Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

`DeeqiveceerUs' eneb mes ueskes `eLee Je megmenemeefle' Fme Devle kes cev$e-Hee&vle $eiJeso ceW Dee
Deke Deewj Ske Ske Deke ceW Dee Dee DeOeee nQ~ meye DeOeee efceuekes eewme nesles nQ~ Ske Ske
DeOeee keer Jeie&mebKee keeseW ceW HetJe& efueKe oer nw~ Deewj DeeeW Deke kes meye Jeie& 2024 oes npeej eewyeerme
nesles nQ~
leLee Fme ceW oMe ceC[ue nQ~ Ske Ske ceC[ue ceW efpeleves efpeleves metkele Deewj cev$e nw mees THej
keeseW ceW efueKe efoes nQ~ eLece ceC[ue ceW 24 eewyeerme DevegJeeke, Deewj Skemeew FeveJes metkele, leLee 1976
Ske npeej veew meew nej cev$e~ otmejs ceW 4 eej DevegJeeke, 43 efleleeueerme metkele, Deewj 429 eej meew
Gvleerme cev$e~ leermejs ceW 5 Heebe DevegJeeke, 62 yeeme metkele, Deewj 617 meew me$en cev$e~ eewLes ceW 5
Heebe DevegJeeke 58 DeeJeve metkele, 589 Heebe meew veJeemeer cev$e~ Heebecesb 6 DevegJeeke 87 meleemeer
metkele, 727 meele meew meeeF&me HeQme cev$e~ 6 s ceW DevegJeeke, 75 Heenej metkele, 765 meele meew
HeQme cev$e~ meeleces ceW 6 DevegJeeke, 104 Skemeew eej metkele, 841 Dee meew Fkeleeueerme cev$e~ Deeces
ceW 10 oMe DevegJeeke, 103 Skemeew leerve metkele, Deewj 1726 Ske npeej meelemeew yyeerme cev$e~ veJeces ceW
7 meele DevegJeeke 114 Skemeew eewon metkele, 1097 Deewj Ske npeej meeeveJes cev$e~ Deewj oMece ceC[ue
ceW 12 yeejn DevegJeeke, 191 Skemeew FeveJes metkele, Deewj 1754 Ske npeej meelemeew eewDeve cev$e nQ~
leLee oMeeW ceC[ueeW ceW 85 Heeemeer DevegJeeke, 1028 Ske npeej DeeF&me metkele, Deewj 10589
oMe npeej Heebemeew veJeemeer cev$e nQ~ meye meppeveeW kees Gefele nw efke Fme yeele kees Oeeve cebs kejueW efke
efpememes efkemeer ekeej kee ie[ye[ ve nes
DeLeeefoceme veJee&me metkeleme ceOegvoe $eef<e~ DeeqiveoxJelee~ ieee$eer vo~ <e[dpe mJej

le$eees cev$eseqiveMeyosvesejsCeelceYeeweflekeeJeLee&JegHeefoMesles~
eneb eLece cev$e ceW Deeqive Meyo kejkes F&ej ves DeHevee Deewj Yeewefleke DeLe& kee GHeosMe efkeee nw

DeNeqiveceerUs Hegjesefnleb eN%eme osNJece=eqlJepeced~

nesleejb jlveNOeelececed1
DeNeqiveced~ F&NUsN~ Hegjefnleced~ eN%eme~ osNJeced~ $eNeqlJepeced~ nesleejced~ jlveNOeelececed1

HeoeLe&-(Deeqiveced) Hejcesejb Yeeweflekeb Jee-Fv efceN$eb JeCeceNeqiveceengjLees efoNJe me megHeNCeex

ieNlceeved~ SkebN meefee yengOee JeovleNeive eNceb ceeleNefjeeveceeng ($e01.164.46) Devesvewkeme mele
HejyeeCe Fveoerevf e yengOee veeceeefve mevleerelf e Jeseof leJeced~ leosJN eeefivemleoeefolN emleeNegmleog eNvcee~ leosNJe
Megeb leod yeeN lee DeeHeN me eNpeeHeefle (e032.1) elmeefeoevevoeefoue#eCeb yee
leosJee$eeiveeefoveeceJeeeefceefle yeesOeced~ yee eeqive~ (Me0yee01.4.2.11) Deelcee Jee Deeqive~

10

$eiJesoYee<eced

(Me0yee01.2.3.2) De$eeeqiveye&eelceveesJee&ekeesefmle~ Deeb Jee Deeqive epeeMe epeeHeefleMe~

(Me0yee09.1.2.42) De$e epeeMeyosve Yeewelf eke epeeHeefleMeyosvesejMeeeqiveee&e~ DeeqiveJez osJeeveeb
JeleHeefle~ Sle Jew osJee Jeleb ejefvle elmeleced~ (Me0yee01.1.1.2.5) meleeeejefveeceHeeueveb Jeleb
lelHeeflejerej~ ef$eNefYe HeNefJe$ewNjHegHeesNe1Nke Noe ceNeEle peesefleNjveg epeeNveved~ Jeef<e&bN jlveceke=le mJeNOeeefYeNjeefood
eeJeeHe=efLeNJeer Hee&HeMeled ($e03.26.8) De$eeeqiveMeyomeevegJe=es epeeveefVeefle %eeveJeJeeled Hee&HeMeefoefle
meJe&%elJeeoerejes eee~
eemkecegefvej$eesYeeeLe&kejCeeeeeqiveMeyoHegjmejceslevcev$ecesJeb Jeees-Deeqive kemceeoeCeer-Ye&Jeleeb
e%es<eg eCeerelesb veeefle meVececeeveeskeveeHevees YeJeleerefle mLeewueerefJeve& keveesHeeefle ve mvesneefle ef$eYe
DeeKeelesYees peeele Fefle MeekeHetefCeefjleeokeleeiOeee veerleelme KeuJeslesjkeejceeoes iekeejcevekelesJee&
onlesJee& veer Hejmlemew<ee YeJeleerelf e-DeeqiveceerUseive eeeeceerUsjOes<eCeekecee& Hetpeekecee& Jee osJees oeveee
oerHeveee eesleveee egmLeevees YeJeleerelf e Jee ees osJe mee osJelee~ nesleejb eleejb pegneslesnexleeefjleewCe&JeeYees
jlveOeeleceb jceCeereeveeb Oeveeveeb oele=lececed~ (efve07.14-15)~
DeeCeer meJeexece meJex<eg e%es<eg HetJe&ceerejmewJe eefleHeeoveeemee$e enCeced~ oiOeeefoefle
efJeMes<eCeeewelf ekemeeefHe e~
eMeeefmeleejb meJex<eeceCeereebmeceCeesjefHe~ keceeYeb mJeHveOeerieceb efJeeeeb Heg<eb Hejced1 Sleceskes
Jeovleeive cevegceves epeeHeefleced~ FvceskesHejs eeCeceHejs yee Meeeleced2 (ceveg012.122-123)
De$eeHeiveeoerevf e Hejcesejme veeceeefve mevleerelf e~ F&Us DeNeqiveb efJeHeNefMele efieNje eN%emeN meeOeveced~ egerNJeeve
efOeNleeJeeveced ($e03.27.2) efJeHeefMeleceerUs Fefle efJeMes<eCeeoeqiveMeyosvee$esejes ie=eles,
DevevleefJeeeJeJeeeslevemJeHelJeee~
DeLe kesJeueb Yeewelf ekeeLe&enCeee eceeCeeefve-eoeb leb HegjmleeooeebmlemeeYeesvee^s
efveJeeleseqivejpeeele lemceee$eeeive ceeqvLe<evlmeeeoeceevesleJew yeteeled~ me HetJexCeesHeefleles JeecesJewleog^eefvle
lemeeYeesvee^s efveJeeleseqivepee&eles~ (Me0yee02.1.4.16) Je=<ees Deeqive~ Deees n Jee S<e YetlJee osJesYees
e%eb
Jenefle~
(Me0yee01.3.3.29-30
Je=<eJeeeveeveeb
Jees{=lJeeod
Je=<eeseqive~
leLeeeceeqivejeMegieceefele=lJesveeees YetlJee keueeev$ew esejf le meved osJesYees efJee efMeuHeefJeeeefJeees
ceveg<esYees efJeceeveeefoeevemeeOevemeleb eeveb Jenefle eeHeeleerefle~ letefCe&n&JeJeeef[efle~ (Me0yee01.3.4.12)
Deeceeqiven&Jeeveeb eeveeveeb eeHekelJesve MeerIeleee iecekelJeeJeJeed letefCe&Meself e~ DeeqiveJez eesefvee&%eme~
(Me0yee01.4.3.11
FleeeveskeeceeCewjeveecvee
Yeewelf ekeeseqiveJee&$e
ie=eles,
DeeMegiecevensleglJeeoeeseqiveefJe&%ese~ Je=<ees DeNeqive meefceOeNleseesN ve osJeNJeenve~ leb nNefJe<cevle F&Ules
($e03.27.14) eoe efMeefuHeefYejeceeqivee&v$ekeueeefYeee&ves<eg eoerHeles leoe osJeJeenvees osJeeved eevemLeeved

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

11

efJeog<e MeerIeb osMeevlejse FJe Je=<e FJe e eeHeeefle, les nefJe<cevlees ceveg<ee JesieeefoiegCeJevleceeceeqiveceer[les
keeee&Le&ceOeervleerelf e Jeseced~
(F&Us) mlegJes eees DeOeereefce esjeeefce Jee (Hegjesefnleced) HegjmleelmeJe peieOeeefle
soveOeejCeeke<e&CeeefoiegCeebMeeefHe leced~ Hegjesefnle Hegj Sveb oOeefle nes$eee Je=le ke=HeeeceeCeesvJeOeeeled~
(efve02.12) (e%eme) Fpelesmeew e%emleme ceefncve kece&Cees efJeog<eeb melkeejme meleme
melmeleeslHeVeme efJeeeefooeveme efMeuHeefeeeslHeeeme Jee~ e%ee kemceeleKeeleb epeefle kecexefle vewkelee
ee_ees YeJeleerefle Jee epegVees YeJeleerefle Jee yengke=<Ceeefpeve FleewHeceveJees epebt<esveb veevleerefle Jee~
(efve03.19) (osJeced) oeleejb n<e&kejb efJepesleejb eeslekeb Jee ($eeqlJepeced) e $eleew $eleew eleglHeefekeeueb
mebmeejb meleb epeefle kejeself e leLee e efMeuHemeeOeveeefve meceeefle meJex<eg $eleg<eg epeveeremleced~ $eeqlJeioOe=ied0
(Dee03.2.59) Devesve kee&efj efveHeeleveced, leLee ke=lees yengueefceefle kece&efCe Jee~ (nesleejced) oeleejceeoeleejb
Jee (jlveOeelececed) jceCeereeefve He=efLeJeeoerevf e megJe&Cee&oerefve e jlveeefve oOeeefle OeeHeeleerelf e jlveOee, DeefleMeesve
jlveOee Fefle jlveOeelecemleced1
DevJee-Denb e%emeb Hegjesefnlece=eqlJepeb nesleejb jlveOeeleceb osJeceeqiveceerUs1
YeeJeeLe&-De$e ues<eeueejsCeesYeeeLe&enCecemleerelf e yeesOeced~ Fleeses e$e e$e
cev$eYetefcekeeeecegHeefoMele Fefle efeeeHeob eegpelesme meJe&$e kee&sej SJe yeesOe~ kegle, Jesoeveeb
lesvewJeeskelelJeeled efHele=Jelke=HeeeceeCe F&ej meJe&efJeeeeeHlees meJe&peerJeefnleeLe JesoesHeosMeb ekeej~ eLee
efHeleeOeeHekees Jee mJeHeg$eb efMe<eb e eefle lJecesJeb JeowJeb keg meleb Jeo efHelejceeeee e mesJemJeeve=leb cee
kegefJe&legHeefoMeefle, leLewJee$e yeesOeced~ JesoMe meJe&peerJekeueeCeeLe&ceeefJeYe&tle~ SJeceLeex$eesece- Heg<eeeesie~
JesoesHeosMeme HejesHekeejeLe&lJeeled~
De$eeeqiveMeyosve HejceeLe&JeJenejefJeeeefmees Hejcesej Yeeweflekeew eJeLeez ie=esles~ Hegje
Deeezee&eefJeeeveecvee MeerIeiecevensleg efMeuHeefJeee mecHeeefolesefle eteles meeeqiveefJeewJeemeerled~ Hejcesejme
mJeebekeeMelJemeJe&ekeeMekelJeeYeecevevle%eeveJeJeeled
Yeewelf ekeme
HeoenekeeMeJesiesoveeefoiegCeJeJeeequHeefJeeeeeb cegKensleglJeee eLeceb enCeb ke=lecemleerelf e Jeseof leJeced1
HeoeLee&vJeeYee<ee-(e%eme) nce ueesie efJeeveeW kes melkeej mece ceefncee Deewj kece& kes (nesleejced)
osves leLee enCe kejvesJeeues (Hegjesefnleced) GlHeefe kes mecee mes Heefnues HejceeCeg Deeefo me=ef kes OeejCe kejves
Deewj ($eeqlJepeced) JeejbJeej GlHeefe kes mecee ceW mLetue me=ef kes jevesJeeues leLee $eleg-$eleg ceW GHeemevee kejves
eesie (jlveOeelececed) Deewj efveMee kejkes ceveesnj He=efLeJeer Jee megJeCe& Deeefo jlveeW kes OeejCe kejves Jee (osJeced)
osves leLee meye HeoeLeeX kes ekeeMe kejvesJeeues Hejcesej keer (F&Us) mlegefle kejles nQ~

