienje slobode nezakonito.
5. Svako ko je uhapen ili lien slobode u suprotnosti s odredbama ovog
lana ima utuivo pravo na naknadu.
LAN 6
Pravo na pravino suenje
1. Svako, tokom odluivanja o njegovim graanskim pravima i obavezama
ili o krivinoj optubi protiv njega, ima pravo na pravinu i javnu raspravu
u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim sudom, obrazovanim na
osnovu zakona. Presuda se mora izrei javno, ali se tampa i javnost mogu
iskljuiti s cijelog ili s dijela suenja u interesu morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom drutvu, kad to zahtjevaju interesi
maloljetnika ili zatita privatnog ivota stranaka, ili u mjeri koja je, po miljenju suda, nuno potrebna u posebnim okolnostima kada bi javnost mogla
da nakodi interesima pravde.
2. Svako ko je optuen za krivino djelo mora se smatrati nevinim sve dok
se ne dokae njegova krivica na osnovu zakona.
3. Svako ko je optuen za krivino djelo ima sljedea minimalna prava:
a) da bez odlaganja, podrobno i na jeziku koji razumije, bude obavijeten o
prirodi i razlozima optube protiv njega;
b) da ima dovoljno vremena i mogunosti za pripremanje odbrane;
c) da se brani lino ili putem branioca koga sam izabere ili, ako nema dovoljno sredstava da plati za pravnu pomo, da ovu pomo dobije besplatno,
kada interesi pravde to zahtjevaju;
d) da ispituje svjedoke protiv sebe ili da postigne da se oni ispitaju i da se
obezbjedi prisustvo i sasluanje svjedoka u njegovu korist pod istim uslovima koji vae za one koji svjedoe protiv njega;
e) da dobije besplatnu pomo prevodioca ako ne razumije ili ne govori jezik
koji se upotrebljava na sudu.
229
LAN 7
Kanjavanje samo na osnovu zakona
1. Niko se ne moe smatrati krivim za krivino djelo izvreno injenjem ili
neinjenjem koje, u vrijeme kada je izvreno, nije predstavljalo krivino djelo po unutranjem ili po meunarodnom pravu. Isto tako, ne moe se izrei
stroija kazna od one koja je bila propisana u vrijeme kada je krivino djelo
izvreno.
2. Ovaj lan ne utie na suenje i kanjavanje nekog lica za injenje ili neinjenje koje se u vrijeme izvrenja smatralo krivinim djelom prema optim
pravnim naelima koje priznaju civilizovani narodi.
LAN 8
Pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota
1. Svako ima pravo na potovanje svog privatnog i porodinog ivota, doma
i prepiske.
2. Javne vlasti nee se mijeati u vrenje ovog prava sem ako to nije u skladu
sa zakonom i neophodno u demokratskom drutvu u interesu nacionalne
bezbjednosti, javne bezbjednosti ili ekonomske dobrobiti zemlje, radi spreavanja nereda ili kriminala, zatite zdravlja ili morala, ili radi zatite prava
i sloboda drugih.
LAN 9
Sloboda misli, savjesti i vjeroispovijesti
1. Svako ima pravo na slobodu misli, savjesti i vjeroispovijesti; ovo pravo
ukljuuje slobodu promjene vjere ili uvjerenja i slobodu ovjeka da, bilo
sam ili zajedno s drugima, javno ili privatno, ispoljava vjeru ili uvjerenje
molitvom, propovijedanjem, obiajima i obredom.
2. Sloboda ispovijedanja vjere ili ubjeenja moe biti podvrgnuta samo zakonom propisanim ogranienjima neophodnim u demokratskom drutvu u
interesu javne bezbjednosti, radi zatite javnog reda, zdravlja ili morala, ili
radi zatite prava i sloboda drugih.
230
LAN 10
Sloboda izraavanja
1. Svako ima pravo na slobodu izraavanja. Ovo pravo ukljuuje slobodu
posjedovanja sopstvenog miljenja, primanja i saoptavanja informacija i
ideja bez mijeanja javne vlasti i bez obzira na granice. Ovaj lan ne spreava drave da zahtjevaju dozvole za rad televizijskih, radio i bioskopskih
preduzea.
2. Poto korienje ovih sloboda povlai za sobom dunosti i odgovornosti,
ono se moe podvrgnuti formalnostima, uslovima, ogranienjima ili kaznama propisanim zakonom i neophodnim u demokratskom drutvu u interesu
nacionalne bezbjednosti, teritorijalnog integriteta ili javne bezbjednosti, radi
spreavanja nereda ili kriminala, zatite zdravlja ili morala, zatite ugleda ili
prava drugih, spreavanja otkrivanja obavjetenja dobijenih u povjerenju, ili
radi ouvanja autoriteta i nepristrasnosti sudstva.
LAN 11
Sloboda okupljanja i udruivanja
1. Svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruivanja
s drugima, ukljuujui pravo da osniva sindikat i ulanjuje se u njega radi
zatite svojih interesa.
2. Za vrenje ovih prava ne smiju se postavljati nikakva ogranienja, osim
onih koja su propisana zakonom i neophodna u demokratskom drutvu u
interesu nacionalne bezbjednosti ili javne bezbjednosti, radi spreavanja nereda ili kriminala, zatite zdravlja ili morala, ili radi zatite prava i sloboda
drugih. Ovim se lanom ne spreava zakonito ograniavanje vrenja ovih
prava pripadnicima oruanih snaga, policije ili dravne uprave.
LAN 12
Pravo na sklapanje braka
Mukarci i ene odgovarajueg uzrasta imaju pravo da stupaju u brak i zasnivaju porodicu u skladu s unutranjim zakonima koji ureuju vrenje ovog
prava.
231
LAN 13
Pravo na djelotvorni pravni lijek
Svako kome su povrijeena prava i slobode predviene ovom Konvencijom
ima pravo na djelotvoran pravni lijek pred nacionalnim vlastima, bez obzira
jesu li povredu izvrila lica koja su postupala u slubenom svojstvu.
LAN 14
Zabrana diskriminacije
Uivanje prava i sloboda predvienih ovom Konvencijom obezbjeuje se
bez diskriminacije bilo kom osnovu, kao to su pol, rasa, boja koe, jezik,
vjeroispovijest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza s nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, roenje ili drugi
status.
LAN 15
Odstupanje u vanrednim okolnostima
1. U doba rata ili druge javne opasnosti koja prijeti opstanku nacije, svaka
Visoka strana ugovornica moe da preduzme mjere koje odstupaju od njenih
obaveza ovoj Konvenciji, i to u najnunijoj mjeri koju iziskuje hitnost situacije, s tim da takve mjere ne budu u neskladu s njenim drugim obavezama
prema meunarodnom pravu.
2. Prethodna odredba ne doputa odstupanja od lana 2, osim u pogledu
smrti prouzrokovane zakonitim ratnim postupcima, ili lana 3, 4 (stav 1) i 7.
3. Svaka Visoka strana ugovornica koja koristi svoje pravo da odstupi od
odredbi Konvencije obavjetava u potpunosti generalnog sekretara Savjeta Evrope o mjerama koje preduzima i razlozima za njih. Ona takoe obavjetava generalnog sekretara Savjeta Evrope kada takve mjere prestanu da
djeluju i kada odredbe Konvencije ponovo nu da se primjenjuju u potpunosti.
232
LAN 16
Ogranienja politike aktivnosti stranaca
Nijedna odredba lanova 10, 11 i 14 ne smije se tumaiti tako da spreava
Visoke strane ugovornice da ograniavaju politiku djelatnost stranaca.
LAN 17
Zabrana zloupotrebe prava
Nita u ovoj Konvenciji ne moe se tumaiti tako da podrazumijeva pravo bilo koje drave, grupe ili lica da se upuste u neku djelatnost ili
izvre neki in koji je usmjeren na ponitavanje bilo kog od navedenih
prava i sloboda ili na njihovo ograniavanje u veoj mjeri od one koja je
predviena Konvencijom.
LAN 18
Granice korienja ogranienja prava
Ogranienja navedenih prava i sloboda koja su dozvoljena ovom Konvencijom ne smiju se primjenjivati ni u koje druge svrhe osim onih zbog kojih
su propisana.
DIO II EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA
LAN 19
Uspostavljanje Suda
Da bi se obezbjedilo potovanje obaveza iz Konvencije i protokola uz nju
koje su prihvatile Visoke strane ugovornice, ustanovljava se Evropski sud za
ljudska prava, u daljem tekstu Sud. Sud raditi kao stalni organ.
233
LAN 20
Broj sudija
Sud se sastoji od onolikog broja sudija koliko je Visokih strana ugovornica.
LAN 21
Uslovi za izbor
1. Sudije moraju imati visoki moralni ugled i posjedovati kvalifikacije potrebne za obavljanje visokih sudskih funkcija, odnosno biti priznati pravni
strunjaci.
2. Sudije slue u linom svojstvu.
3. Tokom svog mandata sudije se ne smiju baviti poslovima koji su nespojivi
s njihovom nezavisnou, nepristrasnou ili zahtjevima stalne slube; sva
pitanja u vezi s primjenom ovog stava rjeava Sud.
LAN 22
Izbor sudija
Za svaku stranu ugovornicu sudiju bira Parlamentarna skuptina veinom glasova sa liste od tri kandidata koje dotina Visoka strana ugovornica predloi.
LAN 23
Trajanje i prestanak mandata
1. Sudije se biraju na period od devet godina. Oni se ne mogu ponovo birati.
2. Sudiji istie mandat kada navri sedamdeset godina ivota.
3. Sudije ostaju na dunosti dok ne budu zamijenjeni. Meutim, oni nastavljaju da rade na predmetima koje su ve uzeli u razmatranje.
4. Sudija se ne moe razrijeiti svoje funkcije osim ako druge sudije ne odlue dvotreinskom veinom da on vie ne ispunjava potrebne uslove.
234
LAN 24
Sekretarijat i izvjestioci
1. Sud ima sekretarijat ije se funkcije i organizacija utvruju Poslovnikom
Suda.
2. Kada postupa sudija pojedinac, Sudu pomau izvjestioci koji su potinjeni predsjedniku Suda. Oni ine dio Sekretarijata Suda.
LAN 25
Opta sjednica Suda
Na optoj sjednici Sud:
a) bira predsjednika i jednog ili dva potpredsjednika Suda na period od tri
godine; oni se mogu ponovo birati;
b) ustanovljava vijea za odreeni vremenski period;
c) bira predsjednike vijea Suda; oni se mogu ponovo birati;
d) usvaja poslovnik Suda;
e) bira sekretara Suda i jednog ili vie njegovih zamjenika;
f) podnosi zahtjev u skladu sa lanom 26, stav 2.
LAN 26
Sudija pojedinac, odbori, vijea i Veliko vijee
1. Sud razmatra predmete od strane sudije pojedinca, u odborima od tri sudije, vijeu od sedam sudija i u Velikom vijeu od sedamnaest sudija. Vijea
Suda ustanovljavaju odbore za odreen vremenski period.
2. Na zahtjev Opte sjednice Suda, Komitet ministara moe, jednoglasnom
odlukom i za odreeni period, da broj sudija vijea smanji na pet.
3. Kada sudi kao sudija pojedinac, sudija ne moe da razmatra predstavku
podnijetu protiv Visoke strane ugovornice sa ije liste je izabran.
4. Po slubenoj dunosti u sastav vijea i Velikog vijea ulazi sudija
izabran sa liste Visoke strane ugovornice protiv koje je podnijeta predstavka. Ako takvog sudije nema ili nije u mogunosti da uestvuje u
radu, u svojstvu sudije u radu vijea i Velikog vijea uestvuje lice koga
235
izabere predsjednik Suda sa liste koju unaprijed podnosi ta Visoka strana

ugovornica.
5. U sastav Velikog vijea ulaze i predsjednik i potpredsjednici Suda, predsjednici vijea i druge sudije izabrane u skladu sa Poslovnikom Suda. Kada
se predmet iznese pred Veliko vijee na osnovu lana 43, sudije lanovi vijea koje je donijelo presudu ne mogu uestvovati u radu Velikog vijea, s
izuzetkom predsjednika Vijea i sudije koji je izabran sa liste Visoke strane
ugovornice protiv koje je podnijeta predstavka.
LAN 27
Nadlenost sudije pojedinca
1. Sudija pojedinac moe da proglasi neprihvatljivom ili da skine s liste
predmeta Suda predstavku podnijetu na osnovu lana 34, ako se takva odluka moe donijeti bez daljeg ispitivanja.
2. Ova odluka je konana.
3. Ako sudija pojedinac ne proglasi predstavku neprihvatljivom ili je ne skine
s liste predmeta Suda, ustupie je nekom od odbora ili vijea na dalji postupak.
LAN 28
Nadlenost odbora
1. Predstavku podnijetu u skladu s lanom 34. odbor moe jednoglasnom
odlukom:
a) da proglasi neprihvatljivom ili je skine s liste predmeta, ako se takva odluka moe donijeti bez daljeg ispitivanja; ili
b) da proglasi prihvatljivom i istovremeno donese presudu o sutini spora,
ako je pitanje koje je predmet spora, a odnosi se na tumaenje ili primjenu
Konvencije ili protokola uz nju, ve razjanjeno u ustaljenoj praksi Suda.
2. Odluke i presude donijete na osnovu stava 1. su konane.
3. Ako sudija izabran sa liste Visoke strane ugovornice ne uestvuje u radu
odbora protiv koje je podnijeta predstavka, odbor moe u svakoj fazi postupka
da pozove tog sudiju da zauzme mjesto jednog od lanova tog odbora, uzimajui u obzir sve relevantne injenice, ukljuujui i to da li je ta Visoka strana
ugovornica osporila primjenu procedure predviene stavom 1. taka b).
236
LAN 29
Odluke vijea o prihvatljivosti i sutini stvari
1. Ako nije donijeta odluka na osnovu lanova 27. i 28, niti je izreena presuda na osnovu lana 28, vijee odluuje o prihvatljivosti i sutini pojedinanih predstavki podnijetih na osnovu lana 34. Odluka o prihvatljivosti moe
se donijeti posebno.
2. Vijee odluuje i o prihvatljivosti i sutini meudravnih predstavki podnijetih na osnovu lana 33. Odluka o prihvatljivosti se donosi posebno osim
kada Sud, u izuzetnim sluajevima, drugaije odlui.
LAN 30
Ustupanje nadlenosti Velikom vijeu
Ako se povodom predmeta koji vijee razmatra pokrene neko ozbiljno pitanje od znaaja za tumaenje Konvencije ili protokola uz nju, ili ako rjeenje
pitanja pred vijeem moe da dovede do rezultata koji nije u saglasnosti s
nekom prethodno donijetom presudom Suda, vijee moe, sve dok ne donese presudu, da ustupi nadlenost Velikom vijeu, izuzev kada se tome protivi
jedna od stranaka u sporu.
LAN 31
Ovlaenja Velikog vijea
Veliko vijee:
a) odluuje o predstavkama podnijetim na osnovu lana 33 i lana 34, kada
mu neko od vijea ustupi nadlenost na osnovu lana 30 ili kada mu je predmet upuen na osnovu lana;
b) odluuje o pitanjima koja Sudu upuuje Komitet ministara u skladu sa
lanom 46, stav 4; i
c) razmatra zahtjeve za savjetodavna miljenja podnijete na osnovu lana 47.
237
LAN 32
Nadlenost Suda
1. Nadlenost Suda se protee na sve predmete koji se tiu tumaenja i primjene ove Konvencije i protokola uz nju, a koji su mu upueni na osnovu
lanova 33, 34, 46 i 47.
2. U sporovima oko nadlenosti odluuje Sud.
LAN 33
Meudravni sporovi
Svaka Visoka strana ugovornica moe ukazati Sudu na svaku povredu
odredbi Konvencije ili protokola uz nju za koju smatra da se moe pripisati
nekoj drugoj Visokoj strani ugovornici.
LAN 34
Pojedinane predstavke
Sud moe da prima predstavke od svakog lica, nevladine organizacije ili
grupe lica koji tvrde da su rtve povrede prava ustanovljenih Konvencijom
ili protokolima uz nju, uinjene od strane neke Visoke strane ugovornice. Visoke strane ugovornice obavezuju se da ni na koji nain ne ometaju stvarno
vrenje ovog prava.
LAN 35
Uslovi prihvatljivosti
1. Sud moe uzeti predmet u postupak tek kada se iscrpe svi unutranji pravni ljekovi, u skladu sa optepriznatim naelima meunarodnog prava, i u
roku od est mjeseci od dana kada je povodom njega donijeta pravosnana
odluka.
2. Sud ne postupa po pojedinanoj predstavci podnijetoj na osnovu lana 34
koja je
a) anonimna, ili
238
b) u sutini istovjetna s predstavkom koju je Sud ve razmatrao, ili koja je

