GNE ENERJS ve UYGULAMALARI DERS NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Mesut ABUKA

Ders Notlar iin: http://akhisarmyo.cbu.edu.tr/
Ders iin kaynak kitaplar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Gne Enerjisi ve Uygulamalar, H.ZTRK, Birsen Yaynevi, 2012.

Gne Enerjisi, A. YT - . ATMACA, Alfa Aktel, 2010.
Gne Enerjisi ve Uygulamalar, A.Y. UYAREL - E.S. Z, 1987.
Gne Enerjisi, A. KILI - A.ZTRK, Kipa Da., 1983.
Gne Enerjili Su Istma Sistemleri M. TIRIS, . TIRIS, Y. ERDALLI, Tbitak MAM
Gne Enerjisi Tesisat, ISISAN Yaynlar.
Gne Enerjisi, EZGESEM Yaynlar, 2011.

Okunmas tavsiye edilen kitaplar:

Entropi Dnyaya Yeni Bir Bak J. RIFKIN T. HOWARD, Z Yaynevi, 1997.
Dnya ve Enerji, V. ALTIN, Boazii . Yaynevi, 2013-09-21
Kresel Isnma ve Trkiyenin Gne Projeleri, . GKSU, Gncel Yaynclk, 2008.
Enerji Sektrnde Yatrm Projelerinin Deerlendirilmesi . KAVCIOLU, Trkmen
Yaynevi, 2013.
5. Gne Enerjisi J.BOCKRIS-T.N. VEZROLU-D.SMITH, Yeni Yzyl Kitapl.
1.
2.
3.
4.

Gnein Yapsal zellikleri:

Gnein ap: 1.390.000 kmdir.
Gnein yzey scakl 6000 Kdir.
Gnein %93 Hidrojen ve %7si Helyumdur.
Dnyann ap 12.700 kmdir.
Dnya ile gne aras mesafe 150.000.000 kmdir.

Dnyann kendi evresindeki dn ekseni, gne evresindeki dolanma yrngesi dzlemiyle

23,5lik aya sahiptir.

Gnete saniyede 564 milyon ton hidrojen, 560 milyon ton helyuma dnmektedir. Dnmdeki
4 milyon ton ktleden 38x1022 kJ enerji aa kmaktadr.
Gne ktlesi iten da doru; nkleer, nm ve s tanm blgesi olmak zere blme ayrlr.

Gne Inm:
Gne nlarna dik 1 m2 alana saniyede gelen gne enerjisi 1.367 Jdr. Bu say Gne Sabiti Gsc olarak isimlendirilir. Gne sabiti 1367 W/m2dir (326,5 cal/m).
Gne nlarnn dalga boylar 0,1-3 m arasnda deiir. Gneten gelen nlarn dalmn %9u
mor tesi (ultraviole) blgede, % 45i grnr k (visible) blgesinde ve geri kalan %46s krmz
alt (infrared) blgede yer alr.
Ik, insan gznn duyarllna dayanan ve elektromanyetik spektrum iersinde yaklak 380-720
nm dalga boylar arasndaki grnr nm enerjisidir.

Inm ise bir ortam veya maddeden elektromanyetik dalgalar veya paracklar yaylmas dalmas
ilemidir. Inm, belirli scaklktaki btn cisimlerin yzeylerinden srekli olarak enerji
yaylmasdr. Herhangi bir cisim tarafndan yaylan nm elektromanyetik zelliktedir.
Elektromanyetik nm, uzayda k hz ile dalgalar halinde ilerler. Elektrik ve manyetik alanlarn
periyodik bir ekilde hareketi srasnda elektromanyetik dalgalar ile enerji tanr. Btn
elektromanyetik dalgalar, uzayda ayn hzla hareket eder. Ik da dahil olmak zere nm
enerjisinin btn ekilleri sabit bir hzla hareket eder. Ik hz 300.000 km/sdir.
4

Elektromanyetik dalgalar, frekans ve dalga boyu ile tanmlanr.

Frekans (s-1 veya Hz) x Dalga Boyu (m) = Ik hz
Elektromanyetik dalgalar, birlikte deien ve birbirine dik dzlemdeki elektrik ve manyetik
alanlardan oluur. Bir ortamda elektrik alann deitirmek iin ykl cisimleri ivmeli hareket
ettirmek gerekir. Bu nedenle hareket eden ykler elektromanyetik dalga yayar.
Frekans, dalga hareketinin miktarsal bir zelliidir. Frekans, bir olayn saniyede hangi sklkta
tekrarlandn belirtir. Ik dalgalarnn hareketinde frekans, saniyede belirli bir noktadan geen
dalga boyu veya evrim saysdr. SI birim sisteminde frekans birimi 1/s veya Hertz (Hz)dir.
Elektromanyetik dalgalarn frekans, 1-1024 Hz aralnda deiir. G jeneratrleri tarafndan
retilen dalga frekans 1 Hz dzeyinde iken kozmik nlarn rettii dalga frekans 1024 Hz
dzeyindedir.
Inmn dalga boyu arttka frekans azalr.
Elektromanyetik dalgalarn bu geni frekans aral elektromanyetik spektrumu oluturur. 400700 nm dalga boylar arasnda yer alan dar bir blge, insan gz tarafndan alglanabilir.
Dalga boyu birimleri:

1mm=1000 m

1m=1000 nm

Foton: Alman fiziki Max Planck, enerjinin srekli olmayp, temel bir bykln katlar
biiminde, kesikli olduunu ne sren kuantum teorisi ile fizikte yeni bir r amtr. Buna
gre; a. Yksek frekansl elektromanyetik dalgalar yksek enerjiye ancak ksa dalga boyuna, b.
Dk frekansl elektromanyetik dalgalar ise dk enerjiye ancak uzun dalga boyuna sahiptir.
Planckn kuantum varsaymlar unlardr:
1- Inm yayan ve titreen bir sistemin enerjisi, aadaki eitlik ile belirlenen kesikli enerji
deerine sahiptir.
E = n.h.v

(n=1, 2, 3,.)

2- Atomlar, kuanta (foton) denilen k enerjisinin kesikli birimleri cinsinden enerji yayar veya
soururlar. Atomlar bu ilemi, bir enerji dzeyinden dierine srayarak yaparlar. Bu
durumda, gne enerjisine karlk gelen foton enerjisi aadaki gibi tanmlanr.
E = h.v
h: Planck sabiti 6,626x10-34 Js

v: Molekllerin titreim frekans/fotonun frekansdr (s-1)

Bir fotonun enerjisi (E); k hz (c) ve dalga boyuna () bal olarak, E = h. c/ dr.
Planckn kuantum varsaymlarndaki temel unsur, kesikli enerji dzeyleri gibi kkl bir
varsaymdr. Foton, k enerjisi paketi veya yuma demektir. En genel anlamda foton,
elektromanyetik dalga paketi demektir.

GNE GEOMETRS
Gne Alar: Yeryznde, nmn en nemli zellikleri dnyann kendi ekseni etrafnda
dnmesiyle ve gne evresinde eliptik yrngesiyle belirlenir. Gneten gelen nlar ile dnya
zerindeki yzeyler arasnda belirli alar oluur. Gne enerjisinde etkin yararlanabilmek iin
gne alarnn bilinmesi gereklidir.
Enlem As (latitude), : Yeryzndeki herhangi bir noktay dnya merkezine birletiren
dorunun, dnyann ekvator dzlemi ile yapt adr. Kuzey yn pozitif olmak zere -90 ile 90
arasnda deiir (-90 90). Enlem as herhangi bir blge iin atlastan okunabilir. Trkiye,
36-42 kuzey enlemleri (26-45 dou boylamlar) arasnda yer alr. Enlem as ayrca gne
ykseklik asnn hesaplanmasnda da kullanlr.