12

$eiJesoYee<eced

leLee GHekeej kes efuees (e%eme) nce ueesie (efJeeeefo) oeve Deewj efMeuHeefeeeDeeW mes GlHeVe kejves
eesie HeoeLeeX kes (nesleejced) osvesnejs leLee (Hegjesefnleced) Gve HeoeLeeX kes GlHeVe kejves kes mecee mes HetJe& Yeer
sove OeejCe Deewj Deeke<e&Ce Deeefo iegCeeW kes OeejCe kejves Jeeues ($eeqlJepeced) efMeuHeefJeee meeOeveeW kes nslegg
(jlveOeelececed) Des-Des megJeCe& Deeefo jlveeW kes OeejCe kejeves leLee (osJeced) egeefokeeW ceW keueeegkele
Mem$eeW mes efJepee kejevesnejs Yeewelf eke Deeqive keer (F&Us) JeejbJeej Fe kejles nQ~
eneb `Deeqive' Meyo kes oes DeLe& kejves ceW eceeCe es nQ efke-(Fvb efce$eb0) Fme $eiJeso kes cev$e mes
en peevee peelee nw efke Ske meodyee kes Fv Deeefo Deveske veece nQ~ leLee (leosJeeeqive0) Fme epegJexo kes
cev$e mes Yeer Deeqive Deeefo veeceeW kejkes meefeoevevoeefo ue#eCeJeeues yee kees peevevee eeefnes~ (yee e0)
Fleeefo MeleHeLe yeeeCe kes eceeCeeW mes Deeqive Meyo yee Deewj Deelcee Fve oes DeLeeX kee Jeeeer nw~ (Deeb
Jee0) Fme eceeCe ceW Deeqive Meyo mes epee Meyo kejkes Yeewelf eke Deewj epeeHeefle Meyo mes F&ej kee enCe neslee
nw~ (Deeqive0) Fme eceeCe mes meleeejCe kes efveeceeW kee pees eLeeJeled Heeueve kejvee nw mees ner Jele kenelee
nw, Deewj Fme Jele kee Heefle Hejcesej nw~ (ef$eefYe HeefJe$ew0) Fme $eiJeso kes eceeCe mes %eeveJeeues leLee meJe&%e
ekeeMe kejvesJeeues efJeMes<eCe mes Deeqive Meyo kejkes F&ej kee enCe neslee nw~
efvekelekeej eemkecegefve peer ves Yeer F&ej Deewj Yeewelf eke He#eeW kees Deeqive Meyo keer efYeVe-efYeVe JeeKee
kejkes efme efkeee nw, mees mebmke=le ceW eLeeJeled osKe uesvee eeefnes, Hejvleg megiecelee kes efuees keg meb#esHe mes
eneb Yeer kenles nQ~ eemkecegefvepeer ves mLeewueeerefJe $eef<e kes cele mes Deeqive Meyo kee DeeCeermeye mes Gece
DeLe& efkeee nw DeLee&led efpemekee meye e%eeW ceW Heefnues eefleHeeove neslee nw, Jen meye mes Gece ner nw~ Fme keejCe
Deeqive Meyo mes F&ej leLee oeniegCeJeeuee Yeewelf eke Deeqive Fve oes ner DeLeeX kee enCe neslee nw~
(eMeeefmeleejb0; Sleces0) cevegpeer kes Fve oes ueeskeeW ceW Yeer Hejcesej kes Deeqive Deeefo veece eefme
nQ~ (F&Us0) Fme $eiJeso kes eceeCe mes Yeer Gme Devevle efJeeeJeeues Deewj eslevemJeHe Deeefo iegCeeW mes egkele
Hejcesej kee enCe neslee nw~
Deye Yeewelf eke DeLe& kes enCe ceW eceeCe efoKeueeles nQ--(eoeb0) Fleeefo MeleHeLe yeeeCe kes
eceeCeeW mes Deeqive Meyo kejkes Yeewelf eke Deeqive kee enCe neslee nw~ en Deeqive yewue kes meceeve meye
osMeosMeevlejeW ceW HengbeevesJeeuee nesves kes keejCe Je=<e Deewj Dee Yeer kenelee nw, keeeWekf e Jen keueeDeeW kes eje
Dee DeLee&led MeerIe eueevesJeeuee neskej efMeuHeefJeee kes peeveves Jeeues efJeeved ueesieeW kes efJeceeve Deeefo eeveeW kees
Jesie mes JeenveeW kes meceeve otj-otj osMeeW ceW Hengbeelee nw~ (letefCe&0) Fme eceeCe mes Yeer Yeewelf eke Deeqive kee
enCe nw, keeeWefke Jen Gkele MeerIelee Deeefo nslegDeeW mes nJeJeed Deewj letefCe& Yeer kenelee nw~ (DeeqiveJez ees0)
Fleeefoke Deewj Yeer Deveske eceeCeeW mes Dee veece kejkes Yeewefleke Deeqive kee enCe efkeee ieee nw~ (Je=<ees0)
peye efke Fme Yeewelf eke Deeqive kees efMeuHeefJeeeJeeues efJeeved ueesie ev$ekeueeDeeW mes meJeeefjeeW ceW eoer Hle kejkes

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

13

egkele kejles nQ, leye (osJeJeenve) Gve meJeeefjeeW ceW yews ngS efJeeved ueesieeW kees osMeevlej ceW yewueeW Jee Iees[
eW
kes meceeve MeerIe HengbeevesJeeuee neslee nw~ ns ceveg<ees! legce ueesie (nefJe<cevleced) Jesieeefo iegCeJeeues DeeHe
Deeqive kes iegCeeW kees (F&Ules) Keespees~ Fme eceeCe mes Yeer Yeewefleke Deeqive kee enCe nw1
YeeJeeLe&Yee<ee-Fme cev$e ceW ues<eeueej mes oes DeLeeX kee enCe neslee nw~ efHelee kes meceeve
ke=Heekeejke Hejcesej meye peerJeeW kes efnle Deewj meye efJeeeDeeW keer eeefHle kes efuees keuHe-keuHe keer Deeefo ceW
Jeso kee GHeosMe kejlee nw~ pewmes efHelee kee DeOeeHeke DeHeves efMe<e Jee Heg$e kees efMe#ee kejlee nw efke let Ssm ee
kej Jee Ssmee Jeeve ken, mele Jeeve yeesue, Fleeefo efMe#ee kees megvekej yeeueke Jee efMe<e Yeer kenlee nw efke
mele yeesuetbiee, efHelee Deewj Deeeee& keer mesJee kebiee, Pet ve kentbiee, Fme ekeej pewmes HejmHej efMe#eke ueesie
efMe<e Jee ue[keeW kees GHeosMe kejles nQ, Jewmes ner `DeeqiveceerUs0' Fleeefo Jesocev$eeW ceW Yeer peevevee eeefnes~
keeeWekf e F&ej ves Jeso meye peerJeeW kes Gece megKe kes efuees eke efkeee nw~ Fmeer `DeeqiveceerUs0' Jeso kes
GHeosMe kee HejesHekeej Heue nesves mes Fme cev$e ceW `F&[s' en Gece Heg<e kee eeesie Yeer nw~
(DeeqiveceerUs0) HejceeLe& Deewj JeJenej efJeee keer efmeef kes efuees Deeqive Meyo kejkes Hejcesej Deewj
Yeewefleke es oesveeW DeLe& efuees peeles nQ~ pees Heefnues mecee cesb Deee& ueesieeW ves DeeefJeee kes veece mes MeerIe ieceve
kee nsleg efMeuHeefJeee GlHeVe keer Leer, Jen DeeqiveefJeee keer ner GVeefle Leer~ DeeHe ner DeeHe ekeeMeceeve meye kee
ekeeMe Deewj Devevle %eeveJeeved Deeefo nslegDeeW mes DeeqiveMeyo kejkes Hejcesej, leLee He oen ekeeMe Jesie sove
Deeefo iegCe Deewj efMeuHeefJeee kes cegKe meeOeke Deeefo nslegDeeW mes eLece cev$e ceW Yeewelf eke DeLe& kee enCe efk eee
nw1
meeseqive kew mleesleJeesvJesJeiegCees JeemleerlegHeefoMeles~
Gkele Deeqive efkeve kes mlegefle kejves Jee Keespeves eesie nw, Fmekee GHeosMe Deieues cev$e ceW efkeee nw-

DeNeqive HetJexefYeN$e&ef<eefYeNjer[eesN vetlevewNle~

me osNJeeB Sn Je#eefle2
DeNeqive~ HetJexefYe~ $eef<eefYe~ F&[e~ vetlevew~ GNle~ me~ osNJeeved~ Dee~ FNn~ JeN#eNefleN2

HeoeLe&-(Deeqive) Hejcesejes Yeeweflekees Jee (HetJexefYe) DeOeerleefJeewJe&e&ceevew eekelevewJee& efJeef

($eef<eefYe) cev$eeLe&=efYejOeeHekewmlekez keejCemLew eeCewJee&-$eef<eeMebmee ewJecegeeJeewjefYeeeew$e&<eerCeeb
cev$eees
YeJeefvle~
(efve07.3)
FecesJe
$e<eerCeeb
eMebmee
elemle
SJecegeeJeewce&nouHeeefYeeeewce&v$eeLezefJe&efolew
eMebmeeveeree
YeJeefvle,
les<eece=<eerCeeb
cev$es<eg
eesLee&olevleHeg<eeLexve cev$eeLee&veeb eLeeJeMe&veeefve %eeveeefve YeJeefvle lemceees Hetpee melkee&Jee
DeemeefVeefle~ mee#eelke=leOecee&Ce $e<eees yettYetJegmlesJejsYeesmee#eelke=leOece&Ye GHeosMesve cev$eevlmeceeogHeosMeee

14

$eiJesoYee<eced

iueeevleesJejs efyeuceenCeeesceb evLeb meceecveeefme<egJexob e Jesoeeefve e efyeuceb efYeuceb Yeemeveefceefle Jee~

(efve01.20) keerMee $e<eees YeJevleerlee$een-ele mee#eelke=leOecee&Cees Oeeefce&kee DeeHlee ew meJee& efJeee
eLeeJeefefolee, esJejsYees emee#eelke=leJesoYs ees ceveg<esYe GHeosMesve Jesocev$eeved cev$eeLee&Me meceeog
ekeeefMeleJevlemlemceees $e<eees peelee~ lew kemcew eeespeveee cev$eeOeeHeveb leoLe&ekeeMeMe ke=le Fle$eeselesGejesejb JesoeLe&eeejee~ esJejsuHeyegees ceveg<ee DeOeeveeeesHeosMeee e iueeevles les<eeb
JesoeLe&efJe%eeveeesceb vewIeCgkeb efvekeleeKeb e evLeb meceecveeefme<eg meceieYeemeeLe jefeleJevle~ esve meJex
ceveg<ee Jesob Jesoeeefve e eLeeLe&leee efJepeeveeregjsJeb ke=HeeueJe $e<eees ieCevle Fefle~ Hegjmleevceveg<ee Jee
$eef<e<etleecelmeg osJeeveyegJevkees ve $eef<eYe&efJe<eleerefle~ lesYe Sleb leke&ce=eE<e eeeved ce$eeLe&efevleeYetnceYet{ced~
(efve013.12) De$e leke& SJe $eef<ekele~ DeefJe%eeleleJesLex keejCeesHeHeefelemleJe%eeveeLe&cetnmleke&~
(veee01.1.40) ee leJe%eeveeLeexne mewJe leke&Meyosve ie=eles~ eeCee $e<ee~ (Me0yee07.2.1.5)
De$eef<e&Meyosve
eeCee
ie=evles~
(F&[e)
efveleb
mleesleJeesvJesJeMe
(vetlevew)
JesoeLee&Oesle=efYeye&eeeefjefYemlekez keee&mLewefJe&eceevew eeCewJee& (Gle) DeHesJe (me) HetJeexkele (osJeeved)
efoJeeveereqveeefCe efJeeeefoefoJeiegCeeved efoJeeved $eletved efoJeeved YeesieevJee~ $eleJees Jew osJee)
(Me0yee07.2.2.26) Devesvele&gMeyosve efoJeiegCeefJeefMee Yeesiee ie=evles~ (Dee) mecevleeled (Fn) Deeqmceved
Jee&ceeves mebmeejs pevceefve Jee (Je#eefle) Jenleg eeHeeleg2
eemkecegefveefjceb cev$ecesJeb meceees-Deeqivee& HetJez$e&ef<eefYejeref[leJees JeefvoleJeesmceeefYeMe veJelejw
me osJeeefveneJeneqlJeefle~ me ve cevesleeecesJeeeqiveefjleHesles Gejs peesefle<eer Deiveer Gesles~
(efve07.16.2)2
DevJee-eeseceeqive HetJexeYf ele vetlevew$e&ef<eefYejer[eesefmle, me Sn osJeeved Je#eefle
mecevleeleeHeeleg2
YeeJeeLe&-es meJee& efJeee HeeflJee meleesHeosMesve meJeexHekeejkee DeOeeHekee Jee&vles HetJe&YetleeMe les
HetJe& Fefle Meyosve es eeOesleejes efJeeeenCeeeeYeemeb kegJe&efvle les vetlevewejf efle Heosve ie=evles~ es cev$eeLee&ved
efJeefoleJevlees Oece&efJeeees eeejmewJeevegeleej meleesHeosMesve meJee&vevegenerleejes efveMuee Heg<eeefLe&vees
cees#eOece&efmeOeLe&ceerejmewJeesHeemekee keeceeLe&efmeOeLe Yeeweflekeeivesie&gCe%eevesve keee&efmeefb mecHeeoevlees
ceveg<eemles $eef<eMeyosve ie=evles~ HetJex<eeb vetleveeveeb e es egeqkeleeceeCeefmeemleJe%eeveeLee&mlekee&, es e
peielkeejCemLee
keee&peielmLeeMe
eeCee
meefvle
lew
men
eesieeYeemesvesejes
YeeweflekeMeeeqiveJe&veesOevJesJeiegCeMeeefmle~
meJe&%esvesejsCe
mJekeere%eeveevceveg<e%eeveeHes#eeeleerleeved
Jee&ceeveebMe<eeaved efJeefolJeeeqmceved cev$e GHeefos meefle vewJe keefMees<ees YeefJelegcen&efle, Jesome
meJe&%eJeekeelJeeled~ meesecesJecegHeeefmelees JeJenejkeeex<eg mebeesefpele meved meJeexeceeved iegCeeved Yeesieeb Me
eeHeeefle~ De$e eeeerveeHes#eee veJeervelJeb veJeerveeHes#eee eeeervelJeb e efJe%eeele Fefle~

