O RAZVOJU KULTURE U CRMNICI

Savo Leki

The author deals with the history of culture in Crmnica from the earliest days until today. He mentions data related to founding of a library,
initiation of newspapers and magazines, cultural monuments, forms of
cultural-educational organizing and literal activity.

Kultura je prozrak Crne Gore u cjelosti,

glas njena bia i uspravnog hoda kroz
vremena i nevremena... Crnogorska kultura ivi
izvorno u mozaiku viekulturnom na tlu
Crne Gore. Tu je i bogatstvo: neodoljiva
strujanja sa svih strana od starine do naih dana.
edo Vukovi

Krajem 18. i poetkom 19. vijeka u Crmnici, kao i u ostalim

oblastima Crne Gore, oeaju se ideje prosvijeenosti i otvaraju
novi vidici. Razvojem pismenosti i obrazovanja postepeno su
stvarani preduslovi za prosvjeivanje naroda. Usmena narodna
knjievnost, koja je i na ovom podruju stvarana u proteklim
vjekovima, bila je od velikog znaaja za ouvanje tradicije,
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

341

Savo Leki

neprestanu borbu za slobodu i junake podvige predaka. Na ednicima su odzvanjali zvuci divnijeh gusala.
U prolosti su na ovom podruju organizovani masovniji skupovi za vrijeme proslava dravnih i religioznih praznika.
Uobiajeni oblici kulturno-prosvjetnog organizovanja bili su:
kola, veselja, ednici, guslarske veeri, sportska nadmetanja.
Skupovi su organizovani za pojedina sela, bratstva i za ire
podruje. Masovnija okupljanja naroda bila su o Petrovu dne na
Cetinju ispred Cetinjskog manastira i u Crmnici na Virpazaru,
Brelima i drugim selima. este su bile poete manastirima u
Brelima, koji su bili rasadnici pismenosti i kulture i edita
znamenitih crnogorskih linosti. Svi ti oblici okupljanja imali su
veliki znaaj za ouvanje tradicije i podizanje obrazovnog i kulturnog nivoa naroda. Na taj nain razvijen je patriotizam i svijest za ouvanje tradicije, o emu su ostavili zapaanja mnogi
stranci koji su boravili u Crnoj Gori. Crnogorac do oboavanja
voli svoju tradiciju istie znameniti pisac i prijatelj Crne Gore
P. A. Rovinski u svom djelu Crna Gora u prolosti i sadanjosti (tom II, str. 156).
Od tridesetih godina 19. vijeka poinje osnivanje kola, a
samim tim i sve organizovaniji rad na obogaivanju raznih oblika kulturno-prosvjetne djelatnosti. Osnivanje itaonica i biblioteka, pokretanje listova i asopisa, podizanje i ouvanje spomenika materijalne i duhovne kulture, aktivnost kulturno-umjetnikih drutava, knjievni rad i publicistika djelatnost u znatnoj
mjeri doprinose kulturnom razvoju ovog podruja.

Osnivanje i djelatnost biblioteka i itaonica

U srednjem vijeku dominantnu ulogu u razvoju pismenosti i
obrazovanja imala je crkva. U crkvama i manastirima osnivane
su knjinice i odvijala se prepisivaka djelatnost. U Breoskom
manastiru, u doba kraljice Jelene Bali, postojala je bogata
342

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

knjinica, u kojoj je, pored klerikalnih, bilo i knjiga profanog

sadraja. Vei broj knjiga iz ove knjinice, u Njegoevo vrijeme,
preneen je na Cetinje. Sauvano je predanje da je u Brelima
postojala knjinica i u doba epana Malog. Uostalom, poznato
je da su Breoski manastiri od 15. pa do kraja 19. vijeka igrali
vanu ulogu u politikom i kulturnom ivotu Crne Gore. Tu je
oktobra 1832. godine Njego otvorio prvu regularnu kolu za
obuku svetenika i vojnih starjeina, u kojoj je nastavu, u trajanju od sedam mjeseci, izvodio uiki episkop Nikifor Maksimovi Vukosavljevi. U naznaenom periodu u Brelima su boravile znamenite linosti: kraljica Jelena Bali, njen sin Bala III,
epan Mali i vladike Sava Petrovi i Arsenije Plamenac.
Centri duhovnog i kulturnog stvaralatva bili su manastiri i
crkve na ostrvima Skadarskog jezera: Starevo, Beka Gorica,
Tophala, Moranik. Ove crkve i manastiri bili su, u stvari, zadubine crnogorske dinastije Balia. U njima su postojale skriptorije za prepisivanje crkvenih knjiga. U 14. vijeku u skriptoriji na
Starevu nastala su dva najznaajnija stara rukopisa: Prolog (nalazi se u dravnoj biblioteci u Berlinu) i etvorojevanelje (u
biblioteci Marciana u Veneciji). Vaan prepisivaki centar u 15.
vijeku bio je u Bekoj Gorici, u kojem su nastali rukopisi: estodnevnik (1439-1440), koji se nalazi u manastiru Savina, i Goriki
zbornik (1441-1442), koji se uva u Srpskoj akademiji nauka u
Beogradu. Ovaj zbornik pisao je monah Nikon Jerusalimac.
Zbornik sadri prepisku Jelene Bali i monaha Nikona, a obuhvata knjievni izraz dva lica iz razliitih dravnih slojeva, ali sa
istovjetnim preokupacijama i istovjetnim estetskim doivljajima
jedne vladarke i jednog monaha duhovnika.1
Osnivanjem kola na ovom podruju poinje nova stranica u
razvoju biblioteka i itaonica. Umjesto crkava i manastira, kole
postaju sredita kulture. U njima se osnivaju itaonice i biblioteke i okupljaju ljubitelji i potovaoci knjige.
1 Sto godina Barske narodne itaonice (1881-1981), Bar 1981, str. 12.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