ve podnijeta nekoj drugoj meunarodnoj instanci radi ispitivanja, odnosno rjeavanja, a ne sadri nove relevantne injenice.
3. Sud proglaava neprihvatljivom svaku pojedinanu predstavku podnijetu
na osnovu lana 34. ako:
a) smatra da je predstavka nespojiva sa odredbama Konvencije ili protokola uz
nju, oigledno neosnovana, ili predstavlja zloupotrebu prava na predstavku; ili
b) smatra da podnosilac predstavke nije znaajnije oteen, osim ako potovanje ljudskih prava ustanovljenih Konvencijom i protokolima uz nju ne
zahtjeva ispitivanje sutine predstavke, s tim da se predstavka ne moe
odbaciti po ovom osnovu ukoliko sluaj nije prethodno s dunom panjom razmotrio domai sud.
4. Sud odbacuje svaku predstavku koju smatra neprihvatljivom u smislu
ovog lana. On to moe uiniti u svakoj fazi postupka.
LAN 36
Intervencija treih lica
1. Visoka strana ugovornica iji je dravljanin podnosilac predstavke moe
podnijeti pisana zapaanja i uzeti uee u raspravi u predmetima pred vijeem ili Velikim vijeem.
2. Predsjednik Suda moe u interesu ispravnog postupanja pozvati Visoku
stranu ugovornicu koja nije strana u postupku ili svako zainteresovano lice
koje nije podnosilac predstavke da podnesu pisana zapaanja ili uzmu uee u raspravi.
3. Komesar za ljudska prava Savjeta Evrope moe podnijeti pisani podnesak
i uzeti uee u raspravi u predmetima pred vijeem ili Velikim vijeem.
LAN 37
Brisanje predstavki
1. Sud u svakoj fazi postupka moe odluiti da izbrie predstavku sa liste
predmeta ako se na osnovu okolnosti moe zakljuiti:
a) da podnosilac predstavke ne namjerava da dalje uestvuje u postupku, ili
b) da je stvar razrijeena, ili
239
c) da iz svakog drugog razloga koji Sud utvrdi nije vie opravdano nastaviti
sa ispitivanjem predstavke.
Meutim, Sud nastavlja s ispitivanjem predstavke ako je to potrebno radi
potovanja ljudskih prava ustanovljenih Konvencijom i protokolima uz nju.
2. Sud moe odluiti da predstavku vrati na svoju listu predmeta ako smatra
da okolnosti to nalau.
LAN 38
Ispitivanje predmeta
Sud razmatra predstavku zajedno s predstavnicima stranaka i, ako je to potrebno, preduzima istragu za ije e mu efikasno sprovoenje Visoke strane
ugovornice u pitanju obezbjediti sve neophodne uslove.
LAN 39
Prijateljsko poravnanje
1. U svakoj fazi postupka Sud se moe staviti na raspolaganje stranama u
sporu kako bi se postiglo prijateljsko poravnanje zasnovano na potovanju
ljudskih prava ustanovljenih Konvencijom i protokolima uz nju.
2. Postupak koji se vodi na osnovu stava 1. povjerljive je prirode.
3. Ako se postigne prijateljsko poravnanje, Sud brie predmet sa svoje liste
odlukom koja sadri kratak opis injenica i postignutog rjeenja.
4. Odluka se dostavlja Komitetu ministara koji nadgleda izvrenje odredbi
prijateljskog poravnanja predvienih odlukom.
LAN 40
Javna rasprava i uvid u spise
1. Rasprave su javne, sem kada Sud u posebnim okolnostima odlui drugaije.
2. Spisi deponovani kod sekretara dostupni su javnosti, sem kada predsjednik Suda odlui drugaije.
240
LAN 41
Pravino zadovoljenje
Kada Sud utvrdi prekraj Konvencije ili protokola uz nju, a unutranje pravo
Visoke strane ugovornice u pitanju omoguava samo djeliminu odtetu,
Sud , ako je to potrebno, pruiti pravino zadovoljenje oteenoj strani.
LAN 42
Presude vijea
Presude vijea postaju pravosnane u skladu s odredbama lana 44, stav 2.
LAN 43
Obraanje Velikom vijeu
1. U roku od tri mjeseca od dana donoenja presude vijea svaka stranka
moe, u posebnim sluajevima, da zahtjeva da se predmet iznese pred Veliko
vijee.
2. Kolegijum od pet sudija Velikog vijea prihvatie zahtjev ako se predmet
tie nekog znaajnog pitanja vezanog za tumaenje ili primjenu Konvencije
ili ozbiljnog pitanja od opte vanosti.
3. Ako kolegijum prihvati zahtjev, Veliko vijee odluuje o predmetu presudom.
LAN 44
Pravosnane presude
1. Presuda Velikog vijea pravosnana.
2. Presuda vijea postaje pravosnana:
a) kada stranke izjave da nee zahtjevati da se predmet iznese pred Veliko
vijee; ili
b) tri mjeseca poslije donoenja presude, ako se ne zatrai da se predmet
iznese pred Veliko vijee; ili
c) kada kolegijum odbije zahtjev za obraanje Velikom vijeu na osnovu lana 43.
3. Pravosnana presuda se objavljuje.
241
LAN 45
Obrazloenja presuda i odluka
1. Presude i odluke kojima se predstavka proglaava prihvatljivom ili neprihvatljivom moraju biti obrazloene.
2. Ako presuda u cjelosti ili jednom svom dijelu ne predstavlja jednoglasno
miljenje sudija, svaki sudija ima pravo da iznese izdvojeno miljenje.
LAN 46
Obaveznost i izvrenje presuda
1. Visoke strane ugovornice preuzimaju obavezu da se povinuju pravosnanoj presudi Suda u svakom predmetu u kome su stranke.
2. Pravosnana presuda Suda se dostavlja Komitetu ministara koji nadgleda
njeno izvrenje.
3. Ako Komitet ministara smatra da praenje izvrenja pravosnane presude
remeti neki problem u vezi sa tumaenjem presude, moe se obratiti Sudu radi
donoenja odluke povodom pitanja tumaenja. Za odluku o obraanju Sudu
potrebna je dvotreinska veina glasova predstavnika koji sjede u Komitetu.
4. Ako Komitet ministara smatra da neka Visoka strana ugovornica odbija
da se povinuje pravosnanoj presudi u predmetu u kojem je stranka, Komitet
ministara moe, nakon to zvanino obavijesti tu Visoku stranu ugovornicu,
a na osnovu odluke usvojene dvotreinskom veinom glasova predstavnika
koji sjede u Komitetu, da se Sudu obrati pitanjem da li je ta Visoka strana
ugovornica propustila da ispuni svoju obavezu iz stava 1.
5. Ako Sud utvrdi da postoji povreda stava 1, upuuje predmet Komitetu
ministara radi razmatranja mjera koje treba preduzeti. Ako Sud utvrdi da
stav 1. nije prekren, vratie predmet Komitetu ministara koji zakljuuje
raspravu o predmetu.
LAN 47
Savjetodavna miljenja
1. Na zahtjev Komiteta ministara Sud moe da daje savjetodavna miljenja
o pravnim pitanjima koja se tiu tumaenja Konvencije i protokola uz nju.
242
2. Takva miljenja se ne mogu baviti pitanjima koja se odnose na sadraj ili obuhvat prava i sloboda ustanovljenih Dijelom I Konvencije i protokolima uz nju,
kao ni bilo kojim drugim pitanjem koje bi Sud ili Komitet ministara mogli da
razmatraju u vezi s postupcima koji se mogu pokrenuti u skladu sa Konvencijom.
3. Za odluke Komiteta ministara da zahtjeva savjetodavno miljenje Suda potrebna je veina glasova predstavnika koji imaju pravo da u Komitetu zasjedaju.
LAN 48
Nadlenost Suda da daje savjetodavna miljenja
Sud odluuje da li zahtjev za davanje savjetodavnog miljenja koji podnosi
Komitet ministara spada u njegovu nadlenost odreenu lanom.
LAN 49
Obrazloenje savjetodavnih miljenja
1. Savjetodavna miljenja Suda moraju biti obrazloena.
2. Ako savjetodavno miljenje u cjelosti ili jednom svom dijelu ne predstavlja jednoglasno miljenje sudija, svaki sudija ima pravo da iznese izdvojeno
miljenje.
3. Savjetodavna miljenja Suda dostavljaju se Komitetu ministara.
LAN 50
Trokovi Suda
Trokove Suda snosi Savjet Evrope.
LAN 51
Privilegije i imuniteti sudija
Tokom vrenja svoje funkcije sudije uivaju privilegije i imunitete predviene lanom 40 Statuta Savjeta Evrope i sporazumima donijetim na osnovu
njega.
243
DIO III OSTALE ODREDBE

LAN 52
Obavjetenja generalnom sekretaru
Po prijemu zahtjeva od generalnog sekretara Savjeta Evrope, svaka Visoka
strana ugovornica pruie objanjenje o nainu na koji njeno unutranje pravo obezbjeuje djelotvornu primjenu svih odredaba ove Konvencije.
LAN 53
Obezbjeenje postojeih ljudskih prava
Nijedna odredba ove Konvencije nee se tumaiti tako da ograniava odnosno ugroava ljudska prava i osnovne slobode koji bi bili priznati zakonima svake Visoke strane ugovornice ili po svakom drugom sporazumu ija
ona strana ugovornica.
LAN 54
Ovlaenja Komiteta ministara
Nita u ovoj Konvenciji ne zadire u ovlaenja koja su data Komitetu ministara Statutom Savjeta Evrope.
LAN 55
Iskljuenje drugih naina za rjeavanje spora
Visoke strane ugovornice saglasile su se da se nee koristiti, izuzev ako postoji poseban sporazum, postojeim meusobnim ugovorima, konvencijama
ili deklaracijama kako bi neki spor koji proizilazi iz tumaenja ili primjene
ove Konvencije putem predstavke podnijele da se rjeava nekim drugim nainom, a ne onima koji su predvieni ovom Konvencijom.
244
LAN 56
Teritorijalna primjena
1. Prilikom ratifikacije, ili u svako doba poslije toga, svaka drava moe izjaviti, putem notifikacije upuene generalnom sekretaru Savjeta Evrope, da
se u skladu sa odredbama 4. stava ovog lan ova Konvencija primjenjivati
na sve ili na neku od teritorija za ije meunarodne odnose odgovorna.
2. Konvencija se primjenjivati na teritoriju ili teritorije oznaene u notifikaciji poev od tridesetog dana po prijemu ove notifikacije od strane generalnog sekretara Savjeta Evrope.
3. Pri primjeni odredaba ove Konvencije na takvim teritorijama vodie se
rauna o lokalnim potrebama.
4. Svaka drava koja je dala izjavu u saglasnosti sa stavom 1. ovog lana
moe u svako doba poslije toga izjaviti da prihvata nadlenost Suda u pogledu primanja predstavki od pojedinaca, nevladinih organizacija ili grupa lica
prema odredbama lana 34 Konvencije, a u odnosu na neku ili vie teritorija
na koje se izjava odnosi.
LAN 57
Rezerve
1. Prilikom potpisivanja ove Konvencije, ili prilikom deponovanja instrumenta ratifikacije, svaka drava moe staviti rezervu na svaku pojedinu
odredbu Konvencije u obimu u kome neki zakon koji je tada na snazi na
njenoj teritoriji nije saglasan sa tom odredbom. Rezerve opteg karaktera
nijesu dozvoljene na osnovu ovog lana.
2. Svaka rezerva stavljena na osnovu ovog lana sadri kratku izjavu o zakonu u pitanju.
LAN 58
Otkazivanje
1. Visoka strana ugovornica moe otkazati ovu Konvenciju tek proteku pet godina od dana kada je postala strana ugovornica i to putem
otkaza sa estomjesenim otkaznim rokom, koji se dostavlja generalnom
245
sekretaru Savjeta Evrope, koji o tome obavjetava druge Visoke strane