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

15

DeecesJeeLeex efvekelekeejsCeeskele-emleg Keueg eeke=lepevew HeekekejCeeefo<eg eefme eeespeles

meeseqmceved
cev$es
vewJe
eee,
efkevleg
meJe&ekeeMeke
Hejcesej
meJe&efJeeenslegefJe&egoeKeesLe&MeeeqiveMeyosvee$eesele Fefle~
Slevcev$eeLe& meeeCeeeeee&efoefYejveLeeskele~ leeLee-HegjelevewYe&=iJeefjeYe=efleefYe ve&tlevewlesoeveeRlevewjmceeefYejefHe mlegle~ osJeeved nefJeYe&gpe DeeJe#eleerleveLesob JeeKeeveceefmle~ leetjesHeKeC[mLewj$emLewMe
ke=leeEceieuewC[Yee<eeeb JesoeLe&elveeefo<eg e JeeKeeveceHemeceemeced~ kegle F&ejeskelemeeveeefoYetleme JesomesMeb
JeeKeeveb #egeMeeb efvekeleMeleHeLeeefoevLeefJeb eemlele Fefle2
HeoeLee&vJeeYee<ee-(HetJexefYe) Jee&ceeve Jee Heefnues mecee kes efJeeved (vetlevew) JesoeLe& kes He{vesJeeuee
yeeeejer leLee veJeerve leke& Deewj keeeeX ceW njvesJeeues eeCe ($eef<eefYe) cev$eeW kes DeLeeX kees osKevesJeeues
efJeeved, Gve ueesieeW kes leke& Deewj keejCeeW ceW jnvesJeeues eeCe, Fve meYeeW kees (Deeqive) Jen Hejcesej (F&[e)
mlegefle kejves eesie Deewj en Yeewefleke Deeqive efvele Keespeves eesie nw~
eeeerve Deewj veJeerve $eef<eeeW ceW eceeCe es nQ efke--($eef<eeMebmee0) Jes $eef<e ueesie iet{ Deewj DeuHe
DeefYeeeeegkele cev$eeW kes DeLeeX kees eLeeJeled peeveves mes eMebmee kes eesie nesles nQ, Deewj GvneR $eef<eeeW keer
cev$eeW ceW ef DeLee&led Gvekes DeLeeX kes efJeeej ceW Heg<eeLe& mes eLeeLe& %eeve Deewj efJe%eeve keer eJe=efe nesleer nw,
Fmeer mes Jes melkeej kejves eesie Yeer nQ~ leLee (mee#eelke=le0) pees Oece& Deewj DeOece& keer erke-erke Hejer#ee
kejves Jeeues Oecee&lcee Deewj eLeeLe&Jekelee Les, leLee efpevneWves meye efJeee eLeeJeled peeve ueer Leer, Jes ner $eef<e ngS
Deewj efpevneWves cev$eeW kes DeLe& erke-erke veneR peeves Les Deewj veneR peeve mekeles Les, Gve ueesieeW kees DeHeves
GHeosMe eje Jesocev$eeW kee DeLe& meefnle %eeve kejeles ngS eues Deees, Fme eeespeve kes efuees efke efpememes
Gejesej DeLee&led Heer{ er oj Heer{ er Deeies kees Yeer JesoeLe& kee eeej GVeefle kes meeLe yevee jns, leLee efpememes keesF&
ceveg<e DeHeves Deewj Gkele $eef<eeeW kes efuees ngS JeeKeeve megveves kes efuees DeHeves efveye&gefHeve mes iueeefve kees
eeHle nes, Fme yeele kes menee ceW Gvekees megiecelee mes JesoeLe& kee %eeve nesves kes efuees Gve $eef<eeeW ves efveIeCg
Deewj efvekele Deeefo evLeeW kee GHeosMe efkeee nw, efpememes efke meye ceveg<eeW kees Jeso Deewj JesoeeW kee eLeeLe&
yeesOe nes peeJes~ (Hegjmleevceveg<ee0) Fme eceeCe mes $eef<e Meyo kee DeLe& leke& ner efme neslee nw~
(DeefJe%eele0) en veeeMeem$e cesb ieeslece cegefvepeer ves leke& kee ue#eCe kene nw, Fmemes ener efme neslee nw efke
pees efmeevle kes peeveves kes efuees efJeeej efkeee peelee nw Gmeer kee veece leke& nw~ (eeCee0) Fve MeleHeLe kes
eceeCeeW mes $eef<e Meyo kejkes eeCe Deewj osJe Meyo kejkes $elegDeeW kee enCe neslee nw~ (me Gle) Jener
Hejcesej (Fn) Fme mebmeej Jee Fme pevce ceW (osJeeved) Deer-Deer Feqveeb, efJeee Deeefo iegCe, Yeewelf eke
Deeqive Deewj Des-Des Yeesieves eesie HeoeLeeX kees (DeeJe#eefle) eeHle kejlee nw~

16

$eiJesoYee<eced

(Deeqive HetJex0) Fme cev$e kee DeLe& efvekelekeej ves pewmee keg efkeee nw, mees Fme cev$e kes Yee<e ceW
efueKe efoee nw2
YeeJeeLe&-pees ceveg<e meye efJeeeDeeW kees He{kes DeewjeW kees He{eles nQ leLee DeHeves GHeosMe mes meye kee
GHekeej kejvesJeeues nQ Jee ngS nQ Jes HetJe& Meyo mes, Deewj pees efke Deye He{vesJeeues efJeee enCe kes efuees
DeYeeme kejles nQ, Jes vetleve Meyo mes enCe efkees peeles nQ~ Deewj Jes meye HetCe& efJeeved MegYe iegCe meefnle nesves
Hej $eef<e keneles nQ, keeeWekf e pees cev$eeW kes DeLeeX kees peeves ngS Oece& Deewj efJeee kes eeej, DeHeves mele
GHeosMe mes meye Hej ke=Hee kejvesJeeues efve<keHe Heg<eeLeea Oece& kes efme nesves kes efuees F&ej keer GHeemevee
kejvesJeeues Deewj keeeeX keer efmeef kes efuees Yeewelf eke Deeqive kes iegCeeW kees peevekej DeHeves keceeX kes efme
kejvesJeeues nesles nQ, leLee eeeerve Deewj veJeerve efJeeveeW kes leJe peeveves kes efuees egeqkele eceeCeeW mes efme leke&
Deewj keejCe Jee keee& peieled ceW jnvesJeeues pees eeCe nQ, Fve meye mes F&ej Deewj Yeewelf eke Deeqive kee DeHeves DeHeves iegCeeW kes meeLe Keespe kejvee eesie nw~ Deewj pees meJe&%e Hejcesej ves HetJe& Deewj Jee& ceeve DeLee&led
ef$ekeeuemLe $eef<eeeW kees DeHeves meJe&%eHeve mes peeve kes Fme cev$e ceW HejceeLe& Deewj JeJenej es oes efJeee
efoKeueeF& nQ, Fmemes FmeceW Yetle Jee YeefJe<e keeue keer yeeleeW kes kenves ceW keesF& Yeer oes<e veneR Dee mekelee,
keeeWekf e Jeso meJe&%e Hejcesej kee Jeeve nw~ Jen Hejcesej Gece iegCeeW kees leLee Yeewelf eke Deeqive JeJenej keeeeX
ceW mebegkele efkeee ngDee Gece-Gece Yeesie kes HeoeLeeX kee osvesJeeuee neslee nw~ Hegjeves keer DeHes#ee Ske HeoeLe&
mes otmeje veJeerve Deewj veJeerve keer DeHes#ee Heefnuee Hegjevee neslee nw~
osKees, ener DeLe& Fme cev$e kee efvekelekeej ves Yeer efkeee nw efke-eeke=le peve DeLee&led De%eeveer ueesieeW
ves pees eefme Yeewelf eke Deeqive Heeke yeveeves Deeefo keeeeX ceW efueee nw, Jen Fme cev$e ceW veneR uesvee, efkevleg meye
kee ekeeMe kejvesneje Hejcesej Deewj meye efJeeeDeeW kee nsleg efpemekee veece efJeegled nw, Jener Yeewefleke Deeqi ve eneb
Deeqive Meyo mes efueee nw~
(Deeqive HetJex0) Fme cev$e kee DeLe& veJeerve Yee<ekeejeW ves keg kee keg ner kej efoee nw, pewmes
meeeCeeeee& ves efueKee nw efke-(Hegjelevew0) eeeerve Ye=ieg, Deefje DeeefoeeW Deewj veJeerve DeLee&led nce ueesieeW kees
Deeqive keer mlegefle kejvee Gefele nw~ Jen osJeeW kees nefJe DeLee&led nesce ceW e{s ngS HeoeLe& Gvekes Keeves kes efuees
Hengbeelee nw~ Ssmee ner JeeKeeve etjesHe KeC[Jeemeer Deewj Deeee&Jee& kes veJeerve ueesieeW ves Dejspeer Yee<ee ceW
efkeee nw, leLee keefuHele evLeeW ceW Deye Yeer neslee nw~ mees en ye[s DeeMee& keer yeele nw pees F&ej kes ekeeefMele
Deveeefo Jeso kee Ssmee JeeKeeve efpemekee #eg DeeMee Deewj efvekele MeleHeLe Deeefo mele evLeeW mes efJe Jen
mele kewmes nes mekelee nw2
lessveesHeeefmelesveesHeke=lesve e eEke eEke eeHleb YeJeleerlegHeefoMeles~
Deye Hejcesej keer GHeemevee Deewj Yeewefleke Deeqive kes GHekeej mes keee-keee Heue eeHle neslee nw, mees

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

17

Deieues cev$e mes GHeosMe efkeee nw-

DeNeqivevee jefeceMveJeNlHees<ecesNJe efoNJesefoJes~

eNMeme JeerNjJeececed3
DeNeqivevee~ jefeced~ DeNMveNJeNled~ Hees<eced~ SNJe~ efoNJesefoJes~ eNMemeced~ JeerNjJeledlececed3

HeoeLe&-(Deeqivevee) HejcesejsCe mebmesefJelesve Yeewelf ekesve mebeesepf elesve Jee (jefeced)

efJeeemegJeCee&egeceOeveced~ jefeefjefle Oeveveecemeg Heefleced~ (efveIeb02.10) (DeMveJeled) eeHveeself e~ uesd eeesie,
Jeleesve HejmcewHeoced~ (Hees<eced) DeelceMejerjees Hegee megKeeoced (SJe) efveMeeeLex (efoJesefoJes) eefleefoveced~
efoJesefoJes Flenvee&cemeg Heefleced~ (efveIeb01.9) (eMemeced) meJeexecekeerefe&JeOe&keced~ (JeerjJeececed) Jeerje
efJeebme MetjeMe efJeevles eeqmceved leoefleMeefeleb JeerjJeececed3
DevJee-ceveg<e DeeqivevewJe efoJesefoJes Hees<eb eMemeb JeerjJeeceb jefeceMveJeled eeHveeself e3
YeeJeeLe&-De$e
ues<eeueejsCeesYeeeLe&me
enCeced~
F&eje%eeeeb
Jee&ceevesve
efMeuHeefJeeeefokeee&efmeOeLe&ceeive meeefOeleJelee ceveg<esCee#eeb Oeveb eeHeles, esve efveleb keerefe&Je=&efJeeajHeg<eeMe
YeJeefvle3
HeoeLe&-en ceveg<e (Deeqivevee SJe) Deer ekeej F&ej keer GHeemevee Deewj Yeewefleke Deeqive ner kees
keueeDeeW ceW mebegkele kejves mes (efoJesefoJes) eefleefove (Hees<eced) Deelcee Deewj Mejerj keer Hegef kejvesJeeuee
(eMemeced) pees Gece keeref e& kee ye{evesJeeuee Deewj (JeerjJeececed) efpemekees Des-Des efJeeved Jee MetjJeerj
ueesie eene kejles nQ (jefeced) efJeee Deewj megJeCee&efo Gece Gme Oeve kees megiecelee mes (DeMveJeled) eeHle neslee
nw3
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW ues<eeueej mes oes DeLeeX kee enCe nw~ F&ej keer Dee%ee ceW jnves leLee
efMeuHeefJeeemecyeefvOe keeeeX keer efmeef kes efuees Yeewelf eke Deeqive kees efme kejvesJeeues ceveg<eeW kees De#ee
DeLee&led efpemekee keYeer veeMe veneR neslee, mees Oeve eeHle neslee nw, leLee ceveg<e ueesie efpeme Oeve mes keerefe& keer
Je=ef Deewj efpeme Oeve kees Heekes Jeerj Heg<eeW mes egkele neskej veevee megKeeW mes egkele nesles nQ~ meye kees Gefele nw
efke Fme Oeve kees DeJeMe eeHle kejsb3
GkeleeJeLeez keerMeew mle FlegHeefoMeles~
Gkele Yeewefleke Deeqive Deewj Hejcesej efkeme ekeej kes nQ, en Yeso Deieues cev$e ceW peveeee nw-

DeiveNs eb eN%eceOJeNjb efJeNele HeefjYetjefme~

me FsNJes<eg ieefle4

18

$eiJesoYee<eced

DeiveW~ eced~ eN%eced~ DeNOJeNjced~ efJeNele~ HeNefjNYet~ Deefme~ me~ Fled~ osNJes<eg~ ieNNefleN4

