19.

YZYIL ve ROMANTZM
19. Yzyl romantizm ayd. Romantizmin baarl olduu edebiyat tr ise
tiyatro deil, iirdi. Bununla birlikte, Almanya'da daha 18. yzyln sonlarndan
balayarak olduka iddial bir romantik tiyatro ortaya kt. Yeni tarzn en
baarl deilse bile en sevilen rneklerini Friedrich Schiller verdi. Goethe de
balangta bu akm iinde yer alm ve ilk oyunu Gtz von Berlichingen (1773;
Demir Elli valye von Berlichingen, 1933) ile cokunluk akmnn, yeni ruh
halini yanstan en gl belgelerden birini ortaya koymutu. Kleist'in Prinz
Fiedrich von Homburg'u da Alman romantik tiyatrosunun tipik rnlerinden
biriydi. Romantizm, tiyatroda gncel konularn, orta snf yaamna zg
konularn yerini tarihin almasna yol at. Fransa'da Hugo'nun Hermani'si ve
Alfred de Musset'nin baz oyunlar, bu tarihsel duyarl yanstyordu.
Almanya'da yzyln ikinci yarsnda Wagner'in btn sanatlar birletirmeyi
amalayan mzik dramlar da tarihselciliin atavizme doru gerileme eilimini
temsil eder. Gerek Hugo'nun, gerekse Wagner'in yaptlarnda, sahnelemeyi son
derece gletiren bir "insanst hacimler yaratma" tutkusu grlr.
19. yzylda tiyatroda daha hafif tarzlar da ortaya kt. Brlesk, burletta (arkl
fars) ve vodvil bu dnemin en yaygn trleriydi. Eugene Scribe karakter
geliiminden ok entrikaya uyarak yazd iin "iyi kurulu oyun" olarak
adlandrlan 400'e yakn yaptyla Paris sahnelerinde geni bir seyirci kalabal
toplayabildi. Eugene-Marin Labiche ayn yntemi fars trne uygulad, Scribe'in
bir baka rencisi Victorien Sardou da oyunlarnn yzeyselliine karn nl
oyuncu Sarah Bernhardt'n oyunculuundan yararlanabildi.
19. yzylda tiyatro sanatn srdrenler yazarlardan ok, oyuncu-ynetmenlerdi.
Bernhardt'n yan sra, Charles Kean ve "sir" unvann alan ilk oyuncu olan
Henry Irving gibi oyuncular, yalnzca sradan oyunlara deil, Shakespeare ve
Racine'in yaptlarna kendi damgalarn basarak bir yorum olduunu kantladlar.
19. yzyl sonunda tiyatroda yeniden daha "ciddi" eilimler ortaya kt.
Norve'te Ibsen'in, sve'te Strindberg'in, Rusya'da ehov'un oyunlaryla tiyatro
edebi deerini yeniden kazand. Her yazar da edebiyata gereklik akmnn
iinde balayp daha sonra simgecilik, izlenimcilik ve davurumculuk gibi
modernist akmlarn ilk rnekleri saylan yaptlar verdiler. Gene ayn dnemde
Almanya'da Gerhart Hauptmann ile Rusya'da Maksim Gorki, kapitalizmin insan
yaamnda yol at ykm gsteren oyunlaryla tiyatroda doalcln balca
temsilcisi oldular.
Varoluun karanlk yzne iaret eden bu tr oyunlar kolayca seyirci ekmedii
iin, 19. yzylda Fransa, Almanya ve ngiltere'de, gie haslatn gzetmeyen bir
"bamsz tiyatro" hareketi dodu. 1887'de Fransa'da Andre Antoine'n kurduu
Theatre-Libret (zgr Tiyatro), Almanya'da Otto Brahm'n Frei Bhne'si (zgr
Sahne) ve ngiltere'de Jacob Grein'n Independent Theatre Club' (Bamsz
Tiyatro Kulb) bata Ibsen olmak zere, Hauptmann, Strindberg, Lev Tolstoy

ve George Bernard Shaw gibi eletirel ve karamsar yazarlarn oyunlarn

sahnelemeyi stlendi.
Tiyatroda doalcln bir baka nemli rn de Rusya'da 1898'di kurulan
Moskova Sanat Tiyatrosu'ydu. ehov'un oyunlarn sahnelemesiyle nlenen bu
tiyatronun kurucusu Konstantin Stanislavski, son derece ayrntl ve planl bir
hazrla ve uzun prova sresine dayal ynetim anlayyla tiyatroda "gereklik
yanlsamasn" kusursuzlatrd.