Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.

com

Page 1 of 8

Rreth emrit shqiptar?

sht tashm nj gj e njohur q ky etnonim, me t cilin e quajn veten e tyre ata q

kan shqipen si gjuh amtare, sht relativisht i ri. Edhe m i ri sht emri Shqipni a
Shqipri. Dihet gjithashtu se n nj periudh m t hershme shqiptart e quanin
veten e tyre tarbnesh a tarbresh dhe vendin e tyre Dheu i Arbnit a i Arbrit,
apo thjesht Arbn a Arbr. Pr moshn relativisht t re t fjalve shqiptar dhe
Shqipni/Shqipri dshmon qart mungesa e tyre jo vetm tek autort e vjetr verior
(Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani etj.), por edhe tek arbresht e Greqis e t Italis.
Madje, tek arbresht e Greqis e t Italis nuk ndeshet as fjala shqip, q ata e japin
me ndajfoljen arbrisht. Emrtimet m.t hershme t shqiptarve dhe t atdheut t
tyre mbijetojn edhe n gjuht e popujve, me t cilt ata kan pasur marrdhnie
historike. Kshtu, p.sh., te grekt gjejm arvanit-as, prkatsisht Arvanon[1], te
sllavt arban-as, prkatsisht Arban apo Raban[2], tek turqit arnaut, prkatsisht
arnaut-llar, kurse n gjuht e Evrops Perndimore mbizotrojn trajtat, q kan si
baz temn Alb-, si p.sh. n latinishten e von arban-enses a alban-enses, n italishte
albanese, prkatsisht Albania, n frngjishte albanais, prkatsisht Albanie, n
gjermanishte Albaner, prkatsisht Albanien etj. Trajta me temn alb- del edhe te
Ptolemeu i Aleksandris, q prmend fisin ilir t alban-oi-ve me kryeqendr qytetin
Alban-o-polis.
Pra, ne rastin tone ka ndodhur nje zevendesim relativisht i vone i emertimeve me te
hershme, qe e kishin bazen tek tema arb-, me emertimet me te reja, qe e kane bazen
tek tema shqip-. Nje dukuri e tille paraqit nje varg pikepyetjesh, qe pjeserisht edhe
sot e gjithe diten nuk jane sqaruar plotesisht (shih per keto, nder te tjere, Demiraj:
1999, 175vv.). Por ne kete artikull, te cilin po e shkruaj me rastin e 300-vjetorit te
mbledhjes se Kuvendit te Arbenit, do te merrem vetem me disa nga keto ceshtje dhe
pikerisht me zanafillen e emrave shqiptar dhe Shqip-ni / Shqip-eri si edhe me arsyet e
pergjithesimit te tyre ne vend te emertimeve me te hershme Arben / Arber dhe i
arben-esh / i arber-esh. Arsyeja, qe me nxiti ne kete rast, eshte se emri shqiptar
dokumentohet per te paren here ne Kuvendin e Arbenit, qe u botua ne vitin 1706,
d.m.th. tre vjet pas mbledhjes se atij kuvendi. Ne nuk e dime se cili ka qene
perkthyesi i Akteve te atij Kuvendi nga latinishtja; por nuk ka se si te mos pranojme
qe ai ne kete rast ka perdorur nje fjale, qe ishte bere e gjalle ne shqipen popullore te
kohes, megjithese ne traditen letrare te shkrimtareve katolike veriore perdoreshin
rregullisht fjalet Arben, i arbenesh dhe arbenisht, qe mbizoterojne edhe ne Aktet e
Kuvendit te Arbenit, ku fjala shqiptar eshte perdorur vetem nje here dhe pikerisht ne
faqen 105, ku thuhet: Para se te hinjene misionarete me refyem, te jene saminuem
prej P. Prefetit a prej si, qe urdhenon Prefeti, a diine mir giuhen e shqipetarevet Ne
nuk dime se sa dendur do te kete qene perdorur fjala shqiptar nga vete pjesemarresit
e Kuvendit, te cilet, po te merren parasysh rrethanat e kohes, duhet te kene qene te
nje niveli arsimor, qe nuk i lejonte te largoheshin nga shqipja popullore e te perdornin
gjuhen e veprave te autoreve te vjeter e aq me pak latinishten.
Gjithsesi, fakti qe emri shqiptar eshte perdorur, qofte edhe nje here te vetme, ne
perkthimin e Akteve te Kuvendit te Arbenit, deshmon qarte se kjo fjale e prejardhur
kishte hyre tashme ne perdorim nder banoret e Dheut te Arbenit. Madje, mund te
pohohet se ky emer ne shekullin XVIII ishte ne perdorim jo vetem nder shqiptaret
veriore por edhe nder ata te trevave jugore. Per keta te fundit ne kete rast vlen
deshmia e dijetarit suedez H. E. Tunman (Thunmann), i cili ne vepren e tij te vitit
1774 Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen Velker [Hulumtime
mbi historine e popujve te Evropes Lindore], faqe 243, shkruan: Albanet e quajne
veten skipatar, por burimin e kesaj fjale ata nuk e dine. E, po te kihet parasysh se
Tunmani kishte pasur kontakte me shqiptare ne mergim, midis te cileve ishte edhe
Konstandin Xhehani, nje voskopojar i ditur, qe i dorezoi atij edhe doreshkrimin e
fjalorit te Th. Kavaliotit, atehere mund te arrihet ne perfundimin qe emri shqiptar ne
shekullin XVIII ishte i njohur edhe nder banoret e Shqiperise Jugore. Ne keto
rrethana, duhet pranuar qe ky emer etnik duhet te jete shfaqur, te pakten, qysh nje
ose dy shekuj me pare, por gjithsesi pas shpernguljeve te arberesheve per ne Itali,