HeoeLe&-(Deives) Hejcesej Yeeweflekees Jee (eced) (e%eced) eLececev$eeskeleced (DeOJejced)

eEnmeeOecee&efooes<ejefnleced~ OJejefleeEnmeekecee& leleefle<esOees efveHeele~ (efve01.8) (efJeele) meJe&le meJex<eeb
peueHe=efLeJeerceeeveeb HeoeLee&veeb efJeefJeOeeeeeled~ <eee Jeeees (Dee05.4.48) Flevesve leefme elee~
(HeefjYet) e Heefjle meJe&le HeoeLex<eg YeJeefle~ Hejerefle meJe&leesYeeJeb een~ (efve01.3) (Deefme) Deefmle Jee
(me) e%e (Fled) SJe (osJes<eg) efJelmeg efoJes<eg HeoeLex<eg Jee (ieefle) eeHveeself e4
DevJee-ns Deives! lJeb eceOJejb e%eb efJeele HeefjYetjefme JeeHe Heeuekeesefme, leLeeeceeqivejefHe
mecHeeoefeleeefmle, me FsJes<eg ieefle4
YeeJeeLe&-De$e ues<eeueej~ eleeseb JeeHeke Hejcesej mJemeeee HetJeexkeleb e%eb meJe&le meleleb
j#eefle, Dele SJe me e%ees efoJeiegCeeeefHlenslegYe&Jeefle~ SJecesJe HejcesejsCe ees efoJeiegCemeefnleesiveer jefeleesefmle
lemceeosJeeeb efoJeefMeuHeefJeeemecHeeokeesefmle~ ees Oeeefce&ke Geesieer efJeeved ceveg<eeseqmle, me SJewleeved iegCeeved
eeHlegcen&efle4
HeoeLe&-(Deives) ns Hejcesej! DeeHe (efJeele) meJe&$e JeeHle neskej (eced) efpeme (DeOJejced) eEnmee
Deeefo oes<ejefnle (e%eced) efJeee Deeefo HeoeLeeX kes oeveHe e%e keess (HeefjYet) meye ekeej mes Heeueve
kejvesJeeues nQ, (me Fled) Jener e%e (osJes<eg) efJeeveeW kes yeere ceW (ieefle) Hewuekes peieled kees megKe eeHle
kejlee nw~ leLee (Deives) pees en Yeewefleke Deeqive (efJeele) He=efLeJeeefo HeoeLeeX kes meeLe Deveske oes<eeW mes
Deueie neskej (eced) efpeme (DeOJejced) efJeveeMe Deeefo oes<eeW mes jefnle efMeuHeefJeeecee e%e kees (HeefjYet) meye
ekeej mes efme kejlee nw, (me Fled) Jener e%e (osJes<eg) Des-Des HeoeLeeX ceW (ieefle) eeHle neskej meye
kees ueeYekeejer neslee nw4
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW ues<eeueej nw~ efpeme keejCe JeeHeke Hejcesej DeHeveer meee mes Gkele e%e
keer efvejvlej j#ee kejlee nw, Fmeermes Jen Des-Des iegCeeW kees osves kee nsleg neslee nw~ Fmeer ekeej F&ej ves
efoJe iegCeegkele Deeqive Yeer jee nw efke pees Gece efMeuHeefJeee kee GlHeVe kejves Jeeuee nw~ Gve iegCeeW kees
kesJeue Oeeefce&ke Geesieer Deewj efJeeved ceveg<e ner eeHle nesves kes eesie neslee nw4
Hegvemleew keerMees mle FlegHeefoMeles~
efHej Yeer Hejcesej Deewj Yeewefleke Deeqive efkeme ekeej kes nQ, mees Deieues cev$e ceW GHeosMe efkeee nw-

DeNeqivenexlee keNefJeeleg meNleefMeN$eeJemlece~

osNJees osNJesefYeNje ieceled51
DeNeqive~ neslee~ keNefJeeleg~ meNle~ efeN$eeJelece~ osNJe~ osNJesefYe~ Dee~ ieNceNled5

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

19

HeoeLe&-(Deeqive) Hejcesejes Yeeweflekees Jee (neslee) oelee enerlee eeslekees Jee (keefJeeleg) keefJe
meJe&%e eevleoMe&vees Jee~ kejeself e ees esve Jee me eleg, keefJeMeemeew elegMe me~ keefJe eevleoMe&vees YeJeefle
keJelesJee&~ (efve012.13) e meJe&efJeeeegkeleb JesoMeem$eb keJeles GHeefoMeefle me keefJejerej~ eevleb oMe&veb
emceelme meJe&%ees Yeeweflekees Jee eevleoMe&ve~ ke=_e keleg (GCee01.76) Devesve ke=_ees nslegkee&efj kee&efj Jee
keleg elee~ (mele) mevleerefle mevle, meees efnle le$e meeOegJee&~ meleb kemceelmelmeg leeeles meleYeJeb
YeJeleerefle Jee~ (efve03.13) (efe$eeJemlece) efe$ecegleb eJe eJeCeb eme meesefleMeefele (osJe)
mJeekeeMe ekeeMekejes Jee (osJesefYe) efJeefefo&JeiegCew men Jee (Dee) mecevleeled (ieceled) ieleg eeHlees
YeJeefle Jee~ ueg*deeesiees[YeeJeMe5
DevJee-e meleefMe$eeJemlece keefJeeleg neslee osJeeseqive Hejcesejes YeeweflekeMeeefmle, me
osJesefYe meneieceled5
YeeJeeLe&-De$e ues<eeueej~ DeeqiveMeyosve Hejcesejme meJee&OeejmeJe&%emeJe&jekeefJeveeMejefnleevevleMeeqkeleceJeeefoiegCew
meJe&ekeeMekelJeeled,
leLee
Yeeweflekemeeke<e&CeiegCeeefoefYece&te&JeeOeejkelJeee
enCecemleerefle~
meeeCeeeeexCe ieceefoefle uees[vleb JeeKeeleced, leosleome YeevlecetuecesJe~ kegle? ieceefole$e
`voefme ueg*d ue*defue' Fefle meeceevekeeueefJeOeeekeme met$eme efJeeceevelJeeled5
Fefle eLecees Jeie& meceeHle

HeoeLee&vJeeYee<ee-pees (mele) DeefJeveeMeer (osJe) DeeHe mes DeeHe ekeeMeceeve (keefJeeleg) meJe&%e
nw, efpemeves HejceeCeg Deeefo HeoeLe& Deewj Gvekes Gece-Gece iegCe jekes efoKeueees nQ, pees meye efJeeeegkele Jeso
kee GHeosMe kejlee nw, Deewj efpememes HejceeCeg Deeefo HeoeLeeX kejkes me=ef kes Gece HeoeLeeX kee oMe&ve neslee nw,
Jener keefJe DeLee&led meJe&%e F&ej nw~ leLee Yeewelf eke Deeqive Yeer mLetue Deewj met#ce HeoeLeeX mes keueeegkele nesk ej
osMeosMeevlej ceW ieceve kejevesJeeuee efoKeueeee nw~ (efe$eeJemlece) efpemekee Deefle DeeMee&Heer eJeCe nw,
Jen Hejcesej (osJesefYe) efJeeveeW kes meeLe meceeiece kejves mes (Deeieceled) eeHle neslee nw~ leLee pees (mele)
es efJeeveeW kee efnle DeLee&led Gvekes efuees megKeHe (osJe) Gece iegCeeW kee ekeeMe kejvesJeeuee (keefJeeleg)
meye peieled kees peeveves Deewj jevesneje Hejceelcee Deewj pees Yeewefleke Deeqive meye He=efLeJeer Deeefo HeoeLeeX kes meeLe
JeeHeke Deewj efMeuHeefJeee kee cegKe nsleg (efe$eeJemlece) efpemekees Degle DeLee&led Deefle DeeMee&He megveles
nQ, Jen efoJe iegCeeW kes meeLe (Deeieceled) peevee peelee nw5
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW ues<eeueej nw~ meye kee DeeOeej, meJe&%e, meye kee jevesJeeuee, efJeveeMejefnle,
Devevle Meeqkeleceeved Deewj meye kee ekeeMeke Deeefo iegCe nslegDeeW kes Heees peeves mes Deeqive Meyo kejkes Hejcesej,
Deewj Deeke<e&Ceeefo iegCeeW mes cetefe&ceeved HeoeLeeX kee OeejCe kejvesnejeefo iegCeeW kes nesves mes Yeewefleke Deeq ive kee Yeer

20

$eiJesoYee<eced

enCe neslee nw~ efmeJeee Fmekes ceveg<eeW kees en Yeer peevevee Gefele nw efke efJeeveeW kes meceeiece Deewj mebmeejer
HeoeLeeX kees Gvekes iegCemeefnle efJeeejves mes Hejce oeeueg Hejcesej Devevle megKeoelee Deewj Yeewefleke Deeqive
efMeuHeefJeee kee efme kejvesJeeuee neslee nw~
meeeCeeeee& ves `iecele' Fme eeesie kees ueesd uekeej kee ceevee nw, mees en Gvekee JeeKeeve
DeMeg nw, keeeWekf e Fme eeesie ceW (voefme ueg*d0) en meeceevekeeue yeleevesJeeuee meg$e Jee&ceeve nw5
Jen Henuee Jeie& meceeHle ngDee
DeLewke HejceeLe& GHeefoMeles~
Deye Deeqive Meyo mes F&ej kee GHeosMe Deieues cev$e ceW efkeee nw-

eNoN oeNMeg<esN lJeceives YeNb keefj<eefme~

leJeselmeNleceefj6
eled~ DeN~ oeNMeg<es~ lJeced~ Deives~ YeNced~ keNefj<eefme~ leJe~ Fled~ leled~ meNleced~ DeNefj6

HeoeLe&-(eled) emceeled (De) meJe&efce$e (oeMeg<es) meJe&mJeb oeJeles (lJeced) ceuecee (Deives)
Hejcesej (Yeced) keueeCeb meJez efMeweJf e&ef mesJeveereced~ Yeb Yeiesve JeeKeeleb Yepeveereb
YetleeveeceefYeJeeleerefle Jee YeepeveJee~ (efve04.10) (keefj<eefme) kejese<f e~ De$e Jee voefme meJex efJeOeees
YeJeefvle Fefle ue[Lex ue=d~ (leJe Fled) SJe (leled) lemceeled (meleced) melmeg HeoeLex<eg megKeme efJemleejkeb
meleYeJeb meefieg&CewlHeVeced (Deefj) He=efLeJeeoerveeb yeeeC[meeeveeb eeCeHesCe MejerjeJeeJeeveeb
eevleee&efceHesCe jmeHeesefjemlelmecyegew~ eeCees Jee Deefje~ (Me0yee06.3.7.3) osnsejs<Jeefje
Deeje Devee Deevee~ (efve03.17) De$eeHegeceeveeceeveeb ceOesvleee&ceer eeCeeKeesLeex ie=eles6
DevJee-ns DeefjesDeeives! lJeb emceeled oeMeg<es Yeb keefj<eefme kejese<f e, lemceeeJeseJewJesob meleb
Jeleceefmle6
YeeJeeLe&-ees veeekeejer meJe&me meglmeved oeeueg keueeCekeee& meJe&me megKeefceg
Hejcesejesefmle, lemeesHeemevesve peerJe Ssefnke HeejceeefLe&keb megKeb eeHveesefle, veslejme~ kegle,
HejcesejmewJewleerueJeJesve meceLe&lJeeled~ eesefYeJeeHeeeveerJe meJe efJeeb Oeejeefle, esvewJesob peieef#eleb
eLeeJeoJemLeeefHeleb e meesefje YeJeleerefle~
De$eeefjMeyoeLeex efJeuemeveeKesve YeevleeveLewJe JeeKeele Fefle yeesOeced6
HeoeLe&-ns (Deefj) yeeeC[ kes De He=efLeJeer Deeefo HeoeLeeX kees eeCeHe Deewj Mejerj kes DeeW
kees Devleee&ceerHe mes jmeHe neskej j#ee kejvesJeeues nesves mes eneb `Deefj' (eeCe) Meyo mes F&ej efueee
nw~ (De) ns meye kes efce$e (Deives) Hejcesej! (eled) efpeme nsleg mes DeeHe (oeMeg<es) efveueexYelee mes Gece-

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

21

Gece HeoeLeeX kes oeve kejvesJeeues ceveg<e kes efuees (Yeced) keueeCe, pees efke efMe efJeeveeW kes eesie nw,
Gmekees (keefj<eefme) kejles nQ, mees en (leJesled) DeeHe ner kee (meleced) mele (Jeleced) Meerue nw6
YeeJeeLe&-pees veee, oee, keueeCe Deewj meye kee efce$eYeeJe kejvesJeeuee Hejcesej nw, Gmeer keer
GHeemevee kejkes peerJe Fme ueeske Deewj cees#e kes megKe kees eeHle neslee nw, keeeWekf e Fme ekeej megKe osves kee
mJeYeeJe Deewj meeceLe& kesJeue Hejcesej kee nw, otmejs kee veneR~ pewmes MejerjOeejer DeHeves Mejerj kees OeejCe kejlee
nw, Jewmes ner Hejcesej meye mebmeej kees OeejCe kejlee nw, Deewj Fmeer mes en mebmeej keer eLeeJeled j#ee Deewj
efmLeefle nesleer nw6
leod yee keLecegHeemeb eeHleJeefcelegHeefoMeles~
Gkele Hejcesej kewmes GHeemevee kejkes eeHle nesves kes eesie nw, Fmekee efJeOeeve Deieues cev$e cesb efkeee
nw

GHe lJeeives efoNJesefoJesN oes<eeJemleefOe&Nee JeNeced~

veceesN YejvleN Sceefme7
GHe~ lJeeN~ DeNivesN~ efoNJesefoJes~ oes<eeJemle~ efOeNee~ JeNeced~ vece~ Yejvle~ Dee~ FNceNefmeN7