ugovornice.
2. Otkaz ne moe imati za posljedicu da se Visoka strana ugovornica u pitanju oslobodi svojih obaveza prema ovoj Konvenciji u pogledu svake radnje
uinjene do dana kada je otkaz da dejstvuje, a koja bi mogla da predstavlja krenje tih obaveza.
3. Pod ovim istim uslovima, svaka Visoka strana ugovornica koja prestane
da bude lanica Savjeta Evrope prestaje da bude i ugovornica ove Konvencije.
4. Saglasno odredbama prethodnih stavova, Konvencija se moe otkazati u
odnosu na svaku teritoriju za koju je saglasno odredbama lana 56 izjavljeno
da se primjenjuje.
LAN 59
Potpis i ratifikacija
1. Ova Konvencija je otvorena za potpis lanicama Savjeta Evrope. Ona se
ratifikuje. Ratifikacije se deponuju kod generalnog sekretara Savjeta Evrope.
2. Evropska unija moe da pristupi ovoj Konvenciji.
3. Ova Konvencija stupa na snagu po deponovanju deset instrumenata ratifikacije.
4. U pogledu svakog potpisnika koji je bude ratifikovao poslije toga, Konvencija stupa na snagu na dan kada ovaj deponuje svoj instrument ratifikacije.
5. Generalni sekretar Savjeta Evrope obavjetava sve lanice Savjeta Evrope
o stupanju na snagu ove Konvencije, o imenima Visokih strana ugovornica
koje su je ratifikovale i o svim instrumentima ratifikacije naknadno deponovanim.
Sainjeno u Rimu, dana 4. novembra 1950, na engleskom i francuskom jeziku, pri mu su oba teksta podjednako vjerodostojna, u jednom primjerku
koji se uva u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar dostaviti ovjerene
prepise svakoj potpisnici.
246
DODATNI PROTOKOL
uz Konvenciju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama
Pariz, 20. marta 1952.
Vlade potpisnice, kao lanice Savjeta Evrope,
Rijeene da preduzmu korake da bi obezbjedile zajedniko sprovoenje izvjesnih prava i sloboda, pored onih ve sadranih u Dijelu I Konvencije za
zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, potpisane u Rimu 4. novembra
1950. (u daljem tekstu Konvencija),
LAN 1
Zatita imovine
Svako fiziko i pravno lice ima pravo na neometano uivanje svoje imovine.
Niko ne moe biti lien svoje imovine, osim u javnom interesu i pod uslovima predvienim zakonom i optim naelima meunarodnog prava.
Prethodne odredbe, meutim, ni na koji nain ne utiu na pravo drave da
primjenjuje zakone koje smatra potrebnim da bi regulisala korienje imovine u skladu s optim interesima ili da bi obezbjedila naplatu poreza ili drugih
dabina ili kazni.
LAN 2
Pravo na obrazovanje
Niko ne moe biti lien prava na obrazovanje. U vrenju svih svojih funkcija
u oblasti obrazovanja i nastave drava potuje pravo roditelja da obezbjede
obrazovanje i nastavu koji su u skladu s njihovim vjerskim i filozofskim
uvjerenjima.
247
LAN 3
Pravo na slobodne izbore
Visoke strane ugovornice se obavezuju da u primjerenim vremenskim razmacima odravaju slobodne izbore s tajnim glasanjem, pod uslovima koji
obezbjeuju slobodno izraavanje miljenja naroda pri izboru zakonodavnih
tijela.
LAN 4
Svaka Visoka strana ugovornica moe prilikom potpisivanja ili ratifikacije,
ili u svako doba poslije toga, dostaviti generalnom sekretaru Savjeta Evrope
izjavu o tome u kom obimu prihvata da se odredbe ovog Protokola primjenjuju na teritorijama za ije je meunarodne odnose odgovorna, a koje je
oznaila u izjavi.
Svaka Visoka strana ugovornica koja je dostavila izjavu u smislu prethodnog stava moe naknadno da dostavi novu izjavu kojom mijenja uslove sadrane u ranijoj izjavi ili ukida primjenu odredbi ovog Protokola u odnosu
na bilo koju teritoriju.
Izjava data u skladu sa ovim lanom smatrae se kao da je data u skladu sa
stavom 1, lana 56. Konvencije.
LAN 5
Odnos s Konvencijom
U pogledu Visokih strana ugovornica odredbe lana 1, 2, 3 i 4 ovog Protokola smatraju se dodatnim lanovima Konvencije i sve odredbe Konvencije
primjenjuju se u skladu s tim.
248
LAN 6
Ovaj Protokol je otvoren za potpis lanicama Savjeta Evrope koje su potpisnice Konvencije, on se ratifikuje istovremeno ili poslije ratifikacije Konvencije. On stupa na snagu poslije deponovanja deset instrumenata ratifikacije.
U pogledu svake potpisnice koja ga bude ratifikovala poslije toga, Protokol
stupa na snagu na dan kada ona deponuje svoj instrument ratifikacije.
Instrumenti ratifikacije deponuju se kod generalnog sekretara Savjeta Evrope, koji sve lanice obavijestiti o imenima onih lanica koje su izvrile
ratifikaciju.
Sainjeno u Parizu, dana 20. marta 1952, na engleskom i francuskom jeziku,
pri mu su oba teksta podjednako vjerodostojna, u jednom primjerku koji
se uva u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar dostaviti ovjerene
prepise vladi svake drave potpisnice.
249
PROTOKOL BR. 4
uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kojim se
obezbjeuju izvjesna prava i slobode koji nijesu ukljueni u Konvenciju i
Prvi protokol uz nju
Strazbur, 16. septembra 1963.
Vlade potpisnice, kao lanice Savjeta Evrope,
Rijeene da preduzmu korake da bi osigurale zajedniko sprovoenje izvjesnih prava i sloboda koji nijesu ukljueni u Dio I Konvencije za zatitu
ljudskih prava i osnovnih sloboda, potpisane u Rimu 4. novembra 1950. (u
daljem tekstu Konvencija), i lanove 1 do 3 Prvog Protokola uz Konvenciju, potpisanog u Parizu 20. marta 1952,
LAN 1
Zabrana kazne zatvora za dug
Niko se ne moe liiti slobode samo zato to nije u stanju da ispuni ugovornu
obavezu.
LAN 2
Sloboda kretanja
1. Svako ko se zakonito nalazi na teritoriji jedne drave ima, na toj teritoriji,
pravo na slobodu kretanja i slobodu izbora boravita.
2. Svako je slobodan da napusti bilo koju zemlju, ukljuujui i sopstvenu.
3. Nikakva ogranienja ne mogu se postaviti u odnosu na vrenje ovih prava
osim onih koja su u skladu sa zakonom i koja su neophodna u demokratskom drutvu u interesu nacionalne bezbjednosti ili javne sigurnosti, radi
ouvanja javnog poretka, za spreavanje kriminala, za zatitu zdravlja ili
morala ili radi zatite prava i sloboda drugih.
250
4. Prava iz stava 1 mogu se, takoe, u izvjesnim oblastima podvrgnuti ogranienjima koja su uvedena u skladu sa zakonom i opravdana javnim interesom u demokratskom drutvu.
LAN 3
Zabrana protjerivanja sopstvenih dravljana
1. Niko ne moe biti protjeran, bilo pojedinanom bilo kolektivnom mjerom, s teritorije drave iji dravljanin.
2. Niko ne moe biti lien prava da ue na teritoriju drave iji dravljanin.
LAN 4
Zabrana grupnog protjerivanja stranaca
Zabranjeno je kolektivno protjerivanje stranaca.
LAN 5
1. Svaka Visoka strana ugovornica moe prilikom potpisivanja ili ratifikacije, ili u svako doba poslije toga, dostaviti generalnom sekretaru Savjeta
Evrope izjavu o tome u kom obimu prihvata da se odredbe ovog Protokola
primjenjuju na teritorijama za ije meunarodne odnose odgovorna, a
koje je oznaila u izjavi.
2. Svaka Visoka strana ugovornica koja je dostavila izjavu u smislu prethodnog stava moe naknadno da dostavi novu izjavu kojom mijenja uslove
sadrane u ranijoj izjavi ili ukida primjenu odredbi ovog Protokola u odnosu
na bilo koju teritoriju.
3. Izjava data u skladu s ovim lanom smatrae se kao da je data u skladu sa
stavom 1, lana 56 Konvencije.
4. Teritorija svake drave na koju se primjenjuje ovaj Protokol na osnovu
ratifikacije ili prihvatanja, i svaka teritorija na koju se ovaj Protokol primjenjuje na osnovu izjave te drave date na osnovu ovog lana, smatraju se
odvojenim teritorijama u smislu lana 2 i 3.
251
5. Drava koja je dala izjavu u skladu sa stavom 1 ili 2 ovog lana moe
u svako doba izjaviti u ime jedne ili vie teritorija na koje se izjava odnosi
da prihvata nadlenost Suda da prima predstavke od pojedinaca, nevladinih
organizacija ili grupa pojedinaca prema odredbama lana 34 Konvencije, a
u vezi sa lanovima 1 do 4 ovog Protokola.
LAN 6
Odnos s Konvencijom
U pogledu Visokih strana ugovornica odredbe lana 1 do 5 ovog Protokola
smatraju se dodatnim lanovima Konvencije i sve odredbe Konvencije primjenjuju se u skladu s tim.
LAN 7
1. Ovaj Protokol je otvoren za potpis lanicama Savjeta Evrope koje su potpisnice Konvencije; on se ratifikuje istovremeno ili poslije ratifkacije Konvencije. On stupa na snagu poslije deponovanja pet instrumenata ratifikacije.
U pogledu svake potpisnice koja ga bude ratifikovala poslije toga, Protokol
stupa na snagu na dan kada ona deponuje instrument ratifikacije.
2. Instrumenti ratifikacije deponuju se kod generalnog sekretara Savjeta
Evrope, koji sve lanice obavijestiti o tome koje su lanice izvrile ratifikaciju.
U potvrdu ega su dolje potpisani, propisno ovlaeni za to, potpisali ovaj
Protokol.
Sainjeno u Strazburu, dana 16. marta 1963, na engleskom i francuskom
jeziku, pri emu su oba teksta podjednako mjerodavna, u jednom primjerku
koji se uva u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar dostaviti ovjerene
prepise svakoj dravi potpisnici.
252
PROTOKOL BR. 6
uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda
o ukidanju smrtne kazne
Strazbur, 28. aprila 1983
Drave lanice Savjeta Evrope, potpisnice ovog Protokola uz Konvenciju
za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, potpisanu u Rimu 4. novembra
1950. (u daljem tekstu Konvencija),
Smatrajui da promjene do kojih je dolo u nekoliko drava lanica Savjeta
Evrope izraavaju optu tenju ka ukidanju smrtne kazne,
LAN 1
Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko se ne moe osuditi na smrtnu kaznu ili pogubiti.
LAN 2
Smrtna kazna za vrijeme rata
Drava moe u svom zakonodavstvu da predvidi smrtnu kaznu za djela izvrena u doba rata ili neposredne ratne opasnosti; takva kazna primjenie se
samo u sluajevima predvienim zakonom i u skladu s njegovim odredbama. Drava obavjetava generalnog sekretara Savjeta Evrope o odgovarajuim odredbama tog zakona.
LAN 3
Zabrana odstupanja
Ni od jedne odredbe ovog Protokola ne moe se odstupiti na osnovu lana
15 Konvencije.
253
LAN 4
Zabrana rezervi
Na odredbe ovog Protokola ne mogu se stavljati rezerve na osnovu lana 57
Konvencije.
LAN 5
1. Svaka drava moe, prilikom potpisivanja ili kada deponuje instrument
ratifikacije, prihvatanja ili odobrenja, da odredi teritoriju ili teritorije na koje
se ovaj Protokol primjenjuje.
2. Svaka drava moe, u svako doba poslije toga, putem izjave upuene
generalnom sekretaru Savjeta Evrope, da proiri primjenu ovog Protokola
na bilo koju drugu teritoriju oznaenu u izjavi. U pogledu takve teritorije
Protokol stupa na snagu prvog dana mjeseca koji nastupa poslije dana kada
generalni sekretar primi takvu izjavu.
3. Svaka izjava uinjena na osnovu prethodna dva stava moe, u pogledu
teritorije oznaene u njoj, da se povue putem izjave upuene generalnom
sekretaru. Povlaenje izjave ima dejstvo od prvog dana mjeseca koji nastupa
nakon dana kada je generalni sekretar primio takvo obavjetenje.
LAN 6
Odnos s Konvencijom
LAN 7
Ovaj Protokol je otvoren za potpis dravama lanicama Savjeta Evrope koje
su potpisnice Konvencije. On se ratifikuje, prihvata ili odobrava. Drava
254
lanica Savjeta Evrope ne moe da ratifikuje, prihvati ili odobri ovaj Protokol ako nije istovremeno ili prethodno ratifikovala Konvenciju. Instrumenti
ratifikacije, prihvatanja ili odobrenja se deponuju kod generalnog sekretara
Savjeta Evrope.
LAN 8
Stupanje na snagu
1. Ovaj Protokol stupa na snagu prvog dana mjeseca koji nastupa poslije
dana kada je pet drava lanica Savjeta Evrope izrazilo svoj pristanak da ih
ovaj Protokol obavezuje u skladu sa odredbama lana 7.
2. U pogledu svake drave lanice koja poslije toga izrazi svoj pristanak
da je ovaj Protokol obavezuje, on stupa na snagu prvog dana mjeseca koji
nastupa poslije dana kada je deponovan instrument ratifikacije, prihvatanja
ili odobrenja.
LAN 9
Deponovanje
Generalni sekretar Savjeta Evrope obavjetava drave lanice Savjeta Evrope :
a) svakom potpisu,
b) deponovanju instrumenta ratifikacije, prihvatanja ili odobrenja,
c) svakom datumu stupanja na snagu ovog Protokola u skladu sa lanovima
5 i 8,
d) svakoj drugoj radnji, obavjetenju ili saoptenju u vezi s ovim Protokolom.
Protokol.
Sainjeno u Strazburu, dana 28. aprila 1983, na engleskom i francuskom jeziku, pri emu su oba teksta podjednako vjerodostojna, u jednom primjerku
koji se uva u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar Savjeta Evrope
dostaviti ovjerene prepise svakoj dravi lanici Savjeta Evrope.
255
PROTOKOL BR. 7
Strazbur, 22. novembar 1984.
Drave potpisnice, lanice Savjeta Evrope,
Rijeene da preduzmu dalje korake da bi obezbjedile zajedniko sprovoenje izvjesnih prava i sloboda putem Konvencije za zatitu ljudskih prava
i osnovnih sloboda, potpisane u Rimu 4. novembra 1950. (u daljem tekstu
Konvencija),
LAN 1
Zatita u postupku protjerivanja stranaca
1. Stranac koji zakonito boravi na teritoriji jedne drave ne moe se iz nje
protjerati, osim na osnovu odluke donijete u skladu sa zakonom, i ima pravo:
a) da iznese razloge kojima osporava protjerivanje,
b) da se njegov sluaj preispita, i
c) da u tu svrhu bude zastupljen pred nadlenim organom ili licem ili licima
koja taj organ odredi.
2. Stranac se moe protjerati i prije nego to iskoristi svoja prava prema
stavu 1 a, b i c ovog lana, ako je protjerivanje neophodno u interesu javnog
reda ili se temelji na razlozima nacionalne bezbjednosti.
LAN 2
Pravo na albu u krivinim stvarima
1. Svako ko je odlukom suda osuen za krivino djelo ima pravo da njegovu
osudu ili kaznu preispita vii sud. Ostvarivanje ovog prava, ukljuujui i
osnove za njegovo korienje, ureuje se zakonom.
2. Ovo pravo moe trpjeti izuzetke kada je rije o djelima manjeg znaaja, koja
su odreena zakonom, ili u sluajevima kada je licu u pitanju u prvom stepenu
sudio najvii sud ili je bilo osueno na osnovu albe na oslobaajuu presudu.
256
LAN 3
Naknada za pogrenu osudu
Ako je neko lice bilo pravosnanom presudom osueno zbog krivinog djela
i ako je kasnije njegova presuda bila ukinuta ili je bio pomilovan zbog toga
to neka nova ili novootkrivena injenica neosporno ukazuje da se radilo o
sudskoj greci, lice koje je pretrpjelo kaznu kao posledicu takve osude dobie naknadu u skladu sa zakonom ili praksom dotine drave, osim ako se ne
dokae da je ono u potpunosti ili djelimino odgovorno za to to nepoznata
injenica nije blagovremeno otkrivena.
LAN 4
Pravo da se ne bude suen ili kanjen dvaput u istoj stvari
1. Nikome se ne moe ponovo suditi niti se moe ponovo kazniti u krivinom postupku u nadlenosti iste drave za djelo zbog koga je ve bio pravosnano osloboen ili osuen u skladu sa zakonom i krivinim postupkom
te drave.
2. Odredbe prethodnog stava ne spreavaju ponovno otvaranje postupka u
skladu sa zakonom i krivinim postupkom date drave, ako postoje dokazi
o novim ili novootkrivenim injenicama, ili ako je u ranijem postupku dolo
do bitne povrede koja je mogla da utie na njegov ishod.
3. Ovaj se lan ne moe staviti van snage na osnovu lana 15 Konvencije.
LAN 5
Jednakost suprunika
U vezi s brakom, u toku braka i u sluaju njegovog raskida, suprunici su
ravnopravni u pogledu meusobnin graanskopravnih prava i obaveza i u
svom odnosu prema djeci. Ovim se lanom drave ne spreavaju da preduzimaju neophodne mjere u interesu djece.
257
LAN 6
1. Svaka drava moe, prilikom potpisivanja ili kada deponuje instrument
ratifikacije, prihvatanja ili odobrenja, da odredi teritoriju ili teritorije na koje
se ovaj Protokol primjenjuje i da navede stepen u kome se njegove odredbe primjenjivati na tim teritorijama.
2. Svaka drava moe, u svako doba poslije toga, putem izjave upuene
generalnom sekretaru Savjeta Evrope, da proiri primjenu ovog Protokola
na bilo koju drugu teritoriju oznaenu u izjavi. U pogledu takve teritorije
Protokol stupa na snagu prvog dana mjeseca koji nastupa poslije protoka
dvomjesenog perioda od dana kada generalni sekretar primi takvu izjavu.
3. Svaka izjava uinjena na osnovu prethodna dva lana moe, u pogledu
teritorije oznaene u njoj, da se povue ili izmijeni putem izjave upuene
generalnom sekretaru. Povlaenje ili izmjena izjave ima dejstvo od prvog
dana mjeseca koji nastupa poslije protoka dvomjesenog perioda od dana
kada generalni sekretar primi takvu izjavu.
4. Izjava data u skladu sa ovim lanom smatrae se kao da je data u skladu
sa stavom 1, lana 56 Konvencije.
5. Teritorija svake drave na koju se primjenjuje ovaj Protokol na osnovu
ratifikacije, prihvatanja i odobrenja, i svaka teritorija na koju se ovaj Protokol primjenjuje na osnovu izjave te drave na osnovu ovog lana, mogu se
smatrati odvojenim teritorijama u smislu lana 1.
6. Drava koja je dala izjavu u skladu sa stavom 1 ili 2 ovog lana moe
u svako doba izjaviti u ime jedne ili vie teritorija na koje se izjava odnosi
da prihvata nadlenost Suda da prima predstavke od pojedinaca, nevladinih
organizacija ili grupa pojedinaca prema odredbama lana 34 Konvencije, a
u vezi sa lanovima 1 do 5 ovog Protokola.
LAN 7
Odnos s Konvencijom
258
LAN 8
Ovaj Protokol je otvoren za potpis lanicama Savjeta Evrope koje su potpisnice Konvencije. On se ratifikuje, prihvata ili odobrava. Drava lanica
Savjeta Evrope ne moe da ratifikuje, prihvati ili odobri ovaj Protokol ako
nije istovremeno ili prethodno ratifikovala Konvenciju. Instrumenti ratifkacije, prihvatanja ili odobrenja se deponuju kod generalnog sekretara Savjeta
Evrope.
LAN 9
Stupanje na snagu
1. Ovaj Protokol stupa na snagu prvog dana mjeseca koji nastupa poslije
protoka dvomjesenog perioda od dana kada je sedam drava lanica Savjeta Evrope izrazilo svoj pristanak da ih ovaj Protokol obavezuje u skladu sa
odredbama lana 8.
2. U pogledu svake drave lanice koja poslije toga izrazi svoj pristanak
da je ovaj Protokol obavezuje, on stupa na snagu prvog dana mjeseca koji
nastupa poslije protoka dvomjesenog perioda od dana kada je deponovan
instrument ratifkacije, prihvatanja ili odobrenja.
LAN 10
Deponovanje
Generalni sekretar Savjeta Evrope obavjetava drave lanice Savjeta Evrope :
a) svakom potpisu,
b) deponovanju instrumenta ratifikacije, prihvatanja ili odobrenja,
c) svakom datumu stupanja na snagu ovog Protokola u skladu sa lanovima
6 i 9,
d) svakoj drugoj radnji, obavjetenju ili saoptenju u vezi s ovim Protokolom.
Protokol.
259
Sainjeno u Strazburu, dana 22. novembra 1984, na engleskom i francuskom jeziku, pri emu su oba teksta podjednako vjerodostojna, u jednom
primjerku koji se uva u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar Savjeta
Evrope dostaviti ovjerene prepise svakoj dravi lanici Savjeta Evrope.
260
PROTOKOL BR. 12
Rim, 4. novembar 2000. godine
Drave potpisnice, lanice Savjeta Evrope,
Imajui u vidu osnovno naelo da su svi ljudi jednaki pred zakonom i imaju
pravo na jednaku zatitu zakona,
Rijeene da preduzmu dalje korake radi unapreivanja jednakosti svih ljudi
kolektivnom primjenom opte zabrane diskriminacije putem Konvencije za
zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, potpisane u Rimu 4. novembra
1950. (u daljem tekstu: Konvencija),
Potvrujui da naelo nediskriminacije ne spreava potpisnice da preduzimaju mjere radi unapreivanja pune i stvarne jednakosti pod uslovom da
postoji objektivno i razumno opravdanje za ovakve mjere,
Saglasile su se o sljedeem:
LAN 1
Opta zabrana diskriminacije
1. Svako pravo koje zakon predvia ostvarivae se bez diskriminacije
bilo kom osnovu kao npr. polu, rasi, boji koe, jeziku, vjeroispovijesti, politikom i drugom uvjerenju, nacionalnom ili drutvenom porijeklu, povezanosti s nacionalnom manjinom, imovini, roenju ili drugom statusu.
2. Javne vlasti nee ni prema kome vriti diskriminaciju osnovima kao
to su oni pomenuti u stavu 1.
LAN 2
1. Svaka drava moe, u vrijeme potpisivanja ili prilikom deponovanja instrumenta o ratifikaciji, prihvatanju ili odobrenju, oznaiti teritoriju ili teritorije na kojima se primjenjivati ovaj Protokol.
261
2. Svaka drava moe bilo kada kasnije, deklaracijom upuenom generalnom sekretaru Savjeta Evrope, proiriti primjenu ovog Protokola na neku
drugu teritoriju oznaenu u deklaraciji. Protokol stupiti na snagu u odnosu na takvu teritoriju prvog dana u mjesecu poslije isteka roka od tri mjeseca
od dana kada je generalni sekretar primio ovakvu deklaraciju.
3. Svaka deklaracija data po jednom od dva prethodna stava moe se, u odnosu na svaku teritoriju oznaenu u deklaraciji, povui ili izmijeniti obavjetenjem upuenim generalnom sekretaru. Povlaenje ili izmjena stupie na
snagu prvog dana u mjesecu poslije isteka roka od tri mjeseca od dana kada
je generalni sekretar primio obavjetenje.
4. Deklaracija data u skladu s ovim lanom smatrae se saglasnom sa stavom 1 lana 56 Konvencije.
5. Svaka drava koja je dala deklaraciju u skladu sa stavovima 1 ili 2 ovoga
lana moe u svako vrijeme izjaviti da prihvata nadlenost Suda da prima
predstavke pojedinaca, nevladinih organizacija ili grupa pojedinaca u odnosu na lan 1 ovog Protokola s jedne ili vie teritorija na koje se deklaracija
odnosi, kao to je predvieno lanom 34 Konvencije.
LAN 3
Odnos prema Konvenciji
Odredbe lanova 1 i 2 ovoga Protokola smatrae se izmeu ugovornica dodatnim lanovima Konvencije; sve odredbe Konvencije se shodno primjenjivati.
LAN 4
Ovaj Protokol bie otovren za potpisivanje od strane drava lanica Savjeta
Evrope koje su potpisale Konvenciju. On podlijee ratifikaciji, prihvatanju
ili odobrenju. Drava lanica Savjeta Evrope ne moe ratifikovati, prihvatiti
ili odobriti ovaj Protokol, a da prije toga ili istovremeno ne ratifikuje Konvenciju. Instrumenti o ratifikaciji, prihvatanju ili odobrenju deponovae se
kod generalnog sekretara Savjeta Evrope.
262
LAN 5
Stupanje na snagu
1. Ovaj Protokol stupie na snagu prvog dana u mjesecu poslije isteka roka
od tri mjeseca od dana kada su deset drava lanica Savjeta Ervope izrazile
saglasnost da ih Protokol obavezuje u skladu s odredbama lana 4.
2. U odnosu na svaku dravu koja kasnije izrazi svoju saglasnost da bude
njime obavezana Protokol stupiti na snagu prvog dana u mjesecu poslije
isteka roka od tri mjeseca od dana deponovanja instrumenta o ratifikaciji,
prihvatanju ili odobrenju.
LAN 6
Funkcije depozitara
Generalni sekretar Savjeta Evrope obavijestie sve drave lanice Savjeta
Evrope :
a) svakom potpisu,
b) deponovanju svakog instrumenta o ratifikaciji, prihvatanju ili odobrenju,
c) svakom datumu stupanja na snagu ovog Protokola u skladu s lanovima
2 i 5,
d) svakom drugom aktu, obavjetenju ili dopisu koji se tie ovog Protokola.
Protokol.
Sainjeno u Rimu, dana 4. novembra 2000. godine, na engleskom i francuskom jeziku, s tim da su oba teksta jednako autentina, u jednom primjerku
koji se deponovati u arhivi Savjeta Evrope. Generalni sekretar Savjeta
Evrope dostavie ovjerene prepise svakoj lanici Savjeta Evrope.
263
PROTOKOL BR. 13
uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda o ukidanju
smrtne kazne u svim okolnostima
Viljnus, 3. maj 2002. godine
Drave lanice Savjeta Evrope, potpisnice ovog Protokola,
Uvjerene da je pravo svakoga na ivot osnovna vrijednost u demokratskom
drutvu i da je ukidanje smrtne kazne od sutinske vanosti za zatitu ovog
prava, kao i za potpuno priznavanje uroenog dostojanstva svih ljudskih
bia;
elei da uvrste zatitu prava na ivot, garantovanog Konvencijom o zatiti
ljudskih prava i osnovnih sloboda potpisanoj u Rimu, 4. novembra 1950. (u
daljem tekstu: Konvencija);
Imajui u vidu da Protokol br. 6 uz Konvenciju, koji se odnosi na ukidanje
smrtne kazne, potpisan u Strazburu, 28. aprila 1983, ne iskljuuje smrtnu
kaznu za djela poinjena u vrijeme ratnog stanja ili stanja neposredne ratne
opasnosti;
Rijeene da preduzmu odluujui korak u cilju ukidanja smrtne kazne u
svim okolnostima,
LAN 1
Ukidanje smrtne kazne
Smrtna kazna se ukida. Niko se ne moe osuditi na smrtnu kaznu ili pogubiti.
LAN 2
Zabrana odstupanja
Ni od jedne odredbe ovog Protokola ne moe se odstupiti na osnovu lana
15 Konvencije.
264
LAN 3
Zabrana stavljanja rezervi
Na odredbe ovog Protokola ne mogu se stavljati rezerve na osnovu lana 57
Konvencije.
LAN 4
1. Svaka drava moe u trenutku potpisivanja ili deponovanja instrumenata
o ratifikaciji, prihvatanju ili odobravanju, naznaiti teritoriju ili teritorije na
koje se ovaj Protokol primjenjuje.
2. Svaka drava ugovornica moe naknadno, izjavom upuenom generalnom sekretaru Savjeta Evrope, proiriti primjenu ovog Protokola na neku
drugu teritoriju navedenu u izjavi. U odnosu na tu teritoriju Protokol stupa
na snagu prvog dana u mjesecu koji nastupa isteku perioda od tri mjeseca
od dana kada je generalni sekretar primio tu izjavu.
3. Svaka izjava date u skladu s prethodna dva stava, u odnosu na svaku
teritoriju navedenu u izjavi, moe da se povue ili izmijeni notifikacijom
dostavljenom generalnom sekretaru. Povlaenje ili izmjena stupa na snagu
prvog dana u mjesecu koji nastupa isteku perioda od tri mjeseca od dana
kada je generalni sekretar primio pomenutu notifikaciju.
LAN 5
Odnos prema Konvenciji
U pogledu Visokih strana ugovornica odredbe lanova 1 do 4 ovog Protokola smatraju se dodatnim lanovima Konvencije i sve odredbe Konvencije
primjenjuju se u skladu s tim.
LAN 6
Ovaj Protokol je otvoren za potpis dravama lanicama Savjeta Evrope koje
su potpisnice Konvencije. On podlijee ratifikaciji, prihvatanju ili odobrava265
nju. Drava lanica Savjeta Evrope ne moe da ratifikuje, prihvati ili odobri
ovaj Protokol bez prethodne ili istovremene ratifikacije Konvencije. Instrumenti o ratifikaciji, prihvatanju ili odobravanju deponuju se kod generalnog
sekretara Savjeta Evrope.
LAN 7
Stupanje na snagu
1. Ovaj Protokol stupa na snagu prvog dana u mjesecu koji nastupa po isteku
perioda od tri mjeseca od dana kada je deset drava lanica Savjeta Evrope
izrazilo pristanak da se obaveu ovim Protokolom u skladu s odredbama
lan 6.
2. U odnosu na dravu lanicu koja naknadno izrazi pristanak da se obavee
ovim Protokolom, on stupa na snagu prvog dana u mjesecu koji nastupa po
isteku perioda od tri mjeseca od dana deponovanja instrumenata o ratifikaciji, prihvatanju ili odobravanju.
LAN 8
Funkcije depozitara
Generalni sekretar Savjeta Evrope obavjetava sve lanice Savjeta Evrope
o sljedeem:
a) svakom potpisu,
b) deponovanju svakog instrumenta o ratifikaciji, prihvatanju ili odobrenju,
c) svakom datumu stupanja na snagu ovog Protokola u skladu s lanovima
2 i 5,
d) svakom drugom aktu, obavjetenju ili dopisu koji se tie ovog Protokola.
U potvrdu toga su dolje potpisani, propisno ovlaeni za to, potpisali ovaj
Protokol.
Sainjeno u Viljnusu 3. maja 2002, na engleskom i francuskom jeziku, pri
emu su oba teksta vjerodostojna, u jednom primjerku koji se deponovati
u arhivu Savjeta Evrope. Generalni sekretar Savjeta Evrope dostavlja ovjerene prepise svakoj dravi lanici Savjeta Evrope.
266
IV DODATNE INFORMACIJE O PODNOENJU PREDSTAVKE