343

Savo Leki

Prva itaonica na podruju Crmnice osnovana je septembra

1886. godine na Virpazaru. Nju su osnovali crmniki glavari,
svetenici i trgovci: vojvoda Mao urovi, serdar Savo
Plamenac, pop Niko Jovanovi, pop Luka Vukosavovi, pop
Mio Ulievi, pop Savo Vukosavovi i trgovci Filip Ljumovi
i Simo N. Popovi. Predednik je bio serdar Savo Plamenac.
itaonica je bila pretplaena na sljedee listove i asopise:
Javor, Zastava, Srpski list, Starmali, Ustavnost, Videlo, Glas
Crnogorca, Dnevnik, Srpstvo i Odjek. Godinja lanarina iznosila je 12 perpera. Mitropolit Sava Kosanovi poklonio je itaonici 18 primjeraka knjiga. itaonica je prestala sa radom 1903.
godine, a ponovo je obnovljena 1911. godine pod nazivom
Crmniko-virska itaonica, iji je predednik bio pop Joko
Gojni, potpredednik Filip ivanovi, sekretar Jovan Vrbica,
blagajnik Joo Ulievi i ekonom Risto Stani. Imala je 80 lanova, a bila je pretplaena na 16 listova. Prva seoska itaonica u
Crmnici osnovana je 1904. godine u Podgoru. Inicijatori za
otvaranje itaonice bili su: Rado Hajdukovi, Marko Vukanovi,
Marko Vujai, Milo Vukmanovi i Savo Hajdukovi.
Predednik je bio Marko Vujai, uitelj, a knjiniar Vaso
Vukmanovi. Imala je 13 dobrotvora, 30 lanova osnivaa i
novana sredstva u iznosu od 600 kruna. Bila je smjetena u
zgradi osnovne kole. Knjini fond bio je dosta skroman. Nije
sauvan ni jedan primjerak knjiga, listova i dokumenata
Crmniko-virske i Podgorske itaonice.2
Na osnovu naredbe Ministarstva prosvjete Crne Gore sve
kole bile su obavezne da osnuju biblioteke i itaonice, a ministar prosvjete i crkvenih djela Jovan S. Plamenac zahtijevao je
od kola donoenje pravila o radu biblioteka i itaonica.
Cetinjska itaonica koja je osnovana 4. februara 1868. godine
pokretala je mnoge kulturne aktivnosti i sluila kao model za
osnivanje itaonica u Crnoj Gori.
2 Sto godina Barske narodne itaonice (1881-1981), Bar 1981, str. 17, 18, 19.
344

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

Biblioteke i itaonice koje su na ovom podruju osnivane u

meuratnom periodu, uz saglasnost i strogu kontrolu tadanjih
dravnih organa, bile su u funkciji politikih partija, u prvom
redu Komunistike partije. Tako je godine 1934. u Podgoru
osnovana biblioteka i itaonica, koja je radila do 1941. godine.
Pred sami rat u prostoriji biblioteke bilo je smjeteno oruje.
Biblioteka je 1935. godine iz kolske zgrade preseljena u jednu
kuu u Rudinama, u istom selu. Prema izvjetaju iz 1939. godine imala je 43 lana i 149 primjeraka knjiga. Predednik biblioteke bio je svetenik Luka Vukmanovi, a sekretar Vukan
Vukanovi. Pravila biblioteke imala su 28 lanova. Naredbom
reima bilo je zabranjeno nabavljanje knjiga, listova i asopisa
propagandistikog i antinacionalnog karaktera.
itaonica na Virpazaru osnovana je 1921. godine. Godine
1931. u Komarnu je osnovana Komaransko-trnovska knjinica i
itaonica, iji je predednik bio potpukovnik Luka Vujovi, potpredednik Boo Leki i sekretar Duan Vujovi. Narodna
knjinica i itaonica u Limljanima osnovana je 8. februara 1932.
godine, iji je predsjednik bio Lazar Mili, a sekretar Marko
Darevi. U Brelima je 12. marta 1933. godine osnovana knjinica i itaonica, iji je predednik bio pop Joko Gojni, a sekretar uitelj Ivo Rolovi. Njen rad je bio pod strogom kontrolom
prosvjetnih i dravnih organa. U izvjetaju od 31. decembra
1939. godine navodi se da je za potrebe itaonice nabavljen
radio-aparat za 3.300 dinara. Te godine nabavljen je radio-aparat i u itaonici Komarno. Kako su knjinice i itaonice bile pod
strogim nadzorom reima u periodu prodiranja novih revolucionarnih ideja, to je prema buroaskom reimu raslo nezadovoljstvo omladine, koja je svesrdno prihvatala nove ideje.
U periodu od 1932-1940. godine otvorene su itaonice u
Dupilu i Boljeviima (1932). Biblioteka i itaonica u
Boljeviima imala je 60 lanova. itaonica u Kruevici osnovana je 1938. i ponovo u Limljanima 1940. godine.3
3 Dr . Pejovi, Prosvjetni i kulturni rad u CG 1918-1941, Cetinje 1982,
str. 62, 63-70.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

345

Savo Leki

Poslije osloboenja 1945. godine osnivaju se biblioteke i

itaonice u veini sela na podruju Crmnice: 1946. god. osnovana je biblioteka i itaonica Milo Damjanovi u Sotoniima
sa 500 primjeraka knjiga, a u oktobru iste godine u Godinju sa
260 primjeraka. Godine 1947. osnovane su biblioteke i itaonice u Donjim Seocima, Dupilu, Boljeviima i Maugama.
Biblioteka Duan Marovi na Virpazaru osnovana je 1947.
godine pri osnovnoj koli, a od naredne godine nastavila je rad
kao samostalna ustanova. Raspolagala je sa 900 primjeraka knjiga. Posao knjiniara obavljala je Jelena Pani. U 1958. godini
u optini Virpazar radilo je 14 biblioteka (11 narodnih i 3 kolske) sa ukupno 3.242 primjerka knjiga. Godine 1963. biblioteka u Virpazaru postaje istureno odjeljenje biblioteke Ivo
Vukovi u Baru. Od 1970. godine ova biblioteka radi u sastavu biblioteke Osnovne kole Jovan Tomaevi u Virpazaru,
koja je jedna od najbogatijih biblioteka u barskoj optini.
Biblioteka sadri samo knjinu grau, koja iznosi 11.280 svezaka (2.990 naslova), od ega monografska izdanja 10.820 svezaka (2.983 naslova), a serijska 460 svezaka (7 naslova)...
Knjige su podijeljene na ueniki fond sa 9.897 svezaka kolske
lektire i beletristike i nastavniki sa 923 sveske struno-pedagoke i prirune literature, koja je rasporeena po autorima i po
knjievnim rodovima, lektira po razredima, dok je struna literatura odvojena po oblastima.4
Narodne knjinice i itaonice koje su na ovom podruju osnovane u proteklom periodu odigrale su znaajnu ulogu u kulturnom razvoju ovog kraja. One su, uprkos kontroli i zabrani od
strane reima Kraljevine Jugoslavije u meuratnom periodu,
doprinijele upoznavanju i prihvatanju socijalistikih ideja.
Knjinice i itaonice svojom djelatnou dale su znaajan
doprinos popularizaciji knjige, kao nasune potrebe naroda za
sticanjem novih saznanja i svog kulturnog preobraaja.
4 M. Rastoder, Knjiga na razmeu, Bar 2001, str. 141.
346

