Shkruar nga Nexhmije Mehmeti

DIDAKTIKA

Fjala Didaktikos rrjedh nga greqishtja e vjetr q do t thot msoj, jap msim. Didaktika
sht teoria dhe praktika e t msuarit. sht pjes e pedagogjis q merret me prmbajtjen e
synimet e procesit msimor, me metodat dhe me format e organizimit t t msuarit n
shkoll q nnkupton procesin msimor. N ket proces prfshihen msimdhnsit dhe
msim nxnsit s bashku. Prej m shum se 2000 vjet, n koh dhe hapsir, ky proces ka
psuar ndryshime t vazhdueshme, t domosdoshme pr jetn dhe zhvillimin e njeriut. Shum
rryma filozofike, shoqrore dhe fetare, e kan kushtzuar, orientuar apo edhe detyruar
didaktikn t ndjek kontekstin social t nj vendi t caktuar. Gjithsesi, n vite qllimet e
teoris didaktike kan rezistuardhe akoma n ditt e sotme vazhdojn t shfaqen n
dualizm.

Prmirsim i efikasitetit t msimdhnsit apo msuesit, edukatorit, pedagogut n nj an dhe

prmirsim i efikasitetit t msim marrsit apo nxnsit, praktikantit, studentit n ann tjetr.
N teori, por edhe n praktik ekziston nj didaktik e msuesit n terren e mjeshtrit kundrejt
praktikantit q sht e ndryshme nga didaktika e profesorit n klas; muratori mjeshtr apo
mekaniku, msojn nxnsin e tyre n mnyrn sa m t mundshme konkrete, ndrsa
profesori mson studentin me mnyrn e tij, natyrisht jo e barasvlershme nj qind pr qind
me dy t part. N t dy rastet, sht pr tu theksuar se, didaktika sht nj art i konkretizimit,
Thjeshtzimit msimor dhe mbi t gjitha art i marrdhnieve ndr personale.

Didaktika natyrisht nuk do t kishte kuptim pa raportin msues-nxns, gj pr

t ciln po diskutohet n mnyr dinamike kto koht e fundit, kjo edhe pr faktin se n
brendsi t ktij raporti mund t vrehen disa aspekte t rinj, t pa identifikuar,ose m mir t
themi t pa konsideruar m par. N shum rryma bashkkohore t didaktiks po formohet
gjithnj e m shum bindja se procesi i msimdhnies/ t nxnit nuk mund t konsiderohet
m nj proces unik dhe i pavarur, pasi me shpejtsin e t ecurit t teknologjive moderne,
dalin n pah nj sr problematikash q lidhin didaktikn me shum disiplina apo fusha t
tjera.

Vet fakti shum kompleks i t kuptuarit t bots aktuale, impenjimi i krkuar n aktivitetet
tona t prditshme, q duam apo nuk duam, shpien n lindjen e problematikave t reja e
komplekse, krkojn gjetjen e zgjidhjeve po ashtu komplekse n mnyr q ta shndrrojn
m interesant e m t rndsishm problemin e msimdhnies/marrjes.

Rrjedhimisht pr t prmirsuar procesin didaktik me gjetjen e rrugve t reja dhe prodhim

prerse, duhen zhvilluar aktivitete krkimore shkencore, rezultatet e t cilave do t mund t
prballin n mnyr efikase krkesat n rritje t t nxnit t njohurive, pa t cilat nuk do t
bhej i mundur prballimi i nj game t gjer temash aktuale.

N qoft se, pr sa sht edhe teori, didaktika merr ose prfiton nga kontributii t gjitha
shkencave edukative dhe zhvillimit t t gjitha shkencave specifike qndihmojn procesin
msimor, ather pr sa sht edhe praktik, implikon eksperiencn njerzore dhe ndrhyrjen
e praktiks, ose e thn ndryshe, dorn krkuese e vepruese t njeriut. Derisa konsiderohemi
persona, pra qenie njerzore, le t konsiderojm edhe faktin se kemi kapacitete dhe intelekt t
ndryshm dhe aftsi t ndryshme t nxni, kshtu q, del jo produktiv prdorimi i metodave
prher teorike e q transmetohen vite e vite me radh n t njjtn form, dhe q e bn
abstrakt raportin msues/nxns.