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 2 of 8

d.m.th. pas shekullit XV.[3]

Ky emer i ri erdh e zevendesoi me shpejtesi emrin e meparshem etnik te shqiptareve,
te cilet, sic u vu ne dukje edhe pak me siper, dikur e quanin veten te arbeneshe / te
arbereshe. Nje dukuri e tille nuk eshte e panjohur ne historine e popujve. Mjafton te
kujtojme, sa per shembull, rastet e banoreve te dikurshem te Galise (Franca e sotme)
dhe te Bullgarise. Sic dihet, galet e dikurshem te romanizuar nen sundimin romak,
pas pushtimit te vendit te tyre nga fisi gjerman i frankeve ne shekullin V te eres sone,
moren nje emer te ri etnik, franceze (francais). Po keshtu banoret e dikurshem te
Bullgarise, trakas ne pjesen me te madhe te sllavizuar, erdhen e u quajten bullgare
sipas emrit te fisit turko-mogol te Bullgareve, qe e pushtuan ate vend ne shekullin VII
te eres sone nen udheheqjen e prijesit te tyre, Asparuhut. Por ne keto dy raste kemi
te bejme me ndikimin, qe kane ushtruar grupet sunduese mbi masen e popullsive te
pushtuara. Ka edhe raste te tjera te zevendesimit te nje emri te meparshem etnik me
nje me te ri si rrjedhim i pushtimeve ushtarake. Mjafton te permendim nga Gadishulli
Ballkanik emrin etnik te rumuneve, te cilet e moren kete emer pas romanizimit te
popullsise se dikurshme te Dakise nga romaket. Gjithsesi, ne keto raste kemi te
bejme me dukuri, qe nuk eshte e veshtire te shpjegohen historikisht, megjithese kane
ndodhur ne periudha relativisht te hershme.
Kurse zevendesimi i emrit etnik i arbenesh / i arberesh me emrin e ri etnik shqiptar,
megjithese ka ndodhur ne nje periudhe relativisht te vone dhe pikerisht pas shekullit
XV, paraqitet mjaft i veshtire per t'u shpjeguar. Per kete arsye kjo ceshtje nuk ka
gjetur ende nje zgjidhje te pranueshme nga te gjithe. Ne pergjithesi, ata qe jane
marre me kete ceshtje, ne nje menyre a ne nje tjeter, e kane lidhur ate me pushtimin
turk, ndoshta sepse dukuria ne shqyrtim ka ndodhur pikerisht ne kohen e sundimit
turk te vendit tone. Keshtu p.sh. O. Myderrizi (1965, 164) zevendesimin e emrit i
arbenesh / i arberesh me emrin shqiptar e lidh me perhapjen e islamizmit ne vendin
tone. Ai pohon: Emri i vjeter nuk tregonte vetem kombesine, por edhe besimin. Me
nderrimin e besimit u ndje nevoja edhe e nderrimit te tij. Emri i ri shqiptar, qe u
adoptua si emer kombetar, bazohej ne gjuhen, ne nje nga elementet kryesore te
kombesise. Ky emer mund te jete perdorur si emer kombetar nga myslimanet e pare
shqiptare qe ne shekullin XVI, po keta, mbasi ishin te paket, shumices nuk ia
imponuan dot.
Per E. Cabejne (1976, 65) Zhdukja dhe zevendesimi i tij [i emrit te meparshem "
Sh.D.] me emrin shqiptar mbase ka lidhje me zberthimet etnike qe u kryen me
ardhjen e osmaneve. Por autori nuk e zberthen me tej mendimin e tij. Kurse A. Buda
(1986, I, 149), pasi ben fjale per luften e gjate te krahinave te ndryshme te
Shqiperise kunder pushtuesve osmane, pohon: Kjo ndeshje ballore e gjate dhe masive
midis masave popullore dhe te huajit'shpjegon nje dukuri ne dukje te habitshme
etnogjenetike: eshte pikerisht mbas kesaj periudhe lufte qe ne verejme te kaloje ne
radhe te dyte emertimi i lashte etnik arben dhe te zevendesohet dora-dores me nje
emer gjithashtu me rrenje te lashte shqiptar, me te cilin kjo kombesi e vecon veten
nga pushtuesit e huaj, si nje kombesi e vecante unitare, e ndryshme ne radhe te pare
me gjuhen e saj te dalluar, te perbashket e te kuptueshme shqipe. Edhe per R.
Ismajlin (1987, 102), Emrat shqiptar dhe Shqiperi jane krijuar pas ndryshimeve me
te thella sociale, politike e konfesionale. Ai shton (f. 103) se emri shqiptar u stabilizua
plotesisht si i vetmi emer vetem ne kushtet e krijimit te vetedijes per kombin, ne
rrethanat politike te levizjes se madhe te Rilindjes.
Sic shihet, edhe nga pohimet e ketyre tre dijetareve nuk del fort e qarte arsyeja e
menjanimit te emrit te lashte etnik dhe e zevendesimit te tij me emrin e ri shqiptar,
sepse dallimin etnik te popullit tone nga pushtuesit mund ta kryente dhe e kreu fare
mire per njefare kohe edhe etnonimi i arbenesh / i arberesh.
Me shkoqur per ceshtjen ne shqyrtim eshte shprehur kohet e fundit E. Sedaj. Ky autor
(1996, 108), pasi ve ne dukje se ne nje nga vjershat e bejtexhiut Sheh Mala (18651928) perdoret emri turk per shqiptar dhe se shqiptaret e islamizuar gezonin te