Corafi koordinat sisteminde; 1=60 olup 1=60dir. Ancak gne geometrisinde ondalk sistemin
kullanld unutulmamaldr.

Gne nlar ylda iki defa ekvatora, birer defada dnencelere dik gelir. Ekvatora dik gelmesine
Ekinoks (21 Mart, 23 Eyll) denir.

Dnence (tropika), yeryz zerinde gne nlarnn ylda iki kez dik a ile geldii, scak kuan
kuzey ve gney snrlarn oluturan ve Ekvator'un 23 27' kuzey ve gneyinden getii varsaylan
iki enlemden her biri. Bu iki enlem arasndaki blgeye tropikal kuak denir.
Bu enlemlerden yeryznn kuzey yarsnda olanna Yenge Dnencesi, gney yarsndakine de
Olak Dnencesi ad verilir. 21 Haziranda gne nlar Yenge Dnencesine dik gelir. Bu gn,
yeryznn kuzey yarsnda yazn, gney yarsnda da kn balangc olarak saylr. Bugnden
sonra yeryznn kuzeyinde gnler ksalmaya, gneyinde ise uzamaya balar ve buna Yaz
Gndnm ad verilir. Benzeri biimde, gne nlarnn Olak Dnencesine dik geldii 21
Aralk, kuzey yarkrede kn, gney yarkrede de yazn balangcdr. Dnenceler Tropikal
kuan kuzey ve gney snrlarn olutururlar.
Gne nlarnn dnencelere dik gelmesine ise Solstis (solstice) (21 Haziran, 21 Aralk) denir.

Deklinasyon As (declination), : Deklinasyon as; gne nlar ve dnya arasnda ki asal

ilikiler bakmndan en nemli olandr. Gne nlarnn aylar ve mevsimlere gre dnyaya geli
as olup ayrca dier bir tanmlamayla da gne nlarnn ekvator dzlemi ile yapt adr.
Deklinasyon asnn dier ad sapma asdr!. Deklinasyon as dnyann kendi ekseni ve
yrnge dzlemi ile yapt 23,45 derecelik adan kaynaklanr. (Eer dnya dnme ekseninde eik
olmasayd deklinasyon as daima sfr olurdu.)

Deklinasyon as; -23,45 23,45 alar arasnda yer alr bu alarn arasnda yer almasnn
sebebi ise dnyann etrafnda dnd kutupsal eksen, uzayda kendi yrnge dzlemine 66,55lik
bir ayla sabitlenmesindendir. (90-66,55 = 23,45) Daha detayl aklamak gerekirse; yrnge
dzlemi ile dnyann ekvator dzlemi arasnda ki bu a yaz ortasnda (21 haziran) en yksek
(23,45), k ortasnda (21 aralk) ise en dk (-23,45) asal deerdedir. Ekinoks noktalarnda ise
(21 mart ilkbahar ekinoksu, 22 Eyll sonbahar ekinoksu) deklinasyon as sfr olur!
Deklinasyon asnn yaklak deeri Cooper (1969) denkleminden hesaplayabiliriz;
= 23,45 x sin[(360/365)x(284+n)]

veya

= -23,45 x cos{0,986 x (n+10,5)}

denklemlerde yer alan n = bir Ocaktan itibaren gn saysdr.

Aylar

n Hesab
Mays

i + 120 Eyll

i + 243

i + 31

Haziran

i + 151 Ekim

i + 273

Mart

i + 59

Temmuz

i + 181 Kasm

i + 304

Nisan

i + 90

Austos

i + 212 Aralk

i + 334

Ocak

ubat

n deerini hesaplamak iin yapmanz gereken belirlediiniz ayn deerini tablo da aya denk gelen
i deerinin yerine yazmaktr. rnein; 22 Temmuz da ki n deeri = 22+181dir.
rnek: 24 ubat iin deklinasyon as;

= -23,45 x cos{0,986 x (Gn+10,5)},

Gn says: 24+31= 55,
= -23,45 x cos{0,986 x (55+10,5),
= -10dur.

Saat as (hour angle) : Gne nlarnn bulunduu boylam (gne boylam denilebilir) ile gz
nne alnan yerin boylam arasndaki adr. Saat as, gne boylamnn gz nne alnan yerin
boylam ile kesitii gne lesinden itibaren nce ise (-), sonra ise (+) olarak alnr. Gne
lesinde, gne saati (GS)12dir. Gne le vakti ile ilgili zaman arasndaki saat fark, 15 sabit
says ile arplarak gne saat as bulunur. Bu sabit say, dnyann gne etrafnda bir defa
dn srasnda kat ettii 360 lik ann 24e blnmesi ile elde edilmitir. Baka bir ifade ile bu
katsay, dnyann gne evresinde 1 saatte yapt adr. Bir saat 15 boylama eittir. Gne alar
gne lesine gre simetriktir.

Forml olarak ifade edersek; (Gne saat as hesaplanmasnda yerel saat kullanlmaldr.)
= 15 x (GS-12)
15 sabit says her 15 saat as zaman olarak 1 saate tekabl eder dier bir tanmlamayla dnyann
gne evresinde bir defa dn srasnda kat ettii 360lik ann 24 saate blnmesiyle elde
edilir yani 4 dakika da 1 olarak tanmlanabilir. Saat alar gne lesine gre simetriktir. Saat
14:00 (30) ile saat 10:00da (-30) saat alar eittir.
Gnein bat derecesi (GB) zaman aadaki eitlikten hesaplanabilir;
GB = Cos-1 [-tan() tan()]
Gnein bat, yukardaki eitlikten derece olarak belirlenir. Belirlenen derece deeri 15e
blnerek gne batnn, yerel le zamanndan ka saat sonra olduu bulunur. Gne dou
zamann bulmak iin bulunan say, 12ye gre saat ibresinin tersi ynnde alnr. Gne le vakti
ile gnein douu ve bat arasndaki sre ayndr. Srenin aritmetik toplam gnn toplam
uzunluunu verir. Gne nm hesaplamalar, gne zamanna gre yaplr. Gne azimut asnn
0 olduu, baka bir deyile, gne ykseklik asnn en yksek olduu zamann, saat 12 olarak
alnd saat sistemine gne saati (yerel saat) denir. Bir lkenin kulland standart saat zaman ile
gne saati birbirinden farkldr. Standart saatin, gne saatine dntrlmesi iin standart boylam
ile bulunulan blgenin yerel boylam arasndaki boylam fark ve gnlere gre deien zaman
dzeltme faktr dikkate alnr. Boylam Greenwichin dousundaki lkeler iin (-), batsndaki
lkeler iin (+) deer alr. Aadaki denklikle bulunabilir;

YS = GOZ + [ E-4 (Boylam)] / 60

GOZ = Greenwich ortalama zaman (Greenwichdeki yerel saat - 0 boylam)
GOZ = [SSA-3] (Trkiye iin)

SSA: Standart saat

YS: Yerel saat (gne saati-mahalli saat)

E: Dnyann yrngesindeki dzensizlik iin alnan dzeltme faktr

(E) Dzeltme Faktr Saylar Tablosu
GN
Aylar
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk

15

-3,27 -6,43 -9,20

-13,57 -14,23 -14,25
-12,60 -11,07 -9,23
-4,18 -2,12 -0,25
2,83
3,52
3,73
2,42
1,25 -0,15
-3,55 -4,80 -5,75
-6,28 -5,67 -4,58
-0,25
2,05
4,48
10,03 12,18 13,98
16,33 16,27 15,48
11,23
8,43
5,22

22
-11,45
-12,68
-7,20
1,32
3,50
-1,17
-6,32
-3,07
6,97
15,33
14,03
1,78

Zaman dzeltme faktrn hesaplamak iin;

E = 229,2 [0.000075 + 0.00186 cos (B) + 0.03207 sin (B) - 0.00146 cos (2B) - 0.04089 sin (2B)]
B = (360/365)(n-1)

n = Gn says

rnek: 28 Eyllde Ankara iin (yaklak 40 enlem, 33 boylam) gnein douu yerel saatle 6:09
olarak hesaplanmtr. Gne standart zamana gre kata doar?
GOZ = [SSA-3]
YS = GOZ + [ E-4 (Boylam)] / 60
E dzeltme faktr izelgeden interpolasyonla 9,10 olarak bulunur.
YS = [SSA-3] + [ 9,10-4 (-33)] / 60
Yerel saat 6:09 olarak verilmiti. Bu deer kesirli yazlrsa 6:15 olur.
6,15 = SSA-3 + 2,35 buradan

SSA = 6,15+3-2,35 = 6,79 bulunur.