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

Zahvaljujui uticaju knjinica i itaonica na ovom podruju krajem 19. i poetkom 20. vijeka javljaju se i prvi pokuaji knjievnog stvaralatva (umjetnika poezija i proza) i saradnja u listovima
i asopisima, koji su izlazili na irim jugoslovenskim prostorima.

Pokretanje listova i asopisa

Prvi pokuaji izdavanja listova na ovom podruju javljaju se
uoi Prvog svjetskog rata 1914. godine. Jovan Tomaevi, osniva Komunistike partije Crne Gore, pokrenuo je u Brelima
ilegalni humoristiko-satirini list Seljaki odjek, koji je izaao
12. jula 1914. godine u 50 primjeraka, umnoen na apirografu.
To je, u stvari, bio prvi i jedini broj lista, od kojeg nije sauvan
nijedan primjerak. Uvodni lanak napisao je Jovan Tomaevi.
Po eanju uitelja Iva Rolovia, uvodnik je poinjao rijeima:
U velikoj, monoj, susjednoj monarhiji... na narod preivljuje
teke dane. List je kritikovao apsolutizam kralja Nikole, njegovu neodlunu vojnu komandu i zatvaranje vojne kole na
Cetinju. Posljednja stranica lista ostaje nedovrena zbog mobilizacije i izbijanja Prvog svjetskog rata. Pored Jovana
Tomaevia, urednici ovog lista bili su uitelji Ivo Rolovi i
Milo Popovi.
U meuratnom periodu (1918-1941) u barskoj optini, a posebno u Crmnici, rasturana je i itana marksistika literatura, u
prvom redu Marksov Kapital i druge knjige, koje su kruile po
crmnikim selima. Rasturanje i itanje takve literature bilo je
strogo zabranjeno od strane reima. Meutim, reimu nije polazilo za rukom da sprijei prodiranje novih ideja. Nabavljani su i
rasturani listovi koji su objavljivani na drugim prostorima. U
ovom periodu u Crmnici su itani asopisi: Preporoaj, Mlada
Zeta, Razvrje, Valjci, Granit, almanah Sr, Na kridbi, Novi
dani i dr. U njima su objavljivali svoje radove: Vasilije Lekovi,
Janko onovi, Blao Joov Orlandi, Pavle Mijovi i dr. U
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

347

Savo Leki

periodu od 1935. do 1938. godine u Crmnici su se pojavili ilegalni listovi: Putnik 1935. iji je urednik bio Janko onovi,
Crmnica 1937. koji su ureivali Svetozar Vukmanovi, Janko
onovi i Pavle Mijovi, Crveno selo 1938. koji je pokrenuo
Pavle Mijovi. Karakteristino je navesti jedan odlomak iz lanka Janka onovia Osvrt na jedan rukopisni list u Crmnici
(Putnik) Uticaj u breoskoj itaonici imali su tada ljudi nesimpatini omladini. Protiv njih je bio napisan krai lanak, uz crte
koji je predstavljao breosku kolu sa dvoja vrata. Jedna od njih
su bila zatvorena pred nosom te omladine, a kroz druga otvorena ulazili su breoski zuberi (aluzija na bogatae brau
Zuber sa Cetinja).5
Na podruju Crmnice rasturana je i itana ilegalna partijska
tampa, asopisi, leci i proglasi. Godine 1939. u Godinju otvoren je Narodni univerzitet, koji je razvio zapaenu prosvjetnu i
politiku aktivnost. Intelektualci i mjetani sela Dupila osnovali su 1932. godine drutvo Zora. Iste godine pokrenut je gornjocrmniki sportski list Zemlja.
U ovom periodu partijski aktivisti u Crmnici rasturali su letke
kojima su pozivali narod na otpor reimu. Na jednom letku iz
1935. godine pisalo je: Ne dozvolite da gone selo na kuluk,
nego traite da sva Crmnica bude zajedniki pozvana, pa emo
onda dati zajedniki otpor, da vide gospoda tirani i narodne
krvopije, da mi nijesmo niija raja. Jedan takav letak bio je
nalijepljen na vratima Osnovne kole u Dupilu, koji je tamonji
uitelj skinuo i ponio vlastima u Viru, ali vlast nije mogla ustanoviti ko je letak pisao i rasturao.6
Avgusta 1935. godine na Virpazaru je odran veliki narodni
zbor na kojem su govorili advokat Nikola onovi, u ime zdruene opozicije, i Svetozar Vukmanovi, u ime Komunistike
5 Monografija Virpazar Bar Ulcinj, Beograd 1974, str. 113.
6 S. Leki, kole u Crmnici 1832-2002, Bar 2002, str. 121.
348

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

partije. Vukmanovi je, pored ostalog, istakao da je proteklo

punih 17 godina od nasilnog ujedinjenja koje je izvreno pod
pritiskom srbijanskih trupa, zahtijevajui da narod pod crnogorskim barjakom trai svoja prava i slobodu. U ovom periodu
u Crmnici je sve vie rastao otpor vlastima. U jednom dopisu
Uprave policije iz Cetinja, koji je upuen policijskoj upravi u
Baru, preporuuje se opreznost s obzirom na poznatu otpornost
Crmniana spram vlasti.

