Gdaskie rda redniowiecznego

prawa morskiego
Z rozwaa Tadeusza Maciejewskiego wynika, e najwiksze zasugi dla
poznania gdaskiego prawa morskiego mieli: Stanisaw Matysik, ktry napisa
studium opisujce rda i tre tego prawa (Prawo morskie Gdaska. Studium
historycznoprawne) oraz Bernard Janik, ktry na podstawie rkopisu z 1488
roku wyda prawo eglugi wilanej (Prawo eglugi wedug rkopisu gdaskiego
z 1488 roku.)
Gdaskie rda redniowiecznego prawa morskiego to:
1. Przywileje krla Kazimierza Jagielloczyka
2. Pierwsze trzy wilkierze miejskie z lat 1435-1438, 1455, 1479-1500
3. Prawo eglugi wilanej na podstawie rkopisu z 1488 roku.
Przywileje Kazimierza Jagielloczyka stworzyy fundamenty dla
rozwoju prawa morskiego Gdaska w okresie przynalenoci miasta do
Polski. Przyznaway one miastu nastpujce uprawnienia: prawodawcze,
administracyjne oraz sdownicze. Przywilej z 9 lipca 1454 roku nadawa
Gdaskowi prawo stanowienia wasnych wilkierzy. Przywilej z 15 maja
1457 roku jak pisze S. Matysik: przekazywa burmistrzom, rajcom,
awnikom i caej gminie Gdaska pen moc i wadz zarzdzania
wszelk obecn eglug i wszystkimi wybrzeami morza w naszych
ziemiach pruskich oraz otwierania i zamykania wszelkiej eglugi.
Postanowienie to zostao tak zinterpretowane, e w praktyce uprawnienia
te posiada tylko rada miejska.
Pierwszy wilkierz ukaza si w latach 1435-1448 i by jedynym
przejawem prawotwrczej dziaalnoci Gdaska tamtego okresu. Zawiera on 5
artykuw z zakresu prawa morskiego. S to wycznie postanowienia
administracyjno-porzdkowe.
Najwaniejsz poruszon w nim kwesti byo wyznaczenie jednego
miejsca budowy i remontu statkw na obszarze asztowni. Przepis ten zosta
rozszerzony o zakazanie cielom okrtowym obrbki drewna na pomostach oraz
midzy spichrzami, po to by unikn poarw. Za naruszenie tego przepisu
karano grzywn w wysokoci dwch marek.
Kolejnym problemem Gdaska bya niewielka gboko basenu
portowego. W zwizku z tym w wilkierzu umieszczono przepis o zakazie zrzutu
balastu ze statkw do basenu portowego. Zakaz wprowadzono ze wzgldu na
bardzo wysokie koszty pogbiania dna. Naruszenie zakazu skutkowao grzywn