Nuk mjafton m q si msues t jesh i qart n shpjegimin e prmbajtjeve msimore, por nga
msuesit krkohet q t konfrontohen vazhdimisht me shtjen e formave t prshtatshme t
msimit. Prmbajtjet msimore duhet t prgatiten n mnyr didaktike dhe nga metodat e
shumta t mundshme, nevojitn t zgjedhn ato t cilat jan m t prsosura pr arritjen e nj
qllimi t caktuar.
Ktu dihet t jemi t vetdijshm se n msim prpos prmbajtjeve, pra t njohurive dhe
shkathtsive profesionale, personale, sociale prcillen gjithnj edhe qndrimet.
Ja pra q vnia n dispozicion t didaktiks msimor e rezultateve t krkimit
shkencor mund t bj at q teorit klasike t didaktiks, t vetme, nuk mund ta bjn dot.

Msimdhnia pr zhvillimin e t menduarit

Nse msojm nxnsit pr t menduar n mnyr kritike, ather kjo duhet t bhet
vazhdimisht n praktikn e msimdhnies. ( Zelina, 1994). Nuk mund t merret si e vrtet se
nxnsit do t vijn tek mendimi kritik n mnyr t natyrshme apo vetm nga q thuhet se ai

sht i rndsishm. Nuk sht, gjithashtu, e mjaftueshme pr ta br mendimin kritik thjesht

pjes t prmbajtjes s programit. Mendimi kritik nuk rrjedh vetm prej msimdhnies, p.sh.
T themi: t shtat hapat pr t menduarin kritik apo udhzime t tjera pr kt proces. Pr
tu br mendimtar kritik frytdhns, nxnsit duhet, gjithsesi, t provojn t mendojn n
mnyr kritike. sht menduar shpesh gabim q mendimi kritik e quajn silnd pr tu
msuar apo ai prmban disa rregulla pr shprehit q duhet t msohen prmendsh dhe t
zbatohen.
Ather lind pyetja far sht mendimi kritik nse nuk sht lnd ?
Mendimi kritik sht nj rezultat, ai sht nj pik n procesin e t menduarit, me an t t
cilit do njeri mendon n mnyr kritike, si nj rrug natyrore e ndrveprimit me idet dhe
informacionin, ai sht nj proces aktiv, q krkohet t zhvillohet me qllim ose ndodh
rastsisht, i cili n mnyr t qndrueshme e bn nxnsin t kontrolloj informacionin, dhe
kshtu ai mund t prballoj nj sfid, t prfshij, t prshtat apo t shprndaj
informacionin. Ai ndodh kur nxnsit bjn pyetje t tilla, si : far do t thot pr mua ky
informacion? , N mnyr mund ti prdor kto njohuri?, Si lidhen kto njohuri me ato
q di un?, A sht i dobishm ky informacion?, Cilat mund t jen pr mua dhe pr t
tjert pasojat e veprimit me kto ide?.

sht mendimi kritik?

T menduarit sht nj proces i ngjashm me t lexuarit, t shkruarit, t folurit apo t

dgjuarit. Ai sht nj proces aktiv, ndrveprues, i ndrlikuar, i cili prfshin t menduarit pr
dika t vrtet. Ai nuk sht dika q mund t msohet jasht prmbajtjes. Mendimi kritik
nuk msohet n mnyrn m t mir kur ndahet nga konteksti i prgjithshm i plan programit
shkollor apo jets s prditshme. N shkoll, t nxnit pr t menduar n mnyr kritike, m
mir msohet duke e provuar si nj rrug t prvetsimit t prmbajtjes, si dika q sht
pjes e rezultateve t pritshme, e plan programit t prditshm. N fakt,krkimet e kohve t
fundit n lidhje me mendimin kritik dhe t nxnit sugjerojn q nj model i prqendruar n
msimdhnien e aftsive t veuara dhe msimin e fakteve, zvoglon zhvillimin e mendimit
kritik. Pr shembull, Brown 1989 argumenton se aftsit pr t nxn, t ndara nga detyrat
dhe qllimet e bots reale, u japin mundsi nxnsve t kryejn mir nj test objektiv, por ata
jan t paaft ti zbatojn kto shprehi n situata t reja.
Prcaktimet m t pasura pr t nxnit dhe t menduarit jan mbshtetur nga studiuesit e
psikologjis kognitive ( njohse), t filozofis dhe t edukimit shum kulturor. Ant m t
prbashkta n kt studim krkimor jan:
1. T nxnit frytdhns dhe afatgjat, i cili mund t zbatohet n situata t reja, sht nj
shtje n t ciln informacioni dhe idet q zotrohen kan kuptim. Kjo ndodh n mnyrn
m t mir, kur nxnsit marrin pjes n mnyr aktive n t nxnit, hyjn n brendsi t tij,
sintetizojn dhe prodhojn vet informacionin. ( Anderson ,1985 ).