28 Eyllde, Ankarada gnein douu yerel saatle 6:09, standart saatle 6:48dedir.
10

Zenit as (solar zenith angle) : Zenit as, dorudan gne nm ile yatay dzlemin diki
arasndaki adr. -Psi simgesi ile gsterilir. Zenit as, dier bir deyile gne nlarnn yatay
dzleme geli asdr.

Zenit as, gnein douu ve gnein bat srasnda 90 iken, gne nlarnn dik geldii
durumda sfrdr.
Zenit as dier alara bal olarak hesaplanabilir;
Cos() = sin() sin() + cos() cos()
= Zenit as
= Enlem as

= Deklinasyon as
= Saat as

= 90-
: Gne ykseklik as

11

Ykseklik as (solar elevation angle) : Gne ykseklik as, direkt gne n ile yatay
dzlem arasndaki adr. simgesi ile gsterilir.

Gne ykseklik as, zenit asn 90 ye tamamlar.

= 90
= Gne ykseklik as

= Zenit as

Gne ykseklik as, en yksek deerini her mevsimde le vaktinde alr, gnein douu ve
gnein bat srasnda gne ykseklik as sfrdr. Gne ykseklii 21 Aralkta 26,5 ile en
kk, 21 Haziranda 73,5 ile en byk deerini almaktadr. Gne ykseklik as hesaplanmas
ise aadaki denklem ile yaplr;
= sin-1 [cos() cos() cos() + sin() sin()]
= Ykseklik as

= Deklinasyon as

= Enlem as

12

= Saat as

Azimut as:
Azimut asn, gne azimut as ve yzey azimut as olmak zere iki balk altnda
inceleyeceiz.
Gne Azimut As s:
Gne azimut as, gne-dnya dorultusunun yatay dzlemdeki izdmnn, kuzey-gney
dorultusu ile yapm olduu adr. Kuzey-gney dorultusu ile dorudan gne nm arasndaki
adr. Ayrca gne azimut as, kuzeye gre saat dn ynnde sapmasn belirtir. Gneyden
douya doru (-), batya doru (+) olarak kabul edilir. Saat 12:00da s = 180 olur. Gelen dorudan
nm ile yzeyin diki arasndaki a, yzey-gne azimut as ( ) olarak adlandrlr.

Gne azimut as, herhangi bir blgede ve zamanda, gnee doru varsaylan dorunun, yatay
dzlemdeki izdm ile gney dorultusu arasndaki adr. Azimut as, gn uzunluunun 12
saatten fazla olmas durumunda, gnn baz saatlerinde 90den fazla olur. Gneye doru azimut
as aadaki gibi belirlenir.
Sin = - Cos Sin / Sin
veya
= Sin-1 [Cos () Sin () / Cos ()]

13

rnek: 37 kuzey enlemindeki bir blgede (Mula-Antalya-Adana-Gaziantep) leden sonra yerel

saat 15:00de, 20 ubatta gne ykseklik () ve azimut asn (), gnein dou ve bat
saatlerini bulunuz.
ubatn 20si iin gn says GN = 31+20 = 51dir.
Deklinasyon as:

Saat as:

= -23,45 x Cos{0,986 x (Gn+10,5)}

= -23,45 x Cos{0,986 x (51+10,5)}

= -11,5

= 15 x (GS-12)
= 15 x (15-12)

= 45

Gne ykseklik as:

= sin-1 [cos() cos() cos() + sin() sin()]

= sin-1 [cos(-11,5) cos(37) cos(45) + sin(-11,5) sin(37)]
= 25,7

Azimut as:

= Sin-1 [Cos () Sin () / Cos ()]

= Sin-1 [Cos (-11,5) Sin (45) / Cos (25,7)]

= 50,3

Azimut asnn deeri 50,3 gney bat ynndedir.

Gne bat derecesi:

GB = Cos-1 [-tan() tan()]

GB = Cos-1 [-tan(-11,5) tan(37)]

GB = 81,2

Bu ann 15e blmnden gnein bat saati bulunur.

Gne bat saati

GBS = GB/15

GBS = 81,2/15 = 5,4

Gnein bat gne le zamanndan 5,4 saat sonra yani saat 5:24dedir. Bu hesaplamalardan
sonra 20 ubatda gn uzunluunun 10 saat 48 dakika olduu bulunmu olur.
Analitik olarak bulunan yukardaki deerler grafik olarak ta bulunabilir. Bunun iin aadaki
grafikten 20 ubat iin deklinasyon as bulunduktan sonra (-11,5) enlem derecesinde uzatlan
doru, bulunan deklinasyon as deeri ile birletirilerek uzatlr. Gn bat 5:24 ve gn uzunluu
10 saat 48 dakika olarak okunur.

14

Yzey azimut as:

Yzeyin dikinin yatay dzlemdeki izdm ile gney dorultusundaki adr. Yzey azimut as
gneyde sfr, douya doru negatif (-), batya doru pozitif (+) dir.
-180 180
Gne geli as :
Yzeye gelen direkt gne nm ile yzeyin diki arasndaki adr. veya sembol ile gsterilir.

Yzey gne nlarna dik ise, geli as sfr ( = 0), paralel ise 90 dir ( =90). Geli as,
gne enerjisi sistemlerinin tasarmnda kullanlr. Geli aadaki denklem ile hesaplanabilir;
Cos() = [sin() sin() cos() - sin() cos() sin() cos() + cos() cos() cos() cos() + cos()
sin() sin() cos() cos() + cos() sin() sin() sin()]
veya
Geli as: = Cos-1 [Cos() Cos(-) Cos() + Sin() Sin (-)]
= Dikkate alnan yzeyin yatay dzlemle yapt eim as
= Deklinasyon as
= Azimut as
= Saat as
= Enlem as

Eim as (slope): Kollektrlerin yatay dzlemle yapt adr (tilt angle). 0 180

15

Kollektr dizileri aras braklmas gereken mesafe:

Birbirini takip eden kolektr dizileri arasndaki (GM) genilik mesafesi yaklak olarak kolektr
eim dorultusu lsnn (Lk) kat olur. Bu kural 40 kuzey enleminde ve kolektr eim
asnn enlem derecesinden 15 fazla alnd k uygulamalar iindir.