PRED EVROPSKIM SUDOM ZA LJUDSKA PRAVA
1. Uputstvo za lica koja ele da podnesu predstavku Evropskom
sudu za ljudska prava
I KOJU VRSTU PREDMETA SUD MOE DA RAZMATRA?
1. Evropski sud za ljudska prava je meunarodni sud koji moe da razmatra
pritube onih lica koja smatraju da su njihova prava zajemena Evropskom
konvencijom o ljudskim pravima povrijeena. Konvencija je meunarodni
ugovor kojim su se brojne evropske drave obavezale da obezbjede odreena osnovna ljudska prava. Ta prava su navedena u samoj Konvenciji, kao i
u Prvom, etvrtom, estom, Sedmom, Dvanaestom i Trinaestom protokolu
koje su prihvatile samo neke drave. U prilogu ete nai Konvenciju i navedene Protokole, koje je treba paljivo da proitate.
2. Sudu se moete obratiti ako smatrate da ste lino i neposredno bili rtva
povrede jednog ili vie prava zajemenih Evropskom konvencijom o ljudskim pravima od strane jedne ili vie drava.
3. Evropski sud nije apelacioni sud u odnosu na domae sudove, te ne moe
ukidati ili preinaiti njihove odluke. Osim toga, Evropski sud ne moe neposredno intervenisati u vae ime kod organa na ije se postupke alite.
Evropski sud se iskljuivo bavi navodima o povredama prava zajemenih
Evropskom konvencijom o ljudskim pravima.
4. Sud moe da razmatra samo pritube protiv drava koje su ratifikovale
Konvenciju ili odreeni Protokol ako se tiu dogaaja koji su se desili nakon
ratifikacije. Datumi ratifikacije (odnosno stupanja na snagu Konvencije i
Protokola za svaku pojedinu dravu) navedeni su na kraju ovog dokumenta.
5. Sudu se moete aliti samo zbog postupaka i propusta javnih organa vlasti
(parlament, dravna uprava, sud i slino). Sud se ne moe baviti pritubama
protiv pojedinaca ili privatnih organizacija.
6. U skladu sa lanom 35. stavom 1. Konvencije, Sud moe uzeti predstavku u razmatranje samo ako su ve iscrpljeni svi domai pravni lijekovi i
ako je predstavka podnijeta u roku od est mjeseci od donoenja konane
domae odluke.
267
7. Stoga je neophodno da, prije nego to se obratite Sudu, iscrpite sve domae pravne lijekove, odnosno da prvo pokuate da dobijete odluku domaih
organa povodom predmeta vae pritube, to ukljuuje i obraanje najvioj
nadlenoj sudskoj instanci. Ukoliko to ne uinite, morate dokazati da takvi
lijekovi ne bi bili efikasni za potrebe vaeg predmeta.
8. Prilikom obraanja domaim sudovima morate ispotovati sva domaa
pravila postupka (ukljuujui rokove). U protivnom, Evropski sud nee
moi da se bavi vaim predmetom.
9. Domai pravni lijekovi koje niste duni da koristite, jer ih Evropski sud
smatra nedjelotvornim, su prijedlog za ponavljanje postupka, molba za pomilovanje i druge molbe upuene parlamentu, predsjedniku, premijeru, ministru ili zatitniku ljudskih prava i sloboda.
10. Korienje gorenavedenih domaih pravnih lijekova (taka 9) ne utie
na raunanje roka od est mjeseci. Ovaj rok poinje da tee od datuma kada
vi ili va advokat primite konanu odluku donesenu u postupku po djelotvornim pravnim lijekovima.
11. Sud e smatrati da ste ispotovali rok od est mjeseci ako ste prije proteka
roka poslali kompletno ispunjen obrazac predstavke ili makar pismo u
kojem u kratkim crtama opisujete svoj predmet. Slanje zahtjeva za informacije ili slubene obrasce nije dovoljno da bi se zaustavio rok od est mjeseci.
12. Radi vae informacije, preko 90% predstavki bude na kraju odbaeno zbog toga to ne zadovoljavaju gorenavedene uslove.
II KAKO SE MOETE OBRATITI SUDU?
13. Slubeni jezici Suda su engleski i francuski, ali Sekretarijatu Suda moete pisati na slubenom jeziku bilo koje drave koja je ratifikovala Konvenciju. U poetnoj fazi postupka, mogue je primati dopise od Suda na tom
istom jeziku. Meutim, ukoliko Sud kasnije odlui da pozove tuenu dravu
da dostavi pismena zapaanja u vaem predmetu, Sud e vam slati dopise
na engleskom ili francuskom, to se, u principu, oekuje i od vas odnosno
vaeg zastupnika.
14. Predstavka se moe podnijeti samo redovnom potom. Ukoliko ste predstavku poslali faksom ili elektronskom potom, morate je poslati i redovnom
potom. Nema potrebe da dolazite u zgradu Suda ili zovete telefonom.
268
15. Svoje podneske moete slati na sljedeu adresu:

The Registrar
European Court of Human Rights
Council of Europe
F67075 STRASBOURG CEDEX
Poeljno bi bilo da ne koristite samoljepljivu traku, spajalice ili bilo ta slino, nego da samo oznaite svoje podneske rednim brojevima.
16. Nakon vaeg prvog obraanja, Sekretarijat Suda dodijelie broj vaem
predmetu (koji morate da navodite prilikom svakog sljedeeg obraanja Sudu) i poslae vam kodirane naljepnice koje takoe morate da koristite
prilikom svakog sljedeeg obraanja Sudu. Sekretarijat Suda moe zatraiti
od vas i da dostavite odreene dodatne informacije, dokumente ili objanjenja. Meutim, imajte u vidu da vam Sekretarijat Suda ne moe dati informacije ili pravne savjete u vezi s primjenom i tumaenjem domaeg prava.
17. U vaem je interesu da na vrijeme odgovorite na svaki zahtjev Sekretarijata Suda. U protivnom, Sud moe zakljuiti da ste odustali.
18. Ako smatrate da se vae pritube tiu prava zajemenih Evropskom konvencijom o ljudskim pravima ili Protokolima uz tu Konvenciju i da su zadovoljeni svi gorenavedeni uslovi, paljivo ispunite obrazac predstavke
i poaljite ga, zajedno sa svim bitnim dokumentima, u roku od osam
nedjelja od odgovora Sekretarijata Suda na vae prvo pismo. Ukoliko
kompletno ispunjen obrazac predstavke ne poaljete u tom roku, moe se
desiti da prekoraite gore navedeni rok od est mjeseci (vidjeti take 6 i 10),
jer e se datumom podnoenja predstavke smatrati datum kada ste poslali
kompletno ispunjen obrazac predstavke, a ne datum kada ste se prvi put
obratili Sudu. Pored toga, ukoliko kompletno ispunjen obrazac predstavke
ne poaljete ni u roku od est mjeseci od odgovora Sekretarijata Suda na
vae prvo pismo, smatrae se da ste odustali i vai e spisi biti uniteni.
Osim toga, nedostavljanje dodatnih informacija ili dokumenata na zahtjev
Suda moe imati za posljedicu da Sud ne razmatra vau predstavku ili da je
proglasi neprihtvatljivom ili brie sa liste predmeta.
19. Prilikom ispunjavanja obrasca predstavke, potrebno je sljedee:
(a) da jasno oznaite stranke u postupku (dio I obrasca predstavke); ukoliko nekoliko osoba podnosi zajedniku predstavku, da dostavite traene
269
podatke za svaku od tih osoba na posebnom papiru (moete fotokopirati

drugu stranu obrasca predstavka u vie primjeraka); ukoliko je imenovan
zastupnik (iako se od podnosilaca predstavke ne trai da imenuju zastupnika u poetnoj fazi postupka), da ispunite poseban obrazac punomoja
za svakog podnosioca predstavke;
(b) da ukratko i hronolokim redom navedete bitne injenice (dio II);
(c) da objasnite zbog ega se tano alite Sudu (dio III), koja su prava zajemena Evropskom konvencijom o ljudskim pravima povrijeena i na
koji tano nain;
(d) da dokaete da ste iskoristili sve domae pravne lijekove i da ste predstavku podnijeli u roku od est mjeseci od donoenja konane domae
odluke (dio IV);
(e) da ukratko navedete ta elite postii u postupku pred Sudom (dio V);
(f) da navedete da li ste pritube iz predstavke Sudu podnijeli jo nekom
meunarodnom tijelu (dio VI) i, ukoliko jeste, da opiete taj postupak i
da dostavite sve bitne dokumente koji se tiu tog postupka;
(g) da u dijelu VII obrasca predstavke jo jednom nabrojite sve odluke koje
spominjete u dijelovima IV i VI kao i druge dokumente koje elite da
Sud uzme u obzir prilikom odluivanja (zapisnike sa roita, izjave svjedoka i tome slino) i da dostavite fotokopije svih tih odluka i dokumenata ukoliko to jo niste uinili. Sud vam nee vratiti te podneske, pa je
u vaem interesu da poaljete kopije, a ne originale.
(h) da vi ili va zastupnik potpiete obrazac predstavke; ukoliko va zastupnik potpie obrazac predstavke, potrebno je da dostavite kompletno ispunjen obrazac punomoja (ukoliko to jo niste uinili).
20. Po pravilu, svi podaci sadrani u dokumentima koje podnosite Sekretarijatu Suda (ukljuujui line podatke o vama ili treim licima) dostupni
su javnosti i mogu se pojaviti u bazi podataka Suda (HUDOC) i odlukama
Suda koje su dostupne na internetu. Shodno tome treba da dostavite samo
one line podatke o vama ili treim licima koji su neophodni za razumijevanje predmeta. Ukoliko elite anonimnost (da va identitet ne bude dostupan
javnosti), potrebno je da to izriito navedete i pruite razloge za odstupanje
od gore navedenog pravila o javnosti podataka. Sud moe odobriti anonimnost u izuzetnim i opravdanim sluajevima.
270
21. Kao to je gore navedeno, u poetnoj fazi postupka pred Sudom nije potrebno imenovati zastupnika. Ukoliko ipak odluite da to uinite, potrebno
je da priloite obrazac punomoja. Zastupnik ili punomonik
pravnog lica (kompanije, udruenja i dr.), kao i grupe pojedinaca, mora priloiti dokaz da je ovlaen za zastupanje.
22. Sud ne dodijeljuje novanu pomo na ime trokova advokatskih usluga u poetnoj fazi postupka. Meutim, ako Sud kasnije odlui da pozove
tuenu dravu da dostavi pismena zapaanja u vaem predmetu, moe vam
dodijeliti novanu pomo za trokove advokatskih usluga ukoliko je to potrebno radi pravilnog voenja postupka i ukoliko niste u stanju da sami snosite te trokove.
23. Postupak pred Sudom je besplatan. Poto se postupak, u poetnoj fazi,
odvija u pisanoj formi, nema svrhe da lino dolazite u zgradu Suda. Biete
blagovremeno obavijeteni o svakoj odluci Suda u vaem predmetu.
271
2. Evropski sud za ljudska prava

obrazac predstavke
BIH
Voir Notice
See Notes
Pogledati priloeno Uputstvo
Numro de dossier
File number
EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA
Requte
Application
Predstavka
prsente en application de larticle 34 de la Convention europenne des

Droits de lHomme,
ainsi que des articles 45 et 47 du rglement de la Cour
under Article 34 of the European Convention on Human Rights
and Rules 45 and 47 of the Rules of Court
podnijeta na osnovu lana 34. Evropske konvencije o ljudskim pravima
i pravila 45. i 47. Pravila Suda
IMPORTANT:
Vano:
272
La prsente requte est un document juridique et peut affecter vos droits et obligations.
This application is a formal legal document and may affect your rights and obligations.
Ova predstavka je pravni dokument i moe utjecati na Vaa prava i obaveze.
- ii -
I.
A.
Les Parties
The Parties
Stranke
Le Requrant/La Requrante
The Applicant
Podnositelj/Podnesiteljica predstavke
(Renseignements fournir concernant le/la requrant(e) et son/sa reprsentant(e) ventuel(le))
(Fill in the following details of the applicant and the representative, if any)
(Unesite podatke o podnositelju/podnositeljici predstavke i eventualno zastupniku/zastupnici)
1.
Nom de famille
Surname
Prezime
2.
Prnom(s)
First Name(s)
Ime
4.
Profession
Occupation
Zanimanje
Sexe : masculin / feminine

Sex: male / female
Spol : muki / enski
3.
Nationalit
Nationality
Dravljanstvo
5.
Date et lieu de naissance

Date and place of birth
Datum i mjesto roenja
6.
Domicile
Permanent address
Adresa prebivalita
7.
Tl n
Tel no.
Broj telefona
8.
Adresse actuelle (si diffrente de 6.)

Present address (if different from 6.)
Trenutna adresa (ako je drukija od adrese
prebivalita)
9.
Nom et prnom du/de la reprsentant(e) 1

Name of representative
Prezime i ime zastupnika/zastupnice*
10.
Profession du/de la reprsentant(e)

Occupation of representative
Zanimanje zastupnika/zastupnice
11.
Adresse du/de la reprsentant(e)

Address of representative
Adresa zastupnika/zastupnice
12.
Tl n
Tel no.
Broj telefona zastupnika/zastupnice
B.
La Haute partie contractante

The High Contracting Party
Visoka strana ugovornica
Fax n
Fax no.
Broj telefaksa zastupnika/zastupnice
(Indiquer ci-aprs le nom de lEtat/des Etats contre le(s)quel(s) la requte est dirige)
(Fill in the name of the State(s) against which the application is directed)
(Upiite protiv koje drave/drava podnosite predstavku
13.
1
Si le/la requrant(e) est reprsent(e), joindre une procuration signe par le/la requrant(e) et son/sa reprsentant(e).
If the applicant appoints a representative, attach a form of authority signed by the applicant and his or her representative.
Priloiti punomo sa potpisima podnositelja/podnositeljice predstavke i zastupnika/zastupnice ako podnositelj/podnositeljica
predstavke ima zastupnika/zastupnicu.
MOLIMO VAS DA ODVOJITE OBRAZAC PREDSTAVKE PRIJE SLANJA
273
- iii -
II.
Expos des faits 2

Statement of the Facts
injenice
(Voir 19 (b) de la notice)
(See 19 (b) of the Notes)
(Pogledati taku 19 (b) priloenog Uputstva)
14.
Si ncessaire, continuer sur une feuille spare

Continue on a separate sheet if necessary
Ako je potrebno, nastavite na posebnom listu
274
- iv -
III.
Expos de la ou des violation(s) de la Convention et/ou des Protocoles

allgue(s), ainsi que des arguments lappui
Statement of alleged violation(s) of the Convention and/or Protocols and of
relevant arguments
Navodne povrede Konvencije i/ili Protokola i argumenti
(Voir 19 (c) de la notice)
(See 19 (c) of the Notes)
(Pogledati taku 19 (c) priloenog Uputstva)
15.
275
-v-
IV.
Expos relatif aux prescriptions de larticle 35 1 de la Convention 3

Statement relative to article 35 1 of the Convention
Izjava koja se tie lana 35. stava 1. Konvencije
(Voir 19 (d) de la notice. Donner pour chaque grief, et au besoin sur une feuille spare, les renseignements
demands sous les points 16 18 ci-aprs)
(See 19 (d) of the Notes. If necessary, give the details mentioned below under points 16 to 18 on a separate
sheet for each separate complaint)
(Pogledati taku 19 (d) priloenog Uputstva; ako imate nekoliko pritubi, odgovorite na posebnom listu za svaku
pojedinano)
16.
Dcision interne dfinitive (date et nature de la dcision, organe judiciaire ou autre layant rendue)
Final decision (date, court or authority and nature of decision)
Konana odluka (navedite datum i prirodu odluke, te sud ili drugi organ koji ju je donio)
17.
Autres dcisions (numres dans lordre chronologique en indiquant, pour chaque dcision, sa date, sa nature et
lorgane judiciaire ou autre layant rendue)
Other decisions (list in chronological order, giving date, court or authority and nature of decision for each of them)
Druge odluke (navedite hronolokim redom datum i prirodu svih odluka, te sud ili drugi organ koji ih je donio
18.
Dispos(i)ez-vous dun recours que vous navez pas exerc? Si oui, lequel et pour quel motif na-t-il pas t exerc?
Is there or was there any other appeal or other remedy available to you which you have not used? If so, explain
why you have not used it.
Da li postoji ili je postojao pravni lijek koji niste iskoristili i, ukoliko je to sluaj, zato niste?
Si ncessaire, continuer sur une feuille spare