Spomenici materijalne i duhovne kulture

Na podruju Crmnice nalazi se veliki broj kulturno-istorijskih
spomenika koji su nastajali od najstarijih vremena do danas.
Autohtona kultura, stvarana na ovom prostoru, preivjela je bure
vjekova i prilagoavala se uvezenim tekovinama antike.
Sauvana je uspomena na ilirsko-romansku saivljenost u bezbrojnim nazivima mjesta i u arheolokim nalazima. Te pozajmice i uticaji, tuice i relikti u materijalnoj i duhovnoj kulturi
mogu se pratiti od najprimitivnije lovake privrede, preko prvih
koraka zemljoradnje, zatim upotrebe vatre u spravljanju orua i
oruja, usavravanja i gusarenja na uvenim ilirskim galerama
(koje su svoj vjeran oblik ostavile u laama ajkama Skadarskog jezera), najzad preko vjetine graenja kamenom.7
Sauvani su tragovi kamenih utvrenja za odbranu od neprijatelja: kameni zidovi, kamene kue sa pukarnicama, kamene
gomile iz ilirskog perioda, kojih ima na vie mjesta u Crmnici:
Komarno, Trnovo, Virpazar, Limljani, Pepii i dr. Najpoznatija
je metropola u Mijelima, izmeu Virpazara i Godinja, otkrivena
1928. godine, sa desetak zidanih grobnica sa skeletima u zgrenom stanju i bogatim nakitom. U grobovima su naene okamenjene lobanje i jedna ogrlica iz bronzanog doba, stara od tri do
etiri hiljade godina. Kod Besca su naena dva ogromna crijepa
7 P. Mijovi, Monografija Virzapazr Bar Ulcinj, Beograd 1974, str. 12.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

349

Savo Leki

u obliku groba. Na Kutima u Godinju otkriveni su grobovi od

opeke, a u mjestu Trenjica (Dupilo) ouvana je uspomena na
rimske zidine, odavno sruene, sa razbacanim kamenjem. U
Ostriku naen je veliki broj amfora, na osnovu kojih se moe
ustanoviti da je na ovom mjestu bila i radionica za njihovu izradu. Kod Bate, blizu Virpazara, naena je mermerna ploa sa
reljefom vinove loze, koja je, vjerovatno, pripadala nekom bogatom rimskom graaninu. Za prouavanje praistorijske arheologije na ovom podruju znaajne su peine: Spila, Bobotua i
Grboica u selu Trnovu, okapine i peine u Ostriku, Crvena
peina u Dupilu. Na izvorima rijeke Limtice u Limljanima
naene su dvije kamene ekire iz praistorijskog perioda. U antiko doba prolazio je rimski put od Budve, preko Brajia, dolinom rijeke Orahovtice, preko Dupila do Rijeke Crnojevia.
Najpoznatiji spomenici kulture iz ranijeg perioda su: Starevo,
Beka Gorica, Tophala i Moranik na ostrvima u Skadarskom
jezeru, utvrenje Besac na uzvienju iznad Virpazara, izgraeno
u Njegoevo vrijeme, Grmour, Lesendro i Kulica na Virpazaru,
na kojoj se nalazi spomen-ploa Dupiljana o bitci koja se odigrala na Bescu 26. decembra 1702. godine u doba dupioskog
kneza Nikole i vladike Danila Petrovia. na spomen-ploi pie:
Dupiljani podigoe ovu spomen-plou u znak sjeanja i potovanja na svoje pretke, koji su poginuli ovdje na Bescu badnjega
dana 1702. godine. O ovom dogaaju postoji spomen-ploa i u
crkvi sv. Arhanela u Dupilu. U Boljeviima, u zaseoku Zebes,
nalazi se Kula uriia, opjevana u Njegoevom djelu Kula
uriia i ardak Aleksia, iz koje je pruen otpor Omer-pai
Latasu i Osman-pai Skopljaku 1852. godine, prilikom turskog
napada na Crmnicu. Meu najpoznatije spomenike kulture u
ovom kraju spadaju Gornji i Donji manastir u Brelima, u kojima su radile prve kole na ovom podruju i boravile znamenite
linosti crnogorske istorije, a zatim manastir u Orahovu i svi
sakralni crkveni objekti u selima Crmnice. I danas se u blizini
350

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

breoskih manastira mogu vieti ostaci dvorova i ljetnjikovca

znamenitih linosti koje su ove boravile.
Iz novije istorijske prolosti na podruju Crmnice podignuti su
brojni spomenici. Na Virpazaru, na stijeni u centru varoice, 13. jula 1963. godine sveano je otkriven spomenik sa natpisom:
Crmnica svojim sinovima i kerima palim u narodnooslobodilakom ratu i revoluciji 1941-1945. U gotovo svim selima Crmnice podignuti su spomenici i spomen-ploe, kao svjedoci doprinosa ovog kraja u borbi za slobodu i nezavisnost nae zemlje.

Oblici i forme kulturno-prosvjetnog organizovanja

Osnivanjem kole, otvaranjem knjinica i itaonica, rasturanjem knjiga, listova i asopisa, postepeno se otvaraju novi vidici i nagovjetaji sve organizovanije kulturno-prosvjetne djelatnosti. U meuratnom periodu, zahvaljujui aktivnostima naprednih intelektualaca (uitelja, nastavnika, profesora, studenata i
drugih aktivista) permanentno su organizovani razni oblici i forme kulturno-prosvjetnog organizovanja: skupovi, priredbe, narodna veselja, italake grupe, debatni klubovi i dr. Te aktivnosti odvijae se sa vie smisla i upornosti od poetka nae narodne revolucije 1941. godine. Uporedo sa voenjem oruane
borbe, na okupiranoj i slobodnoj teritoriji odvija se iva aktivnost na idejnom usmjeravanju irokih narodnih masa. Za sprovoenje i ostvarivanje plana u cilju pridobijanja to vie pristalica borbe za osloboenje bio je neophodan sve aktivniji i sadrajniji kulturno-prosvjetni rad. Dramske tekstove koje su kulturno-umjetnike grupe prikazivale na organizovanim priredbama
trebalo je oistiti od strane ideologije i prilagoditi novim zahtjevima narodnooslobodilake borbe. Vrena je idejna kontrola
dnevne tampe i stalni uvid u sve objavljene publikacije (knjige, listove, asopise), provjeravano opredjeljenje prosvjetnog i
drugog kadra i njihova odanost narodnooslobodilakoj borbi.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

