GEOHEMIJA I GENEZA

MINERALA (MINEROGENEZA)
-Atmosferu; gasoviti omota Zemlje i gasoviti dio u
hidrosferi i najgornjem dijelu litosfere.
-Biosferu; sferu u kojoj postoji ivot zajedno sa svojim
okoliem.
-Hidrosferu; vodeni omota Zemlje.
-Litosferu; silikatna Zemljina kora, odnosno vrsti Zemljin
omota.
-Halkosferu; oksidno-sulfidna ljuska koja odgovara
platu.
-Siderosferu; niklano-eljezna jezgra Zemlje.

Graa i sastav Zemlje

1-koru, od povrine do prvog diskontinuiteta

(Mohoroviiev ili Moho diskontinuitet), debljine 6 km
ispod okeana (okeanska kora), do preko 70 km ispod
kontinenata (kontinentalan kora).
2-plat, od baze kore do prvog diskontinuiteta koji je
na dubini od 2.900 km (Wiechert-Gutenbergov
diskontinuitet) i
3-jezgro, od Wiechert-Gutenbergovog diskontinuiteta
do sredita Zemlje (6377km) .

Struktura Zemlje-petroloka podjela (E. Prohi, 1998)

Gradja i sastav Zemljine kore

Odredjivanje srednjeg sastava Zemljine kore

Srednji sastav Zemljine kore je zapravo sastav
magmatskih stijena, jer je koliina sedimentnih i
metamorfnih stijena u odnosu na magmatske
zanemarljiva i njihovo uvodjenje u proraun ne bi
bitno mijenjalo srednji sastav. Jo su Clark i
Washington dali prikaz udjela pojedinih tipova
stijena (gornjih 15 km kore), koja bi sadravala
95 % magmatskih, 4 % ejla, 0,75 % pjeara i
0,25 % krenjaka.
Srednji sastav Zemljine kore po Crark-u i Washington-u (%)
SiO2

Al2O3 Fe2O3 FeO MgO

CaO Na2O

K2O TiO2 P2O5

60,18

15,61

5,17 3,91

3,19 1,06 0,30

3,14

3,88 3,56

Srednji sastav Zemljine kore po Goldschmidt-u

(%)

SiO2

Al2O3 Fe2O3+Fe
O
59,12 15,82
6,99

MgO

CaO Na2O K2O H2O TiO2 P2O5

3,30

3,07 2,05

3,93 3,02 0,79 0,22

Srednji sastav Zemljine kore po Poldrevaart-u (%)

SiO2 Al2O3 Fe2O3 FeO MnO MgO CaO Na2O K2O TiO2 P2O5
55,2 15,3 2,8
5,8 0,2
5,2
8,8 2,9
1,9 1,6 0,3

Ronov i Jaroevski su odredili srednji sadraj minerala u

Zemljinoj kori iz sastava mineralne gradje razliitih
tipova stijena u njihovom modelu. Prema tome u
volumnim procentima sastav je slijedei:
kvarc (12 %),
alkalni feldspati (5 %),
plagioklasi (39 %),
pirokseni (11 %),
liskuni (5 %),
amfiboli (5%),
olivin (3%),
minerali glina (5 %),
karbonati (2 %) i
akcesorni minerali.
Ove vrijednosti su takodje sline modalnom mineralnom
sastavu andezita.

Element
O
Si
Al
Fe
Ca
Na
K
Mg
Ti
H
P
Mn
F
S
Sr
Ba
C
Cl
Cr
Zr

sadraj
466.000
277.200
81.300
50.000
36.300
28.300
25.900
20.900
4.400
1.400
1.180
1.000
700
520
450
400
320
200
200
160

element
Rb
V
Ni
Zn
N
Ce
Cu
Y
Li
Nd
Nb
Co
La
Pb
Ga
Th
Sm
Gd
Pr
Sc

sadraj
120
110
80
65
46
46
45
40
30
24
24
23
18
15
15
10
7
6
6
5

element
Hf
Dy
Sn
B
Yb
Er
Br
Ge
Be
As
U
Ta
W
Mo
Vs
Ho
Eu
Tl
Tb
Lu

sadraj
5
5
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
0,9
0,8

element
Hg
I
Sb
Bi
Tm
Cd
Ag
In
Se
A
Pd
Pt
Au
He
Te
Rh
Re
Ir
Os
Ru

sadraj
0,5
0,3
0,2
0,2
0,2
0,2
0,1
0,1
0,09
0,04
0,01
0,005
0,005
0,003
0,002
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001

Procentualno uee glavnih elemenata u

Procentualno uee pojedinih elemenata u gradji

zemljine kore; a)teinski, b)atomski i c) volumni procenti

Gradja i sastav plata

Plat je podruje Zemljine unutranjosti koji je tee
dostupan direktnim istraivanjima i koji se openito dijeli
na tri dijela:
-gornji plat,
-prelaznu zonu
-donji plat.
Gornji plat se prostire od Mohoroviieva
diskontinuiteta do dubine od oko 250-400 km
Dio plata od 350-1.000 km oznaava se kao
prelazna zona, koja se karakterie pojavom
seizmikih diskontinuiteta na dubinama oko 400 i
650 km, te manjim diskontinuitetima oko 350,
500 i dublje od 650 km.