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 3 of 8

drejta, qe nuk i gezonin shqiptaret e krishtere, pohon: C'eshte e veteta, nga ky

qendrim kuptohet ajo vetedije e shemtuar per te braktisur emertimin arberesh, sepse
ky ne terminologjine turke, si arnaut pra, saktesisht identifikohej me shqiptarin e
tradites skenderbegiane, qe ne plan te pare ishte tradite antiturke. Ne kete menyre
behen polarizimet dhe krijohen ndasite e medha ndermjet turkut dhe arnautit, per te
qene dicka i mesem. Prandaj, pikerisht ne kete mjedis duhet kerkuar perdorimi i
emertimit shqiptar. Por ne baze te ketij arsyetimi, pritej qe shqiptaret e islamizuar ne
pergjithesi (dhe jo vetem disa njerez te ndikuar prej kultures turke-orientale) ta
quanin veten turq, cka nuk i pergjijet se vertetes historike. Ne kete rast do pasur
parasysh edhe fakti qe ne kohen, kur ka ndodhur perhapja e etnonimit shqiptar,
shumica e shqiptareve (dhe jo vetem e shqiptareve) ishin analfabete dhe banonin
neper fshatra, larg ndikimit te drejtperdrejte turk. shte e vertete se nje
ndikim i tille ka qene i dukshem ne nje pjese te caktuar te popullsise, qe emrin turk e
perdornin ne kuptimin mysliman, ne kundervenie me kaure. Madje, nje kundervenie e
tille bie ne sy edhe te Kuvendi i Arbenit, si p. sh. ne faqen 32, ku thuhet: Per gjith te
prenda e per gjith te shetunda te jesene te kershtenete p~ ngrane mish; ata, q* p~
nevoje s'ndigjonjene kesaj ligje, jane per te njefune me heretiq; m~ fort nde kete
dh, ku prej se ngranit se mishit te prenden e te shetundene njifet kush asht
Turk e kush i Kershteni.. Ky version eshte mbajtur edhe ne botimin e dyte te Kuvendit
te arbenit te vitit 1868. Kurse ne perkthimin e E. Radose te vitit 1872 (faqe 16) ky
paragraf jepet keshtu: t'kshtent per gjith t'prenne e per gjith t'shtune t'ruhen mos
me hanger mish aspak. Ata q* nuk i nnigjojn p~ nevoj kti urdhnimit, apin shybe se
jan perlye me mkat t'Shkjevet e t'Luterajve, e sidomos n'dh ton, ku i Kshteni
d~n prej Turkut, pse nuk ha mish t'prennen, e d~n prej Shkjevet, pse nuk ha mish
t'shtunen.[4]
Gjithashtu, ne baze te arsyetimit te E. Sedajt pritej qe turqit t'i emertonin ndryshe
shqiptaret myslimane nga ata te krishtere. Por dihet se turqit, per t'i dalluar nga vete
turqit dhe nga popujt e tjere nen sundimin e tyre, i kane quajtur shqiptaret pa asnje