351

Savo Leki

U uslovima neprestane borbe, uz stalne tekoe, vrene su pripreme za otvaranje kola, za usvajanje prosvjetnog zakonodavstva i novih nastavnih planova i programa. Prvih dana poslije
osloboenja poele su sa radom vaspitno-obrazovne ustanove,
za koje je obezbijeen provjeren i struan nastavni kadar. Pored
angaovanja u vaspitno-obrazovnom procesu u kolama, prosvjetni radnici bili su obavezni da se angauju u vankolskim
aktivnostima, na obogaivanju kulturno-prosvjetnog ivota u
svim mjestima. Ideolokoj komponenti u vaspitno-obrazovnom
procesu poklanjana je izuzetna panja.
Krajem novembra 1944. godine sreska vlast osnovala je prosvjetno-kulturnu ekipu, koja je dala 12 priredbi u Crmnici, Patroviima, Sutomoru, Ulcinju, Starom i Novom Baru (Pristanu).
Program su inili: horske pjesme i recitacije, muzike take i
skeevi sve iz ivota i u duhu narodnooslobodilake borbe...
Intenzivnim radom analfabetskih teajeva, stvari su dolazile na
svoje mjesto, pa se krenulo sa oformljivanjem kulturnih institucija i drutava, u koja je bio ukljuen veliki korpus ljudi.8
Na podruju Crmnice u periodu poslije osloboenja, a osobito pedesetih godina 20. vijeka, odvijala se iva aktivnost na
organizovanju kulturno-prosvjetnog i zabavnog ivota. Tome su
u prvom redu doprinosili prosvjetni radnici koji su u tom periodu radili u crmnikim kolama. Oni su bili inicijatori osnivanja
kulturno-umjetnikih drutava i drugih oblika prosvjeivanja
naroda na seoskom podruju. Drutveno-politike organizacije
bile su neposredni organizatori svih manifestacija kulturnozabavnog karaktera. Povodom dravnih praznika (Dana pobjede
9. maja, Dana Republike 29. novembra, 13. jula i dr.) pripremane su i odravane akademije, prigodni programi, izleti i masovna okupljanja za vrijeme prvomajskih praznika. Kulturnoumjetniki programi prikazivani su u kolskim zgradama, a za
vrijeme raznih manifestacija u ljetnjem periodu i na otvorenom
8 Monografija Pristan, grad kojeg nema, Bar 2006, str. 233.
352

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

prostoru. U ovo vrijeme u svim mjestima Crmnice bio je znatan

broj mladih ljudi, omladine, kojima je bio neophodan sadrajan
kulturno-zabavni program. Uz to povei broj omladinaca, nakon
zavretka nie gimnazije, nastavljao je kolovanje u srednjim
kolama, a zatim na viim kolama i fakultetima. Za vrijeme
ljetnjeg raspusta vraali su se u svoja sela i aktivno ukljuivali u
rad kulturno-umjetnikih drutava. Poetkom 1947. godine u
Barskom srezu bilo je 11 kulturno-prosvjetnih ekipa, koje su pripremale i izvodile programe. U periodu od 4. do 5. maja 1950.
godine u Baru je odrana veoma zapaena smotra kulturnoumjetnikih drutava sa takmiarima iz Vladimira, Petrovca,
Sutomora, Dobre Vode, Limljana, Brela, Boljevia i Gorane, a
9. maja 1951. godine odrana je smotra folklornih grupa iz
radne zadruge Svetozar Vukmanovi Tempo u Boljeviima.
U toj zadruzi odravane su i knjievne veeri.
Kulturno-umjetnika drutva, koja su formirana u vie sela
Crmnice, pripremala su pozorine komade, jednoinke, recitale i
sl. Kvalitet tih programa za ono vrijeme bio je na dosta zavidnom
nivou, pa je i interesovanje mjetana bilo veoma izraeno.
Programi su bili masovno posjeivani, jer je u to vrijeme ovakav
vid organizovanja kulturno-zabavnog ivota bio jedino mogu.
Po zavretku predstava, do duboko u no, organizovana su narodna veselja. Meu omladinom bio je razvijen kolektivni duh, drueljublje, uzajamno potovanje i solidarnost, pa se sa sigurnou
moe rei da je ovo bio period rijetkog entuzijazma, sloge i privrenosti kod svih drutvenih slojeva. Mogli su se, dakle, uoiti
nagovjetaji jednog dugog, mirnog i srenog perioda u naem drutvenom razvoju. Kako su poslije osloboenja bile prisutne ekonomske tekoe i oskudice, to su jedino linim angaovanjem
svakog pojedinca mogle biti prevladane postojee tekoe.9