Continue on a separate sheet if necessary
Ako je potrebno, nastavite na posebnom listu
276
- vi -
V.
Expos de lobjet de la requte

Statement of the object of the application
ta elite postii u postupku pred Sudom
(Voir 19 (e) de la notice)
(See 19 (e) of the Notes)
(Pogledati taku 19 (e) priloenog Uputstva)
19.
VI.
Autres instances internationales traitant ou ayant trait laffaire

Statement concerning other international proceedings
Izjava o drugim meunarodnim postupcima
(Voir 19 (f) de la notice)
(See 19 (f) of the Notes)
(Pogledati taku 19 (f) priloenog Uputstva)
20.
Avez-vous soumis une autre instance internationale denqute ou de rglement les griefs noncs dans la
prsente requte? Si oui, fournir des indications dtailles ce sujet.
Have you submitted the above complaints to any other procedure of international investigation or settlement? If so,
give full details.
Da li ste pritube iz ove predstavke podnijeli jo nekom meunarodnom tijelu? Ukoliko je to sluaj, navedite sve
pojedinosti.
277
- vii -
VII.
Pices annexes
(pas doriginaux, uniquement des copies ; prire de n'utiliser ni agrafe, ni adhsif,

ni lien d'aucune sorte)
List of documents
(no original documents, only photocopies, do not staple, tape or bind documents)
Prilozi (bez originala, samo fotokopije)

(Voir chapitre 19 (g) de la notice. Joindre copie de toutes les dcisions mentionnes sous ch. IV et VI ci-dessus.
Se procurer, au besoin, les copies ncessaires, et, en cas dimpossibilit, expliquer pourquoi celles-ci ne peuvent pas
tre obtenues. Ces documents ne vous seront pas retourns.)
(See 19 (g) of the Notes. Include copies of all decisions referred to in Parts IV and VI above. If you do not have
copies, you should obtain them. If you cannot obtain them, explain why not. No documents will be returned to you.)
(Pogledati taku 19 (g) priloenog Uputstva. Priloite fotokopije svih odluka koje ste naveli gore u dijelovima IV i VI.
Ako ih nemate, pribavite ih, a ako ih ne moete pribaviti, objasnite zato. Nijedan dokument Vam nee biti vraen)
21.
a)
b)
c)
278
- viii -
VIII. Dclaration et signature

Declaration and signature
Izjava i potpis
(Voir 19 (h) de la notice)
(See 19 (h) of the Notes)
(Pogledati taku 19 (h) priloenog Uputstva)
Je dclare en toute conscience et loyaut que les renseignements qui figurent sur la prsente formule de requte
sont exacts.
I hereby declare that, to the best of my knowledge and belief, the information I have given in the present
application form is correct.
Izjavljujem da su, prema mom znanju i uvjerenju, podaci koje sam naveo u ovoj predstavci tani.
Lieu
Place
Mjesto
Date
Date
Datum
(Signature du/de la requrant(e) ou du/de la reprsentant(e))

(Signature of the applicant or of the representative)
(Potpis podnositelja/podnositeljice predstavke ili zastupnika/zastupnice)
279
3. Evropski sud za ljudska prava
Punomoje1
(Pravilo 36. Poslovnika Suda)
Potpisani/a, ..................................................................................................
......................................................................................................................
(ime i adresa podnosioca predstavke)
ovlaujem ...................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
(ime, adresa i zanimanje punomonika)
da me zastupa u postupku pred Evropskim sudom za ljudska prava i u
svim kasnijim postupcima na osnovu Evropske konvencije za ljudska prava u vezi sa predstavkom koju sam podnio/podnijela u skladu s lanom 34.
Konvencije protiv
......................................................................................................................
(drava protiv koje se podnosi predstavka)
dana .............................................................................................................
(datum podnoenja predstavke)
......................................................................................................................
(mjesto i datum)
......................................................................................................................
(potpis podnosioca predstavke)
Ovim prihvatam dato ovlaenje
.....................................................................................................................
(potpis punomonika)
Ovaj obrazac mora da ispuni i potpie podnosilac predstavke koji eli da imenuje punomonika u postupku pred Sudom, kao i sam punomonik (bilo da se radi o advokatu ili ne).
280

Znatno proirena, dopunjena i doraena verzija eme za provjeru koja se
moe nai na internetskoj stranici jura.uni-frankfurt.de/43680477/INDIVIDUALBESCHWERD-EMR.pdf
A DOPUTENOST
1. Stranaka i parnina sposobnost podnositelja zahtjeva
a) Stranaka sposobnost podnositelja zahtjeva
aa) Fizike osobe uvijek imaju stranaku sposobnost (specifina pitanja
se nameu kada se zahtjev podnosi u ime neroenog djeteta, te kad
ga podnose nasljednici ili roaci dotine osobe)
bb) nevladine organizacije (pravne osobe same moraju biti nosioci nekog
prava iz Konvencije da bi imale stranaku sposobnost). Grupe osoba koje nemaju pravnu sposobnost imaju stranaku sposobnost samo
onda, ako svi njihovi lanovi imaju pravo podnoenja zahtjeva)
b) Parnina sposobnost podnositelja zahtjeva
Parnina sposobnost u praski uglavnom ne predstavlja problem.
2. Pravo podnoenja zahtjeva
Pravo podnoenja zahtjeva postoji, ako podnositelj zahtjeva koji pripada
grupi koja ima karakteristike rtve, moe biti rtva navodne povrede prava
iz Konvencije. U tu je svrhu nuno sljedee:
a) konkludentan iskaz o moguoj povredi prava (mogunost povrede prava
postoji uvijek onda ako je podnositelj zahtjeva adresat nekog dravnog akta)
b) mogue je i indirektno svojstvo rtve, primjerice kod lanova obitelji
3. Iscrpljenost svih raspoloivih pravnih sredstava
Zahtjev se ESLJP-u moe podnijeti samo onda ako su sva pravna sredstva
za zatitu prava koja postoje u nacionalnom pravu iscrpljena bez uspjeha.
Evropski sud za ljudska prava je instanca iznad nacionalnih pravnih sredstava unutar podruja primjene Konvencije. Podnoenje zahtjeva ESLJP-a nije
281
alternativni postupak u odnosu na nacionalna pravna sredstva i nije preica, ve slijedi nakon to su iscrpljena sva nacionalna pravna sredstva. Iz
toga proizlaze sljedei uvjeti doputenosti:
a) Vertikalna iscrpljenost pravnih instanci. To znai da moraju biti iskoriteni svi pravni lijekovi prema viim instancama (vertikalno) koje predvia nacionalno pravo, ukljuujui ustavnu tubu (ako postoji u nacionalnom
pravu). Taj zahtjev iznimno ne mora biti ispunjen kod nedjelotvornih, oito
bezizglednih ili podnositelju nepristupanih pravnih lijekova, (sluajevi
uskraivanja pristupa sudu).
b) Horizontalna iscrpljenost pravnih sredstava
Kako bi taj kriterij bio ispunjen, dovoljno je da je pred nacionalnim sudovima uloen prigovor povrede nacionalnih temeljnih prava , koja se podudaraju s odgovarajuim pravima iz Konvencije.
4. Pridravanje roka za podnoenje zahtjeva od est mjeseci
5. Pridravanje propisane forme
6. Zahtjev ne smije biti anoniman
7. U istom predmetu ne smije postojati pravomona odluka, ni drugi postupak koji je u tijeku.
8. Kod podnoenja zahtjeva ne smije se raditi o zlouporabi prava
9. Zahtjev ne smije biti nespojiv s Konvencijom
a) ratione personae: s obzirom na stranaku sposobnost podnositelja zahtjeva ili njegovo svojstvo rtve; s obzirom na dotinu dravu, ukoliko ona nije
odgovorna za radnju (koja predstavlja povredu) ili nije pristupila odgovarajuem dodatnom protokolu
b) ratione loci: akt dravnih tijela izvan teritorija dotine drave (problem se
javlja kod oruanih snaga)
c) ratione temporis: ako je povreda na koju se podnositelj zahtjeva ali uslijedila prije stupanja na snagu Konvencije u dotinoj zemlji i u meuvremenu je okonana.
282
d) ratione materiae: ako se povreda na koju se podnositelj zahtjeva ali ne

odnosi na prava zatiena Konvencijom (npr. pravo na azil)
10. Zahtjev ne smije biti oigledno neosnovan
11. Mora postojati potreba za zatitom prava
B OSNOVANOST
Kod provjere osnovanosti zahtjeva valja razlikovati sluajeve u kojima se
podnositelj s jedne strane ali na povredu prava na slobodu, a s druge strane
na povredu nekog procesnog temeljnog prava ili naela jednakosti.
a) Podruje koje se titi pravima iz Konvencije (stvarna i lina prava)
b) Zadiranje u prava
c) Opravdanje
283
STEFAN VON RAUMER, BERLIN

5. Napomene o sastavljanju zahtjeva koji se podnosi Evropskom sudu
za ljudska prava
I Openito o pojedinanim zahtjevima koji se podnose Evropskom
sudu za ljudska prava u skladu sa l. 34. Evropske konvencije o
ljudskim pravima
1. Openito o formalnim zahtjevima
Obavezno je koritenje Obrasca zahtjeva Evropskog suda za ljudska prava,
a inae trenutano postoji samo nekoliko formalnih kriterija za pojedinane
zahtjeve (!Oprez!: Od 01.01. 2014. na snagu stupa novi lan 47. Poslovnika
ESLJP-a, koji sadri neke izmjene (verzija l. 47. Poslovnika koja vai od
01.01. 2014. Moe se nai na internetu pod http://www.echr.coe.int/Documents/Rules_Court_EGL.pdf) Najvanije budue izmjene koje se odnose
na formalne aspekte zahtjeva su: Zahtjev e naelno biti doputen samo ako
je obrazac zahtjeva u cijelosti popunjen i dostavljen ESLJP-u u roku od 6
mjeseci; dopune obrasca zahtjeva ne smiju biti due od 20 stranica).
2. Obavezno zastupanje od strane odvjetnika
(tek od dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi)
Do sada kod predavanja zahtjeva nije bilo nuno da stranku zastupa

odvjetnik (meutim, od dostave zahtjeva tuenoj dravi i kod usmenog
roita stranku naelno mora zastupati odvjetnik). Nedavno se raspravljalo o tome da se obavezno zastupanje od strane odvjetnika uvede ve
kod predavanja zahtjeva, no na tom se projektu trenutano ne radi.
3. Nepostojanje pristojbi
284
Do sada se kod podnoenja zahtjeva ESLJP-u nisu plaale pristojbe.

Nedavno se vodila diskusija o tome da se uvedu sudske pristojbe, no ta
je diskusija trenutano zamrla.
4. Konkretizacija iskaza o injenicama (to mora navesti

podnositelj zahtjeva i koliko detaljni moraju biti ti navodi?)
Iskaz o injenicama pojednostavljen je jako detaljnim obrascima zahtjeva ESLJP-a koji postoje na svim jezicima drava stranaka Ugovora.
U tim se formularima ciljano postavljaju pitanja u vezi svih toaka o
kojima se podnositelj zahtjeva mora oitovati (iskaz o injenicama). To
vrijedi prije svega za sve pretpostavke doputenosti zahtjeva.
Sud e, pod odreenim okolnostima, ovisno o stadiju u kojem se nalazi

postupak, podnositelja uputiti da su potrebni daljnji navodi, primjerice
da zahtjev za pravinu naknadu u skladu sa l. 41. Evropske konvencije treba poblie obrazloiti (supstancirati). Meutim, to ne vrijedi u
posebnim konstelacijama, primjerice kod zahtjeva za donoenje konkretnih mjera od strane ESLJP-a (koje se donose se samo u iznimnim
sluajevima) kao to je zahtjev za putanje zatvorenika na slobodu, i ne
vrijedi za zahtjeve kojima se eli ubrzati postupak.
5. Najea greka kod zahtjeva
Najea greka kod zahtjeva koji se podnose ESLJP-u je ta da se ESLJP

zloupotrebljava kao nadrevizijska instanca za nacionalno pravo. Naime,
ESLJP preispituje samo povrede Evropske konvencije, ali ne provjerava i povrede nacionalnog prava. Pa ipak, nacionalno pravo se u znatnoj mjeri moe
odraziti na izglede za uspjeh zahtjeva. Tako je, primjerice, jamstvo vlasnitva
iz. l. 1. Dodatnog protokola br. 1 (DP 1) uz Evropsku konvenciju primjenjivo
samo onda, ako postoji ili faktiko vlasnitvo ili zahtjev za stjecanje vlasnitva, koji se moe izvesti iz nacionalnih pravnih normi ili priznate nacionalne
sudske prakse, a taj je zahtjev i utuiv (legitimate expectation = legitimno
oekivanje)1. To jest, ovisno o nacionalnom pravu, ak i kad se radi o istom
sluaju, u jednoj dravi ugovornoj stranci moe postojati vlasnika titula u
smislu konvencije koja je utuiva, a u drugoj dravi ugovornoj stranci ne.
Stoga se u praksi preporua da se u zahtjevu uvijek prikae i nacionalno zakonodavstvo te priznata sudska praksa povezana sa predmetom zahtjeva.
Broniowski protiv Poljske, 31443/96, RDJ 2004, V, Evropski bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2004, 472; Gratzinger i Gratzingerova protiv eke Republike, 39794/98
CEDH 2002 - VII; zatienu osnovu ne predstavlja nada da e se stei vlasnitvo: usporedi Maltzan i dr. protiv Njemake, ESLJP, Presuda od 02.03.2005, 71916/01, Evropski
bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2005, 305
1
285
Za uspjenost izgleda zahtjeva esto je presudno ve to kako se odvijao

postupak pred nacionalnim sudom i jesu li iscrpljena sva pravna sredstva
te to se u zahtjevu iznosi o nacionalnom sudskom postupku. Iznimno,
ak i izriit prigovor povrede odreenog lana Konvencije u nacionalnom postupku moe biti preduvjet za doputenost kasnijeg zahtjeva pred
Evropskim sudom za ljudska prava (Zahtjev iscrpljenosti pravnih sredstava vrijedi i u materijalnom smislu. Radi se o tzv. horizontalnoj iscrpljenosti pravnih sredstava, usporedi priloenu shemu za provjeru doputenosti zahtjeva). Stoga bi zahtjev ESLJP-u trebalo planirati to ranije,
naime jo tijekom trajanja postupka pred nacionalnim sudom. Primjer
za to je prigovor povrede jamstva vlasnitva iz l. 1 Dodatnog protokola
br. 1 uslijed brisanja neke norme, na kojoj se temelji to pravo, od strane
zakonodavca. U tom se sluaju kod pripreme zahtjeva ESLJP-u moe
podii deklaratorna tuba pred nacionalnim sudom, iji je cilj utvrditi da
li je prije brisanja norme postojao pravni zahtjev i je li bio utuiv (utvrivanje postojanja legitimnog oekivanja u smislu utemeljenog prava
na stjecanje vlasnitva u nacionalnom pravu)2.
II Podnoenje pojedinanog zahtjeva i daljnjih podnesaka

1. Forma zahtjeva (Oprez!: Vidi napomenu o nekim izmjenama l. 47. Poslovnika od 01.01.2014. s priloenom novom verzijom tog lana; budui da
se ve danas moe preporuiti da se obrazac zahtjeva svakako podnese u
roku od 6 mjeseci te da dopune uz obrazac zahtjeva ne obuhvaaju vie od
20 stranica, te smo nove odredbe uzeli u obzir u daljnjem slijedu).
Koritenje obrazaca zahtjeva je obligatorno (l. 47 st. 1 Poslovnika).