Kollektrler arasndaki mesafe ls ekilden grld gibi;

GM = g1 + g2
g1 = Lk x Cos (EA)
g2 = h / tan (GY)
h = Lk x Sin (EA)

GM = Lk x Cos (EA) + Lk x Sin (EA) / tan (GY)

g2 = Lk x Sin (EA) / tan (GY)

GM = Lk [ Sin (EA) / tan (GY) + Cos (EA) ]

Formlde;
GM:
Lk:
EA:
GY:

Kollektr dizileri arasnda braklmas gereken mesafe

Kollektr eim dorultusu ls
Kollektrlerin yatay dzlemle yaptklar a (eim as)
Dizi halindeki kollektrlerin gnei direkt grmeye baladklar gne ykseklik as.

rnek: 40 enlemli bir blgede, 22 Aralkta, dizi halindeki kolektrlerin gnde en az 4 saat direkt
gne grebilmeleri iin aralarndaki glgeleme mesafesi ne olmaldr (kolektr eim dorultusu
ls Lk=1,3m)
Kolektrler gne yksekliinin en fazla olduu drt saat olan 10:00 14:00 arasnda gne
grebilmelidir. 22 Aralkta saat 10:00 ve 14:00da gne ykseklik as yaklak 23dir
(deklinasyon asnn yaklak -23 olduu yerde ve saat 10:00daki gne ykseklii). Kollektr
eim asnn 40+15=55 olduu kabul edilirse (k uygulamas) GM mesafesi;
GM = Lk [ Sin (EA) / tan (GY) + Cos (EA) ]
GM = 1,3 [ Sin (55) / tan (23) + Cos (55) ] = 3,25 m bulunur.

16

Atmosfer d gne nm:

Dnya ile gne arasndaki uzakln deiimi atmosfer dndaki nm aksnda %3,5 orannda
bir deiim olmasna sebep olur. Atmosfer dnda yln herhangi bir zamannda gne nmna dik
dzleme btn dalga boylarnda gelen gne nm gne sabiti (Igs ) ile hesap edilen gne gre
dzeltme faktr (f) ile arpmna eittir. Gne sabitinin gnlere gre dzeltme faktr (f), n yl
iindeki gn says (1-365) olmak zere:
Atmosfer dnda, yatay dzlemin birim alanna gelen anlk toplam nm:
It = Igs . f
f = 1 + 0,33 cos (360 . n/365)
It = Igs [ 1 + 0,033 cos (360. n / 365) ]
It
Igs
n
f

: Atmosfer dna gelen gne nm (W/m2)

: Gne sabiti (1367 W/m2)
: Gn says (1 Ocaktan itibaren yln gn says)
: Dzeltme faktr

Atmosfer dndaki yatay dzlemin birim alanna gelen gnlk gne nm enerjisi miktar
(Io, MJ/m2gn):
Io =

17

rnek: stanbulda (:4045), 15 Aralk iin atmosfer dnda yatay dzleme bir gn boyunca
gelen gne nmnn hesaplaynz.
Deklinasyon as:

= -23,45 x Cos{0,986 x (Gn+10,5)}

= -23,45 x Cos{0,986 x (349+10,5)}
= -23,33

Gne bat derecesi:

GB = Cos-1 [-tan() tan()]

GB = Cos-1 [-tan(-23,33) tan(40,45)]

GB = 68,4 olur.

Yukarda hesaplanan deerler, atmosfer dnda yatay dzleme bir gn boyunca gelen gne nm
denkleminde yerlerine konduunda:
Io =

Io = 13303 kJ/m2 gn olarak hesaplanr.

rnek: stanbulda (:4045), 15 Aralk iin (n:349), saat 10:00 ile 11:00 saatleri arasnda
atmosfer dnda yatay dzleme gelen gne nmn hesaplaynz.
Atmosfer dnda yatay yzeye belli bir zaman aralnda gelen gne nm aadaki eitlikle
tanmlanr. Burada 1 ve 2 tanmlanan zaman aralndaki saat alardr (2 > 1).
2 = 15(10-12) = -30

1 = 15(11-12) = -15

= -23,33

= 4045

Io =

Io = 1963,5 kJ/m2 h

18

Yeryzne Ulaan Gne Inm

Atmosferdeki Azalma: gne nlar atmosferden geerek yeryzne ular. Bu nedenle,
yeryzne ulaan nmn miktar, kalite ve dorultusu, atmosferdeki yayma ve sourma
zelliklerine bal olarak belirlenir. Yaylma iki ekilde gerekleir.
1. Rayleigh yaylm: Atmosferdeki herhangi bir gaz moleklne arpan foton btn
dorultularda eit olarak yaylr. Bu ilem Rayleigh yaylm olarak bilinir. Rayleigh,
molekler yaylma etkinliinin, dalga boyunun 4. kuvvetiyle ters orantl olduunu teorik
olarak belirlemitir. Mavi n (=400 nm) yaylmas, krmz n (=700 nm)
yaylmasndan daha fazladr. Rayleigh yaylm, nm yayan cismin apnn (d), nm
dalga boyundan () ok kk olduu sistemlerle snrldr. Bu koul, aerosol olarak
adlandrlan atmosferdeki toz ve polen gibi paracklar iin geerli deildir. Aerosol
genellikle ok farkl byklkteki paracklardan olutuundan, yaylma, dalga boyuna ok
bal deildir.
2. Ozon, su buhar, karbondioksit ve oksijen tarafndan sourulma: Ozon zellikle UV
spektrumu, su buhar da IR dalga boylar iin nemlidir. Yaylma ileminde, nmn
dorultusunun deimesinin tersine, sourma ileminde gne nlarndan enerji kazanlr.
Bylece atmosfer snr. Spektrumun grnr blgesinde, atmosferdeki gazlar tarafndan
gerekletirilen sourma ilemi, gne nmnn spektral dalmn belirleyen yayma
ileminden daha az nemlidir. Atmosferde su buharnn bulunmas, IR nma kyasla VIS
nm miktarn artrr. Su damlacklar veya buz kristalleri ieren bulutlar, nmn ne
veya arkaya doru yaylmasna neden olur.
Gneten kan nlar havakreyi geerken belli sourmalara urarlar. Bu sourmalar, hava kreyi
oluturan gazlardan ve toz paracklarndan kaynaklanr. Yeryznden yaklak 25 km ykseklikte,
gne nmlarnn mor tesi ksmn kesen bir blge bulunur. Bu blgeye ozon katman denir. Bu
katmanda, dalga boylar 0,32 mden kk olan mor st nlar sourulur. nk mor tesi
nm, enerji deeri yksek nmdr.
Bunun dnda, grnr blge ve krmz alt blgelerdeki nlar, havadaki gaz moleklleri ve toz
paracklaryla etkileme sonucunda salrlar. Bu salma her yndedir. Bu ynyle, gelen gne
enerjisinin bir ksm yeryzne ulamadan uzaya geri gider. Mavi renge karlk gelen dalga
boylar, krmz renge karlk gelenlere kyasla daha ok salrlar. Yeryznden bakldnda,
gkyznn mavi renkte olmasnn nedeni budur.
Su damlacklar da nlar salmaya uratmada etkilidir. Youn bulutlar, gelen nlarn %80ini
geri saarak bu nmlarn yeryzne ulamalarn nlerler. Dnyann ortalama bulut rtsnn
%50 dolaynda olduu dnlrse, gne enerjisinde nemli bir kaybn bu ekilde ortaya kt
grlr.

19

Yeryzne gelen toplam nm: Gne nmnn atmosfer ile etkileiminden dolay yeryzne
gelen toplam gne nm iddeti, hava kre dna gelen iddetin yarsndan biraz fazladr.
Yeryzne ulaan toplam gne nm, dorudan ve yaygn olarak iki blmden oluur. Yaygn
nm, atmosferdeki bulutlar ve tozlar tarafndan salmaya uratlm nmdr. Dorudan nm
ise bu tr etkilere uramam nlardan oluur. Atmosferdeki azalmann bir sonucu olarak,
yeryzne ulaan toplam gne nm, dorultu asndan iki farkl zellie sahiptir:
1. Dorudan nm (beam radiation)
2. Yaygn nm (diffuse radiation)
Eik bir yzeye gelen toplam nm ise bileenden oluur:
1. Dorudan nm
2. Yaygn nm
3. Yansyan nm
Eik yzeye gelen yaygn nm:

Iey = Iy

Eik yzeye gelen yansyan nm: Iya = It.