dallim me emrin arnaut, qe e ka burimin, me disa ndryshime te karakterit fonetik, tek
emertimi grek arvanit- nepermjet metatezes *arnavit dhe evolucionit te metejshem
arnavut > arnaut. E nje emertim i tille i shqiptareve nga ana e turqve deshmohet
edhe ne Fjalorin e Frang Bardhit (1635, f. 22), ku fjala Epirote perkthehet: i
arbeneshe, Turcic Arnautlar. Gjithashtu nuk ka asnje te dhene, qe te deshmoje se
dallimi i emertimeve i arbenesh dhe shqiptar ne baze te perkatesise fetare, d.m.th. ne
kundervenien i krishtere ~ mysliman, eshte bere nga vete shqiptaret. Perkundrazi,
perdorimi i emrit shqiptar, qofte edhe nje here te vetme ne Kuvendin e Arbenit, ku
pohohet se misionaret e huaj, para se te kryejne praktiken e rrefimit nder besimtaret
katolike, duhet te kontrollohen nese e dine mire giuhen e shqiptareve (shih me siper),
deshmon se ky emertim perdorej edhe per shqiptaret e krishtere[5]. Dhe te kihet
parasysh se emri shqiptar ketu eshte perdorur rreth tridhjete vjet para Fjalorit te
Bardhit, ku nuk eshte perdorur jo vetem ky emer, por as ndajfolja shqip. Ky autor, i
cili eshte e pamundur te mos e kete njohur botimin e Akteve te Kuvendit te Arbenit
(1706), ka perdorur rregullisht fjalet i arbeneshe dhe arbenisht nen ndikimin e
tradites se shkrimtareve te meparshem. Keshtu mund te shpjegohet mosperdorimi i
emrit shqiptar edhe prej Bogdanit, i cili edhe ndajfoljen shqip ne gjithe vepren e tij e
ka perdorur vetem nje here (shih me poshte) Qe nje dallim ndermjet myslimaneve
dhe te krishtereve shqiptare nuk ka ekzistuar ne perdorimin e emrit etnik shqiptar,
deshmon edhe fakti se ne titullin e botimit te dyte te Kuvendit te Arbenit ne vitin 1868
eshte shtuar etnonimi shqiptar: Ndene Shqiptarin Klementin XI, kurse ne botimin e
pare (1706) thuhet vetem Ndene Klementit i njimidhjetmi[6]. E njejta gje bie ne sy
edhe ne botimin e Kuvendit te Arbenit nga E. Radoja me 1872: Koncilli dheut
Shqypnis, b~mun n'viet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit Klementit t'njimdhettit.
Dhe se fundi, nuk eshte pa interes te kujtohet me kete rast se banoret e fshatrave te
Arberise ne prapatoken pas Vlores ne kuptimin e ngushte, qe jep Hahn-i (shih me
poshte) vazhduan ta quanin veten arbereshe edhe pas pushtimit turk.[7]
Pra, ceshtja e zevendesimit te emrit te meparshem etnik me emrin e ri shqiptar eshte