HeoeLe&-(GHe) meeceerHes (lJee) lJeeced (Deives) meJeexHeemesej (efoJesefoJes) efJe%eeveme ekeeMeee

ekeeMeee (oes<eeJemle) Denefve&Meced~ oes<esefle jeef$eveecemeg Heefleced~ (efveIeb01.7) je$es emeemle Fefle
efoveveecee$e eeeced~ (efOeee) e%eee kece&Cee Jee (Jeeced) GHeemekee (vece) veceerYeeJes (Yejvle) Oeejevle
(Dee) mecevleeled (Fceefme) eeHvegce7
DevJee-ns Deives! Jeeb efOeee efoJeseof Jes oes<eeJemlemlJee lJeeb Yejvlees vecemkegJe&vleMeesHewceefme
eeHvegce7
YeeJeeLe&-ns meJe& meJe&JeeefHeVegHeemeveen&! Jeeb meJe&kecee&vegeves<eg eefle#eCeb lJeeb elees vewJe
efJemcejece, lemceeomceekeceOece&cevegelegefcee keoeefeVewJe YeJeefle~ kegle? meJe&%e meJe&mee#eer
YeJeevmeJee&Cemcelkeeee&efCe meJe&Lee HeMeleerelf e %eeveeled7
HeoeLee&vJeeYee<ee-(Deives) ns meye kes GHeemevee kejves eesie Hejcesej! nce ueesie (efoJesefoJes) Deveske
ekeej kes efJe%eeve nesves kes efuees (efOeee) DeHeveer yegef Deewj keceeX mes DeeHekeer (Yejvle) GHeemevee kees OeejCe
Deewj (oes<eeJemle) jeef$eefove ceW efvejvlej (vece) vecemkeej Deeefo kejles ngS (GHewceefme) DeeHekes MejCe kees
eeHle nesles nQ7
YeeJeeLe&-ns meye kees osKeves Deewj meye ceW JeeHle nesvesJeeues GHeemevee kes eesie Hejcesej! nce ueesie
meye keeceeW kes kejves ceW Ske #eCe Yeer DeeHekees veneR Yetueles, Fmeer mes nce ueesieeW kees DeOece& kejves ceW keYeer

22

$eiJesoYee<eced

Fe Yeer veneR nesleer, keeeWekf e pees meJe&%e meye kee mee#eer Hejcesej nw, Jen nceejs meye keeceeW kees osKelee nw,
Fme efveMee mes7
Hegve me keerMeesmleerlegHeefoMeles~
efHej Yeer Jen Hejcesej efkeme ekeej kee nw, mees Deieues cev$e ceW GHeosMe efkeee nw

jepevleceOJeNjeCee ieesNHeece=lemeN oerefoefJeced~

JeOe&ceeveNb mJes oces8
jepevleced~ DeNOJeNjeCeeced~ ieesNHeeced~ $eNleme~ oerefoefJeced~ JeOe&ceeveced~ mJes~ oces8

HeoeLe&-(jepevleced) ekeeMeceeveced (DeOJejeCeeced) HetJeexkeleeveeb e%eeveeb Oeeefce&keeCeeb ceveg<eeCeeb Jee

(ieesHeeced) iee He=efLeJeeoerved Heeefle j#eefle leced ($eleme) meleme meJe&efJeeeegkeleme Jesoelegeme meveeleveme
peielkeejCeme Jee~ $eleefceefle meleveecemeg Heefleced~ (efveIeb03.10) $ele Fefle Heoveecemeg e~ (efveIeb05.4)
(oerefoefJeced) meJe&ekeeMekeced~ efoJees s oerIe&MeeYeememe~ (GCee04.55) Devesve efkeJevelee~ (JeOe&ceeveced)
emejefnleced (mJes) mJekeeres (oces) oecevlegHeMeeceefvle ogKeeefve eemcemleeqmceved Hejceevevos Heos~ ocegOeelees
nueMe~ (Dee03.3.121) DevesveeefOekejCes Ie_edelee8
DevJee-Jeeb mJes oces JeOe&ceeveb jepevleceOJejeCeeb ieesHeece=leme oerefoeEJe Hejcesejb efvelecegHewceefme8
YeeJeeLe&-Hejceelcee mJeme meeeeeceevevos e #eee%eevejefnleesvleee&efceHesCe meJee&ved
peerJeevmelecegHeefoMeVeeHleeved mebmeejb e j#eved meowJe Jele&les~ SlemeesHeemekee JeeceHeeveefvolee Je=efegkelee
efJe%eeveJevlees YetlJeeYegoeefveesemeb eeHlee meowJe Jeee&cen Fefle8
HeoeLee&vJeeYee<ee-(mJes) DeHeves (oces) Gme Hejce Deevevo Heo ceW efke efpemeceW ye[s-ye[s ogKeeW mes
t kej cees#e megKe kees eeHle ngS Heg<e jceCe kejles nQ, (JeOe&ceeveced) meye mes ye[e (jepevleced)
ekeeMemJeHe (DeOJejeCeeced) HetJeexkele e%eeefoke Des-Des kece& Oeeefce&ke ceveg<e leLee (ieesHeeced)
He=efLeJeeefokeeW keer j#ee ($eleme) meleefJeeeegkele eejeW JesoeW Deewj keee& peieled kes Deveeefo keejCe kes
(oerefoefJeced) ekeeMe kejvesJeeues Hejcesej kees nce ueesie GHeemevee eesie mes eeHle nesles nQ8
YeeJeeLe&-pewmes efJeveeMe Deewj De%eeve Deeefo oes<e jefnle Hejceelcee DeHeves Devleee&efce He mes meye peerJeeW
kees mele kee GHeosMe leLee es efJeeved Deewj meye peieled keer j#ee kejlee ngDee DeHeveer meee Deewj Hejce
Deevevo ceW eJe=e nes jne nw, Jewmes ner Hejcesej kes GHeemeke Yeer Deeveefvole, Je=efegkele neskej efJe%eeve ceW
efJenej kejles ngS Hejce DeevevoHe efJeMes<e HeueeW kees eeHle nesles nQ8
me keeved ke FJe j#eleerlegHeefoMeles~
Jen Hejcesej efkeme kes meceeve efkevekeer j#ee kejlee nw, mees Deieues cev$e ceW GHeosMe efkeee nw-

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-1-2

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-1

23

me ve efHeNlesJe metveJesives metHeeeNvees YeJe~

meemJee ve mJeNmlees92
me~ veN~ efHeNleeFJe~ metveJes~ Deives~ megGNHeeNeNve~ YeNJe~ meemJe~ veN~ mJeNmlees9

HeoeLe&-(me) peieoerej (ve) DemceYeced (efHelesJe) pevekeJeled (metveJes) mJemevleeveee (Deives)

%eevemJeHe (metHeeeve) megg GHeieleceeveb %eeveb megKemeeOeveb HeoeLe&eeHeCeb emceelme (YeJe, meemJe)
meceJesleeved keg~ Deves<eeceefHe Meles~ (Dee06.3.137) Fefle oerIe&~ (ve) Demceeved (mJemlees) megKeee
keueeCeee e9
DevJee-ns Deives! me lJeb metveJes efHelesJe veesmceYeb metHeeevees YeJe~ SJeb veesmceeved mJemlees
meemJe9
YeeJeeLe&-De$eesHeceeueej~ meJezjsJeb eelve kele&Je F&ej eeLe&veereMe-ns YeieJeved! YeJeevemceeved
j#eefelJee MegYes<eg iegCekece&meg meowJe efveeespee~ eLee efHelee mJemevleeveevmeceked HeeueefelJee megefMe#e
MegYeiegCekecce&egkeleeved eskece&ke=le+Me mecHeeoeefle, leLewJe YeJeeveefHe mJeke=HeeemceeefVe<HeeoeeqlJeefle9
eLecemetkeles HeeefYece&v$ew ues<eeueejsCe JeJenejHejceeLe&efJeeeemeeOeveb ekeeefMelecesJeb
elegefYe&ce&v$ewjerejmeesHeemevee mJeYeeJeMeemleerelf e~ Fob metkeleb meeeCeeeeee&efoefYee&tjesHeeKeosMeefveJeeefmeefYeMeeveLewJe JeeKeeleced9
Fefle eLeceb metkeleb meceeHleb Jeie&Me efleere

HeoeLe&-ns (me) Gkele iegCeegkele (Deives) %eevemJeHe Hejcesej! (efHelesJe) pewmes efHelee (metveJes)
DeHeves Heg$e kes efuees Gece %eeve kee osvesJeeuee neslee nw, Jewmes ner DeeHe (ve) nce ueesieeW kes efuees (metHeeeve)
MeesYeve %eeve, pees efke meye megKeeW kee meeOeke Deewj Gece HeoeLeeX kee eeHle kejvesJeeuee nw, Gmekes osvesJeeues
neskej (ve) nce ueesieeW kees (mJemlees) meye megKe kes efuees (meemJe) mebegkele keerefpees9
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW GHeceeueej nw~ meye ceveg<eeW kees Gece eelve Deewj F&ej keer eeLe&vee Fme
ekeej mes kejveer eeefnes efke-ns YeieJeved! pewmes efHelee DeHeves Heg$eeW kees Deer ekeej Heeueve kejkes Deewj
Gece-Gece efMe#ee oskej Gvekees MegYe iegCe Deewj es kece& kejves eesie yevee oslee nw, Jewmes ner DeeHe nce
ueesieeW kees MegYe iegCe Deewj MegYe keceeX ceW egkele meowJe keerefpees9
Fme eLece metkele ceW Heefnues HeeBe cev$eeW kejkes ues<eeueej mes JeJenej Deewj HejceeLe& keer efJeeeDeeW
kee ekeeMe efkeee, Deewj eejes cev$eeW mes F&ej keer GHeemevee Deewj mJeYeeJe JeCe&ve efkeee nw~
meeeCeeeee& Deeefo Deewj etjesHeosMeJeemeer [ekej efJeuemeve Deeefo ves Fme metkele keer JeeKee Gueer
keer nw, mees cesjs Fme Yee<e Deewj Gvekeer JeeKee kees efceueekej osKeves mes meyekees efJeefole nes peeeiee
en Henuee metkele Deewj otmeje Jeie& meceeHle ngDee

DeLe veJee&me efleeremetkeleme ceOegvoe $eef<e~ 1-3 Jeeeg; 4-6 FvJeeeg 7-9
efce$eeJeCeew e osJelee~ 1,2 efHeHeerefuekeeceOeeefvee=odieee$eer; 3-5, 7-9 ieee$eer; 6
efvee=odieee$eer e vo~ <e[dpe mJej

le$e esve meJex HeoeLee& MeesefYelee meefvle meesLe& GHeefoMeles~

Deye efleere metkele kee eejcYe nw~ Gmekes eLece cev$e ceW Gve HeoeLeeX kee JeCe&ve efkeee nw efke efpevnesvW es
meye HeoeLe& MeeseYf ele kej jkeKes nQ-

JeeeNJee eeefn oMe&lesNces meesceeN Dejke=lee~

les<ee Heeefn egOeer nJeced1
JeeeesN Fefle~ Dee~ eeNefnN~ oNMe&NleN~ FNces~ meescee~ Dejke=lee~ les<eeced~ HeeNefnN~ egefOe~ nJeced10

HeoeLe&-(Jeeees) Devevleyeue meJe&eeCeevleee&efceVeerej leLee meJe&cete&JeeOeejes peerJevenslegYee&welf ekees Jee~

e JeeJe=pes megeNee yeNefn&js<eeNcee efJeNeHeleerJeN yeerefj Feeles~ efJeNMeeceNkeleesN<eme HetJe&ntleew JeeNeg Het<ee mJeNmlees
efveNeglJeeved (epeg033.44) DemeesHeefj efvekeleJeeKeevejerlesejYeewelf ekees Hegefkeee&jew efveevleejew eJeLeez
JeeegMeyosve ie=esles~ leeLeeDeLeelees ceOemLeevee osJeleemleemeeb Jeeeg eLeceeieeceer YeJeefle JeeegJee&lesJexesJee& meeeflekece&Ce Slesefjefle
mLeewueeerefJejveLe&kees Jekeejmlemew<ee YeJeefle~ (JeeeJee eeefn0) JeeeJee eeefn oMe&veeresces meescee Dejbke=lee
Deuebke=leemles<eeb efHeye Me=Ceg vees eveefceefle~ (efve010.1-2)

Devleefj#eceOes es HeoeLee& meefvle les<eeb ceOes Jeeeg eLeceeieeceefmle~ Jeeefle meeseb Jeeeg
meJe&ielJeeoerejes ieefleceJeeeweflekeesefHe ie=eles~ Jesef e meJe peielme Jeeeg Hejcesejesefmle, leme meJe&%elJeeled~
ceveg<ees esve Jeeegvee leefVeecesve eeCeeeecesve Jee Hejcesejb efMeuHeefJeeeceeb e%eb Jee Jesef e peeveeleerleLexve Yeeweflekees
Jeeegie&=eles~ SJecesJewefle eeHveesefle ejeejb peieefoleLexve HejcesejmewJe enCeced~ leLee Sefle eeHveeself e meJex <eeb
ueeskeeveeb HeefjOeerefveleLexve Yeewelf ekemeeefHe~ kegle? Devleee&efceHesCesejme ceOemLelJeeleeCeJeeegHesCe
YeeweflekemeeefHe~ ceOemLelJeeosleod eeLe&me Jeeefekee JeeeJee eenerle=ked eJe=eemleerelf e efJe%eseced~
Jeeeg meesceme jef#elee Jeeegceme jef#eleejceen meeneee&menjCeee~ (efve011.5) Jeeeg
meesceme meglemeeslHeVemeeme peielees j#ekelJeeoerMJejes$e ie=eles~ kemceelmeJexCe peielee men meeneexCe
JeeHlelJeeled~ meesceJeuueeosjes<eefOeieCeme jmenjCeeeLee mecegeospe&ueenCeee Yeewelf ekees JeeegjHe$e ie=eles~
JeeegJee& Deeqive meg<eefceeegefn& mJeeceelceeveb meefcevOes mJeeefceob meJe& eefoob eEkee JeeegcesJe leovleefj#eueeske
Deeeeleeefle JeeegJez eCeere&%eeveeced~ JeeegJez letefCe&n&JeeJe[d Jeeegneaob meJe& meemlejefle eefoob eEkee JeeegoxJesYees nJeb
Jenefle~ (Ss02.34)