Eik yzeye gelen toplam nm:

Iet = Rd (It-Iy) + Iy

Rd deeri, dorudan gne nm eim faktrdr.

Rd =
Iey
Ied
Iet
Iy
It
s

=
: eik yzeye gelen yaygn nm (W/m2)
: eik yzeye gelen dorudan nm (W/m2)
: eik yzeye gelen toplam nm (W/m2)
: aylk ortalama yaygn nm (W/m2)
: toplam nm (W/m2)
: eim as
: yerin yanstma katsaysdr.

20

Eik Yzeye Gelen Gne Radyasyonunun Hesaplanmas: Meteoroloji istasyonlarnn toplam

radyasyon lm deerleri yln her ay iin ortalama olarak hazrlanmaktadr. Trkiye iin yatay
dzleme gelen toplam radyasyon deerleri (kcal/m2 gn) ekteki izelgede verilmitir. izelgedeki
ilk satrlar yeryz, ikinci satrlar atmosfer ncesi deerlerdir. izelgede herhangi bir spesifik blge
deerleri bulunmayabilir. Bu durumda, en yakn baka bir yerin deerinden faydalanlr. Eik
yzeye gelen gne radyasyonunun hesaplanmasnda, yatay dzleme gelen, metroloji
istasyonlarnn kaydettii lmlerden faydalanlr. Yatay dzlemle belirli bir a yapan
kollektrler, yatay dzleme gre daha ok direkt gne radyasyonu alr. Her ynden geldii iin
yaygn radyasyonun alnmasnda ynlendirme nemli deildir. Direkt radyasyonu gne nlar
oluturduundan kollektrn pozisyonu, bu nlar alabilmesi iin nemlidir. Gne enerjili
stmada kollektrlerin yatay dzlemle yapt a, blgenin enlem derecesinden 15 eksik alnrsa
yaz uygulamasnda, 15 fazla alnrsa k uygulamasnda maksimum verim elde edilir. Yl boyunca
niform enerji talebinin karlanabilmesi iin kollektr eim as enlem derecesine eit alnmaldr.
Eik yzeye gelen gne radyasyonunun hesaplanabilmesi iin aadaki bilgiler gereklidir.
1.
2.
3.
4.
5.

Blgenin enlem derecesi

Kollektr eim as
Aylk atmosfer ncesi ortalama radyasyon deerleri (izelgede ikinci satrda)
Aylk yeryz ortalama radyasyon deerleri (izelgede birinci satrda)
Direkt, yaygn (difz) ve yanstlm radyasyon a faktrleri

Hesap admlar:
1. Adm: Gnelenme verilerinin bulunmas (ekteki izelgeden).
2. Adm: Bulanklk faktrnn tespitidir. Bulanklk faktr yeryz radyasyon deerlerinin
(YYRA) atmosfer ncesi radyasyon (ARA) deerlerine orandr. Fiziksel olarak ortalama
atmosferik radyasyon geirgenliidir.
3. Adm: Toplam radyasyonun direkt ve difz miktarlarnn hesaplanmasdr. Bu admda toplam
yeryz radyasyon deerleri (YYRA), direkt (DR) ve difz (DF) ksmlarna ayrlr.
DF = (1 1,097 x BUF) x YYRA
Difz radyasyon miktar hesaplandktan sonra aadaki eitlikten direkt radyasyon miktar
bulunur. Bu ilem gerektiinde her ay iin ayr ayr yaplmaldr.
DR = YYRA DF
4. Adm: A faktrlerinin tespitidir. A faktr al bir yzey zerine gelen radyasyonun, yatay
dzeleme gelen radyasyona orandr. 3. admdan sonra radyasyon deerlerinin yatay dzleme
gelenleri biliniyor demektir. A faktrleri ile yatay dzleme den radyasyon miktarlarnn
arpmndan sonra al yzeye gelen radyasyon bulunur. A faktrleri ekteki izelgede
verilmitir. Direkt radyasyon a faktr (DRAF), enlem derecesine ve eik dzlemin asna
baldr. Difz (DFAF) ve yanstlm a faktrleri (YAF), 0-90 arasnda deien eik
yzeyin asna baldr.
5. Adm: Toplam radyasyon miktarlarnn hesaplanmasdr. Toplam radyasyon direkt, difz ve
yanstlm radyasyon miktarlarnn eik yzey zerindeki toplamdr. Her biri a faktr ile
arplarak bulunur. Yatay dzleme gelen direkt ve difz radyasyon deerleri ayn zamanda
yanstlrlar. Kollektrlerin evresindeki eitli materyaller, zerine gelen radyasyonun bir
ksmn kollektr zerine yanstrlar. Yanstclk yzdeleri ekteki izelgede verilmitir.
21

Kollektrler zerine den toplam radyasyon miktar aadaki ekilde hesaplanr:

TRA = DR x DRAF + DF x DFAF + YYRA x YAO x YAF kcal/m2gn
TRA
DR
DRAF
DF
DFAF
YYRA
YAO
YAF

: Kollektr zerine gelen toplam radyasyon miktar (kcal/m2gn)

: Direkt radyasyon miktar (kcal/m2gn)
: Direkt radyasyon a faktr
: Difz radyasyon miktar (kcal/m2gn)
: Difz radyasyon a faktr
: Yeryz radyasyonu (kcal/m2gn) (izelgeden)
: Yanstma oran (izelgeden)
: Yanstlm a faktr (izelgeden)

rnek: Ankarada ubat aynda, 55 eim as olan (enlem+15) bir gne kollektrnn 1 m 2sine
ne kadar gne radyasyonu gelir? evrenin yanstcl 0,70 olan taze olmayan kar ile kapldr.
Problemin zmnde 5 temel adm izlenecektir.
1. Gnelenme verileri: Ankara iin ubat ay ortalama radyasyon deeri 2007, atmosfer
ncesi radyasyon deeri 4923 kcal/m2gn olarak izelgeden okunur.
YYRA: 2007 kcal/m2gn,

ARA: 4923 kcal/m2gn

2. Bulanklk faktr: BUF = YYRA/ARA = 2007/4923 = 0,407

3. Difz ve direkt radyasyon miktarlar:
DF = (1 1,097 x BUF) x YYRA = (1 1,097 x 0,407) x 2007 = 1111 kcal/m2gn
DR = YYRA DF = 2007 1111 = 896 kcal/m2gn
4. Direkt radyasyon a faktr (DRAF)
DRAF = 1,87 (izelgeden, kollektr eim as = enlem derecesi + 15 = 55, Ankarann
enlem derecesi 40dir.)
Difz ve yanstlm a faktrleri:

DFAF: 0,785

YAF: 0,215 dir.

5. 55 eimli kollektr zerine den toplam radyasyon miktar:

TRA = DR x DRAF + DF x DFAF + YYRA x YAO x YAF kcal/m2gn
TRA = 896 x 1,87 + 1111 x 0,785 + 2007 x 0,7 x 0,215 = 2849 kcal/m2gn bulunur.
Ankarada, ubat aynda, 55 eimli kollektr yzeyine gelen toplam radyasyon miktar 2849
kcal/m2gndr.