2. T nxnit e nxnsve zgjerohet kur prdorin nj trsi strategjish pr t menduarit. sht

prdorimi i ktyre strategjive, prvojat e t nxnit kuptimplot, q nxnsit e bjn t tyren
procesin e t nxnit (Palinskar dhe Braun,1989 ).
3. T nxnt dhe mendimi kritik zgjerohen kur nxnsit kan mundsi t zbatojn t nxnit e
ri n detyra t vrteta ( Resnick, 1987).
4. T nxnit zgjerohet kur ndrtohet mbi njohurit dhe prvojat e mparshme t nxnsve, pra,
u jepet mundsi nxnsve t lidhin ato q din me informacionin e ri q do t msohet (Roth,
1990).
5. Mendimi kritik dhe t nxnit ndodh kur msuesit kuptojn dhe vlersojn
ndryshueshmrin e ideve dhe prvojave. Mendimi kritik ndodh kur nuk ekziston mendsia
vetm nj pyetje sht e drejt ( Banks,1988).

Krijimi i nj mjedisi pr mendimin kritik

Msimdhnia pr zhvillimin e mendimit kritik nuk sht nj detyr e thjesht, as nj detyr q

mund t kryhet n nj klas t caktuar dhe m pas t harrohet. Nuk ka nj radhitje t prer t
hapave q duhet t ndiqen pr t uar tek mendimi kritik. Megjithat, ka disa rregulla pr
kushtet n klas dhe arsyetimin e nxnsve, t cilat nxitin zhvillimin e mendimtarve kritik.
Kushtet q jepen m posht pr klasn jan thelbsore pr t nxitur mendimin kritik:
1. Siguro koh dhe mundsi pr t shpalosur prvojat e mendimit kritik.
2. Krijo mundsin q nxnsit t mendojn.
3. Merr parasysh ide dhe opinione t ndryshme.
4. Nxit prfshirjen aktive t nxnsve n procesin e t nxnit.
5. Siguroju nxnsve nj mjedis t lir nga rreziku se mund ti vr dikush n loj.
6. Shpreh bindje pr aftsin e do nxnsi pr t br gjykime kritike.
7. Vlerso mendimin kritik.

Pr tu prfshir n mendimin e frytshm kritik nxnsit duhet:

1. T fitojn besimin n vetvete dhe arsyetimin pr dobin e mendimeve dhe ideve t tyre.
2. T prfshihen gjallrisht n procesin e t nxnit.
3. T dgjojn me nderim mendime t shumta.
4. T jen t prgatitur, njherazi, pr t formuluar dhe mnjanuar gjykimet pr t tjert.
Koha

Mendimi kritik, pr arsye t ndryshme, krkon koh. Prpara se t mendohet dika e re, s
pari krkohet koh pr t zbuluar se far mendon dhe sa je i bindur rreth tems. Zbulimi i
mendimeve t dikujt prmbledh disa zbulime arkeologjike t ideve t mparshme, t
bindjeve, t prpjekjeve dhe t prvojave ( Pearson, Hansen, Gordon, 1979 ). Koha sht,
gjithashtu, e nevojshme pr t filluar shprehjen e ktyre mendimeve nga nxnsit me fjalt e
tyre dhe t dgjoni se si tingllojn ato. Shkmbimi i mendimeve kritike, gjithashtu, krkon
koh. Pa kt shkmbim, nuk ka mundsi t vlersohet njohja me rezultatet apo komentet e t
tjerve, t cilt kan mundsi t prpunojn mendimet dhe t reflektojn m tej. Pr t nxitur
mendimet kritike n klas, duhet tu jepet nxnsve koh e mjaftueshme pr t shprehur idet
e veta dhe pr t br komente dashamirse. Prmes kohs s shpenzuar pr shprehjen e
mendimeve n nj mjedis, i cili nxit shkmbimin e ideve, krijohet mundsi q ato t shprehen
m mir dhe m qart.