Najkasnije od 01.01.2014. obrazac zahtjeva koji mora biti popunjen u
cijelosti trebat e dostaviti u roku od 6 mjeseci. Sam podnesak zahtjeva
bez popunjenog obrasca tada naelno vie ne e biti dovoljan u smislu pridravanja navedenog roka. Iznimno se, kod postojanja posebnih
okolnosti (primjerice ako su obrasci osobi nedostupni, jer se nalazi u
pritvoru/ zatvoru), moe dopustiti predaja takvih podnesaka. No te bi
posebne okolnosti u tom sluaju trebalo egzaktno prikazati.
Opseg pisanih podnesaka kojima se dopunjuje obrazloenje zahtjeva
predanog na obrascu smije iznositi najvie 20 stranica.
Tako je bilo u sluaju Dmel protiv Njemake , Strike out decision od 09.05.2007,
31828/03, www.coe.int/T/D/Menschenrechtsgerichtshof
2
286
Kod podnoenja zahtjeva ne postoji obaveza zastupanja od strane odvjetnika; no u pravilu je od dostavljanja zahtjeva nuno da stranku zastupa odvjetnik, osim ako predsjednik vijea ne odlui drugaije (To
je mogue u skladu sa l. 36. st. 2 Poslovnika, ali je za to potrebno
podnijeti zahtjev!).
Zahtjev na za to predvienom obrascu treba poslati ESLJP-u nakon to

su iscrpljena sva raspoloiva pravna sredstava u roku od 6 mjeseci od
dostave zadnje odluke nacionalnih sudova ili tijela, koja se pobija zahtjevom. U vezi detalja vezanih uz iscrpljivanje svih raspoloivih pravnih sredstava i pridravanje roka od 6 mjeseci upuujemo na priloenu
shemu za provjeru doputenosti zahtjeva.
Jezik prije dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi:
Prije dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi podnesci se mogu sastaviti na

bilo kojem od slubenih jezika drave protiv koje je zahtjev podignut
(l. 34. st. 2. Poslovnika) ili na slubenim jezicima suda (engleski i
francuski).
Jezik nakon dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi:
Nakon dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi naelno se mogu koristiti

samo slubeni jezici suda (engleski i francuski).
Iznimka: Predsjednik vijea odobrio je daljnje koritenje slubenog jezika tuene drave! Oprez! Potrebno je podnijeti zahtjev!
2. Napomene o ispunjavanju obrazaca zahtjeva i eventualnim dopunama; minimalni sadraj zahtjeva (veim dijelom je pokriven pitanjima
na obrascu, no ovdje dopunjen nekim odvjetnikim savjetima). Oprez!
I tu e biti izmjena nakon 01.01. 2014. godine, primjerice kod podataka o
poduzeima, ako su podnositelji zahtjeva poduzea usporedi novu verziju
lana 47. Poslovnika ESLJP-a koja se na engleskom jeziku moe nai pod
http://www.echr.coe.int/Documents/Rules_Court_EGL.pdf.
287
a) Podaci o podnositelju zahtjeva, o injeninom stanju i

zahtjeva
Treba navesti sljedee podatke: ime i prezime, datum roenja, nacionalnost, spol, zanimanje i adresu podnositelja zahtjeva te eventualno ime
i prezime, zanimanje i adresu zastupnika te dravu ugovornu stranku
protiv koje se zahtjev podnosi.
Treba priloiti sve odluke nacionalnih tijela i sudova, dokumente o radnjama i/ili nacionalnim normama kojima je moda prekrena Evropska
konvencija o ljudskim pravima.
Osim toga treba u bitnim crtama iznijeti tijek postupka pred nacionalnim sudovima, te bitne argumente koje su obje strane iznijele u postupku, eventualno priloiti glavne podneske s vanim argumentima.
Vaan je takoer iskaz o svim bitnim pretpostavkama doputenosti zahtjeva, posebice pridravanje roka od 6 mjeseci (trenutano se razmatra da se taj rok uskoro skrati na 4 mjeseca) i iscrpljenosti nacionalnih
pravnih lijekova.
Ako nisu iscrpljena sva pravna sredstva predviena nacionalnim pravom, nuno je detaljno obrazloenje zato je to izostalo. Posebice bi
trebalo prikazati zato takva daljnja pravna sredstva ne bi bila izgledna.
Tu bi u idealnom sluaju trebalo ukazati na ustaljenu sudsku praksu
nacionalnog suda kojemu bi se podnositelj jo teoretski mogao obratiti,
a prema kojoj u sluaju iz zahtjeva ne bi bilo realno oekivati da takvo
pravno sredstvo ima izgleda za uspjeh. Ako postoje sekundarna pravna
sredstva (izvanredni pravni lijekovi), primjerice kod tube protiv slubenih osoba ili drave zbog odgovornosti za tetu, takoer treba iznijeti
zato ti pravni lijekovi nisu iskoriteni.
Ukoliko bi to u pojedinanom sluaju moglo biti problematino, iskaz

treba dopuniti daljnjim aspektima doputenosti, kao to je stranaka
i procesna sposobnost, ovlasti podnoenja zahtjeva, znaajna teta za
podnositelja zahtjeva (usporedi priloenu shemu za provjeru doputenosti zahtjeva, koja sadri sve bitne aspekte doputenosti).
288
b) Prikaz nacionalnog prava i postupka pred nacionalnim sudom

Preporuuje se takoer da se iznese saeti prikaz nacionalnog prava vaeeg tijekom postupka pred nacionalnim sudom. To je posebno vano, jer u
preliminarnom ispitivanju zahtjeva sudac pojedinac po nacionalnosti nikada
nije iz tuene drave, pa stoga ne mora nuno poznavati nacionalno pravo te
zemlje. ak i ako preliminarno ispitivanje provodi, ili ak i konanu odluku
(u sluajevima ustaljene sudske prakse) donosi odbor (koji se sastoji od 3
suca), sudac iz tuene drave ne mora nuno biti lan tog odbora, tako da
se barem kad se radi o sucima ne moe uvijek pretpostaviti da detaljno
poznaju sva podruja nacionalnog prava (meutim, sucima podrku pruaju
nacionalni pravnici u tajnitvu ESLJP-a, a odbor moe pozvati i nacionalnog suca). Takoer bi trebalo prikazati i najvaniju sudsku praksu vezanu uz
nacionalno pravo relevantno za predmet, budui da se ne moe uvijek poi
od pretpostavke da su suci upoznati s njome (!Vano! Vidi gore!).
c) Navoenje lana Konvencije koji je prekren i opis povrede
Uvijek treba navesti i lan Konvencije na koji se odnosi navodna povreda i (po mogunosti saeto) prikazati povredu tog lana Konvencije na
temelju uobiajene sheme za provjeru za taj lan.
Trebalo bi podii zahtjev za utvrivanje povrede Konvencije ili Dodatnog protokola za sve relevantne lanke Konvencije koji su prekreni.
U podnesku bi trebalo najaviti i podizanje zahtjeva za pravinu naknadu (l. 41. EKLJP). U tom trenutku jo ne treba konkretizirati visinu
naknade, jer se to moe uiniti i tijekom postupka, ali najkasnije nakon
dostavljanja zahtjeva tuenoj dravi (ugovornoj stranci) i zahtjeva Suda
za oitovanjem o osnovanosti zahtjeva unutar definiranog roka (bitne
stavke u zahtjevu za pravinu naknadu: materijalna i nematerijalna teta
koja je prouzroena neposredno povredom Konvencije te trokovi postupka pred nacionalnim sudovima, trokovi zahtjeva i kamate).
289
d) Mogui daljnji zahtjevi koje treba preporuiti

U posebnim sluajevima mogu se postaviti i drugi zahtjevi. Oni se mogu
ovisno o vrsti podnijeti i kasnije, ali najkasnije nakon dostavljanja zahtjeva
tuenoj dravi i zahtjeva Suda za oitovanjem o osnovanosti zahtjeva. Moemo navesti sljedee zahtjeve:
Ako je poeljno da se drava urno obavijesti o zahtjevu, ve bi u

zahtjevu podnositelja trebalo postaviti zahtjev za hitnu obavijest o
zahtjevu podnositelja u skladu sa l. 40. Poslovnika. Na temelju tog
zahtjeva ESLJP, uz odobrenje predsjednika vijea, o zahtjevu moe
neposredno i prije njegova dostavljanja izvijestiti tuenu dravu, to
eventualno moe dovesti do (dragovoljne) odgode izvrenja presude od
strane tuene drave (premda to nije formalno ureeno podnoenjem
zahtjeva, moemo preporuiti da se podnese takav izriit zahtjev).
Takoer i zahtjev za prioritetnu obradu u skladu sa l. 41. al. 2 Poslovnika moe dovesti do (dragovoljne) odgode izvrenja presude od
strane tuene drave, no u svakom sluaju takvim zahtjevom moe se
osigurati urnija obrada (Opet nije formalno propisano podnoenje takvog zahtjeva, ali preporuamo da se zahtjev ipak podnese).
Ponekad je svrsishodno podnijeti zahtjev za donoenje privremenih

mjera u skladu sa l. 39. Poslovnika (!Oprez! Za razliku od prethodna
dva sluaja, ovdje je u svakom sluaju nuan formalni zahtjev!). Sud
e privremene mjere naloiti samo u posebnim okolnostima. To su: iscrpljenost svih nacionalnih mogunosti zatite prava sa suspenzivnim
uinkom, opasnost ozbiljne i nepopravljive tete, posebice ako neposredno predstoji dravna mjera koju treba sprijeiti ili postoji velika
vjerojatnost da e u protivnom doi do povrede Konvencije.
Tuena drava ima obvezu povinovati se privremenim mjerama3. Radi
kontrole je li drava ispunila tu obvezu, Vijee od stranaka moe zatraiti
informacije o provedbi privremenih mjera (l. 39. st. 3. Poslovnika).
Zahtjev za spajanje nekoliko tubenih zahtjeva (l. 42. Poslovnika)

Eventualno se moe preporuiti i podnoenje zahtjeva kojim se od
Suda trai da naloi tuenoj dravi da otkloni eventualne zapreke za ponovno pokretanje postupka u nacionalnom pravu,
Mamatkulov i Askarov, ESLJP, Presuda velikog vijea od 04.02.2005, br. 46827/99 i

46951/99, Evropski bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2005, 357, 129
290
3
ako takve zapreke postoje i ukoliko bi ponovno pokretanje postupka

imalo smisla.
Iznimno se moe preporuiti i podnoenje zahtjeva za konkretan nalog ESLJP-a za provedbu mjera. To je primjerice bio sluaj u predmetu Assanidze4, u kojem je ESLJP naloio putanje zatvorenika na
slobodu ili u predmetu Grgl5, kada je ESLJP naloio da se ocu omogui posjeivanje djeteta.
U sluaju strukturalnih deficita postoji mogunost da se postavi zahtjev

da se od tuene drave zatrai da otkloni strukturalne nedostatke
primjerenim mjerama ili izmjenom zakona. Takav je zahtjev postavljen
u sluaju Broniowski6, kada je ESLJP od tuene drave zatraio da uvede pravo na odtetu i u drugim usporedivim sluajevima.
Moe se postaviti i zahtjev da ESLJP na temelju pojedinanog sluaja

provede tzv. postupak donoenja pilot presude (pilot judgement procedure) za vei broj osoba koje su pogoene istim pravnim problemom
(npr. pravnom normom koja je protivna Konvenciji). Postupak donoenja pilot presude proveden je, primjerice, u sluaju Rumpf7, kad je od
njemakog zakonodavca zatraeno da u roku od godinu dana uvede nacionalni pravni lijek kod postupaka koji traju nerazmjerno dugo, a koji
prije toga nije postojao u njemakom pravu (Povreda lana 6. EKLJP-a,
zatita od predugog trajanja postupaka u vezi s povredom lana 13.
EKPLJ-a; obaveza drave da osigura djelotvoran pravni lijek ne samo
kod povreda nacionalnog prava ve i kod povreda EKLJP-a).
Assanidize protiv Gruzije, ESLJP, Presuda velikog vijea od 08.04.2004, 71503/01,

Evropski bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2004, 268
5
Grgl protiv Njemake, ESLJP, Presuda od 26.02.2004, 74969/01 64
6
Bronioski protiv Poljske, ESLJP, Presuda od 22.06.2004, 31443/96 RDJ 2004 V,
7
Rumpf protiv Njemake, ESLJP, Presuda od 02.09.2010, Evropski bilten za temeljna
prava (EuGRZ) 2010, 700
4
291

1. Uvodne napomene
Ratifikacijom Dodatnog protokola br. 14 u 2010. godini uslijedile su

znatne izmjene u pogledu tijeka postupka kod pojedinanog zahtjeva.
Stoga emo se u daljnjem slijedu paralelno osvrnuti na stare i nove
odredbe, kako bismo bolje prikazali te novine.
Od 01. 01. 2014. na snagu stupa nova verzija lana 47. Poslovnika
ESLJP-a u kojem se navode zahtjevi vezani uz sadraj pojedinanog
zahtjeva, to ne utjee bitno na daljnji tijek postupka. U vezi sadraja
pojedinanog zahtjeva i novih odredaba sadranih u novoj verziji lana
47. Poslovnika upuujemo na autorov tekst naslova Napomene o sastavljanju zahtjeva koji se podnosi Evropskom sudu za ljudska prava.
2. Podnoenje zahtjeva
Zahtjev, koji se obavezno mora sastaviti na za to predvienom obrascu

uz najvie 20 stranica dopuna (prema odredbama lana 47. Poslovnika
ESLJP-a u verziji koja vrijedi od 01.01.2014), treba predati na jednom od slubenih jezika tuene drave, u roku od 6 mjeseci od zadnje
odluke nacionalnih tijela ili sudova u predmetu zbog kojeg se zahtjev
podnosi i nakon to su iscrpljena sva raspoloiva pravna sredstva.
Po zaprimanju zahtjeva ESLJP mu dodjeljuje broj spisa. Podnositelju

zahtjeva eventualno e odrediti rok za dopunu obrazloenja svog zahtjeva.
292
3.a Daljnji postupak prema starim odredbama

(prije stupanja na snagu DP br. 14.)
Ispitivanje zahtjeva u odboru (stara verzija l. 28. ako pojanjenja vezana
uz odbor vrijede i za postupak prema novoj verziji lana 28. nakon stupanja
na snagu DP br. 14, to emo naznaiti u daljnjem slijedu. Primjerice: Odbor
se sastojao (i sastoji se) od tri suca
Prema staroj i novoj verziji najprije je slijedilo prethodno ispitivanje zahtjeva od strane izvjestitelja
Izvjestitelja je imenovao (i imenuje) predsjednik odjela.

Izvjestitelj je zatim odluivao treba li zahtjev razmotriti odbor ili vijee
Ako je ispitivanje zahtjeva provodio odbor (l. 28. EKLJP stara verzija), a
ne vijee, vrijedilo je sljedee:
odbor je bio najvaniji filtar za nedoputene zahtjeve

odbor su inila tri suca iz istog odjela,
u radu odbora nije sudjelovao (i ne sudjeluje) sudac iz drave podnositelja zahtjeva. Meutim, u skladu sa l. 53. st. 1. Poslovnika odbor je
mogao (i moe) pozvati tog suca.
Ako se odluka mogla (i moe) donijeti bez daljnjeg razmatranja, odbor

je zahtjev jednoglasno mogao (i moe) proglasiti nedoputenim ili ga
brisati s liste sluajeva
Odluka odbora je (bila) konana (l. 28. st. 2 EKLJP, stara verzija)
Ako je odbor zahtjev proglasio (i proglasi) nedoputenim ili ga brisao

(i brie) s liste sluajeva, zahtjev se uope ne bi dostavio (ne dostavlja)
tuenoj dravi,
Ako odbor nije jednoglasno zakljuio da je zahtjev nedoputen, niti ga
je brisao s liste sluajeva, zahtjev bi se proslijedio (i prosljeuje se)
vijeu da ga jo jednom razmotri.
293
3.b. Daljnji postupak prema novim odredbama

(nakon stupanja na snagu DP br. 14.)
(Prethodno) Ispitivanje doputenosti zahtjeva od strane suca pojedinca (nova
verzija l. 27. EKLJP-a prema novom DP br. 14) ili odbora (l. 28. EKLJP,
nova verzija)
Prema novim odredbama preliminarno ispitivanje zahtjeva, koje je u sluaju
oite nedoputenosti i neosnovanosti ujedno i konano ispitivanje, provodi
sudac pojedinac (nova verzija l. 27. EKLJP-a)
Sada sudac pojedinac preuzima velik dio funkcije filtriranja zahtjeva

koju je ranije imao odbor.
Sudac pojedinac zahtjev moe proglasiti nedoputenim ili ga brisati sa

liste sluajeva, ako je to mogue bez daljnjeg razmatranja.
Ako to nije mogue bez daljnjeg razmatranja, zahtjev e proslijediti na

daljnje razmatranje odboru ili vijeu.
(Prethodno) Ispitivanje doputenosti zahtjeva u odboru (l. 28. EKLJP-a,

nova verzija)
One zahtjeve koje sudac pojedinac proslijedi odboru, a odbor o njihovoj nedoputenosti moe odluiti bez daljnjeg razmatranja, odbor e
proglasiti nedoputenima, odnosno brisati ih sa sudske liste predmeta
(l. 28. st. 1 a EKLJP-a, nova verzija).
Ako o pitanjima koja otvara sluaj, a odnose se na tumaenje ili primjenu Konvencije, ve postoji ustaljena sudska praksa ESLJP-a, tada
se radi o well established case law, (l. 28 st. 1 b EKLJP-a, nova
verzija). Samo u tim sluajevima odbor moe konanom presudom zahtjev proglasiti doputenim i osnovanim, te ga prihvatiti. Tako je naelno mogue da se odluuje o doputenosti i osnovanosti zahtjeva, a
da sudac drave ugovorne stranke protiv koje je zahtjev podnesen, nije
sudjelovao u donoenju te odluke (za razliku od ranijih odredbi prema
kojima to nije bilo mogue). Stoga odbor u bilo kojoj fazi postupka
moe pozvati tog suca. To je vano.
Ako odbor zahtjev ne proglasi nedoputenim, niti ga izbrie sa sudske liste predmeta, ali zbog nedovoljne ustaljene sudske prakse (well
established case law) smatra da ipak nije sam u stanju prihvatiti zahtjev,
proslijedit e ga vijeu na daljnje razmatranje.
294
4. Postupak u vijeu
Vijee se sastoji od 7 sudaca.

lanovi vijea su obavezno predsjednik odjela i sudac izabran u ime drave ugovorne stranke protiv koje je podnesen zahtjev (national judge)
Vijee moe zahtjev odmah proglasiti nedoputenim, ili ga brisati sa

sudske liste predmeta (l. 54. st. 1. Poslovnika)
U suprotnom, vijee od podnositelja najprije moe zatraiti da dostavi

daljnje informacije ili materijale, ili dostaviti zahtjev tuenoj dravi i
od nje zatraiti oitovanje. Vijee moe tuenoj dravi, a eventualno i
podnositelju zahtjeva, postaviti konkretna pitanja o doputenosti i/ili
osnovanosti zahtjeva. Nakon to je tuena drava dostavila svoje oitovanje, vijee e u pravilu pozvati podnositelja zahtjeva da podnese
odgovor. Oprez: Od dostavljanja zahtjeva pisana korespondencija
u pravilu se vodi samo na jezicima suda, dakle na engleskom ili
francuskom (no moe se postaviti zahtjev za izuzeem)
Kada vijee dostavi zahtjev tuenoj dravi, sud e u pravilu pitati je li

mogue postii sporazumno ili prijateljsko rjeenje; moemo zapamtiti
pravilo koje otprilike vrijedi da izgledi za uspjeh zahtjeva koji su dostavljeni tuenoj dravi iznose oko 50%.
U iznimnim sluajevima je mogue da vijee eventualno nakon prethodne usmene rasprave odlui samo o doputenosti zahtjeva.
U pravilu se o doputenosti i osnovanosti zahtjeva odluuje zajedno, a

ta se odluka u praksi rijetko kada donosi na usmenoj raspravi.
Ako se postavlja zahtjev za pravinu naknadu, treba ga podnijeti najkasnije u roku koji je podnositelju odreen za dostavu oitovanja o osnovanosti u skladu sa l. 41. EKLJP, pri emu zahtjev mora biti (brojano)
specificiran i supstanciran (l. 60. st. 1 i 2. Poslovnika); Oprez! Ako
izostane takav zahtjev, ili nije specificiran ili supstanciran to moe dovesti do toga da odtetni zahtjev propadne! (l. 60. st. 3. Poslovnika).
Najkasnije do prethodno spomenutog roka trebalo bi podnijeti i druge
zahtjeve.
Nakon zakljunog ispitivanja i eventualno usmene rasprave, vijee odluuje o odbijanju ili prihvaanju zahtjeva te o pravinoj naknadi prema
l. 41. EKLJP (Ako se u toj fazi jo ne moe odluiti o zahtjevu za pra295
vinu naknadu, taj se postupak moe izdvojiti te se primjerice stranke

mogu i posebno nagoditi samo oko pravine naknade)
O zahtjevu u pravilu odluuje malo vijee. Iznimno se zahtjev moe

ustupiti i velikom vijeu, ako treba dati odgovore na vana pitanja koja
utjeu na tumaenje Konvencije ili ako su mogua odstupanja u odnosu na neku raniju presudu (l. 30. EKLJP).
alba na odluku malog vijea (= zahtjev za upuivanje predmeta velikom vijeu) moe se podnijeti u roku od 3 mjeseca od datuma presude
(l. 43. EKLJP)
5. Postupak odluivanja u velikom vijeu
Veliko vijee sastoji se od 17 sudaca. U stalnom sastavu velikog vijea