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 4 of 8

me e veshtire nga sa mund te duket ne nje veshtrim te pare. Gjithsesi, sic e kemi
shtjelluar edhe me pare (shih Demiraj: 1999, 191vv.), kjo dukuri do lidhur me
menjanimin e meparshem te ndajfoljes arbenisht / arberisht nga ndajfolja shqip. Te
kihet parasysh se Buzuku ne te vetmin rast qe i eshte dashur te perdore nje ndajfolje
te tille, ka perdorur pikerisht fjalen shqip ne faqen XXV: Pater noster, q* vjen me
thashune shqip: Ati yne
Kurse Budi, gjuha e te cilit eshte me popullore, ne te gjitha veprat e tij ka perdorur
kater here ndajfoljen shqip dhe asnje here fjalen arbenisht: Shqip te mundenj me
rrefyem ndonje kanke te re(Doktrina e kreshtene, f. 220); O per te madhe devocione
e ngushellim te popullit shqip te na thote mbe kete aresye; ndo shqip tue ia thane,
t'i thoete se ; ani mbasi te kiete dhane te rrefyemite, q* quhete o shqip o per
letere ta die(Rituali Roman, ff. 74, 85, 96).
Edhe Bogdani, tek i cili, sic u vu ne dukje pak me siper, nuk ndeshet asnje here emri
shqiptar, e ka perdorur nje here ndajfoljen shqip ne parathenien e vepres se tij: tue
pasune bam ende aj [Andrea Bogdani- Sh.D.] nje gramatike latin e shqip. Por ai
perdor me shume ndajfoljen arbenisht si edhe emer-mbiemrin i arbenesh-i. Per me
teper, ndajfoljen shqip e ka perdorur nje here edhe Luka Bogdani ne vjershen, qe i
kushton kusheririt te tij, Pjeter Bogdanit: Shqip, latin e taljan // gerqisht ende
dalmat // jevreisht e arap // armenisht ende sir. Te kihet parasysh se ne kete vjershe
Luka Bogdani ka perdorur nga nje here te vetme edhe emrin Arben'si edhe
togfjaleshin dore sone s'arbeneshe.
Pra, tek autoret e vjeter veriore bie ne sy qe krahas ndajfoljes arbenisht eshte
perdorur, diku me shume e diku me pak, edhe fjala shqip, qe ata pa dyshim e kane
marre nga te folmet popullore perkatese. Kjo ndajfolje duhet te kete qene e mbare
gjuhes sone, per cka na deshmon, nder te tjere, edhe perdorimi i saj nga Nezim
Frakulla i Beratit (1685-1780): Kete divan e zura shqip (shih Myderrizi: 1954, 64). Kjo
deshmon se ne te folmet popullore ne nje periudhe te caktuar me kuptimin e
ndajfoljes arbenisht / arberisht eshte perdorur edhe ndajfolja shqip. Ka shume te
ngjare qe fjala shqip ne zanafille te kete pasur kuptimin qarte, hapur, troc[8] dhe
vetem me pas ka marre kuptimin e ndajfoljes arbenisht / arberisht, te cilen
dalngadale edhe e ka nxjerre jashte perdorimit. Rrethanat, ne te cilat ndajfolja shqip
ka marre kuptimin e sotem, nuk jane te qarta. Gjithsesi, ne kete rast do te kete
ndodhur dicka e ngjashme (por jo e njejte) me ate qe ka ndodhur me fjalen gjermane
deutsch, te perdorur si mbiemer, si emer dhe si ndajfolje. Kjo fjale e vjeter
gjermanike ne gotishte del me trajten thiuda dhe me kuptimin popull, fis. Kurse midis
shekujve VIII-X te eres sone ne gjermanishte ajo del ne trajten diutisk dhe me
kuptimin popullor. E perdorur bashke me emrin gjuhe ajo ka marre me ne fund
kuptimin e gjuhes gjermane, si gjuhe popullore ne kundervenie me gjuhen latine (shih
Moskalskaja: 1969, 22).
Pra, ne nje periudhe relativisht te vone te evolucionit te gjuhes sone ne rrethana, qe
mbetet te hulumtohen, ndajfolja shqip erdh e u perdorur gjithnje e me dendur ne
kuptimin e ndajfoljes arbenisht / arberisht, te cilen pak nga pak edhe e nxori jashte
perdorimit. Ne kete menyre erdh e u krijua nje mosperputhje midis temes se
ndajfoljes shqip dhe asaj te emrave Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh. Kjo
mosperputhje ne temat e ketyre fjaleve binte ne kundershtim me prirjen e
pergjithshme te gjuhes sone per t'i emertuar popujt a fiset dhe gjuhet a dialektet
perkatese me fjale te se njejtes rrenje. P.sh. te krahasohen: grek ~ Greqi ~ greq-isht, italian ~ Itali ~ ital-i-sht, turk ~ Turqi ~ turq-i-sht, rus ~ Rusi ~ rus-i-sht, pol-ak
~ Pol-oni ~ pol-on-i-sht etj., gege ~ Gegeni ~ gegen-i-sht, toske ~ toskeri ~ toskeri-sht, cam ~ Cameri ~ Camer-i-sht, mesap ~ mesap-isht, etrusk ~ etrusk-isht etj.
Prandaj mosperputhja midis temes se fjales shqip dhe asaj te emrave Arben / Arber
dhe i arbenesh / i arberesh nuk mund te mbetej pa u menjanuar shpejt a vone. Dhe
kjo u be me menjanimin e emertimeve me te hershme Arben / Arber dhe i arbenesh /
i arberesh dhe me zevendesisimin e tyre gjate shekujve te fundit me emrat shqip-tar,
perkatesisht Shqip-e-ni/Shqip-e-ri. Si rrjedhim ai qe fliste shqip, filloi te mos quhej