10 marek w dzie, a w nocy karano mierci. Wilkierz regulowa rwnie, e

usuwaniem balastu ze statku zajmowa si bdzie mistrz palowy, z ktrym
kapitanowie statkw mieli obowizek si porozumie.
Kolejn spraw regulowan przez wilkierz bya kontrola nad ruchem
statkw oraz miejscem ich postoju. Zabronione byo cumowanie statkw za
domami, a dozwolone tylko przy komorze palowej, gdzie pobierano
odpowiednie opaty. Pilnowaniem okrelonego porzdku zaj si mieli sudzy
palowi oraz ich pomocnicy.
Wilkierz rwnie porusza kwesti dotyczc wymiany handlowej. Ze
wzgldu, e przynosia miastu i jego obywatelom ogromne dochody, to naleao
j kontrolowa. Przepis ustala, e zaadunek i wyadunek drewna ze statkw
prowadzi mog tylko obywatele, a zaadunek i wyadunek burdyn (maych
statkw jednomasztowych obsugujcych statki o duym zanurzeniu, ktre
mogy by obsugiwane tylko na redzie) mg si odbywa tylko w cigu
jednego dnia roboczego.
Uzupenieniem przepisw zawartych w pierwszym wilkierzu byo
zamieszczenie osobnego artykuu regulujcego eglug na Wile. Stanowi on
rozwinicie poprawionej w Malborku, w 1385 roku ordynacji. cznie przepisy
te okrela si mianem prawa flisakw, a zwizek ich z prawem morskim jest
jedynie poredni.
Pierwsza grupa przepisw ordynacji dotyczya prawa pracy, ustalono w
niej m.in. zasady wynagradzania flisakw, karania ich za opuszczanie statku.
Druga grupa normowaa kwestie dotyczce sezonu eglugowego.
Pomimo, e przepisy hanzeatyckie bardzo sztywno ustalay czas przerwy w
egludze (od 11 listopada do 2 lub 22 lutego), to w praktyce okres ten by trudny
do ustalenia, poniewa zalea od panujcych warunkw atmosferycznych.
Przepisy reguloway jakie kroki mia podejmowa sternik wraz z flisakami w
przypadku uniemoliwienia dalszej eglugi (np. kwestie opuszczania statku,
wyywienia czy opau).
Kolejne wilkierze zostay wydane pod wadztwem polskim, dziki
przywilejom nadanym przez Kazimierza Jagielloczyka w 1454 roku. W
wilkierzu z 1455 roku zawarte byo 17 artykuw a w wilkierzu z lat 1479-1500
byy 22 artykuy. Wilkierze te wprowadzay zmiany strukturalne, lecz zawarto
merytoryczna w porwnaniu z pierwszym wilkierzem niewiele si zmienia.
Tre piciu artykuw wczeniejszego wilkierza zawierajcych po dwa
przepisy prawne podzielono tworzc z nich odrbne artykuy.
W nowych wilkierzach poszerzone zostay postanowienia dotyczce
budowy statkw. Mianowicie powtrzono przepis o nakazie budowy statkw w
asztowni, podtrzymano rwnie zakaz obrbki drewna na pomostach oraz
przed i pomidzy spichrzami pod grzywn dwch marek. Nowoci byo
wprowadzenie wytycznych co do materiaw z jakich budowano statki. Podczas

budowy naleao wykorzystywa wycznie dobre i zdrowe drewna, sprawdzone

przez brakarzy oraz uywa odpowiedniego elaza. Materiay musiay by
dostosowane rwnie do wielkoci statku. W celu doboru odpowiedniego
budulca rada miejska wyznaczya dwch rajcw do kontrolowania prac w
asztowni. Za uycie zego budulca wilkierz przewidywa kar w wysokoci
trzech marek, a za zwodowanie statku bez wiedzy rajcw kar w wysokoci 10
marek. Przepisy reguloway rwnie kwestie zwizane z pracami po
wodowaniu, tzn. nasadzania masztw dokonywanego za pomoc urawi.
Naleao je lokowa co najmniej 12 sni od rufy statku. Suche dokowanie i
wodowanie statku rwnie musiao si odbywa w okrelonym miejscu zwanym
Brabancj, byo ono wyznaczane przez rad miejsk. W Brabancji podobnie jak
w asztowni znajdoway si warsztaty stoczniowe. Zamanie tego przepisu
sankcjonowano grzywn 10 marek.
Innym postanowieniem doczonym do II wilkierza gdaskiego by zakaz
budowy statkw na sprzeda. Zamanie zakazu grozio wymierzeniem kary w
wysokoci 100 marek. W praktyce przepis ten nie by przestrzegany, poniewa
Gdaszczanie budowali statki dla Anglikw, Holendrw oraz miast woskich,
rwnie miasto czerpao z tych przedsiwzi ogromne zyski.
Kolejna grupa przepisw morskich zawartych w wilkierzach dotyczya
frachtu. Pod tym terminem rozumiano przewz towarw jak i sam przewoony
adunek. Prawo frachtu przysugiwao wycznie Gdaszczanom potwierdzajc
ich przywileje gospodarcze oraz monopol na prowadzenie handlu. Przeadunku
towaru ze statkw stojcych na redzie nadal dokonywano przy pomocy burdyn.
Dodano jednak przepis ,e pywajcy na nich szyprowie musieli zatrudnia
wycznie swoich pachokw, by zmniejszy ilo wyrzdzanych przy
przeadunku szkd. Gdyby taka powstaa to odpowiedzialno rzeczow ponosi
waciciel statku przeadunkowego. Musia j zrekompensowa finansowo lub
przekaza burdyn na pokrycie szkd. Zmianie uleg take czas przeznaczony
na frachtowanie burdyny w porwnaniu do pierwszego wilkierza uleg
wydueniu z jednego do trzech dni roboczych.
Przepisy dotyczce wyrzucania balastu zostay rozszerzone. Utrzymano
zapis o karaniu grzywn 10 marek za wyrzucanie w dzie oraz karze mierci za
popenienie tego czynu noc. Rozszerzono go postanowienie, e kamienie
balastowe naley skada w okolicach twierdzy u ujcia Wisy, gdy miay one
suy utworzeniu wau ochronnego dla portu. Kapitan statku przy uiszczaniu
opaty palowej musia zoy owiadczenie, i zastosowa si do tego nakazu, w
przeciwnym razie wymierzano mu kar 10 marek.
Kolejn grup przepisw umieszczonych w wilkierzach byy przepisy o
morskim prawie pracy. Poszerzono je dopisujc do trzeciego wilkierza ok. 1530
roku osobn ordynacj.
Stosunek pracy tworzya ustna umowa o prac zawarta midzy kapitanem
a marynarzem. Zwizane to byo z ustaleniem wynagrodzenia oraz wypaceniem
zaliczki. W przypadku ucieczki marynarza po otrzymaniu zaliczki i