9 Monografija Crmnice, opti dio, Virpazar 2009, str. 417, 418.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

353

Savo Leki

Meu kulturno-prosvjetnim drutvima u Crmnici najzapaenija su bila drutva u Virpazaru, Boljeviima, Komarnu, Gluhom
Dolu, Brelima, Seocima, Dupilu, Limljanima i Krnjicama.
Neka drutva su imala i posebne nazive: u Virpazaru Sloga, u
Seocima Blao Orlandi, Dupilu Zora, Boljeviima
Socijalistika zora i Knjicama Luka Krnjika. Ova drutva
su svojim programima obilazila sva sela Crmnice. Sauvan je
podatak da je Kulturno-umjetniko drutvo iz Komarna pripremilo i izvelo dvije veoma uspjene pozorine predstave:
Ubistvo Ferdinanda u Sarajevu i Osveta Batria Perovia, a
kulturno-umjetniko drutvo iz Boljevia Sterijine komedije
Pokondirena tikva i Simpatija i antipatija. Meu prosvjetnim radnicima, koji su tada radili u Crmnici (Jovan
Vukmanovi, Marko Ostoji, Savo Leki, Miroslav i Dimitrije
Bokan, Svetozar i Vojislav Markovi, Mihailo Vuleti, Duan
Nika, Mitar Plamenac, Stevan ukanovi, Pavle i piro
Vujovi i dr.) najvie smisla za ovu djelatnost imao je uitelj
Dragan Lekovi, koji je obavljao dunost direktora bioskopa u
Virpazaru, a bio je i rukovodilac kulturno-prosvjetne djelatnosti
na podruju optine Virpazar. eajui se svog angaovanja na
koordinaciji rada kulturno-umjetnikih drutava na ovom
podruju, on je, pored ostalog, naglasio: U Virpazaru je veoma
aktivno radilo kulturno-umjetniko drutvo Sloga, koje je
redovno pripremalo pozorine predstave, meu kojima su bile
zapaene Hasanaginica, Vukac Patrovi, Hajduk Stanko
i dr. U Virpazaru je postojala bioskopska i pozorina sala sa 250
sjedita. Pozornica je bila opremljena kulisama i dekorom.
Predstave su masovno posjeivane... Koliko se sjeam, 25. maja
1958. godine na Virpazaru je bila organizovana smotra kulturnoumjetnikih drutava, na kojoj je uestvovalo est drutava iz
veih sela Crmnice. Smotra je imala takmiarski karakter, pa je
za ocjenjivanje kvaliteta pripremljenih i izvedenih programa bio
formiran iri u ijem sastavu su bili: Petar Vujovi, Petar
354

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

Begovi i Vasilije-Vaso Perii, glumci Cetinjskog narodnog

pozorita. Moe se sa sigurnou rei da su Virpazar i itava
Crmnica krajem pedestih godina 20. vijeka imali orgnaizovan i
uspjean kulturno-prosvjetni ivot.
U izvjetaju o radu kulturno-umjetnikih drutava na ovom
podruju od 18. maja 1958. godine, pored ostalog, navodi se da
kulturno-umjetniko drutvo u Limljanima ima tri sekcije:
dramsku, folklornu i recitatorsku i da je na priredbama prisustvovalo 650 poetilaca, drutvo u Gluhom Dolu imalo je dramsku sekciju sa 70 lanova, drutvo u Krnjicama dramsku, folklornu i guslarsku i drutvo u Brelima dramsku sekciju sa 25
lanova i 160 poetilaca pripremljenih programa.
Aktivnost u radu kulturno-umjetnikih drutava i ostalih oblika kulturnog i zabavnog ivota na ovom podruju bie nastavljeno i ezdesetih godina 20. vijeka, ali sa manjim intenzitetom.
Od sedamdesetih godina postepenim prestankom rada seoskih
osnovnih kola i raseljavanjem veeg broja stanovnika sa ovog
podruja u suedne gradove u potpunosti e prestati rad na organizovanju dotadanjeg zabavnog ivota. Sve e se svesti na
doprinos drutvenoj sredini novoosnovane sabirne Osnovne
kole Jovan Tomaevi, koja je poela sa radom 1970. godine
u Virpazaru. U selima u kojima su veinom ostala staraka
domainstva nije bilo nikakvih uslova za organizovanje bilo
kakvih oblika kulturnog i zabavnog ivota. Programi iz ove
oblasti prate se jedino preko radija i televizije.

Knjievno stvaralatvo
Sa razvojem pismenosti i obrazovanja, a posebno osnivanjem
i radom prvih osnovnih kola na ovom podruju, javlja se interesovanje za knjievno stvaralatvo. Krajem 18. i poetkom 19.
vijeka oea se uticaj prosvijeenosti i istie znaaj sticanja znanja, kao preduslova za progres drutva. Slavna tradicija ovog
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

355

Savo Leki

kraja opjevana je u narodnoj poeziji, u prvom redu epskoj (esti

bojevi na granicama Crmnice i junaki podvizi Crmniana).
Borbe na granici su bile motiv za mnoge epske pjesme. Domai pjevai su naroito opjevali gluhodolska etovanja i borbe
oko preotimanja Sozine, gdje se ginulo preko sto godina.10
Meu epskim, junakim pjesmama iz ovog kraja istie se pjesma
Boj na Krnjicama, koja poinje stihovima: Vino piju crmniki
glavari, na pazaru Viru crmnikome, / Serdar Turo i Vojvoda
Mao, / i sa njima sedam kapetana. / U to doe Kusovac serdare: /
Zlo vam vino a gora rakija, / udarie Turci na Krnjice! U tom boju
Crmniani su pobijedili nadmonu tursku vojsku i stekli junako
prvijenstvo meu Crnogorcima, koje su do tada imali Piperi.11
O bojevima 1689. kada su pobijedili vojsku Sulejman-pae i
1768. kada su pobijedili vojsku Mehmed-pae Buatlije govore
Njegoevi stihovi u zbirci pjesama Ogledalo srpsko. O krvavim
borbama i megdanima na Sutormanu, Sozini, Skadarskom jezeru i drugim mjestima govore nadahnuti stihovi knjaza-pjesnika
Nikole I Petrovia Njegoa u Crmnikom kolu. O revolucionarnom duhu i ljubavi prema slobodi, pravdi i istini govore i stihovi narodne pjesme o belvederskim dogaajima 26. juna 1936.
godine (Tu je bila sva Crmnica, / Crne Gore uzdanica, /
Kolijevka komunizma, / protiv rata i faizma.)
Govorei o odlikama crnogorske narodne poezije dr Timeleone Vedovi u svojoj knjizi Biljeke o Crnoj Gori, pored
ostalog, kae: Crnogorske pjesme su uzviena inspiracija
koja se moe oekivati samo od nepatvorene mate jednog
naroda koji izuzetno ivo osjea i u pjesmu pretae ta svoja
osjeanja, svoj bol, svoja vjerovanja, pokazujui sve to jednim snanim jezikom bez uvijanja i izvjetaenosti, prelazei