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 5 of 8

me i arbenesh / i arberesh, por shqip-tar dhe atdheu i tij nuk u quajt me Dheu i
Arbenit a i Arberit, por Shqip-e-ni a Shqip-e-ri.
Midis ketyre dy pale emertimeve bien ne sy disa ndryshime te dukshme ne tipin e
formimit. Keshtu p.sh., ndersa i arben-esh / i arber-esh del si nje fjale e paranyjezuar
mbiemerore me prapashtesen "esh-, e cila i eshte shtuar emrit Arben / Arber, qe
emertonte vendin a atdheun e arberesheve, emertimi i ri shqip-tar del si nje fjale e
formuar nga ndajfolja shqip me prapashtesen "tar, e cila u shtohet rregullisht emrave
(khs. shteg-tar, guxim-tar etj.). Per fjalen e prejardhur shqip-tar mund te behet
pyetja perse ne kete rast u perdor pikerisht prapashtesa "tar dhe jo ndonje
prapashtese tjeter. Kesaj pyetjeje, te pakten sot per sot, eshte e veshtire t'i jepet nje
pergjigje e sakte. Mund te thuhet vetem se ne kete rast nuk mund te shfrytezohej
prapashtesa e vjeter "esh e emer-mbiemrit i arben-esh / i arber-esh, qe ishte
fonetikisht e ngjashme me prapashtesen "eshe, me te cilen formoheshin emra te
gjinise femerore nga emrat mashkullore (khs. bar ~ bar-eshe, turtull ~ turtull-eshe
etj.).
Lidhur me etnonimin e ri shqiptar mbetet per te sqaruar edhe se ne c'treva, ku flitej
shqip, eshte shfaqur se pari kjo fjale e prejardhur. Ajo dokumentohet ne shekullin
XVIII me pare per trevat veriore (Kuvendi i Arbenit) dhe me pas per trevat jugore
(Tunmani). Por sot per sot eshte e veshtire te thuhet me saktesi se ne ne c'treva u
shfaq se pari kjo fjale e re dhe si u perhap pastaj edhe ne trevat e tjera, ku banoret
flisnin shqip. Gjithsesi, duke pasur parasysh faktin qe ndajfolja shqip me kuptimin e
se hershmes arbenisht / arberisht dokumentohet si ne veri (Buzuku, Budi etj.) edhe
ne jug (Nezim Frakulla), ishte plotesisht e mundshme qe fjala e re shqip-tar, kudo qe
te jete shfaqur per here te pare, te perhapej dalngadale ne te gjitha trevat
shqipfolese, ku etnonimi i meparshem i arbenesh / i arberesh kishte nisur te behej si
nje fjale arkaike, ose te perdorej me nje kuptim me te ngushte, per te emertuar
banoret e ndonje zone te caktuar, sic eshte p.sh. rasti i banoreve te zones nga
prapatoka (hinterlandi) e Vlores e poshte (shih me poshte). Gjithsesi, etnonimi
shqiptar paraqitet i pergjithesuar edhe nder shkrimtaret katolike te shekullit XIX.
Mjafton te kujtojme me kete rast se kjo fjale eshte perdorur edhe si pjese e titullit ne
botimin e dyte te Kuvendit te Arbenit me 1868: Ndene shqiptarin Klementin XI E ky
emer etnik eshte perdorur kater vjet me vone (1872) edhe nga .E. Radoja ne titullin e
botimit te tij: Koncili i dheut Shqypnis, b~mun n'viet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit
Klementit t'njimdhettit
Shfaqja e etnonimit te ri shqiptar nuk mund te mos ndikonte edhe ne emertimin e
atdheut te tyre, qe dikur quhej Dheu i Arbenit / Dheu i Arberit apo thjesht Arben /
Arber, per cka na deshmojne autoret e vjeter veriore, nga njera ane, dhe arbereshet e
Italise, nga ana tjeter. Nga te paret ne kete rast mjafton te permendim Buzukun e
Bogdanin, ndersa nga te dytet mjafton te permendim De Raden, Daren etj. (Per keta
shih shenimin 3).
Vlen te shenohet se emertimi Arben-a, perkatesisht Arber-a eshte relativisht i vone.
Trajta veriore Arbeni-a eshte perdorur disa here ne Aktet e Kuvendit te Arbenit, si
p.sh. te Shurbise e Arbeniise, dielte e Arbeniise etj.. Por atje perdoret edhe trajta e
njohur dhe dikur me e perhapur Arben, qe eshte vene edhe ne emertimin e vete
Kuvendit te Arbenit. Pas gjithe gjasash, fjala e prejardhur Arben eshte nje krijese jopopullore, qe nuk i ka qendruar kohes. Kurse trajta jugore Arbereshte perdorur me
nje kuptim me te ngushte. Sipas Hahn-it (1854, I, 230), ky emer gjeografik ne kohen
e tij (shekulli XIX), ne nje kuptim me te ngushte, shenjonte malesine pas Vlores
(Kurveleshin ose Laberine), ndersa ne nje kuptim me te gjere, sipas tij, ky emer
perfshinte edhe Himaren (Akrokeraunin) si edhe zonen e Delvines, d.m.th. gjithe
Kaonine. Por sot perdoret me fort emri Laberi ne kuptimin e ngushte, qe jepte Hahn-i.
Emertimi Arben u zevendesua shume shpejt nga nje formim me i ri dhe pikerisht nga
emri gjeografik Shqip (e)-ni / Shqiperi. Mjafton te permendim ketu se Engjell Radoja
me 1872 i ribotoi Aktet e Kuvendit te Arbenit me titullin Koncili i Dheut Shqypnis, cka