potwierdzenia jej przez dwch innych karano mierci. Po wstpieniu

marynarza na sub, zobowizany on by podj prac w terminie
wyznaczonym przez kapitana. Kapitan zobowizany by do zapewnienia zaodze
wyywienia na morzu: w dni postne osolona ryba a powszednie peklowane
miso oraz raz dziennie napitek. Zaoga nie moga si dopomina o zwikszenie
racji ywnociowych, mg to jedynie dobrowolnie uczyni kapitan.
Wilkierze normoway rwnie stosunek kapitana do armatorw i
wacicieli statku. Kapitanowie byli zobowizani rozliczy si z podry
morskiej po jej zakoczeniu. Naleao tego dokona przed ponownym
zafrachtowaniem statku. Frachtowanie mogo odbywa si wycznie za zgod
armatorw i wacicieli statku. Bez ich pozwolenia kapitan nie mg prowadzi
wasnych interesw kupieckich, a zwaszcza frachtowa na statek obcych
towarw. Kary za amanie tych przepisw nie zostay bliej okrelone. Towar
przewoony nielegalnie nie posiada ochrony prawnej, wic armatorzy nie
ponosili odpowiedzialnoci za jego uszkodzenie.
Wilkierze poruszay te kwestie zwizane z nadzorem nad porzdkiem
obsugi handlowej w porcie gdaskim. Postanowiono, e towary powinny by
dostarczone wycznie drog wodn przez luz. W przypadku zamania tego
przepisu grozia konfiskata tego towaru. Miao to na celu zapobieganie
przemytowi towaru oraz zapewnienie nadzoru i kontroli nad towarami, a take
uskuteczni pobr ce.
W wilkierzach umieszczono take przepis zakazujcy sprzeday towaru z
pomostu przeadunkowego za wyjtkiem ledzi i innych rzeczy cilej
nieokrelonych przez wadze miasta.
Zawarte zostay rwnie przepisy bezpieczestwa, po to by zabezpieczy
przywiezione towary oraz unikn poaru. Wprowadzono zakaz chodzenia z
ogniem na pomostach i midzy spichrzami oraz zakaz skadowania w spichrzach
lub wok nich dziegdziu lub smoy. Za zamanie zakazu karano trzema
markami grzywny.
Kwestie sporw prawnych w porcie reguloway przepisy hanzeatyckie i
nakazyway rozstrzyga je tylko na miejscu sporu.
Podsumowujc gdaskie rda prawa morskiego w poczeniu z innymi
(waterrechtem oraz ustawodawstwem hanzeatyckim) day podstawy do rozwoju
polskiego prawa morskiego. Ostatni wilkierz gdaski zosta wydany w 1761
roku na polecenie krla Augusta III i zawiera pen kodyfikacj prawa
morskiego a przepisy w nim zawarte obowizyway do 1861 roku. Gdaski
system prawa morskiego uwaany by obok pruskiego za jeden z lepszych w
Europie pnocnej. O jego wietnoci wiadczy fakt, i stanowio prawo nie
tylko jednego portu ale obowizywao w caym pastwie.