T mundsuarit pr t menduar

Nxnsit jo gjithmon mendojn lirisht rreth ideve t rndsishme. Ata, shpesh presin
msuesin t prcaktoj prgjigjen e vetme t vrtet. Nxnsit e prfshir n mendimin
kritik zhvillojn gjallrisht hipoteza t menduara, i vendosin idet dhe konceptet s bashku n
mnyra t ndryshme. Disa nga kto ndrthurje mund t jen m frytdhnse se t tjerat; disa
mund t duken t arsyeshme n fillim, por duke reflektuar m tej, bhen m pak t
kuptimshme, ose konceptime t tjera mund t duken budallallqe n fillim dhe pr tu br t
vlefshme, ato krkojn prpunim apo ndryshime n t ardhmen. Q t ndodh lirisht ky lloj t
menduari i nxnsve u duhet leje pr t menduar, n mnyr q t krijojn e t shprehin qart
mendimin e tyre. Kur nxnsit kuptojn q kjo sht e pranueshme, ata do t prfshihen m
shum n analizn kritike.
Megjithat, kur msuesit u japin leje nxnsve pr tu br mendimtar kritik, ata duhet ta
bjn kt duke i ndihmuar. Pra, ata duhet t bjn dallim midis dhnies s lejes dhe t qenit
t lejueshm. Dhnia e lejes pr t menduar nuk u jep nxnsve Licencn t jen
mendjeleht apo t mendojn n mnyr t pakuptimt. Jo e gjith mungesa e prgjegjsis
sht me dobi: nxnsit duhet t jen t prgjithshm pr vrtetsin e mendimit t tyre dhe
pr njohjen e ndershme t rezultateve. Kshtu, leja pr t menduar n mnyr kritike prfshin
dhnien e lejes brenda kontekstit t mjedisit mbshtets dhe frytdhns, ku ka nj qllim t
vrtet pr t menduar lirisht. Kur nxnsit jan t lir pr t menduar, duket
ndryshueshmria e opinioneve dhe ideve. Edhe nj pyetje e vetme e sakt e ln mnjan e
bn t shfaqen shum mendime, sepse ka shum nxns. T prpiqesh pr t kufizuar
shprehjen e mendimeve, do t thot t kufizosh mendimin e nxnsve. Pr t lulzuar
mendimi kritik duhet t krijohet n klas nj mjedis, i cili bind nxnsit se jan t mirpritur
dhe t lejuar pr nj t drejt dhe ne duhet t jemi t ndershm me nxnsit tan. N kt
mnyr, ka mund t jet e ndryshme, jan kuptimet apo proceset prej t cilave individt
arrijn tek prgjigja. N t vrtet kjo sht shum m e rndsishme sesa prgjigjja n

vetvete. Nse shumica e kohs s s klass shpenzohet pr t vshtruar pr nj prgjigje t

drejt, ather t menduarit nuk ka t ngjar t ndodh n nj nivel t mjaft kuptueshm,
d.m.th. atij nuk i sht ln liria e duhur.

Nj struktur pr msimdhnien dhe t nxnit

Pr t arritur nj kuptim praktik t nj strukture pr msimdhnien dhe t nxnit kjo duhet t

provohet n nj kontekst t caktuar msimi. N msimdhnien bashkkohore ndodh nj
zhvendosje tjetr. N epiqendr nuk sht etapa operative-zbatimi, por prgatitja pr
organizimin e procesit t msimdhnies. Sa m tepr koh t shpenzohet pr prgatitjen dhe
planifikimin e zhvillimit dhe t organizimit t procesit t msimdhnies, aq m t mdha jan
gjasat pr pun t suksesshme dhe cilsore n procesin e msimdhnies dhe t t nxnit. N
msimdhnien bashkkohore n epiqendr sht nxnsi, sepse ai n etapn e realizimit sht
m aktiv. do gj aty zhvillohet dhe bhet pr shkak t nevojave dhe t interesimeve t
nxnsve. N msimdhnien bashkkohore n epiqendr sht nxnsi, sepse ai n etapn e
realizimit sht m aktiv. do gj aty zhvillohet dhe bhet pr shkak t nevojave dhe t
interesave t nxnsve. N msimdhnien bashkkohore nxnsi mendon, punon, evokon,
ndrton, skicon, projekton, vizaton zgjidh probleme, krahason analizon, bashkpunon me
shokt n grup, referon,argumenton, mson dhe nxn. Ndrsa, arsimtari sht ai q vzhgon,
ndihmon, orienton, koordinon, nxit, stimulon, prkrah dhe kur sht e domosdoshme
shpjegon, referon,argumenton, vizaton demonstron, krahason, ligjron, prshkruan, pyet etj.
N msimdhnien tradicionale obligim pr zhvillimin e msimit e ka pasur vetm
msimdhnsi, ndrsa msimdhnien bashkkohore obligim pr prgatitje kan edhe
nxnsit.

N msimdhnien bashkkohore pr orn msimore ka pr detyr t prgatitet si msuesi/ja

ashtu edhe nxnsi ( ai siguron mjete msimore, tekste, nga gazetat, citate, probleme,
eksponate, fotografi etj.) Metodologjit dhe strategjit e reja t msimdhnies t bazuara n
filozofin e zhvillimit kritik z vend me rndsi plani ditor.

sht Plani ditor?