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 6 of 8

tregon se emri Shqypni [= Shqipni] e kishte menjanuar tashme perfundimisht emrin e

hershem Arben a Dheu i Arbenit e nje menjanim i tille kishte perfshire gjithe truallin,
ku flitej shqip. E ne kete menyre gjithe grupi i fjaleve, qe kishte si baze temen Arb(Arben / Arber, i arben-esh / i arber-esh, arben-isht / arber-isht, Arben- / Arber-) u
zevendesua nga formimet me te reja me baze temen shqip (shqip-tar, Shqip-ni /
Shqip-e-r).

Literatura e shfrytezuar
Bardhi, Frang. Dictionarium Latino-Epiroticum. Romae. 1635
Bogdani, Pjeter. Cuneus Prophetarum. I, II. Patavii. 1685
Buda, Aleks. Shkrime historike. I. Tirane. 1986
Budi, Pjeter. Dottrina Christiana. Roma. 1618
Budi, Pjeter. Rituale Romanum. Roma. 1621
Buzuku: (Shih Cabej: 1968). 1555
Concili Provintiali (shih Kunvendi i Arbenit: 1706).
Concilium Albanum Provintiale sive Nationale habitum anno MDCCIII.Clemente XI.
Pont. Max. (Botim i dyte). Romae, MDCCCLXVIII.
cabej, Eqrem. Meshari i Gjon Buzukut. I, II. Tirane. 1968
cabej, Eqrem. Studime gjuhesore; vell. V. Prishtine. 1975
cabej, Eqrem. Studime etimologjike ne fushe te shqipes. II. Tirane. 1976
Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptareve ne driten e deshmive te gjuhes shqipe.
Tirane1999
Georgiev, Vladimir. Vokalnata sistema v razvoja na slavianskite ezici. Sofija. 1964
Hahn, Georg von. Albanesische Studien. I. Jena. 1854
Ismajli, Rexhep. Gjuha shqipe e Kuvendit te Arbenit (1706). Prishtine. 1985
Ismajli, Rexhep. Artikuj mbi gjuhen shqipe. Prishtine1987
Koncili Dheut Shqypnis (shih Radoja).
Kunvendi i Arbenit: = Concili Provintiali o Kunvendi i Arbenit mbeliedhune nde viet
njaj mije shtat qind e tre, ndene Klementit i njimidhjetmi, Pape Pretemadhi. Romae.
Anno MDCCVI. 1706
Kuvendi i Arbenit o Concilli Provintialli, mbeliedhune vietit mije shtat qint e tre ndene
Shqiptarin Clementin XI, Pape Pretemadhin. E dyta shtamp. Nde Rome , 1868.
Meyer, Gustav. Albanesische Studien. V. (Beitrge zur Kentniss der in Griechenland
gesprochenen albanesischen Mundarten). ien. 1896