22

23

24

25

26

Dorudan nm (beam radiation): yeryzndeki herhangi bir yzeye dik olarak ve yn

deitirmeden, dolaysz olarak gelen nmdr. Dorudan nm vektrel bir byklktr. Bulutsuz
bir gnde yeryzne ulaan toplam nmn %75-80i dorudan nmdr. Yeryzndeki dorudan
nm, gne sabitinin %75inden daha fazladr ve yaklak olarak 1030 W/m2 dzeyindedir.
Molekler yaylma ve sourulma nedeniyle, gne sabiti deerinde en az %25 orannda bir kayp
gerekleir.
Dorudan nm aadaki eitlik ile belirlenir:
Id = Ib / Cos
Id : dorudan nm
Ib : dorudan nmn yzeye dik gelen bileeni
: n ile yzeyin dikeyi arasndaki geli asdr.
Yaygn nm (diffuse radiation): Yaygn nm, atmosferden geerken; yutma ve yanstma
nedeniyle yn deitirmi bir ekilde, dolayl olarak ve her ynde gelen nmdr. Yaygn nm,
atmosferdeki havada bulunan partikller, su buhar ve mikroskobik kat cisimlere arparak, dank
bir ekilde gelen gne nlarndan oluur. Yaygn nm vektrel bir byklk deildir. Bulutlu
bir gnde gneten gelen toplam nmn tamam yaygn nm eklindedir. Yaygn nm
aadaki eitlik ile belirlenebilir:
Iy = Id x c x Fs
Iy : Yaygn nm
c : Gkyz yayma katsays
Fs : Yzeyle gkyz arasndaki a katsaysdr.
Hava Yutma Says (air mass): Gne nn gemek zorunda kald atmosfer tabakasnn
kalnln ifade etmede hava yutma says-air mass terimi kullanlr. Hava yutma says, gne
nn yeryzne gelirken gemek zorunda olduu atmosfer kalnln aklar. Gne atmosfer
tabakasna dik olduunda, deniz seviyesine gelen n getii atmosfer kalnlnn yutma says 1
olarak alnr. Deniz seviyesinde, gne nn gemek zorunda olduu atmosfer kalnl yatayla
30 a yaptnda, hava yutma says 2dir.
Hava yutma says HYS = 1/Sin veya 1/cos
Gne nlarnn yatayla yapt a , dikeyle yapt a dr.

27

Inm sourma, yanstma ve geirme: bir yzey zerine gelen nmn; bir ksm yzey
tarafndan sorulur, bir ksm yzeyden yansr ve bir ksm da yzeyden geer. Yzey zerine gelen
toplam nm miktarna karlk; yzey tarafndan;
-

Sourulan nm miktar, sourganlk (),

Yanstlan nm miktar, yanstganlk () ve
Geirilen nm miktar, geirgenlik () olarak tanmlanr.

Enerjinin korunumu yasas gereince:

++=1

Kat ve svlar iin : + = 1

Gazlar iin : + = 1

Bir cismin yzeyinde gerekleen yansmann doas, cismin elektriksel zelliklerine ve yzeyin
yapsna baldr. Ayna gibi yanstma zellii gsteren yzeyler iin, normal ile as yaparak
gelen n demeti, ayn ada (-) yanstlr. Dier taraftan, uygun zellikteki yaygn bir yansta
tarafndan yaylan nm, Lambert Kosins Yasasna gre btn dorultularda datlr. Dier bir
deyile yaylan nm iddeti, yanstma asndan bamszdr. Fakat belirli bir alandan yanstlan
nm cos ile orantldr. 60-70den daha kk olduunda, doal yzeylerin ou, yaygn bir
yansta gibi ilev grr. 90ye yaklatnda; ak su, mumlu yaprak veya dier dz
yzeylerden oluan yansma artar.
Inm yasalarnn incelenmesinde, belirli ve yaln sourma zellikleri olan cisimler ele alnr.
Inm; sourma, yanstma ve geirme zelliklerine bal olarak temel cisim tanmlanr:
1. Siyah cisim: Isl nm sourma ( = 1) ve yayma ( = 1) zellii ideal olan, fakat geirme
ve yanstma zellii olmayan ( = = 0) cisimlere denir.
2. Beyaz cisim: Isl nm hi sourmadan ( = 0), tamamen yanstan ( = 1) cisimlere denir.
3. Gri cisim: Isl nmn sadece bir blmn souran ve bir blmn de yanstan cisimlere
denir.

28

Inm Yasalar:
Kirchhoff Yasas: Gstav Kirchhoff 1860 ylnda, ayn scaklkta sl nm yayan deiik
cisimlerin, bu nma bal olarak ayrt edilemeyeceini Termodinamiin II. yasasnn bir sonucu
olarak saptamtr. Kirchhoff yasas, saydam olmayan herhangi bir yzeyin, yayma ve sourma
zellikleri arasndaki ilikiyi belirtir. Belirli bir dalga boyundaki nm iin monokromatik sourma
monokromatik yaymaya eittir. Bir cismin yayma gcnn, ayn scaklktaki siyah cismin yayma
gcne oran, cismin sourganlna eit olup, bu orana yayclk () denir. Kirchhoff yasas,
aadaki gibi tanmlanr (Grdmz her rengin bir dalga boyu vardr. Tek bir dalga boyuna
sahip ise bu a, tek anlamna gelen monokromatik k denir):

Kirchhoff yasas, monokromatik bir nm iin olduu kadar, her dalga boyundaki toplam nm
iin de geerlidir. Bununla birlikte uygulamada toplam nmn tutulduu varsaylr.
Lambert Kosins Yasas: Yzey scakl tekdze olan, etkin bir nm kayna tarafndan
yaylan nmn dalmn tanmlar. Johann Heinrich Lambert tarafndan belirlenen bu yasaya
gre, etkin bir nm kayna tarafndan, normal ile as yapacak ekilde nm yayldnda,
birim yzey tarafndan, birim kat a bana yaylan nm iddeti, cos ile orantldr.
Siyah cismin nm iddeti, Lambert Kosins yasasna gre aadaki gibi tanmlanr:
I = Ibn x cos
Ibn: yzey elemanna dik dorultudaki nm iddeti
: Ibn nm ile dik dorultudaki adr.
Planck Yasas: siyah cisim spektrumunun belirlenmesine ilikin 1889 ylnda Max Planck
tarafndan gelitirilen teori, modern fizikiler tarafndan kuantum kuramnn gelitirilmesini
salamtr. Planck, spektrumun klasik mekanizmalarla tanmlanamayacan belirtmitir. Planck;
yazd Normal Spektrumun Enerji Dalm Yasas adl makale ile yaylan enerjinin, nmn
dalga boyu ile deiimini tam olarak aklamtr. Planck; stlan cisimden yaylan enerjinin srekli
olmayp, kesikli deerler alabileceini ileri srmtr. Enerjinin kuanta ad verilen ayr paketler
eklinde yayldn savunmutur. Tek bir kuantumun enerjisi, nmn frekansyla orantldr.
Eq = h x v

Eq : Tek bir kuantumun enerjisi (J)

h: Planck sabiti (6,63x10-34 Js)