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

25

JeeegYeezeflekeeseqiveoerHeveme meg<eefceefoefle eee~ Jeeegmeb%eesnceerej mJeeceelceeveb eefoob

eEkeefeppeiee&les leefoob meJe mJeeb meefcevOes ekeeMeeeefce~ leLee me SJeevleefj#eueeskes Yeeweflekeefceceb
Jeeegceeeeleeefle efJemleejeefle me SJe JeeegYeezeflekees Jee e%eeveeb eeHekeesmleerle$e JeeegMeyosvesejMe~ leLee
JeeegJez letefCe&efjleeefovee Yeewelf ekees ie=ele Fefle~
(Deeeeefn) Deeieeieefle Jee~ De$e He#es Jelee~ (oMe&le) %eeveee gb eesie eesiees Jee
(Fces) ele#ee (meescee) metevle GlHeevles es les HeoeLee& (Dejbke=lee) Deuebke=lee Yetef<elee~ meb%eevomeesJee&
keefHeuekeeoerveeefceefle JekeleJeced~ (Dee08.2.18) Fefle uelJeefJekeuHe~ (les<eeced) leevHeoeLee&ved~ <eer Mes<es~
(Dee02.3.50) Fefle Mes<elJeefJeefJe#eeeeb <eer~ (Heeefn) j#eeefle Jee~ (egefOe) eeeJeefle Jee~ De$e yengueb
voefme~ (Dee02.4.73) Fefle efJekejCeeYeeJe~ ege=CegHe=ke=Je=YeMvoefme~ (Dee06.4.102) Devesve
nseOf e&~ (nJeced)1
DevJee-ns oMe&le Jeeees peieoerej! lJeceeeeefn esve lJeesces meescee Dejbke=lee Deuebke=lee meefvle les<eeb
leeved HeoeLee&ved Heeefn Demceekeb nJeb egefOe eeseb oMe&le gb eesiees esvesces meescee Dejbke=lee Deuebke=lee meefvle, me
les<eeb leeved meJee&efveceeved HeoeLee&ved Heeefn Heeefle egefOe nJeb me SJe Jeeees Jeeeg meJe MeyoJeJenejb eeJeeefl e~
Deeeeefn meJee&ved HeoeLee&ved mJeielee eeHveeself e1
YeeJeeLe&-De$e ues<eeueejsCesejYeewelf ekeeJeLeez ie=esles~ yeeCee mJemeeceLexve meJex HeoeLee& me=dJee
efveleb Yet<evles leLee leoglHeeefolesve Jeeegvee e~ vewJe leejCesve efJevee kemeeefHe j#eCeb mecYeJeefle~ escCee peerJesve
eegkeleeb mlegeEle JeeCeeR esej meJe&iele eefle#eCeb e=Ceesefle~ leLee peerJees JeeegefveefceesvewJe MeyoeveecegeejCeeb
eJeCeb e keeg Mekeveesleerelf e1
HeoeLee&vJeeYee<ee-(oMe&le) ns %eeve mes osKeves eesie (Jeeees) Devevle yeueegkele, meye kes eeCeHe
Devleee&ceer Hejcesej! DeeHe nceejs oe ceW (Deeeeefn) ekeeefMele ntefpees~ kewmes DeeHe nQ efke efpevneWves (Fces)
Fve ele#e (meescee) mebmeejer HeoeLeeX kees (Dejbke=lee) Deuebke=le DeLee&led megMeeseYf ele kej jkeKee nw~ (les<eeced)
DeeHe ner Gve HeoeLeeX kes j#eke nQ, Fmemes Gvekeer (Heeefn) j#ee Yeer keerefpees, Deewj (nJeced) nceejer mlegefle kees
(egefOe) megefvees~ leLee (oMe&le) mHeMee&efo iegCeeW mes osKeves eesie (Jeeees) meye cetefle&ceeved HeoeLeeX kee DeeOeej
Deewj eeefCeeeW kes peerJeve kee nsleg Yeewelf eke Jeeeg (Deeeeefn) meye kees eeHle neslee nw, efHej efpeme Yeewelf eke Jeeeg
ves (Fces) ele#e (meescee) mebmeej kes HeoeLeeX kees (Dejbke=lee) MeesYeeeceeve efkeee nw, Jener (les<eeced) Gve
HeoeLeeX keer (Heeefn) j#ee kee nsleg nw Deewj (nJeced) efpememes meye eeCeer ueesie kenves Deewj megveves He JeJenej
kees (egefOe) kenles megveles nQ~
Deeies F&ej Deewj Yeewelf eke Jeeeg kes He#e ceW eceeCe efoKeueeles nQ-(eJeeJe=pes0) Fme eceeCe ceW Jeeeg
Meyo mes Hejcesej Deewj Yeewefleke Jeeeg Hegefkeejer Deewj peerJeeW kees eLeeeesie keeceeW ceW HengBeeves Jeeues iegCeeW mes

26

$eiJesoYee<eced

enCe efkees iees nQ~ (DeLeelees0) pees-pees HeoeLe& Devleefj#e ceW nQ, GveceW eLeceeieeceer Jeeeg DeLee&led Gve HeoeLeeX
ceW jceCe kejvesJeeuee kenelee nw, leLee meye peieled kees peeveves mes Jeeeg Meyo kejkes Hejcesej kee enCe neslee
nw~ leLee ceveg<e ueesie Jeeeg mes eeCeeeece kejkes Deewj Gvekes iegCeeW kes %eeve eje Hejcesej Deewj efMeuHeefJeeecee
e%e kees peeve mekelee nw~ Fme DeLe& mes Jeeeg Meyo kejkes F&ej Deewj Yeewelf eke kee enCe neslee nw~ DeLeJee pees
ejeej peieled ceW JeeHle nes jne nw, Fme DeLe& mes Jeeeg Meyo kejkes Hejcesej kee leLee pees meye ueeskeeW kees
HeefjefOeHe mes Iesj jne nw, Fme DeLe& mes Yeewelf eke kee enCe neslee nw, keeeWekf e Hejcesej Devleee&efceHe Deewj
Yeewefleke eeCeHe mes mebmeej ceW jnvesJeeues nQ~ FvneR oes DeLeeX keer kenves Jeeueer Jeso keer (JeeeJeeeeefn0) en
$eee peeveveer eeefnes~
Fmeer ekeej mes Fme $eee kee (JeeeJee eeefn oMe&veeres0) Fleeefo JeeKeeve efvekelekeej ves Yeer
efkeee nw, mees mebmke=le ceW osKe uesvee~ Jeneb Yeer Jeeeg Meyo mes Hejcesej Deewj Yeewefleke Fve oesveeW kee enCe nw~
pewmes-(Jeeeg meesceme0) Jeeeg DeLee&led Hejcesej GlHeVe ngS peieled keer j#ee kejvesJeeuee Deewj GmeceW JeeHle
neskej Gmekes DebMe-DebMe kes meeLe Yej jne nw~ Fme DeLe& mes F&ej kee leLee meesceJeuueer Deeefo Dees<eefOeeeW kes
jme njves Deewj mecegeefokeeW kes peue kees enCe kejves mes Yeewefleke Jeeeg kee enCe peevevee eeefnes~ (JeeegJee&
De0) Fleeefo JeekeeeW ceW Jeeeg kees Deeqive kes DeLe& cesb Yeer efueee nw~ Hejcesej kee GHeosMe nw efke ceQ JeeegHe
neskej Fme peieled kees DeeHe ner ekeeMe kejlee ntb, leLee ceQ ner Devleefj#e ueeske ceW Yeewefleke Jeeeg kees Deeqive kes
legue HeefjHetCe& Deewj e%eeefokeeW kees JeeegceC[ue ceW HengBeeves Jeeuee ntb1
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW ues<eeueej nw~ pewmes Hejcesej kes meeceLe& mes jes ngS HeoeLe& efvele ner
megMeesefYele nesles nQ, Jewmes ner pees F&ej kee jee ngDee Yeewelf eke Jeeeg nw, Gmekeer OeejCee mes Yeer meye HeoeLeeX keer
j#ee Deewj MeesYee leLee pewmes peerJe keer esceYeeqkele mes keer ngF& mlegefle kees meJe&iele F&ej eefle#eCe megvelee nw, Jewmes
ner Yeewelf eke Jeeeg kes efveefcee mes Yeer peerJe MeyoeW kes GeejCe Deewj eJeCe kejves kees meceLe& neslee nw1
keLecesleew mleesleJeeefJelegHeefoMeles~
Gkele Hejcesej Deewj Yeewelf eke Jeeeg efkeme ekeej mlegefle kejves eesie nQ, mees Deieues cev$e ceW GHeosMe
efkeee nw-

Jeee GNkeLesefYepe&jvlesN lJeecee peefjleej~

meglemeescee DenNefJe&o2
JeeeesN Fefle~ GNkeLesefYe~ peNjvlesN~ lJeeced~ De~ peNefjleej~ meglemeescee~ DeNnNefJe&o2

HeoeLe&-(Jeeees) Devevleyeuesej! (GkeLesefYe) mlees$ew~ De$e yengueb vomeerefle efYeme mLeeve

SsmeYeeJe~ (pejvles) mlegJeefvle~ peje mlegeflepe&jles mlegeflekece&Ce~ (efve010.8) pejle Flee&eflekecee&~
(efveIeb03.14) (lJeeced) YeJevleced (De) mee#eeled~ efveHeeleme e~ (Dee06.3.136) Fefle oerIe&~

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

27

(peefjleej) mleesleejese&keeMe (meglemeescee) meglee GlHeeefolee meescee Dees<eOeeefojmee efJeeeLe ewmles

(DenefJe&o) e DenefJe&%eeveekeeMeb efJevoefvle eeHvegJeefvle les~
YeeweflekeJeeegenCes KuJeeb efJeMes<e-(Jeeees) ieceveMeeruees efJeceeveeefoefMeuHeefJeeeefveefcee HeJeve
(peefjleej) mleesleejesLee&od JeeegiegCemleeJekee YeJeefvle elemleefeeekeeefMeleiegCeHeuee meleer meJeexHekeejee
meeled2
DevJee-ns Jeeees! DenefJe&o meglemeescee peefjleejes efJeebme GkeLesefYemlJeecee pejvles2
YeeJeeLe&-De$e ues<eeueej~ Devesve cev$esCe JesoeefomLew mlegeflemeeOevew mlees$ew
HejceeLe&JeJenejefJeeeefmees JeeegMeyosve Hejcesej Yeewelf ekeeesie&gCeekeeMesveesYes efJees mee#eelkee&Jes Fefl e~
De$eesYeeeLe&enCes eLececev$eeskeleeefve eceeCeeefve eeeeefCe2
HeoeLe&-(Jeeees) ns Devevle yeueJeeved F&ej! pees-pees (DenefJe&o) efJe%eeveHe ekeeMe kees eeHle nesves
(meglemeescee) Dees<eefOe Deeefo HeoeLeeX kes jme kees GlHeVe kejves (peefjleej) mlegefle Deewj melkeej kes kejvesJeeues
efJeeved ueesie nQ, Jes (GkeLesefYe) Jesoeskele mlees$eeW mes (lJeeced) DeeHekees (De) mee#eeled kejves kes efuees
(pejvles) mlegefle kejles nQ2
YeeJeeLe&-eneb ues<eeueej nw~ Fme cev$e mes pees Jesoeefo Meem$eeW ceW kens ngS mlegefleeeW kes efveefcee
mlees$e nQ, Gvemes JeJenej Deewj HejceeLe& efJeee keer efmeef kes efuees Hejcesej Deewj Yeewefleke Jeeeg kes iegCeeW kee
ekeeMe efkeee ieee nw~
Fme cev$e ceW Jeeeg Meyo mes Hejcesej Deewj Yeewefleke Jeeeg kes enCe kejves kes efuees Heefnues cev$e ceW
kens ngS eceeCe enCe kejves eeefneW2
DeLe les<eecegkeLeeveeb eJeCeeseejCeefveefceecegHeefoMeles~
HetJeexkele mlees$eeW kee pees eJeCe Deewj GeejCe kee efveefcee nw, Gmekee ekeeMe Deieues cev$e ceW efkeee
nw~

JeeeesN leJe eHe=eNleer Oesvee efpeieeefle oeNMeg<es~

GNNeer meesceHeerlees3
JeeeesN Fefle~ leJe~ eNHe=_eNleer~ Oesvee~ efpeNieeNefleN~ oeNMeg<es~ GNNeer~ meesceHeerlees3

HeoeLe&-(Jeeees) JesoJeeCeerekeeMekesej! (leJe) peieoerejme (eHe=eleer) eke=e eemeew He=eleer

eeLe&mecyevOesve mekeueefJeeemecHeke&keejefe$eer (Oesvee) Jesoelegeer Jeeked~ Oesvesefle Jee*dveecemeg Heefleced~
(efveIeb01.11) (efpeieeefle) eeHveeself e~ efpeieeleerefle ieeflekece&meg Heefleced~ (efveIeb02.14) lemceeleeHleLeex
ie=eles~ (oeMeg<es) efve<keHesve efJeeeb oe$es Heg<eeefLe&ves ceveg<eee (Geer) yeerveeb HeoeLe&efJeeeveeb %eeefHekee~