su: predsjednik i potpredsjednici ESLJP-a, predsjednici odjela i nacionalni sudac (national judge).
O prihvaanju albe na odluke malog vijea odluuje odbor od 5 sudaca. Ako malo vijee ustupi nadlenost velikom vijeu u skladu sa l.
30 EKLJP, tada e suci vijea koje je ustupilo predmet sudjelovati u
donoenju odluke,
Ako se, naprotiv, radi o albi na odluku malog vijea sukladno l. 43.
EKLJP, tada su svi suci malog vijea iskljueni, s iznimkom predsjednika vijea i nacionalnog suca (national judge).
Protiv odluka velikog vijea ne postoji pravni lijek. One su konane.
6. Tijek usmene rasprave
Usmena rasprava u postupcima vezanim uz pojedinane zahtjeve odrava se samo iznimno.
U tim iznimnim sluajevima usmena rasprava se moe naloiti po slubenoj dunosti ili na zahtjev stranaka (Oprez! Potreban je detaljno obrazloen zahtjev! U pravilu e sud podnositelja zahtjeva nakon razmjene
oitovanja pitati hoe li podnijeti zahtjev za usmenu raspravu.
Usmena rasprava otvorena je za javnost.
296
Osim toga, stranka mora biti zastupana po odvjetniku, osim ukoliko

predsjednik vijea nije odluio drugaije (l. 36. st. 3 Poslovnika)!
Oprez! Za izuzimanje od obveze zastupanja po odvjetniku mora se podnijeti zahtjev!
Jezici na kojima se odrava usmena rasprava u pravilu su slubeni jezici ESLJP-a (engleski i francuski).
No predsjednik vijea podnositelju zahtjeva moe dopustiti iskaz na

slubenom jeziku tuene drave (kod drava s nekoliko slubenih jezika: na jednom od slubenih jezika) koji se u tom sluaju simultano
prevodi! Oprez! Za iskaz na slubenom jeziku ili slubenim jezicima
tuene drave treba podnijeti zahtjev! Sud e u pravilu prije usmene
rasprave ukazati na mogunost podnoenja takvog zahtjeva.
Tijek usmene rasprave strogo je propisan. Podnositelj zahtjeva i njegovi

odvjetnici e se tijekom pripremnog razgovora prije rasprave detaljno
informirati o tijeku rasprave i trajanju iskaza. Trajanje iskaza u pravilu
iznosi 30 minuta (kod velikog vijea 40 min), a replika traje 10 minuta.
Ako postoji nekoliko stranaka ili odvjetnika, vrijeme za izlaganje moraju unaprijed raspodijeliti. Samo ako ima nekoliko podnositelja, koje
zastupa nekoliko odvjetnika iznimno se moe zatraiti dodatno vrijeme
za izlaganje. (!Oprez! Za to je potreban paljivo obrazloen zahtjev!
Priprema usmene rasprave: Zavrnu rije u pisanom obliku sudu treba

dostaviti unaprijed radi pripreme simultanih prevoditelja, inae problemi s prevoenjem mogu oteati razumijevanje zavrne rijei.
U pravilu se ne raspravlja o pravnim pitanjima kao u postupku pred

nacionalnim sudovima, ali suci imaju pravo postavljati pitanja.
297

Naelno Evropski sud za ljudska prava (ESLJP) donosi deklaratorne

presude i nema kasacijske ovlasti, to jest ne moe ukinuti presude nacionalnih sudova ili odluke javnih tijela.
Pored mogunosti da presudom utvrdi povredu Evropske konvencije o

ljudskim pravima (EKLJP), ESLJP moe donijeti presudu u kojoj nalae isplatu pravine naknade prema l. 41. EKLJP-a kojom se drava
ugovorna stranka u pravilu osuuje na novanu naknadu tete i dr.
Iznimno, ESLJP moe naloiti i konkretne mjere, primjerice dati nalog

zakonodavcu drave ugovorne stranke da otkloni strukturalne nedostatke (Broniowski protiv Poljske1: Tu je ESLJP naloio da se strukturalni nedostaci u nacionalnom pravu imaju otkloniti uvoenjem prava na
restituciju (Napomena vezana uz formuliranje zahtjeva u takvim sluajevima: moe se postaviti zahtjev da se tuenoj dravi u osuujuoj
presudi naloi da u nacionalnom pravu uvede pravo na restituciju ili
pravo na odtetu); Rumpf protiv Njemake2: u tom je sluaju ESLJP
dao nalog da njemaki zakonodavac u roku od godinu dana mora uvesti
pravni lijek za postupke koji traju nerazmjerno dugo).
Osim toga, postoji i mogunost donoenja tzv. pilot presude (voenje

tzv. pilot postupka u sluaju koji se odnosi na naelni problem u pravnom sustavu neke drave). U tom bi sluaju drava, a ne ESLJP, trebala
rijeiti takve daljnje sluajeve (repetitive cases) na temelju naelne presude ESLJP-a time to e npr. izmijeniti zakon (i gore navedeni postupak Rumpf protiv Njemake ESLJP je vodio kao tzv. pilot judgment
procedure). Ukoliko to drava ne bi uinila, ESLJP u nekoliko skraenih
postupaka u sluajevima koji se ponavljaju (repetitive cases) u krakom roku moe donijeti presude u postupku donoenja pilot presude.
ESLJP nije nadrezvizijska instanca. Dakle, on u pravilu ne kontrolira pravovaljanost injenica ili pravnih ocjena o nacionalnom pravu
domaih tijela ili sudova (Iznimku predstavlja situacija kada pogreno
Broniowski protiv Poljske, 31433/96, RDJ 2004, V, Evropski bilten za temeljna prava
(EuGRZ) 2004, 472
2
Rumpf protiv Njemake, 46344/06, Presuda od 02.09. 2010, Evropski bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2010, 700
1
298
utvrivanje injenica ili pogrena primjena prava same po sebi predstavljaju povredu prava iz Konvencije) Primjer: U pravilu se ESLJP-u
ne moe uloiti prigovor na male greke u izvoenju dokaza, meutim
iznimku predstavlja sluaj kada izvoenje dokaza nije u skladu sa zahtjevima pravinog postupka prema lanu 6. EKLJP.
ESLJP, dodue, nema kasacijske ovlasti, no prema l. 46. st. 1 EKLJP

postoji obveza osuene drave da se povinuje presudama ESLJP-a izmeu ostalog i izmjenom (spornog) zakona. Osuena drava u pravilu
moe samostalno odabrati sredstvo, odnosno nain na koji e izvriti
presudu. (O iznimci se radi kada ESLJP u svojoj presudi naloi konkretne mjere kao to je to bio sluaj u predmetu Assanidize protiv Gruzije3,
kada je ESLJP naloio da se zatvorenika pusti na slobodu, ili u predmetu
Grgl protiv Njemake4, kada je ESLJP dao nalog da se ocu mora
omoguiti pravo posjeivanja djeteta. Ako drava ne izvri takav nalog,
ESLJP, naalost, nema stvarnu mogunost izvrenja presude.
Ukoliko je to predvieno nacionalnim pravom, postoji mogunost obnove postupka pred nacionalnim sudom kao posljedica presuda ESLJPa (Takav primjer imamo u Njemakoj: Tamo je mogunost obnove nacionalnog postupka na temelju presude ESLJP-a prvobitno bila ureena
samo u kaznenom pravu, a tek od 31.06.2006. uvedena je mogunost
obnove postupka u graanskom i upravnom pravu. Kod nacionalnih zakona koji se ne mogu (jednoznano) tumaiti, a ESLJP je utvrdio da se
njima kri Evropska konvencija o ljudskim pravima, u pravilu postoji
samo mogunost naknade tete i/ili izmjene zakona od strane drave, a
tek zatim obnove postupka, jer bi u suprotnom obnova postupka predstavljala povredu nacionalnog prava koje, unato deklaratornoj presudi
ESLJP-a, dalje postoji i nije u skladu s Konvencijom.
Ako ESLJP ustanovi da je povreda Konvencije uslijedila u nekom

upravnom aktu, naelno vrijedi prvobitna obaveza drave da se ta povreda mora otkloniti ukidanjem upravnog akta.
Ako ESLJP utvrdi da je do povrede Konvencije dolo u presudi, presuda se ne ukida, a mogunost obnove postupka ovisit e o nacionalnom pravu. No kod ponovnog bavljenja meritumom, nacionalni sud
morat e ispotovati presudu ESLJP-a. Primjer za to je nedavna odluka
Assanidize protiv Gruzije, ESLJP, Presuda velikog vijea od 08.04.2004, 71503/01,

4
Grgl protiv Njemake, ESLJP, Presuda od 26.02.2004, 74969/01 64
3
299
njemakog Ustavnog suda (BVerfG) o sigurnosnoj mjeri zadravanja

u ustanovi zatvorenog tipa nakon odsluenja zatvorske kazne5. Prema
tome se ak i pravomonost odluke Ustavnog suda moe prevladati odstupajuom presudom ESLJP-a.
Kada ESLJP utvrdi povredu Konvencije u nekom zakonu, dotina je

drava obavezna tumaiti taj zakon u skladu sa Konvencijom. Ako takvo tumaenje nije mogue prema nacionalnim pravilima o tumaenju,
drava je obavezna odgovarajue zakone izmijeniti na nain da budu
sukladni Evropskoj konvenciji.
Ako ESLJP utvrdi da je nacionalni ustav protivan Konvenciji, postoji

obaveza izmjene ustava.
Zahtjev postavljen ESLJP-u nema suspenzivan uinak, no postoji mogunost da se od ESLJP-a zatrai donoenje privremenih mjera (za to
je potrebno podnijeti odgovarajui zahtjev); vidi napomene o sadraju
zahtjeva u daljnjem slijedu,
ESLJP sam ne nadzire izvrenje svojih presuda, ve je u skladu sa l. 46.

st. 2. EKLJP-a za to nadlean Odbor ministara. Dodatnim protokolom br.
14 stvorene su bolje mogunosti kontrole izvrenja obaveza. lan 46. st.
3. Konvencije sada predvia da ESLJP na zahtjev Odbora ministara potekoe kod tumaenja svojih presuda rjeava tako da sam jo jednom da
autentino tumaenje kako bi se otklonile nejasnoe. lan. 46. st. 4. i 5.
EKLJP-a nadalje predvia da Odbor ministara moe zatraiti od ESLJP-a
da ustanovi je li drava protiv koje je donesena presuda ispotovala svoju
obvezu iz l. 46. EKLJP-a da se podvrgne konanim presudama ESLJP-a
ili ne. lan 1. Konvencije obavezuje drave da osiguranju prava i slobode
iz Konvencije. Sudska praksa ESLJP-a definira tumaenje Konvencije, te
joj se drave sukladno l. 46. st. 1. EKLJP-a moraju povinovati. Evropska
Konvencija je ivi instrument, to jest stalno se razvija kroz sudsku praksu
ESLJP-a, dakle ne ostaje na onoj razni tumaenja od koje je zakonodavac
poao u doba nastanka Konvencije. Znai, postoji obaveza svih dravnih
institucija, dakle svih javnih tijela i svih sudova, da primjenjuju Konvenciju
u skladu s aktualnim tumaenjem na koje je mjerodavno utjecao ESLJP.
Od toga ne smiju odstupiti ni nacionalni vrhovni ni ustavni sudovi.
BVerfG / Njemaki ustavni sud, Presuda od 04.05.2011 2 BvR 2365/09 i dr., Evropski
bilten za temeljna prava (EuGRZ) 2011, 297 ff
5
300
DR STEFAN PRNER
8. Uvod u rad pomou baze podataka HUDOC Evropskog suda za
ljudska prava1
Znaenje Evropske konvencije o ljudskim pravima i Evropskog suda za
ljudska prava
Evropska konvencija o ljudskim pravima (EKLJP) i Evropski sud za ljudska
prava (ESLJP) znaajno su utjecali na pravo, ali i na svakodnevan ivot u 47
drava lanica Vijea Evrope. Taj je znaaj ESLJP stekao prije svega zbog
dvije okolnosti: reforme zatite prema EKLJP 1998. godine, kojom su proirene mogunosti podnoenja zahtjeva ESLJP-u, i primanjem u lanstvo brojnih drava u tranziciji iz Istone i Jugoistone Evrope 90-tih godina. Time
se ne samo poveao broj lanica, nego je protiv tih drava zadnjih godina
donesen i najvei broj presuda zbog povrede EKLJP. Jedna brojka moda
najbolje ilustrira znaenje ESLJP-a: od 1959. doneseno je vie od 15.000 presuda protiv drava lanica Vijea Evrope zbog povrede Evropske konvencije.
Kada se uzme u obzir tako velik broj presuda, efikasan rad pomou baze podataka HUDOC vano je pomagalo kod pripreme zahtjeva pred ESLJP-om.
Sadraj i jezici internetskog portala ESLJP-a
Taj portal, naime, sadri brojne informacije o Konvenciji i sudskoj praksi
ESLJP-a. Tu se mogu nai:
na poetku stranice tekst Konvencije na nekoliko jezika i
saeti pregled najvanije sudske prakse ESLJP-a prema tematskim podrujima (tzv. fact sheets) i
praktine informacije za podnositelje zahtjeva i procesne opunomoenike
presude ESLJP-a na nekoliko jezika,

zatim slijede publikacije o sudskoj praksi ESLJP-a vezanoj uz pojedine
lanove EKLJP-a,
Ovaj je tekst na makedonskom jeziku prvi puta objavljen u asopisu Evropsko pravo
1-2/2012, iji je suizdava fondacija IRZ.
1
301
i naposljetku slijede izvjetaji po zemljama, iz kojih se moe vidjeti

koliko je puta odreena drava osuena zbog povreda EKLJP-a i u koje
pravno podruje se ubrajaju problemi zbog kojih je osuivana.
Zainteresirani na taj nain preko interneta na raspolaganju imaju opsenu

besplatnu biblioteku, ako se ele informirati o odreenim strunim temama,
ili se baviti nekim podrujem. Sadraj portala izlazi iz okvira uobiajene
ponude biblioteka: naime, preko portala se moe pristupiti
video snimkama usmenih rasprava na ESLJP-u i

filmskom materijalu s uvodom u razne strune teme na raznim jezicima
(izmeu ostalog, na jezicima regiona).
Upravo stoga elimo predstaviti taj internetski portal i dati nekoliko praktinih napomena o njegovu koritenju. Naime, portal je jako opsean, a rad
pomou njega na samom poetku moe se pojednostaviti uz neke dodatne
informacije. Osim toga, portal dodue sadri informacije na drugim jezicima
(ili postoji link koji vodi do njih), ali tekstovi na portalu sroeni su samo na
engleskom i francuskom jeziku. Stoga e dodatne informacije posjetitelju
portala svakako pomoi da se bolje snae. S druge strane, portal je uglavnom logino strukturiran, tako da se ak i sa slabim znanjem engleskog ili
francuskog jezika mogu pronai informacije na drugim jezicima.
Pregled rubrika na portalu
Portal Evropskog suda za ljudska prava nalazi se na web stranici http://www.
echr.coe.int/echr/. Kada se upie taj URL, otvorit e se poetni zaslon gdje
se moe kliknuti na Site en Francais ili Site in English i tako dolazimo
do engleske ili francuske verziju. Drugi jezici nisu na raspolaganju, pa ne
postoji ni njemaka verzija.
Na prvoj strani engleske verzije (http://www.echr.coe.int/ECHR/Homepage_En/) postoji izbornik sa sljedeim opcijama:
The Court = ESLJP
Basic Texts = Osnovni tekstovi
Case-Law = Sudska praksa
Reports = Izvjetaji
Pending Cases = Postupci u tijeku
302
Press = Informacije za tisak

Applicants = Podnositelji zahtjeva
Visitors = Posjetitelji
Kako pronai tekst Konvencije na vlastitom jeziku
Onima koji se ele informirati o sudskoj praksi ESLJP-a bit e zanimljive
prve tri rubrike. Pod Basic Texts / Osnovni tekstovi moe se pronai tekst
EKLJP-a (kursorom doi na Basic Texts, zatim se otvara izbornik The
Convention / Konvencija). Kada kursorom doemo na The Convention
otvara se podizbornik u kojem moemo kliknuti na European Conveention nakon ega se otvara stranica gdje se u donjoj polovici nalazi tekst
EKLJP-a na 35 jezika. Na istoj stranici, malo nie lijevo, nalazi se link koji
vodi do video filma o Konvenciji na 30 jezika. (Panja: Kako linkovi na
prijevode teksta Konvencije, tako i video film nalaze se u donjoj polovici
navedene strane, tako da se kursorom bono treba spustiti dolje (scroll)
kako bi se pojavili na zaslonu. Ako samo letimino pogledamo ovu stranicu http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Basic+Texts/The+Conventi
on+and+additional+protocols/The+European+Convention+on+Human+R
ights/ - vidjet emo samo linkove koji vode na engleski i francuski tekst
Konvencije).
Kako pronai presude ESLJP-a na vlastitom jeziku
Do prijevoda presuda dolazimo na slian nain, tako to emo kursorom najprije doi na Case Law / Sudska praksa, zatim se otvara izbornik s nekoliko opcija, nakon ega kursorom treba doi na Decisions and Judgements
/ Odluke i presude, potom se otvara novi izbornik s vie opcija gdje treba
odabrati Translations / Prijevodi. Na stranici koja se zatim otvara
( h t t p : / / w w w. e c h r . c o e . i n t / E C H R / E N / H e a d e r / C a s e - L a w /
Decisions+and+judgments/Translations/) treba kursorom otii prema dolje
(scroll) i kliknuti na Existing translations / Postojei prijevodi nakon ega
se otvara stranica (http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/HUDOC/Translations/) na kojoj se (nakon to smo se pomaknuli dosta prema dolje) mogu nai
zanimljivi linkovi na stranice raznih drava regiona gdje se nalaze prijevodi
presuda. Ako znamo adrese, moemo ih i direktno upisati.
Za Bosnu i Hercegovinu to je adresa Delegacije Savjeta Evrope u BiH na stra303
nici (http://www.coe.ba/web/index.php?option=com_content&task=view&id=43&Itemid=34), te stranica Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice(http://

www.mhrr.gov.ba/ured_zastupnika/odluke/default.aspx?id=170&langTag=bs-BA;
za Hrvatsku treba otvoriti stranicu Ministarstva pravosua (http://www.