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 7 of 8

Moskalskaja, O.I. Deutsche Sprachgeschichte. Leningrad. 1969

Myderrizi, Os. Nezim F, Buletin per Shkencat Shoqerore. 1954, nr. 1.
Myderrizi, Osman. Emri i vjeter kombetar i Shqiperise ne tekstet e vjetra shqip me
alfabet latin e arab. Studime historike. 1965. Nr. 4.
Radoja, Engjell. Koncili i Dheut Shqypnis. B~mun n'vjet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit
Klementit t'njmdhettit. N'Rom. 1872
Rix, Helmut. Historische Grammatik des Griechischen. Darmstadt. 1976
Sedaj, Engjell. Etnonimi arberesh " shqiptar kontribut per autoktonine e shqiptareve.
Prishtine. 1996
Thunmann, Johann. Untersuchungen ber die Geschichte der `stlichen europischen
V`lker. Leipzig. 1774

-------------------------------------------------------------------------------[1] SiH shihet, tek arvan-it-as dhe Arvan-on pasqyrohet emri i lashte Arban me
shnderrimin e rregullt /-b-/ > /-v-/, qe eshte vertetuar ne greqishte jo me vone se
shekullit II para eres sone (shih Rix: 1976, 83).
Por nje nderrim i tille fonetik nuk ishte perftuar tek vete arbereshet e Greqise e per
kete na deshmojne, nder te tjera, edhe nja dy vargje popullore, qe na jep Meyer-i
(1896, 56, 62) nga arbereshet e ishullit Poros dhe te ishullit Hydra: Te me flase
elinisht, gjithmone arberisht. b) di turqisht e arberisht.
[2] Trajta sllave Raban < Arban, me metatezen "ar > -ra, eshte shfaqur ne sllavishten
jugore pas shekullit IX te eres sone (shih, nder te tjere, Georgiev: 1964, 13v. 38, 98).

[3] SiH dihet, arbereshet e Italise kane njohur e perdorur vetem fjalet me baze temen
arb-. Keshtu p.sh. gjejme te Matrenga: mbe gluhe te arbereshe; te Variboba: i / e
arberesh, arberisht; te De Rada Fiamuri i Arbrit etj., te G. Dara (i Riu) Arber, arberesh
etj.
[4] Te kihet parasysh se ne versionin latinisht te Kuvedit te Arbenit (Concilium
Albanum, f. 26 e botimit te dyte " 1868) ne vend te fjales turk eshte perdorur nje
here fjala infidelis i pabese[= jo i krishtere- Sh.D.] dhe nje here fjala schismaticus
skizmatik : in his potissimum regionibus, in quibus fidelis ab infideli, catholicus a
schismatico, praefata ab esu carnium differentia discernetur. [ sidomos ne keto
treva, ne te cilat besimtari prej te pabesit, katoliku prej skizmatikut dallohet nga te
ngrenet e mishit, [nenkuptohet te premten dhe te, shtunen " Dh.D.].
[5] Supozimi i E. Sedajt (1996, 98v.) qe ne kete rast emri shqiptar mund te kete
kuptim te atyre kriptokatolikeve dhe te atyre grave arbeneshe, qe jetonin me
myslimane (shqiptare) dhe paraqitnin nje shtrese te popullsise, qe nuk kuptonte mire
sakramentet e kishes, nuk del i argumentuar.
[6] Krahaso edhe ne f. 8: po gezon dheu i arbeneshi tashti ndene Pape t'arbeneshe,
q* latinisht do me thane te bardhe, asht dale mbe drite. si edhe ne f. 9: lus Hyin te
ruenj tv Papen Arbeneshe Pretemadhe
[7] Per perdorimin e emrave Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh ne vise te
ndryshme te Shqiperise shih Gabej: 1976, 61vv.

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014

Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com

Page 8 of 8

[8] Mendimi i perhapur nder disa studiues qe kjo fjale te kete lidhje me emrin e
shpendit te shqipes, nuk eshte i mbeshtetur. Mjafton te kihet parasysh, nder te tjera,
se autoret e vjeter veriore e dallojne ne te shkruar emrin e shpendit, qe ata e quajne
shqype, nga ndajfolja shqip (shih me hollesisht per kete Gabej: 1975, V, 70; shih
edhe Demiraj: 1999, 195 dhe Sedaj: 1996, 114v.). Por cili ka qene kuptimi zanafilles i
kesaj fjale, mbetet ende i pasqaruar bindshem (shih Demiraj: 1999, 195v. " me
literaturen perkatese).

http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

18/08/2014