28

$eiJesoYee<eced

GefJe&efle yengveecemeg Heefleced~ (efveIeb03.1) (meesceHeerlees) metevles es HeoeLee&mles<eeb Heerelf e Heeveb eme lemcew
efJeog<es ceveg<eee~ De$e men megHesefle meceeme~
YeeweflekeHe#es lJeeb efJeMes<e-(Jeeees) HeJeveme eesiesvewJe (leJe) Deme (eHe=eleer)
MeyoeseejCemeeefOekee (Oesvee) JeeCeer (oeMeg<es) MeyoeseejCeke$ex (Geer) yeLe&%eeefHekee~
DevelHetJe&Jeled3
DevJee-ns Jeeees Hejcesej! YeJelke=Heee ee leJe eHe=elegeer Oesvee mee meesceHeerlees oeMeg<es efJeog<es
efpeieeefle~ leLee leJeeme Jeeees eeCeme eHe=elegeer Oesvee meesceHeerlees oeMeg<es peerJeee efpeieeefle3
YeeJeeLe&-De$eeefHe ues<eeueej~ efleerecev$es eee JesoJeeCee HejcesejYeeweflekeeesie&gCe
ekeeefMeleemlemee HeueeeHleer Deeqmcevcev$es ekeeefMeles mle~ DeLee&leLeceeLex JesoefJeee efleeres Jekele+Ceeb peerJeeveeb
Jee*defveefceeb e ekeeMele Fefle3
HeoeLe&-(Jeeees) ns JesoefJeee kes ekeeMe kejvesJeeues Hejcesej! (leJe) DeeHekeer (eHe=eleer) meye
efJeeeDeeW kes mecyevOe mes efJe%eeve kee ekeeMe kejeves, Deewj (Geer) Deveske efJeeeDeeW kes eeespeveeW kees eeHle
kejevesnejer (Oesvee) eej JesoeW keer JeeCeer nw, mees (meesceHeerlees) peeveves eesie mebmeejer HeoeLeeX kes efvejvlej efJeeej
kejves, leLee (oeMeg<es) efve<keHe mes eerle kes meeLe efJeee osvesJeeues Heg<eeLeea efJeeved kees (efpeieeefle) eeHle nesleer
nw~
otmeje DeLe&-(Jeeees leJe) Fme Yeewefleke Jeeeg kes eesie mes pees (eHe=eleer) MeyoeseejCe eJeCe kejeves
Deewj (Geer) Deveske HeoeLeeX keer peevevesJeeueer (Oesvee) JeeCeer nw, mees (meesceHeerlees) mebmeejer HeoeLeeX kes Heeve
kejves eesie jme kees Heerves Jee (oeMeg<es) MeyoeseejCe eJeCe kejvesJeeues Heg<eeLeea efJeeved kees (efpeieeefle) eeHle
nesleer nw3
YeeJeeLe&-eneb Yeer ues<eeueej nw~ otmejs cev$e ceW efpeme JesoJeeCeer mes Hejcesej Deewj Yeewelf eke Jeeeg kes
iegCe ekeeMe efkees nQ, Gmekee Heue Deewj eeefHle Fme cev$e ceW ekeeefMele keer nw DeLee&led eLece DeLe& mes JesoefJeee
Deewj otmejs mes peerJeeW keer JeeCeer kee Heue Deewj Gmekeer eeefHle kee efveefcee ekeeMe efkeee nw3
DeLeeskeLeekeeefMeleHeoeLee&veeb Je=efj#eCeefveefceecegHeefoMeles~
Deye pees mlees$eeW mes ekeeefMele HeoeLe& nQ, Gvekeer Je=e
f Deewj j#ee kes efveefcee kee Deieues cev$e ceW
GHeosMe efkeee nw-

FvJeeet FNces meglee GHeN eeesefYeNje ieleced~

FvoJees JeecegMeefvleN efn4
FvJeeet Fefle~ FNces~ meglee~ GHe~ eeefYe~ Dee~ ieNleNced~ FvoJe~ JeeNced~ GNMeefvle~ efn4

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

29

HeoeLe&-(FvJeeet) Fceew ele#eew mete&HeJeveew~ FvsCe jeseNvee efoNJees ndUeefve befnNleeefve e~

efmLeNjeefCeN ve HejeNCegos
($e08.14.9) eesvsCe mete&ueeskesve ekeeMeceevee efkejCee Oe=lee, SJeb e
mJeeke<e&CeMekelee He=efLeJeeoerevf e Yetleeefve {eefve Hegeefve efmLejeefCe ke=lJee befnleeefve Oeeefjleeefve meefvle~ ve
HejeCegos Delees vewJe mJemJeke#eeb efJeneeslemlelees YeceCeee meceLee&efve YeJeefvle~
FNces efeefovN jesomeer DeHeeNjs elmeie=YCee ceIeJeved keeNefMeefjes~ ($e03.30.5) Fces efeefov jesomeer
jesOemeer eeJeeHe=efLeJeew efJejesOeveeesOe (ketueb efveCeef eesle ketueb) peleseJf e&HejerleeuueesesefJeHee&esCeeHeejs
otjHeejs elmebie=YCeeefme ceIeJeved keeefMemles ceneved~ DenNmleefcevN mebefHeCeNkekegCeeced~ ($e03.30.8)
Denmleefcev ke=lJee mebefHeefC{ HeefjkeJeCeveb cesIeced~ (efve06.1)
eleeseb mete&ueeskees YetefceekeeMeew OeeefjleJeeveefmle, Dele SJe He=efLeJeeoerveeb efvejesOeb kegJe&ved He=efLeJeeb
cesIeme e ketueb eesleMeeke<e&Cesve efveCeef~ eLee yeengJesiesveekeeMes eefleef#eHlees ueeses ce=efekeeKeC[
HegveefJe&Hee&esCeeke<e&Ceeod YetefcecesJeeieefle, SJeb otjs efmLeleeveefHe He=efLeJeeefoueeskeeved mete& SJe Oeejeefle~
meeseb mete&me ceneveeke<e& ekeeMeMeeefmle~ leLee Je=efefveefceeesHeecesJeeefmle~ Fves Jew lJee~ (Ss06.10)
meteex YetceeefomLeme jmeme cesIeme e seeefmle~ Sleeefve YeeweflekeJeeegefJe<eeeefCe `JeeeJeeeeefn0' Fefle
cev$eeeskeleeefve eceeCeeve$eeefHe eeeeefCe~
(Fces meglee) ele#eYetlee HeoeLee& (GHe) meceerHeced (eeesefYe) le=efHlekejwjVeeefoefYe HeoeLez men~
eer_ed leHe&Ces keevleew eslemceeoewCeeefokeesmegved elee~ (Deeieleced) Deeiele~ ueesdceOeceefJeeveced~ yengueb
vomeerefle MeHees uegked~ DevegoeeesHeosMeslevegveeefmekeueesHe~ (FvoJe) peueeefve efeeeceee e%ee eeHleJee
YeesieeMe~ Fvogefjlegokeveecemeg Heefleced~ (efveIeb01.12) e%eveecemeg~ (efveIeb03.17) Heoveecemeg e~
(efveIeb05.4) (Jeeced) leew (GMeefvle) ekeeMevles (efn) ele4
DevJee-Fces meglee FvoJees efn elees Jeevleew meneeefjCeeefJevJeeet ekeeMevles leew
eesHeeielecegHeeielemlele eeesefYejVeeefoefYe HeoeLez men meJex eeefCeve megKeevegMeefvle keeceevles4
YeeJeeLe&-Deeqmcevcev$es eeHeeeHekeHeoeLee&veeb ekeeMe ke=le Fefle4
HeoeLe&-(Fces meglee) pewmes ele#e peueefeeecee e%e Deewj eeHle nesves eesie Yeesie (FvJeeet)
mete& Deewj HeJeve kes eesie mes ekeeefMele nesles nQ~ eneb `Fv' Meyo kes efuees $eiJeso kes cev$e kee eceeCe
efoKeueeles nQ-(FvsCe0) mete&ueeske ves DeHeveer ekeeMeceeve efkejCe leLee He=efLeJeer Deeefo ueeske DeHeves Deeke<e&Ce
DeLee&led HeoeLe& KeQeves kes meeceLe& mes Heglee kes meeLe efmLej kejkes OeejCe efkees nQ efke efpememes Jes `ve
HejeCegos' DeHeves-DeHeves YeceCeee DeLee&led Ietceves kes ceeie& kees es[
kej FOej-GOej nkes veneR pee mekeles
nQ~

30

$eiJesoYee<eced

(Fces efeefov0) mete& ueeske Yetefce Deeefo ueeskeeW kees ekeeMe kes OeejCe kejves kes nsleg mes Gvekee
jeskevesJeeuee nw DeLee&led Jen DeHeveer KeQeves keer Meeqkele mes He=efLeJeer kes efkeveejs Deewj cesIe kes peue kes eesle kees
jeske jne nw~ pewmes DeekeeMe kes yeere ceW HeWkee ngDee efceer kee [suee He=efLeJeer keer Deeke<e&Ce Meeqkele mes He=efLeJeer
ner Hej ueewkej Dee He[lee nw, Fmeer ekeej otj Yeer njs ngS He=efLeJeer Deeefo ueeskeeW kees mete& ner ves Deeke<e&Ce
Meeqkele keer KeQe mes OeejCe kej jkeKes nQ~ Fmemes ener mete& ye[e Yeejer Deeke<e&Ce ekeeMe Deewj Je<ee& kee
efveefcee nw~ (Fv0) ener mete& Yetefce Deeefo ueeskeeW ceW njs ngS jme Deewj cesIe kees Yesove kejvesJeeuee nw~
Yeewefleke Jeeeg kes efJe<ee ceW `JeeeJee eeefn0' Fme cev$e keer JeeKee cesb pees eceeCe kens nQ, Jes eneb Yeer
peevevee eeefnes~
DeLeJee efpeme ekeej mete& Deewj HeJeve mebmeej kes HeoeLeeX kees eeHle nesles nQ Jewmes Gvekes meeLe Fve
efveefceeeW kejkes meye eeCeer DeVe Deeefo le=efHle kejvesJeeues HeoeLeeX kes megKeeW keer keecevee kej jns nQ~ (FvoJe)
pees peueefeeecee e%e Deewj eeHle nesves eesie Yeesie nQ, Jes (efn) efpeme keejCe mes HetJeexkele mete& Deewj HeJeve kes
mebeesie mes (GMeefvle) ekeeefMele nesles nQ, Fmeer keejCe (eeesefYe) DeVeeefo HeoeLeeX kes eesie mes meye eeefCeeeW kees
megKe eeHle neslee nw4
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW Hejcesej ves eeHle nesves eesie Deewj eeHle kejevesJeeuee Fve oes HeoeLeeX kee
ekeeMe efkeee nw4
Slevcev$eeskeleew mete&HeJeveeJeerejsCe OeeefjleeJeslelkece&efveefcees YeJele FlegHeefoMeles~
Deye HetJeexkele mete& Deewj HeJeve, pees efke F&ej ves OeejCe efkees nQ, Jes efkeme-efkeme kece& keer efmeef kes
efveefcee jes iees nQ, Fme efJe<ee kee Deieues cev$e ceW GHeosMe efkeee nw-

JeeeNefJevMe esleLe megleevee JeeefpeveerJemet~

leeJee eeleNceggHe NJeled53
JeeeesN Fefle~ Fv~ eN~ esNleNLeN~ megleeveeced~ JeeNefpeNveerNJeNmet Fefle~ leew~ Dee~ eeNleNced~ GHe~ NJeled5

HeoeLe&-(Jeeees) %eevemJeHesej! (Fv) HetJeexkele (e) DevegkelemecegeeeLex lesve JeeegMe

(esleLe) esleele ekeeMeefelJee OeejefelJee e meb%eeHeele~ De$e Jelee eesvleie&lees CeLe&Me~ (megleeveeced)
lJeeeslHeeefoleeved HeoeLee&ved~ De$e Mes<es <eer~ (JeeefpeveerJemet) G<eesJelekeeMeJesieeesJe&mele~ Jeeefpeveerleg<emees
veecemeg Heefleced~ (efveIeb01.8) (leew) FvJeeet (Deeeeleced) Deeiele~ De$eeefHe Jelee~ (GHe) meeceerHes
(Jeled) MeerIeced~ Jeefoefle ef#eeveecemeg Heefleced~ (efveIeb02.15)5
DevJee-ns Jeeees F&ej! elees YeJeefeleew JeeefpeveerJemet e HetJeexkeleeefJevJeeet megleeveeb megleeved
YeJeoglHeeefoleeved HeoeLee&ved esleLe meb%eeHeelemlelemleeved HeoeLee&ved JeerIecegHeeeelecegHeeiele5
YeeJeeLe&-eefo Hejcesej Sleew ve jeeseefn& keLeefceceew mJekeee&kejCes meceLeez YeJele Fefle5

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

31

Fefle le=leerees Jeie&

HeoeLe&-ns (Jeeees) %eevemJeHe F&ej! DeeHekes OeejCe efkees ngS (JeeefpeveerJemet) eelekeeue kes
legue ekeeMeceeve (FvMe) HetJee&ks ele mete&ueeske Deewj Jeeeg (megleeveeced) DeeHekes GlHeVe efkees ngS HeoeLeeX kee
(esleLe) OeejCe Deewj ekeeMe kejkes Gvekees peerJeeW kes efieesej kejles nQ, Fmeer keejCe kes (Jeled) MeerIelee mes
(DeeeelecegHe) Gve HeoeLeeX kes meceerHe nesles jnles nQ5
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW Hejcesej keer meee kes DeJeuecye mes Gkele Fv Deewj Jeeeg DeHeves-DeHeves keee&
kejves kees meceLe& nesles nQ, en JeCe&ve efkeee nw5
en leermeje Jeie& meceeHle ngDee
DeLe leeesye&efnjvle keee&cegHeefoMeles~
HetJeexkele Fv Deewj Jeeeg kes Mejerj kes Yeerlej Deewj yeenjues keeeeX kee Deieues cev$e ceW GHeosMe efkeee
nw-

JeeeNefJevMe megvJeNle Dee eeleNcegHe efve<ke=leced~

ceNef#Je1NlLee efOeNee veje6
JeeeesN Fefle~ Fv~ eN~ megvJeNle~ Dee~ eeNleNced~ GHe~ efveNke=leced~ ceN#eg~ FNlLee~ efOeNee~ veNjeN6

HeoeLe&-(Jeeees) meJee&vleee&efceVeerej! (FvMe) Devleefj#emLe mete&ekeeMees JeeegJee&~

Feqveefcevefueefcevefcevme=efcevpegefcevoeefceefle Jee~ (Dee05.2.93) Fefle met$eeMeeeefovMeyosve
peerJemeeefHe enCeced~ eeCees Jew Jeeeg~ (Me0yee08.1.7.2) De$e JeeegMeyosve eeCeme enCeced~ (megvJele)
DeefYeefve<Heeoele (Dee) mecevleeled (eeleced) eeHvegle~ De$e Jelee~ (GHe) meeceerHeced (efve<ke=leced) kece&Ceeb
Heueb e (ce#eg) lJeefjleielee~ ceef#Jeefle ef#eeveecemeg Heefleced~ (efveIeb02.15) (FlLee)
OeejCeHeeueveJe=ef#eenslegvee~ Lee nsleew e voefme~ (Dee05.2.26) Fefle Leeelee~ (efOeee) OeejCeeJelee
yegee kece&Cee Jee~ Oeerefjefle e%eeveecemeg Heefleced~ (efveIeb03.9) kece&veecemeg e~ (efveIeb02.1) (veje)
veevekeee&jew~ megHeeb meguegefieleekeejeosMe6
DevJee-ns Jeeees! veje vejeefJevJeeet ceef#JelLee eLee megvJelemleLee leew efOeee
efve<ke=lecegHeeeelecegHeeeele6
YeeJeeLe&-eLee$e yeeeC[mLeeefJevJeeet meJe&ekeeMekeHees<ekeew mle, SJeb Mejerjs peerJeeeCeeJeefHe,
Hejvleg meJe&$esejeOeejeHes#eemleerefle6
HeoeLe&-(Jeeees) ns meye kes Devleee&ceer F&ej! pewmes DeeHekes OeejCe efkees ngS (veje) mebmeej kes
meye HeoeLeeX kees eeHle kejevesJeeues (FvMe) Devleefj#e ceW eqmLele mete& kee ekeeMe Deewj HeJeve nQ, Jewmes es-