10 Dr J. Vukmanovi, Crmnica, Beograd 1988, str. 274.

11 J. Holeek, Za sobodu, Novi Sad 1881, str. 11.
356

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

preko manje vanih ideja, smatrajui da su i drugima poznate

i stalno teei cilju bez ulaenja u digresije i epizode svojstvene vjetini pisanja.12
Uporedo sa epskom poezijom stvarana je i lirska narodna poezija (ljubavne, obredne, svatovske pjesme, tubalice). Ove pjesme pjevane su u kolu na sveanostima, slavama, svadbama, za
vrijeme obavljanja poljskih radova i drugim prigodnim prilikama. Tubalice su bile pjesme najdubljeg i najiskrenijeg ljudskog bola za pokojnikom. Dr Jovan Vukmanovi je u svojoj
knjizi Crmnica naveo tubalicu Ane urove Kneevi nad
popom Markom Vukanoviem, komandantom Gornjocrmnikog bataljona, koji je u uvenoj Vuedolskoj bici 1876.
godine na est svojih barjaka dobio est Obilia medalja:
Da je karte kao polja,
a mastila sinjeg mora,
da je pero vita jela
Ne bi mogla nabrojiti
sva junaka tvoja djela.
Jer si junak ka Obili,
a pametan kao Bizmark
Pope Marko,
Tvoja sablja top presjee,
Na Vujemu Dolu, zmaju ljuti.
Meu najpoznatije lirske pjesme koje su u ranijem periodu
pjevane na ovom podruju spadaju: Jarko sunce to si stalo, Lov
lovio Malisore, Jutros rano prije zore, Oj djevojko mila moja,
Veze Jane te rukave, Sadih jelu na planini, oban uva bjele
ovce, Tekla voda valovita, Djevojica podranila, Oj sokole moj

12 Dr Cvjetko Pavlovi, O Crnoj Gori i Crnogorcima, Bar 20207, str. 128.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

357

Savo Leki

sokole, Vinjiica rod rodila i dr. U borbama za slobodu pjevane su rodoljubive pjesme, koje su nadahnjivale borce da istraju
u borbi do pobjede. Sauvan je veliki broj pjesama sa tematikom
iz NOB-a. Do dananjih dana na ovom podruju zadran je u
pamenju naroda veliki broj poslovica, zagonetki i mudrih izreka, koje su stvarane u ovom kraju, a mogu se uti i u drugim krajevima Crne Gore. Vei broj od njih objavljen je u listovima i
asopisima.
Uporedo sa razvojem narodne knjievnosti (poezije i proze)
na ovom podruju se krajem 19. i poetkom 20. vijeka razvija i
umjetnika knjievnost. Dr Cvjetko Pavlovi navodi rijei pjesnika Duana uriia o uticaju usmenog stvaralatva na razvoj
pisane knjievnosti: Usmeno stvaralatvo, neprocjenjivo blago
crnogorskog naroda, zabiljeeno i sauvano za budua vremena,
bilo je, donekle, i osnov za stvaranje pisane knjievnosti i imalo
vidnog uticaja na mnoge pisce predromantizma, a i kasnije.
Najpoznatiji knjievni stvaraoci iz ovog kraja su:
- Luka Jovovi (1865-1944), uitelj, rodom iz Gluhog Dola,
objavljivao folklornu i etnografsku grau u asopisima Lua,
Sloboda, Prosvjeta i dr. Godine 1895. i 1906. objavio je dvije
knjige pripovjedaka iz crnogorskog ivota.
- Jevrem Jovovi (1896-1979), agronom, sin Luke Jovovia,
zapisivao je crnogorske narodne pjesme, prie i druge umotvorine; objavio je 6.000 rijei i pripremio za tampu 230 anegdota; u rukopisu mu je ostao roman ivot Omera urovia.
- Luka Markovi (1902-1999), rodom iz sela Brijege, iseljenik
u Australiji, objavio je knjige: Pod australijskim nebom 1973. i
Borba u iseljenitvu za novu Jugoslaviju 1975. godine.
- Vasilije Lekovi (1904-1934), rodom iz Godinja, osniva i
urednik asopisa Granit; objavio pozorini komad Kobna aa
1925. godine i roman Vrt izgubljenih.
- Janko onovi (1909-1991), rodom iz Tomia, najpoznatiji
knjievni stvaralac iz ovog kraja. O ljubavi prema zaviaju,
358

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

svojoj Crmnici, nadahnuto govore njegove rijei: Zaviaj je

prvo otkrivanje svijeta i njegov snani, nezamjenljivi doivljaj.
To je meni bila Crmnica... Crmnica je postala moja literarna
preokupacija sa svim onim ivotom koji je neizbrisivo ivio u
meni iz djetinjstva i mladosti. Jedinstveni kolorit podneblja
Crmnice i izlivi tuge zbog odlaska njenih ljudi u svijet nalazi se
u pjesmi Crmnica pod jesen. Pisao je pjesme, pripovijetke i
putopise i stvorio bogati knjievni opus: ivi portreti 1928,
Dvije rijeke 1938, Gorski tokovi 1941, Na Vltavi 1948, Hronike
i putopisi 1950, Na leima Apenina 1955, Kamena poivala
1955, e drumova 1961, Izabrane pjesme i poeme 1963, Nuno
iz Urugvaja 1970, Kamenice 1971. i Okna 1972.
- Jovan Vulevi (1909), nastavnik, rodom iz Limljana, ureivao asopis Koraci i objavio knjige: enski likovi u
Njegoevoj poeziji 1951, Svetozar Markovi u Kragujevcu
1952. i putopise Od Pariza do Istambula 1962. i U Sovjetskom
Savezu 1966. godine.
- Dimitrije Popovi-Sotoni (1911-1932), rodom iz Sotonia,
pisao je pjesme i objavio zbirku Nonikova etapa 1930. godine.
- Radovan onovi (1912-1930), rodom iz Tomia, pisao je
pjesme i pripovijetke i objavljivao u asopisu Stoer; objavio je
i zbirku pripovijedaka Mravi.
- Svetozar onovi (1930), rodom iz Tomia, pisao je pjesme, pripovijetke, feljtone, scenarija i objavio zbirke pjesama:
Pjesme 1956, Crna pristanita 1959. i Neujni pobjednik
1961. godine.
- Pavle onovi (1934- ), rodom iz Tomia, profesor, objavio je zbirke pjesama: Umrli eta 1955, Runi bogovi 1962,
Mornarske elegije 1968. i Antologiju crnogorskog humora
1998.
- Marko onovi (1928), rodom iz Tomia, pisao je poeziju
i prozu i objavio zbirku pjesama Maije i roman Nekrst 1962.
godine.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