Plani ditor sht nj doracak instrument i msimdhnsve i bazuar n arritjet m

bashkkohore nga fusha e msimdhnies dhe e t nxnit i cili msimdhnsve u shrben pr
prgatitjen, pr zhvillimin dhe organizimin e msimdhnies dhe t t nxnit n shkollat e
arsimit cilsor.
Plani sht nj instrument planifikim, nj pun shum kreative dhe e kujdesshme e
msimdhnsve q pretendojn t zbatojn metodologjit dhe strategjit e reja t
msimdhnies. Planifikimi paraqet nj aktivitet t lart intelektual kognitiv me t cilin
msimdhnsi parasheh qllimet e msimdhnies, prcakton objektivat t cilat duhet t
realizohen, mjetet t cilat duhet t prdoren pr realizimin, parasheh strukturn e ors s
msimit, teknikat dhe procedurat t cilat do ti aplikoj pr realizimin e strukturs s ors,
ERR-s, Evokimit, Realizimit t Kuptimit dhe t Reflektimit.

T planifikosh do t thot t paramendosh, t projektosh, t skicosh, t modelosh, t vizatosh,

t shkruash etj. Planifikimi sht proces, ndrsa plani sht gjendje rezultat i planifikimit.
Plani paraqet bazn teorike pr punn e ardhme praktike. Pa baz teorike ska pun t
suksesshme praktike. Pa plan ska prgatitje, pa prgatitje ska msimdhnie dhe t nxn t
suksesshm. Mund t thuhet plani ditor sht kusht elementar pr msimdhnie dhe pr t
nxnit cilsor n t cilin bazohet tr filozofia e shkollave cilsore, e shkollave pilot dhe e
shkollave t bazuara n filozofin e zhvillimit t mendimit kritik gjat leximit- shkrimit.

PLANI DITOR

Vetvlersimi- Analiz e ors s mbajtur: a) Plotsisht i knaqur. b) I knaqur, c) Nuk jam i

knaqur.

Nse nuk jeni t knaqur, tregoni dy tri arsye.

1._________________ 2______________________ 3._______________________

Evokimi ( lexim paraprak ose diskutim pr t msuar)n ket faz t par mund t kryhen
veprimtari t ndryshme njohse. S pari, nxnsi sht i prfshir aktivisht n rikujtimin e
atyre q far di rreth nj teme. Kjo e prqendron at t shqyrtoj njohurit dhe t filloj t
mendoj rreth tems q s shpejti do ta shqyrtoj me hollsi. Qllimi i dyt i fazs s
evokimit sht t aktivizoj nxnsin. Pr t arritur te arsyetimi kuptimplot, i qndrueshm
dhe kritik, nxnsit duhet t prfshihen n mnyr aktive n procesin e t nxnit. Prmes
prfshirjes aktive nnkuptohet q nxnsit duhet t bhen t ndrgjegjshm pr t menduarit
duke prdorur gjuhn e tyre. M pas ata duhet t shprehin njohurit dhe arsyetimin e tyre n t
menduarit aktiv, n t shkruarit apo t folurit. Qllimi i tret i fazs s evokimit sht kryesor.
Prmes ksaj faze vendoset interesi dhe qllimi pr shqyrtimin e tems.

Realizimi i kuptimit ( lexim aktual ose t nxnit)

Faza e dyt e strukturs pr t menduarit dhe t nxnit quhet realizimi i kuptimit. Kjo sht
faza n t ciln lexuesi vjen n kontakt me informacionin apo idet e reja. Detyra thelbsore e
ksaj faze sht ta mbaj nxnsin t prfshir, t ruaj interesin dhe ritmin e vendosur gjat

fazs s evokimit. Detyra e dyt sht t mbshtet prpjekjet e tij pr t kontrolluar t

kuptuarit.

Reflektimi ( pas leximit ose t nxnit ) Kjo faz ,q shpesh harrohet n msimdhnie, sht
me t vrtet kryesore. Gjat fazs s reflektimit lexuesit prforcojn t nxnit e ri dhe n
mnyr aktive rindrtojn skemn e tyre pr t prshtatur konceptet e reja. sht po kjo faz
n t ciln nxnsit me t vrtet marrin njohuri t reja vet. Ktu ndodh t nxnit e
qndrueshm.

Literatura:
1. Michael Fullaun Forcat e ndryshimit n arsim, Tiran 2003
2. Udhzues I, Struktur pr zhvillimin e mendimit kritik gjat kurrikulumit. Qendra pr
arsim e Kosovs.
3. Udhzues II Zhvillimi kognitiv dhe social i fmijs. Prgatitur pr Projektin T nxnit
ndrveprues Udhzues II. Nn drejtimin : dr Bardhyl Musai, dr Abdulla Balhysa
ARA- Tiran.