mprh.hr/praksa-eu-sudova01), zatim desno kliknuti na ikonu ESLJP , nakon
ega se otvara stranica http://www.mprh.hr/Default.aspx;
za Srbiju treba otii na stranicu Beogradskog centara za ljudska prava
(http://www.bgcentar.org.rs/) ili na stranicu Kancelarije Saveta Evrope u
Beogradu (http://www.coe.org.rs/def/tdoc_sr/coe_office_in_belgrade/projects_sr/?conid=155&doc=1), ili na stranicu Ministarstva pravde i dravne
uprave, Sektor za zastupanje pred Evropskim sudom za ljudska prava (http://
www.zastupnik.mpravde.gov.rs/lt/);
za Makedoniju treba otii na stranicu Ministarstva pravde (http://www.pravda.gov.mk/tekstovi3.asp?lang=mak&id=presudi2008).
Osim toga, prijevodi na jezicima regiona mogu se nai na stranici londonskog centra AIRE (Advice on Individual Rights in Europe) (http://www.airecentre.org/legal-bulletins.php?lang=sr).
Njemaki prijevodi mogu se nai na internetskoj stranici Saveznog ministarstva pravosua na http://www.bmj.de/DE/Recht/OeffentlichesRecht/
MenschenrechtsschutzEuroparatInternationalerMenschenrechtsschutz/EuropaeischerGerichtshoffuerMenschenrechte/Urteile/_node.html
Pretraga presuda pomou baze podataka HUDOC
Do odluka i presuda ESLJP-a na raznim jezicima i o raznim temama moe
se doi i preko baze podataka HUDOC, koju je uspostavio sam ESLJP.
Baza ima posebnu funkciju filtriranja, tako da se moe pretraivati prema
odreenim jezicima, prema presudama donesenim protiv odreenih drava,
prema lanovima Konvencije ili kombinaciji svih tih atributa. Do tog pretraivaa (filtera) moemo doi tako da na stranici http://www.echr.coe.int/
ECHR/Homepage_EN odaberemo Case Law / Sudska praksa, zatim Decision and judgement / odluke i presude i napokon Hudoc data base. Zatim se otvara strana http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Case-Law/
Decisions+and+judgments/HUDOC+database/
Na poetku te stranice pie:

304
The HUDOC database provides access to the case-law of the Court ..
U tom tekstu treba kliknuti na HUDOC database, zatim se otvara stranica

http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{%22documentcollec
tionid%22:[%22COMMITTEE%22,%22DECISIONS%22,%22COMMU
NICATEDCASES%22,%22CLIN%22,%22ADVISORYOPINIONS%22,
%22REPORTS%22,%22RESOLUTIONS%22]}
Na toj se stranici lijevo nalazi uski izbornik iznad kojeg pie:
Narrow your search / Suzite pretraivanje
Document collections / Zbirka dokumenata
A nekoliko redaka ispod pie:
Filters / Filteri.
Tko eli pronai presude na odreenom jeziku mora u podizborniku
LANGUAGE
English (15452)
French (15450)
Russian (508)
Romanian (280)
More...
kliknuti na polje More / Vie, nakon ega treba odabrati jednu od sljedeih
opcija:
Bosnian (62)
Croatian (44)
English (15452)
French (15450)
German (30)
Macedonian (38)
Serbian (87)
Slovenian (118)
Nakon to smo odabrali odgovarajui jezik, dolazimo do stranice s presudama na tom jeziku. Na slian nain se pod State / Drava mogu odabrati
odreene drave. Tako emo izmeu ostalog doi do sljedeih informacija:
305
The former Yugoslav Republic of Macedonia (179)

Bosnia and Herzegovina (56)
Croatia (480)
Montenegro (28)
Serbia (147)
Slovenia (527)
Germany (567)
Brojke u zagradi odnose na broj presuda u bazi podataka kod kojih je pojedina drava bila stranka u postupku. Pomou tog filtera baza se moe pretraivati i prema kljunim rijeima ili odlukama te tako moemo ustanoviti je
li neka drava prekrila Konvenciju ili nije.
Daljnji materijali
Osim praktinih pravnih tekstova (pored Konvencije, tu se moe nai i Postupovnik suda, naalost samo na engleskom i francuskom jeziku) i presuda
/ odluka ESLJP-a na internetskom portalu mogu se nai i daljnji korisni materijali koji sadre informacije o postupku pred Sudom.
Izmeu ostalog, tu se moe nai Kratki vodi kroz uvjete doputenosti
ESLJP-a (makedonski verziju dala je izraditi fondacija IRZ i moe se nai
na stranici http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/6DA2C97E-32AC-4D6BB576-6081B1F63C45/0/MKD_Guide_pratique.pdf).
Vaan je i Prirunik o europskom antidiskriminacijskom pravu, koji postoji i na hrvatskom, a moe se nai na strani http://www.echr.coe.int/NR/
rdonlyres/CCC3C900-67F1-4ED1-8FDB-D9FF05F63E8E/0/HRV_FRA_
CASE_LAW_HANDBOOK.pdf.)
Posebno su korisni informativni tekstovi tzv. Factsheets na stranici http://
www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Press/Information+sheets/Factsheets/,
koji sadre kratak prikaz sudske prakse u vezi odreenih pitanja, ukljuujui saetke pojedinih presuda. Na taj se nain moe utedjeti dosta vremena
koje bi se inae utroilo na itanje relativno dugih presuda ESLJP-a. To je
usluga koju e posebice cijeniti oni koji se ne slue engleskim i francuskim
jezikom. Pomou tih informativnih letaka moe se provjeriti je li neka presuda uope relevantna za pitanje koje upravo prouavamo.
306
Osim toga, za svaku zemlju postoji izvjetaj (Country profiles pod

http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Press/Information+sheets/
Country+profiles/) koji sadri kratak pregled postupaka protiv raznih lanica Vijea Evrope pred ESLJP-om. Tako, primjerice, moemo saznati da
je protiv Bosne i Hercegovine 2012. godine doneseno 7 presuda zbog
povrede Konvencije (http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/BA08E355677E-4336-B9CC-4B5AA63B9340/0/PCP_Bosnia_EN.pdf?),
protiv Hrvatske je doneseno 19 presuda (http://www.echr.coe.int/NR/
rdonlyres/5206B3D5-10DF-4233-93FA-E6289BECCE34/0/PCP_Croatia_EN.pdf?), protiv Makedonije 7 presuda (http://www.echr.coe.int/NR/
rdonlyres/179D61BF-A530-4B97-B1AE-C7AFFC1640EC/0/PCP_The_
former_Yugoslav_Republic_of_Macedonia_EN.pdf?), protiv Crne Gore 5
presuda (http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/3A00C9D6-EF7C-409E88A8-E472CA4434F8/0/PCP_Montenegro_EN.pdf?), protiv Srbije 10
presuda
http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/962F2571-2D85-487994CC-5D699E3F1A65/0/PCP_Serbia_EN.pdf?), protiv Slovenije 20
presuda (http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/9614C3C3-73B9-4D159D28-2682A15FACDF/0/PCP_Slovenia_EN.pdf?), a protiv Njemake
11 presuda zbog povrede EKLJP (http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/
F7EDC6ED-A205-436C-9F0D-1E9E0FBAAAB1/0/PCP_Germany_
EN.pdf?).
Videodatoteke i tv prijenosi
Ve iz dosadanjeg izlaganja je razvidno da internetski portal ESLJP-a sadri skoro nepregledno mnotvo informacija. Ponuda informacija ne svodi se
samo na tekstove i dokumente. Naime, tamo se mogu pronai i kratki video
filmovi na raznim jezicima, odnosno linkovi koji vode na takve filmove na
portalu YouTube. Tako primjerice postoji i video s praktinim uputama za
koritenje baze podataka Hudoc (naalost samo na engleskom i francuskom)
(http://www.youtube.com/watch?v=reO12mvvlYE&feature=plcp).
Za itatelje iz regiona punom je lake doi do informacija o uvjetima doputenosti zahtjeva pred ESLJP-om preko takvog video filma. Postoje ak tri
jezine varijante tog video filma:
na bosanskom (http://www.youtube.com/watch?v=bOEd6KLXkgs),
na hrvatskom (http://www.youtube.com/watch?v=prCTayQI8sE )
inacrnogorskomjeziku(http://www.youtube.com/watch?v=IKeDTsHvj3M).
307
Video s pojanjenjima o Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima na bosanskom moe se nai pod (http://www.youtube.com/watch?v=7MK1bPb-JTc)
ili na makedonskom pod (http://www.youtube.com/watch?v=7wqcBu5p-lI)
Osim tih video filmova s uvodom u razne teme povezane s Konvencijom
na stranici http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Press/Multimedia/
Webcasts+of+public+hearings/)
mogu se pogledati live prijenosi usmenih rasprava ili snimke (Webcasts) ve
odranih rasprava. Tako se primjerice snimka rasprave u predmetu Finci i
Sejdi protiv Bosne i Hercegovine moe nai pod http://www.echr.coe.int/
ECHR/EN/Header/Press/Multimedia/Webcasts+of+public+hearings/webcastEN_media?id=20090603-1&lang=en&flow=high. Posebno je korisna
opcija Go to ispod ekrana pomou koje moemo doi do odreene faze
rasprave (Uvod u raspravu od strane suda, oitovanje stranaka u postupku,
pitanja koja postavlja sud, zakljuno oitovanje stranaka). Osim toga, postoje i snimke (Webcasts) proglaenja presuda. Kako snimke rasprava, tako i
snimke proglaenja presuda sadre ne samo informacije, ve daju ivi uvid
u atmosferu postupka i atmosferu na ESLJP-u openito.
Zakljuak
ESLJP je vjerojatno jedan od sudova u svijetu koji ima najopseniju vlastitu
dokumentacijom na internetu. Ovdje se zbog kratkoe ne moemo osvrnuti na itav niz mogunosti tog portala. Primjerice postoji pomo i pomagala za osobe koje ele predati zahtjev sudu (srpska verzija moe se nai
na http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/D685D676-B374-42AD-AAFB997391CA15B2/0/SRP_Rule_47.pdf). Mnogi sadraji koji se tu mogu nai
mogli bi biti i predmetom dubljih lingvistikih razmatranja. Mnotvom
informativnog materijala, koji je k tomu jo i besplatan, eljelo se postii da podizanje zahtjeva pred ESLJP-om ne propadne ili ne izostane zbog
premalo informacija ili neraspoloivih informacija. Meutim, zbog mnotva informacija treba nam odreeno vrijeme za uhodavanje, odnosno dobro
snalaenje na portalu. No ne bismo se trebali bojati utroiti to vrijeme, jer se
isplati. Osim toga, ovaj portal moe posluiti kao poticaj sudovima da vide
koje usluge ili informacije mogu ponuditi graanima, koji ele ostvariti neko
pravo, na svojim internetskim stranicama.
308
AUTORI
DOC. DR JOVAN KOJII

Jovan Kojii je doktorirao pravo na Evropskom Univerzitetu Viadrina u
Njemakoj. Tokom doktorskih studija bio je nagraen prestinom stipendijom Njemake slube za akademsku razmjenu (DAAD). Zavrio je i postdoktorat u oblasti ljudskih prava u meunarodnom pravu i relaciji prava u
odnosu na drutvene promjene (u oblasti diskriminacije) na prestinom Lund
Univerzitu (odsjek za sociologiju prava) u Lundu, u vedskoj. Gostujui
je naunik na Vilijams Institutu Pravnog fakulteta Univerziteta u Kaliforniji (UCLA), u Los Anelesu, Sjedinjenim Amerikim Dravama. lan je
Evropske komisije za pravo seksualne orijentacije (ECSOL) za Crnu Goru.
U avgustu 2011. godine imenovan je za savjetnika predsjednika Vlade Crne
Gore za ljudska prava i zatitu od diskriminacije, na koju je ponovo izabran
31. januara 2013. godine.
PROF. DR ZLATAN MEKI
Prof. dr Meki je ve tokom studija u centar svojih profesionalnih interesovanja postavio evropsko pravo, iako njegovu domovinu jo uvek eka dug
put do Evropske unije. Prof. dr Zlatan Meki je zavrio master studije pri
Univerzitetu u Beu 2006, gde je i specijalizirao u oblasti meunarodnog
prava i meunarodnih odnosa. Na tom univerzitetu je i doktorirao, s tezom
,,Evropsko potroako pravo, s posebnim osvrtom na Zelenu knjigu 2007.
Od 2008. predaje na Pravnom fakultetu u Zenici, pri katedri za dravno i
meunarodno javno pravo, i katedri za graansko pravo. Od 2010. je prodekan je za nauno-istraivaki rad na Pravnom fakultetu u Zenici, a uz to je
i stalni lan redakcije sarajevske ,,Nove pravne revije - asopis za domae,
nemako i evropsko pravo, skraeno NPR, koja se takoe objavljuje u saradnji s IRZ-om.
309
PROF. DR ZORICA MREVI

Diplomirala, magistrirala i doktorirala na Pravnom fakultetu Univerziteta u
Beogradu. Radila je u Institutu za kriminoloka i socioloka istraivanja od
1979. do 1999. U Institutu drutvenih nauka u Beogradu je od 1999, gde je
bila upravnica Centra za pravna istraivanja. Saraivala je sa meunarodnim organizacijama u oblasti enskih ljudskih prava i rodne ravnopravnosti.
Predaje od 1992. godine na enskim studijama u Beogradu (Fakultet politikih nauka). Predavala je Comparative feminist jurisprudence na Pravnom
fakultetu Univerziteta u Ajovi, kolske 1996/97. Tri godine je bila gostujui
profesor na Centralnom Evropskom Univerzitetu u Budimpeti, od 2002. do
2005, gde je predavala Teoriju nasilja i enska ljudska prava. Isti predmet
je predavala 2005/06 kao gostujui profesor na Rosa-Mayreder Koledu u
Beu. Od 2008. predaje Fenomenologiju nasilja kao vanredni profesor na
Fakultetu za evropske pravne i politike studije u Novom Sadu. Objavila je
22 knjige iz oblasti krivinopravnih disciplina, teorije roda, teorije nasilja
i enskih ljudskih prava. Prof. dr Zorica Mrevi je u instituciji Zatitnika
graana, na mestu zamenice zatitnika graana za rodnu ravnopravnost, bila
od 7. oktobra 2008. godine do 1. decembra 2010. godine.
DR STEFAN PRNER
Dr Stefan Prner je voa projektnog odeljenja ,,Jugoistona Evropa (Bosna
i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija, Srbija) pri Nemakoj fondaciji za
meunarodnu pravnu saradnju, registrovano drutvo (IRZ) u Bonu, koja, u
skladu sa zahtevima nemake vlade, prua podrku partnerskim dravama u
procesu njihove pravne reforme. Dr Prner je, izmeu ostalog, bio asistent
na departmanu za krivino pravo, krivino procesno pravo i istono pravo
(Prof. Dr Friedrich-Christian Schroeder) u Regenzburgu, i advokat u velikim, internacionalnim kancelarijama. Do dolaska u Bon je bio predava
pri Univerzitetu primenjenih nauka Georg-Simon-Ohm u Nirnbergu, i gost
docent u strunom usavravanju sudija pri Viem sudu u Nirnbergu. Tokom
1989-90. godine se, kao stipendista Nemake slube za akademsku razmenu (DAAD) i jugoslovenske vlade, bavio istraivakim radom na Pravnom
fakultetu u Novom Sadu. Drugi znaajniji boravci u inostranstvu ukljuuju
Brno (eka) i Zagreb (Hrvatska). Dr Prner je saizdava i koautor brojnih
pravnih, literarnih i novinarskih publikacija.
310

Prakticni Uvod U Evropske Standarde Protiv Diskriminacije PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prakticni Uvod U Evropske Standarde Protiv Diskriminacije PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRAKTINI UVOD U EVROPSKE STANDARDE

Nemaka fondacija za meunarodnu pravnu saradnju (IRZ) je podrala tampanje

Publikacija je objavljena u okviru projekta ,,Uvoenje evropskih standarda protiv

PRAKTINI UVOD U EVROPSKE

ZNAAJ TEME ZATITA OD POVREDE

Antidiskriminacijska politika je zadaa drave na svim razinama

Opseg zatite antidiskriminacijskog prava

III Antidiskriminacijsko pravo je zatita ljudskih prava

RAZGRANIENJE ODREDABA O ZABRANI DISKRIMINACIJE

Pregled razvoja na podruju zatite ljudskih prava u drugog

1. Opa deklaracija o pravima ovjeka Ujedinjenih nacija

2. Sustav zatite ljudskih prava Vijea Evrope

a) Osnivanje Vijea Evrope

b) Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i temeljnih sloboda

c) Evropski sud za ljudska prava (ESLJP)

aa) Openito o ulozi Evropskog suda za ljudska prava

bb) Suci Evropskog suda za ljudska prava

cc) Ustroj Evropskog suda za ljudska prava

dd) Tri vrste postupaka pred Evropskim sudom za ljudska prava

ee) Uinci presuda Evropskog suda za ljudska prava

ff) Evropski sud za ljudska prava kao rtva vlastitog uspjeha

gg) Visoka stopa neuspjenih zahtjeva pred ESLJP-om

hh) Drave regiona i Evropski sud za ljudska prava

3. Evropska unija i Povelja temeljnih prava Evropske unije

4. Zatita ljudskih prava kroz nacionalno pravo

ZATITA LJUDSKIH PRAVA PREMA

Postupak pred Evropskim sudom za ljudska prava

1. Uvodni komentar i napomene o praktinoj obradi sluajeva

a) Znaenje postupka pred Evropskim sudom za ljudska prava

b) Daljnja prevedena i besplatna pomagala za rad koja se

mogu nai na internetu

c) Pomagala za rad iz priloga ove publikacije

Odabrane napomene o doputenosti pojedinanih zahtjeva

1. lan 34. Evropske konvencije o ljudskim pravima

2. Iscrpljivanje pravnih sredstava

3. Rok od est mjeseci

4. Obrazac za zahtjev pred Evropskim sudom za ljudska prava

5. Napomene o ostalim formalnostima

III Napomene o osnovanosti pojedinanih zahtjeva zbog diskriminacije

1. Primjenjivost Evropske konvencije o ljudskim pravima

2. Podruje primjene prava iz Konvencije

a) Opseg zabrane diskriminacije prema l. 14 EKLJP-a

b) Diskriminacija s obzirom na Konvencijom priznata materijalna

c) O pojedinim zatienim osnovama

d) Uvoenje ope zabrane diskriminacije Protokolom br. 12

bb) Protokol br. 12 i drave regiona

3. Zadiranje u prava ili neispunjavanje pozitivnih obveza

4. Razliiti oblici diskriminacije

a) Pregled razliitih oblika diskriminacije

5. Doputeno nejednako postupanje zbog objektivnih razloga (opravdanja) 53

1. Openito o pitanju dokazivanja u antidiskriminacijskom pravu

2. Podijeljeni teret dokazivanja

3. Okolnosti koje ne treba dokazivati

a) Subjektivna namjera diskriminacije

b) Pravno znaenje statistika i iskustvenog znanja kod dokazivanja

Odabrana literatura iz regiona

Saetak o pitanjima povezanim s dokazivanjem

NEKOLIKO ODABRANIH PRIMJERA ZATIENIH OSNOVA

ZATITA RODNE RAVNOPRAVNOSTI

a) Koje su zatiene pravne vrednosti

b) Koji je znaaj zatite tih pravnih vrednosti u regionu

c) Dodatne informacije o sluajevima

d) Dodatne informacije o pravnom znaaju sluajeva ta