359

Savo Leki

- Vojislav Boljevi-Vulekovi (1923-1998), rodom iz

Boljevia, profesor, pisao je pjesme s tematikom iz rodnog
kraja: Drevni grad 1973, Crmnika erehtejada 1979, poemu
Jezerkinja na visu crmnikom 1989. i poemu Maan Boljevi
1955. godine.
- Dimitrije ivanovi objavljivao je pripovijetke i druge priloge u knjievnim i strunim asopisima.
- uro Pejanovi, rodom iz Limljana, profesor, objavio je
knjige: Ilijino imanje (roman) 1978, Luonoa 1988. i
Podgorika hronika 1994. godine.
- Slobodan Vujovi, rodom iz Trnova, profesor, pjesnik i likovni stvaralac; objavio je zbirku pjesama Dolina nitavila i druge
zbirke.
- Savo A. Leki (1952-2010), pjesnik, rodom iz Bukovika,
objavio je zbirke poezije: Noni stihovi, Graa za sjenku, Tihi
ruitelj i knjigu fantastinih pria Lovac na leptire. Godine
2009. dobio je nagradu Marko Miljanov; radni vijek proveo je
u dnevnom listu Pobjeda.
- Rajko Jolii, rodom iz Krnjica, pjesnik, objavljuje pjesme
za ecu i odrasle: Najdraa luka 1964, Satovi sa srcem 1996,
arobni tap 1997, Trijebljenje korova 1987, Pojeu te kao
jabuku 1995. i Meda svaalica 1998.
- Svetozar urii, pjesnik, rodom iz Boljevia; objavio je
zbirku pjesama Tragovi kristala i druge zbirke.
- Nikola Petanovi (1892-1932), rodom iz Podgora, ivio kao
iseljenik u San Francisku, objavio knjigu poezije Ponos ivota.
Bio urednik lista Montenegrin Mirror koji je izlazio na engleskom jeziku i zalagao se za suverenitet Crne Gore.
Svoje knjievne radove objavljivali su i drugi pisci sa ovog
podruja: Milica Vukmanovi, Jevrem i Ilija Hajdukovi i dr.
Po svom doprinosu razvoju nauke posebno se istiu sljedei
nauni radnici i publicisti: Jovan-Don Plamenac, Pavle
Mijovi, Pavle Radoman, Dragutin Lekovi, Branko Petranovi,
360

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me

O razvoju kulture u Crmnici

Ananije Lekovi, Marko Ulievi, Petar Vukoslavevi, Jovan

i Savo Vukmanovi, Luka Vujovi, Stevan ivanovi, Jovan
Ukanovi, Branislav Marovi, a zatim slijede: Petar Ostoji,
Duan Leki, Vido Kneevi, Sran Hajdukovi, Jovan i
Branislav Stjepevi, Gavro Perazi, Ivo Vukevi, Stevo
Niki, Drago Kovaevi, Aleksa Kneevi, Mio Lekovi,
Boidar Mili, Vanja Vukoslavevi, Batri Vulievi, Jasmina
Bokovi, Jovan AB Vukmanovi, Luka, Gojko, edomir i
Svetozar Vukmanovi-Tempo, Kosara, Lela i Vinka
Vukmanovi, Vasilije Luki, Danilo Leki, edomir Ljeevi,
Jovan i Andrija Jovanovi, Savo Markovi, Marko i Blao
Orlandi, Svetozar Savi, Branko Nika, Vlado Gojni,
Svetozar Guberini, Savo Leki, Petar Bokovi, Vasilije i
Petar Mili, Krsto Lekovi, Milan Marovi, Marko
Gvozdenovi, Marko, Ostoja i eljko Ostoji, Novak
Plamenac, Velimir onovi, orije Boovi, Dragan P.
Lekovi, Novica Vujovi i dr.
Najpoznatiji likovni stvaraoci sa ovog podruja su: VelimirVelia Lekovi, Nikola Gvozdenovi-Gvozdo, a zatim slijede:
Milutin Plamenac, Gojko i orije Crnevi, Tomislav Perazi,
Tihomir Vujovi, Branislav Vulekovi, Dragan Mija, Ljiljana
Gaevi, Ljudmila urovi, Branko Vuki, Veljko Vujovi,
Radovan uter, Dragoljub Dabanovi, Vladimir Ilikovi,
Danilo Vukmanovi, Dragan Peurica i Dragan R. Peurica.

Literatura
- Dr oko Pejovi, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 18521916, Obod Cetinje 1971; Prosvjetni i kulturni rad u Crnoj Gori
1916-1941, Cetinje 1982.
- Dr Jovan Vukmanovi, Crmnica, Beograd 1988.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, proljee 2011.

361

- Dr Pavle Mijovi, Prilog u Monografiji Virpazar Bar Ulcinj,

Beograd 1974.
- J. Holeek, Pali za slobodu, Novi Sad 1981.
- Sto godina Barske itaonice, Bar 1981.
- S. Leki, kole u Crmnici 1832-2002, Bar 2002.
- M. Rastoder, Knjiga na razmeu, Bar 2001.
- Monografija Crmnice, opti dio, Virpazar 2009, str. 409-423.
- Crmnica, nasljee i budunost, 2002, str. 83-88.
- Crmnica 1879, Zbirka dokumenata, Podgorica 2008.
- Dr Cvjetko Pavlovi, O Crnoj Gori i Crnogorcima, Bar 2007.
- Pedagoka dokumentacija crmnikih kola.

362

MATICA, proljee 2011.

www. maticacrnogorska.me