Dalga boyuna bal olarak siyah bir cismin, normal dorultudaki monokromatik s nm iin
Planck yasas aadaki gibi yazlr.
Ibn = 2 c1 / 5 (ec2/T - 1)
T: Mutlak scaklk (K)

c1: 3,743x108 W m4/m2

29

c2: 1,438x104 W mK

Btn dalga boylarnda yaylan toplam nm enerjisi miktar, Planck eitliinin integrasyonu ile
belirlenebilir.
Planck yasas, herhangi bir yzey scaklnda yaylan nm enerjisinin, farkl dalga boylarnda
yaylan dalgalardan olutuunu belirtir. Dk scaklklarda yaylan nm enerjisi, uzun boylu
dalgalardan oluur. Yaklak oda scakl olan 300 K scaklkta, yaylan nm enerjisinin tamam,
yaklak 2,5 25 m dalga boyu aralndaki kzltesi blgede yer alr. Bu blgede en fazla
yaylma, yaklak 10 m dalga boyunda gerekleir.
Plancka gre, maddenin nm enerjisi yaymas ve sourmas, dnld gibi srekli olmayp,
kesikli deerlerde alabilir. Bu dnceden hareketle Planck, baz varsaymlara dayanarak siyah
cisim nmnn dalm enerjisini karmtr. Enerji dalm fonksiyonunu aadaki gibi
belirlemitir. Aadaki eitlikte Ev, v ile v+dv frekans aralndaki ok kk frekansa karlk
gelen, sourulan veya yaylan nm enerjisidir.
Ev = (2hv3 / c2) / (ehv/kT 1)
h: Planck sabiti (6,63x10-34 Js)
v: frekans (Hz)
c: k hz
k: Boltzmann sabiti (1,38x10-23 J/K)
T: scaklk (K)
Planckn ileri srd, sl nm yapan bir cismin yayd enerjinin kesikli deerlere sahip olmas,
nmn veya n tanecikli yapya sahip olduunu ortaya koyan deneylerden biri olarak kabul
edilmektedir.
Wien Yasas: Bir cisim tarafndan, herhangi bir scaklkta yaylan nm, geni bir dalga boyu
aralnda yer alr. Bir siyah cisim tarafndan en fazla nm yaylan dalga boyu ile bu siyah cismin
scaklnn arpmnn sabit olduu 1883 ylnda W. Wien tarafndan kantlanmtr.
max T = 2897,6 mK
Bu eitlik daha sonra Wien kayma yasas olarak adlandrlmtr. Bu yasa, nm iddetinin en
yksek deerine karlk gelen bir dalga boyu belirlenebileceini gstermektedir. Wien yasas,
nm enerjisi iddetinin, frekansa gre dalmnn belirlenmesi amacyla gelitirilmitir. Wien, bu
dalmn en yksek deerine karlk gelen dalga boyunun, sadece scakla bal olduunu
saptamtr. Bu yasaya gre en fazla nm enerjisi veren dalga boyu aadaki gibi tanmlanr.
max =

m/K

: dalga boyu (m)

T: mutlak scaklk (K)

Her scakla ait nm enerjisinin en yksek deeri, farkl dalga boylarnda meydana gelir. Scaklk
arttka, nm enerjisinin en yksek deerlerine karlk gelen dalga boyu klr. Wien kayma
yasas, siyah cisim nmnn ksa dalga boylar iin, deneysel verilerle uyumlu olmasna ramen,
dalga boyu bydke bu uyum ortadan kalkar.
30

Stefan-Boltzman Yasas: Bu yasa teorik fizik tarihinin en nemli yaslarndan birisidir. Scak
cisimlerin yzeylerinden kaynaklanan nmn toplam enerji younluu, scakla bal olarak
incelenmi ve scakln drdnc kuvvetiyle doru orantl olduu belirlenmitir. Bu yasaya gre,
siyah cismin birim yzeyinden, birim zamanda yaylan toplam s nm, cismin mutlak
scaklnn drdnc kuvveti ile orantldr.
I = . . T4
: yzeyin yayma deeri
: Stefan-Boltzman sabiti (5,67x10-8 W/m2K4)
T : mutlak scaklk (K)
Bir cismin yayd sl nm enerjisi, cismin scaklnn bir fonksiyonu olarak Stefan-Boltzman
yasas ile hesaplanr. Bu yasaya gre, stlan cismin ortalama yayd nm enerjisi aadaki gibi
belirlenir.
Q = . . A . t . T4
Q : cisim tarafndan yaylan sl nm enerjisi (J)
A : cisim yzey alan (m2)
t : zaman (s)
deeri, cisim yzeyinin nm yayma zelliini belirtir ve yayclk olarak adlandrlr.
Malzemenin yayma zellii, scaklna ve yzey dzgnlne bal olarak deiir. Bu deer 0-1
aralnda deien birimsiz bir byklktr. Yayma deeri 1 olan cisim, siyah cisim olarak
adlandrlr.

31

Cisimler yayma zelliine bal olarak iki grupta toplanabilir:

1. Metal olmayan cisimler: Yayma deeri, yaklak oda scaklnda (sl nm) 0,7-1,0
aralndadr. Beyaz boya ve bitki yapraklar bu grupta yer alr.
2. Metal cisimler: zellikle yzeyi parlatlm metallerin yayma deeri, 0,3-0,05 aralndadr.
Inm ile Is transferi:
Cisimler arasnda deime ve tanma olmakszn, dalga boylar, n dalga boyundan daha yksek
olan elektromanyetik dalgalarla oluan s transferine s nm denir. Is nm; iletim ve
tanmdan farkl olarak, iki deiik scaklk blgesi arasnda gerekleen, temel bir s transferi
mekanizmasdr. Inmla s transferi, atomlarn ve molekllerin enerji dzeylerindeki artma
sonucunda ortaya kan elektromanyetik dalgalar ile snn tanmasyla gerekleir. Is nm ile
oluan s transferinin, iletim ve tanmla oluan s transferinden en nemli fark; s transferi olan
cisimler arasnda srekli bir scaklk granyenti bulunmasnn zorunlu olmamasdr.
Mutlak sfr noktasnda olmayan her cisimden nm yaylr. Dier bir deyile, cisimler mutlak
scaklklarna bal olarak s nm yayarlar. Bir cisim tarafndan yaylan s nmnn miktar ve
zellikleri iki etmene baldr:
1. Inm yayan cismin yzey zellikleri
2. Inm yayan cismin mutlak scakl
Dk scaklklarda daha az nm enerjisi yaylmasna karn, yksek scaklklarda, nmla daha
fazla enerji yaylr.
Dk scaklklarda daha az nm enerjisi yaylmasna karn, yksek scaklklarda, nmla daha
fazla enerji yaylr. Ayn dalga boyunda yayma ve sourma deeri 1 olan, nm yayan iki cisim
alalm. T1 scaklndaki yzeyden T2 scaklndaki yzeye nmla geen net enerji miktar
(
), yaylan ve sourulan nm fark byklnde olacaktr.
(

)=(

Yayma deerinin 1e eit olmamas durumunda, yzeyler arasnda karlkl yansmlar oluur.
Bylelikle;
(

)=

Yzeyler arasndaki etkin yayma deeri (

), yzeylerin bireysel yayma ( ve ) deerlerine ve
geometrisine baldr. Byk paralel yzeyler iin, aada verilen ksmen basit iliki kullanlabilir.

32

Yzeyler tarafndan yaylan sl nm, iddeti btn dorultularda eit olan yaygn nm olarak
kabul edilir. Sonu olarak, farkl scaklktaki iki siyah cisim nm alverii yapacaklardr. Fakat
bu cisimlerden birisi tarafndan yaylan nmn tamam dier cisim tarafndan gerektii gibi
alnamayacaktr.
ki siyah cisim arasnda sl nmla geen s miktar aadaki gibi hesaplanabilir.

A = yzey alan (m2)

F = ekil faktrdr

F faktr; biim, a veya ekil faktr olarak bilinir. Isl nm problemlerinin zmnde, bu
faktrn deerinin belirlenmesi nemlidir. Yaygn nm iin F faktr; birbirini etkileyen
cisimlerin sadece geometrik benzerliine baldr. Birbiri ile nm deiimi yapan iki cisim
durumunda, toplam s transferi aadaki eitlikle belirlenebilir.