32

$eiJesoYee<eced

`Feqve0' Fme JeekejCe kes met$e kejkes Fv Meyo mes peerJe kee, Deewj `eeCees0' Fme eceeCe mes Jeeeg Meyo
kejkes eeCe kee enCe neslee nw-(ce#eg) MeerIe ieceve mes (FlLee) OeejCe, Heeueve, Je=ef Deewj #ee nsleg mes meesce
Deeefo meye Dees<eefOeeeW kes jme kees (megvJele) GlHeVe kejles nQ, Gmeer ekeej (veje) Mejerj ceW jnvesJeeues peerJe
Deewj eeCeJeeeg Gme Mejerj ceW meye OeelegDeeW kes jme kees GlHeVe kejkes (FlLee) OeejCe, Heeueve, Je=ef Deewj #ee
nsleg mes (ce#eg) meye DeeW kees MeerIe eeHle neskej (efOeee) OeejCe kejvesJeeueer yegef Deewj keceeX mes (efve<ke=leced)
keceeX kes HeueeW kees (DeeeelecegHe) eeHle nesles nQ6
YeeJeeLe&-yeeeC[mLe mete& Deewj Jeeeg meye mebmeejer HeoeLeeX kees yeenj mes leLee peerJe Deewj eeCe
Mejerj kes Yeerlej kes De Deeefo kees meye ekeeMe Deewj Heg kejvesJeeues nQ, Hejvleg F&ej kes DeeOeej keer DeHes#ee
meye mLeeveeW ceW jnleer nw6
Hegvejsleew veeceevlejsCeesHeefoMeles~
F&ej HetJeexkele mete& Deewj Jeeeg kees otmejs veece mes Deieues cev$e cebs mHe kejlee nw-

efceN$eb ngJes Hetleo#ebN JeCeb e efjMeeomeced~

efOee Ie=leeeeR meeOevlee7
efceN$eced~ ngJesN~ Hetleo#eced~ JeCeced~ eN~ efjMeeomeced~ efOeeced~ Ie=leeeerced~ meeOevlee7

HeoeLe&-(efce$eced) meJe&JeJenejmegKenslebg yeeeC[mLeb mete MejerjmLeb eeCeb Jee~ efce$e Fefle Heoveecemeg
Heefleced~ (efveIeb05.4) Dele eeHleLe&~ efceN$ees peveeveeleeefle yegJeeNCees efceN$ees oeOeej He=efLeNJeercegle eeced~
efceN$e ke=erjefveefce<eeNefYees efceN$eee nNJeb Ie=leJeppegnesle ($e03.59.1) De$e efce$eMeyosve mete&me
enCeced~ eeCees Jew efce$eesHeevees JeCe~ (Me0yee08.2.5.6) De$e efce$eJeCeMeyoeYeeb eeCeeHeeveeese&nCeced~
(ngJes) leefVeefceeeb yeeeeYevlejHeoeLe&efJeeeceeoeeced~ yengueb vomeerefle efJekejCeeYeeJees JeleesveelcevesHeob
efue*Lex ued e~ (Hetleo#eced) Hetleb HeefJe$eb o#eb yeueb eeqmceved leced~ o#e Fefle yeueveecemeg Heefleced~
(efveIeb02.9) (JeCeb e) yeefnmLeb eeCeb MejerjmLeceHeeveb Jee~ (efjMeeomeced) efjMee jesiee Me$eJees Jee eEnefmelee
esve leced~ (efOeeced) kece& OeejCeeJeleeR yegef Jee (Ie=leeeerced) Ie=leb peueceeefle eeHeeleerefle leeb efeeeced~
Ie=leefcelegokeveecemeg Heefleced~ (efveIeb01.12) (meeOevlee) meceked meeOeevleew~ De$e megHeeb
meguegefieleekeejeosMe7
DevJee-Denb efMeuHeefJeeeb efekeer<e&gce&veg<ees eew Ie=leeeeR efOeeb meeOevleew Jeexles leew Hetleo#eb efce$eb
efjMeeomeb JeCeb e ngJes7
YeeJeeLe&-De$e uegHleesHeceeueej~ eLee mete&Jeeegefveefceesve mecegeefoYees peuecegHeefj ielJee leodJe=ee
meJe&me Je=efj#eCes YeJele, SJeb eeCeeHeeveeYeeb e Mejerjme~ Dele meJezce&veg<ewjeYeeb efveefceeerke=leeYeeb
JeJenejefJeeeefmes meJeexHekeej meoe efve<Heeoveere Fefle7

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

33

HeoeLe&-ceQ efJeee kee eenves (Hetleo#eced) HeefJe$eyeue meye megKeeW kes osves Jee (efce$eced) yeeeC[ Deewj
Mejerj ceW jnvesJeeues mete&-`efce$ees0' Fme $eiJeso kes eceeCe mes efce$e Meyo kejkes mete& kee enCe nw-leLee
(efjMeeomeced) jesie Deewj Me$egDeeW kes veeMe kejves Jee (JeCeb e) Mejerj kes yeenj Deewj Yeerlej jnvesJeeuee eeCe
Deewj DeHeeveHe Jeeeg kees (ngJes) eeHle nesTb DeLee&led yeenj Deewj Yeerlej kes HeoeLe& efpeme-efpeme efJeee kes efuees
jes iees nQ, Gve meyeeW kees Gme-Gme kes efuees GHeeesie keb7
YeeJeeLe&-Fme cev$e ceW uegHleesHeceeueej nw~ pewmes meceg Deeefo peuemLeueeW mes mete& kes Deeke<e&Ce mes
Jeeeg eje peue DeekeeMe ceW G[kej Je<ee& nesves mes meye keer Je=ef Deewj j#ee nesleer nw, Jewmes ner eeCe Deewj
DeHeeve Deeefo ner mes Mejerj keer j#ee Deewj Je=ef nesleer nw~ Fmeefuees ceveg<eeW kees eeCe DeHeeve Deeefo Jeeeg kes
efveefcee mes JeJenej efJeee keer efmeef kejkes meye kes meeLe GHekeej kejvee Gefele nw7
kesvewleeJeslelkece& keeg meceLeez YeJele FlegHeefoMeles~
efkeme nsleg mes es oesveeW meeceLe&Jeeues nQ, en efJeee Deieues cev$e ceW kener nw-

$eNlesve efce$eeJeCeeJe=leeJe=OeeJe=lemHe=Mee~
eleg ye=nvleceeMeeLes8
$eNlesve~ efceN$eeNJeNNCeewN~ $eNleNJe=OeewN~ $eNleNmHe=MeeN~ elegced~ ye=nvleced~ DeeNMeNeLesN8

HeoeLe&-($elesve) melemJeHesCe yeeCee~ $eleefceefle meleveecemeg Heefleced~ (efveIeb03.10)

Devesvesejme enCeced~ $eleefcelegokeveecemeg e~ (efveIeb01.12) (efce$eeJeCeew) HetJeexkeleew~ osJeleevs e~
(Dee06.3.26) Devesveeve*eosMe~ ($eleeJe=Oeew) $eleb yee lesve JeOe&efeleejew %eeHekeew peueeke<e&CeJe=efefveefcees
Jee~ De$eeves<eeceefHe Mele Fefle oerIe&~ ($elemHe=Mee) $eleme yeeCees Jesome mHeMe&efeleejew eeHekeew peueme e
(elegced) meJe& meleb mebmeejeKeb e%eced~ (ye=nvleced) cenevleced (DeeMeeLes) JeeHvegle~ voefme ueg*due*defue~
(Dee03.4.6) Fefle Jee&ceeves efued~ Jee voefme meJex efJeOeees YeJevleerefle veg[YeeJe8
DevJee-$elesveeslHeeefoleeJe=leeJe=OeeJe=lemHe=Meew efce$eeJeCeew ye=nvleb elegceeMeeLes8
YeeJeeLe&-yeemenee&ewleew yee%eeveefveefcees peueJe=efnslet YetlJee meJe&ceiveeefocetee&cete peieodJeeHe
Je=ef#eekeee&jew JeJenejefJeeemeeOekeew e YeJele Fefle8
HeoeLe&-($elesve) melemJeHe yee kes efveece ceW yebOes ngS ($eleeJe=Oeew) yee%eeve ye{eves, peue kes
KeeReves Deewj Je<ee&ves ($elemHe=Mee) yee keer eeefHle kejeves ceW efveefcee leLee Gefele mecee Hej peueJe=ef kes
kejvesJeeues (efce$eeJeCeew) HetJeexkele efce$e Deewj JeCe (ye=nvleced) Deveske ekeej kes (elegced) peieledHe e%e kees
(DeeMeeLes) JeeHle nesles nQ8

34

$eiJesoYee<eced

YeeJeeLe&-Hejcesej kes Deeee mes Gkele efce$e Deewj JeCe yee%eeve kes efveefcee peue Je<ee&vesJeeues meye
cetefe&ceeved Jee Decetefle&ceeved peieled kees JeeHle neskej Gmekeer Je=ef efJeveeMe Deewj JeJenejeW keer efmeef kejves ceW
nsleg nesles nQ8
FceeJemceekeb eEke eEke Oeejele FlegHeefoMeles~
Jes nce ueesieeW kes keewve-keewve HeoeLeeX kes OeejCe kevejsJeeues nQ, Fme yeele kee ekeeMe Deieues cev$e ceW
efkeee nw-

keNJeer vees efceN$eeJeCee legefJepeeNlee GN#eee~ o#e oOeeles DeNHemeced94

keNJeer~ veN~ efceN$eeJeCee~ legefJeNpeeNleew~ GNN#eee~ o#eced~ oNOeeNlesN~ DeNHemeced9

HeoeLe&-(keJeer) eevleoMe&veew meJe&JeJenejoMe&venslet~ keefJe eevleoMe&vees YeJeefle keJelesJee&~

(efve012.13) SleefVekeleeefYeeeesCe keefJeMeyosve megKemeeOekeew efce$eeJeCeew ie=esles~ (ve) Demceekeced
(efce$eeJeCeew) HetJeexkeleew (legefJepeeleew) yengYe keejCesYees yeng<eg JeeslHeVeew eefmeew~ legJeerefle yengveecemeg
Heefleced~ (efveIeb03.1) (G#eee) yeng<eg peielHeoeLex<eg #eees efveJeemees eeesmleew~ De$e megHeeb meguegefieleekeej~
GefJe&efle yengveecemeg Heefleced~ (efveIeb03.1) `ef#e efveJeemeielees' Deme OeeleesjefOekejCeeLe& #eeMeyo~
(o#eced) yeueced (oOeeles) Oejle (DeHemeced) kece&~ DeHe Fefle kece&veecemeg Heefleced~ (efve02.1) Jeleees
yengueefceefle efueJelee~ FoceefHe meeeCeeeeexCe ve yegced9
DevJee-Fceew legefJepeeleeJeg#eeew keJeer efce$eeJeCeew veesmceekeb o#eceHemeb e oOeeles Oejle9
YeeJeeLe&-yeeeC[mLeeYeeb yeuekece&efveefceeeYeecesleeYeeb meJex<eeb HeoeLee&veeb meJe&eseefJeeees
HegefOeejCes YeJele Fefle9
Deeefocemetkeleeskelesve efMeuHeefJeeeefocegKeefveefceesveeeqiveveeLexve meneefjleeveeb JeeeqJevefce$eJeCeeveeb efleeremetkeleeskeleeveeceLee&veeb meeflejmleerefle yeesOeced~
FoceefHe metkeleb meeeCeeeeee&efoefYee&tjesHeeKeosMeefveJeeefmeefYeefJe&uemeveeKeeefoefYeMeeveLewJe JeeKeeleefceefle
yeesOeced
Fefle efleereb metkeleb Jeie&Me elegLe& meceeHle

HeoeLe&-(legefJepeeleew) pees yengle keejCeeW mes GlHeVe Deewj yengleeW ceW eefme (G#eee) mebmeej kes
yengle mes HeoeLeeX ceW jnvesJeeues (keJeer) oMe&veeefo JeJenej kes nsleg (efce$eeJeCee) HetJeexkele efce$e Deewj JeCe
nQ, Jes (ve) nceejs (o#eced) yeue leLee megKe Jee ogKeegkele keceeX kees (oOeeles) OeejCe kejles nQ9
YeeJeeLe&-pees yeeeC[ ceW jnvesJeeues yeue Deewj kece& kes efveefcee HetJeexkele efce$e Deewj JeCe nQ, Gvemes
efeee Deewj efJeeeDeeW keer Hegef leLee OeejCee nesleer nw9

Deke-1~ DeOeee-1~ Jeie&-3-4

ceC[ue-1~ DevegJeeke-1~ metkele-2

35

pees eLece metkele ceW DeeqiveMeyoeLe& kee keLeve efkeee nw, Gmekes meneekeejer Jeeeg, Fv, efce$e Deewj
JeCe kes eefleHeeove kejves mes eLece metkeleeLe& kes meeLe Fme otmejs metkeleeLe& keer meefle mecePe uesveer~
Fme metkele kee DeLe& meeeCeeeeee&efo Deewj efJeuemeve Deeefo etjesHeosMeJeemeer ueesieeW ves DeveLee keLeve
efkeee nw
en otmeje metkele Deewj eewLee Jeie& meceeHle ngDee