33

Trkiyede Gne Enerjisi Potansiyeli

Trkiye gne kua ad verilen ve gne enerjisi bakmndan zengin bir blgede yer almasna
karn, gne enerjisinden yeteri kadar faydalanamamaktadr. Corafi konumu nedeniyle sahip
olduu gne enerjisi potansiyeli yksek olan Trkiye'nin; Ortalama yllk toplam gnelenme
sresi 2.640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), Ortalama toplam nm iddeti 1.311 kWh/m-yl
(gnlk toplam 3,6 kWh/m) olduu tespit edilmitir. Gne Enerjisi potansiyeli 380 milyar
kWh/yl olarak hesaplanmtr.
Gne enerjisi teknolojileri yntem, malzeme ve teknolojik dzey asndan ok eitlilik
gstermekle birlikte iki ana gruba ayrlabilir:

Isl Gne Teknolojileri ve Odaklanm Gne Enerjisi (CSP): Gne enerjisinden s

elde edilen bu sistemlerde, s dorudan kullanlabilecei gibi elektrik retiminde de
kullanlabilir.

Gne Pilleri: Fotovoltaik piller de denen yariletken malzemeler gne n dorudan

elektrie evirirler.

Gne pilleri iin en nemli dezavantaj, halen ticari olan silisyum kristali ve ince film
teknolojisiyle retimlerinin olaanst yksek maliyetler oluturmasdr. Gne pili kullanmnn
maliyetlerin dmesi ve verimliliin artmas ile Trkiye'de gne pili retimine bal olarak
artaca beklenmektedir. Ayrca, Trkiye Gne Enerjisi Potansiyel Atlas ve CSP teknolojisi ile
380 milyar kWh/yl enerji retilebilecei hesaplanmtr.
lkemizde kurulu olan gne kolektr miktar yaklak 12 milyon m ve teknik gne enerjisi
potansiyeli 76 TEP olup, yllk retim hacmi 750.000 m'dir ve bu retimin bir miktar da ihra
edilmektedir. Bu kullanm miktar, kii bana 0,15 m gne kolektr kullanld anlamna
gelmektedir. Gne enerjisinden s enerjisi yllk retimi 420.000 TEP civarndadr. Bu haliyle
lkemiz dnyada kayda deer bir gne kolektr reticisi ve kullancs durumundadr.

34

TEP - Ton Edeer Petrol:

Her bir enerji trnn retim ve tketim miktarlar farkl l birimleri ifade edilir.
Petrol varil, Elektrik kWh, Kmr ton, Doal Gaz m3 farkl olan bu l birimlerinin
kolaylk salamas asndan ton edeer petrol (TEP) kullanlr. Baka bir deile TEP; enerji
retim ve tketim hesaplamalarnda kullanlan ortak bir l birimidir. 1 ton ham petroln edeeri
olarak tanmlanr.
rnek:

1000 kWh elektrik 0.086 TEP

1 ton fueloil 0.96 TEP

Bir i yeri 1 ylda 1.000.000 kWh elektrik enerjisi, 5000 ton fueloil kullanyor ise bu i yerinin
yllk enerji tketimi;
(0.086 x 1.000.0000)/1000 = 86 TEP

5000 x 0.96 = 4800 TEP

Toplam Yllk Enerji Tketimi = 86+4800 = 4886 TEP

BLGE

TOPLAM GNE ENERJS

(kWh/m2-yl)

GNELENME SRES
(Saat / yl)

G.DOU ANADOLU

1460

2993

AKDENZ

1390

2956

DOU ANADOLU

1365

2664

ANADOLU

1314

2628

EGE

1304

2738

MARMARA

1168

2409

KARADENZ

1120

1971

Blgelere gre yllk nm ve gnelenme sreleri

35

GEPA - Trkiye Gne Enerjisi Potansiyeli Atlas 2008 ylnda hazrlanmtr.

1/100.000 Ykseklik modeli
200 m x 200 m skysize
500 m x 500 m grid formatnda kWh/m2 aylk gn ortalamas verileri
1985-2006 yllar 156 DM saatlik lm verisi
Takiben yaplan lmlere gre GEPA verileri gerekten ortalama %10 dk olduu grlmtr.

Trkiye Gne Enerjisi Potansiyel Atlas (GEPA)

Trkiyenin toplam gne enerjisi potansiyelinin aylara gre dalm

36

Avrupa lkeleri Gne Enerjisi Potansiyel Atlas

Manisa ili gne enerjisi potansiyeli (GEPA)

MANSA/45 Global Radyasyon Deerleri (KWh/m2-gn)

MANSA Gnelenme Sreleri (Saat)

37

Meteorolojik Gne lmleri:

Global gne radyasyonu
: Pyranometre, aktinometre, aktinograf
Direkt gne radyasyonu
: Pyrheliometre
Diffuse gne radyasyonu
: Glge bantl pyranometre
Toplam gne radyasyonu ve net radyasyon : Pyrgeometre ve pyranometre
Gnelenme sresi lmleri
: Helyograf /Gnelenme Sresi ler
Gne Radyasyon lm Cihazlar:
Global Gne Radyasyonu lm (Pyranometre): Gneten yatay yzeye 2lik ayla gelen
radyasyon toplamdr. Dalga boyu 300 3000 nmdir. (Ksa dalga radyasyon). Aktinometre,
aktinograf ve Pyranometre ile llr. Direkt ve diffuse radyasyonun toplamdr. Diffuse radyasyon
bileenini ayrmak iin glgeleme band, disk veya top kullanlr.
Pyranometre: Yatay dzleme gelen global (kresel) radyasyon iddetini lmede kullanlr.
Termal radyasyondan voltaj retir (Thermopile-Termoelektrik). Dalga Boyu: 3003000 nmdir.
Sensr gne radyasyonu iddetine gre V seviyesinde voltaj retir. Bu deer Sensr sensivity
deerine blnerek W/m olarak gne radyasyon iddeti elde edilir. Direkt ve diffuse radyasyon
toplamn ler. Diffuse radyasyon bileenini belirlemek iin glgeleme band, disk veya top
kullanlr.

Direkt Gne Radyasyon ler (Pyrheliometre): Yansma ve dalmaya uramadan yere kadar
dik ulaan gne radyasyonudur. Pyrheliometre ile llr. Dalga boyu 3003000 nm.
Pyrheliometrenin gnei srekli dik grmesi gerekir. Gnei dik takip etmesi iin gne izleyici
(sun tracker) kullanlr. Takip as < 5 dorulukla olmaldr, w/m olarak direkt gne radyasyonu
llr. Direkt gne radyasyonun 120 W/mzerinde olduu dakikalar gnelenme sresi olarak
kaydedilir.

38

10 Temmuz 2012 tarihli resmi gazetede, Orman ve Su leri Bakanlnn (Meteoroloji Genel
Mdrl) gne enerjisine dayal lisans bavurular (1 MW st iin) iin zorunlu yaplacak 1
yllk gne lmleri uygulamalarna dair teblie (tebli no: 2012/01) gre gne lm istasyonu
rnek emas ve asgari zellikleri;

39

K KOLEKTRL GESISNN RETT SICAK SUYU RETMEK N BR YILDA

KULLANILMASI GEREKEN ENERJ KAYNAKLARININ MKTARLARI
Yakt Tr

Miktar

Odun (iki yetikin am aac)

2.900 Kg.

Elektrik Enerjisi

1.080 kwh

LPG

720 kg.

Doal gaz

960 kg.

Yerli Soma Kmr

2.200 kg.

thal Linyit

1.585 kg.

thal ta Kmr

1.480 kg.

Fuel-Oil (kalorifer yakt)

765 kg.

GESISnin LK YATIRIM MALYETN GER DEME SRES

(pompal cebri sistem esas alnmtr)
Yakt Kayna Tr

lk Yatrm Geri deme Sresi

Elektrik

12 - 14 ay

12 kg.lk LPG (tp)

15 - 18 ay

Dkme LPG

1,5 - 2 yl

Fuel Oil (kalorifer yakt)

3 - 3,5 yl

thal Kmr

3,5 yl

Doal Gaz (konut)

6 7 yl

Yerli Linyit (Soma)

7 7,5 yl

Doal Gaz (sanayi)

7,5 8 yl
40