Gradja gornjeg plata

Mineralni sastav plata u

funkciji dubine i gustine

Na dubini od 2.900 km javlja se druga glavna ploha

diskontinuiteta I reda, poznata kao WiechertGutenbergov diskontinuitet, oznaavajui jasno granicu
plata i jezgre. Ispod te plohe na odredjenoj dubini Stalasi se vie proputaju to govori o likvidnom stanju
tog dijela Zemlje. Istovremeno gustoa raste za oko 80
%. Tradicionalna interpretacija zasnovana dijelom na
fizikim svojstvima, a dijelom na analogiji sa sastavom
meteorita dovodi do spoznaje da se jezgra sastoji od
dva dijela:
-vanjske jezgre izgradjene od tekue eljezno-nikalne
faze s izraenim konvekcijskim kretanjem,
-unutranje jezgre izgradjena od eljezno-nikalne
vrste legure nastale pod vrlo visokim pritiskom, koji se
dostie na dubini od 5.154 km.

Sastav Zemlje kao cjeline

Sastav Zamlje kao cjeline odredjen je sastavom i
relativnom odnosima u platu i jezgri, jer oni zajedno
ine preko 99 % mase Zemlje. Uz tu injenicu u svrhu
odredjivanja sastava slijedee pretpostavke se moraju
uzeti u obzir:
-jezgra Zemlje ima priblini sastav siderolita
(eljezovitog meteorita)
-plat se sastoji od peridotita
-Zemlja sadri 8 % sulfida po sastavu meteoritskog
troilita
-troilit je jednoliko rasporedjen izmedju plata i
jezgre.

Iako postoje odredjene nejasnoe i pretpostavke

ukljuene u model prorauna srednjeg sadraja
elemenata Zemlje kao cjeline, pa stoga te vrijednosti
treba uzeti sa rezervom, ipak se mogu izvui neki
znaajni zakljuci:
-90 % Zemlje izgradjeno je samo od 4 elementa: Fe,
O, Si i Mg,
-koliine vee od 1 % pokazuju Ni, Ca, Al i S
-u koliinama izmedju 0,1 i 1 % javljaju se Na, K, Cr,
Co, P, Mn i Ti.
-procenat svih ostalih elemenata je manji od 0,1 %.
Zemlja je izgradjena gotovo u cjelosti od samo 15
hemijskih elemenata, a postotak ostalih elemenata
praktiki je zanemarljiv i iznosi 0,1 % ili manje.

Elament
Fe
O
Si
Mg
Ni
Al
Ca
S
Co
Na
K
Ti
Cr
P
Mn

Mason (1962)
35,39
27,79
12,64
17,00
2,70
0,44
0,61
2,74
0,20
0,14
0,07
0,04
0,01
0,03
0,09

Washington (1925)
39,76
27,71
14,53
8,69
3,16
1,79
2,52
0,64
0,11
0,39
0,14
0,02
0,20
0,11
0,07

Niglli (1928)
36,90
29,30
14,90
6,37
2,94
3,01
2,99
0,73
0,15
0,90
0,29
0,54
0,13
0,15
0,14

Geohemijska klasifikacija elemenata

Uopte se moe rei da postoji prirodno udruivanje
elemenata u etiri grupe i to:
-litofilni elementi
-halkofilni elementi
-siderofilni elementi
-atmofilni elementi.
Litofilni elementi openito grade minerale sa kisikom
i
koncentrisani su u litosferi, a strukture njihovih minerala su
uglavnom ionske
Halkofilni elementi su oni koji koji imaju naroito izraen afinitet
prema sumporu i koji grade preteno sulfide i sulfosoli sa
kovalentnim strukturama
Siderofilni elementi dolaze uglavnom u elementarnom stanju.
Atmofilni elementi su uglavnom plinoviti elementi u atmosferi.

Geohemijska
klasifikacija pojedinih
elemenata i njihovo
mjeto u Zemlji.

Litofilni
elementi
Li, Na, K, Rb,
Cs, Be, Mg, Ca,
Sr, Ba, B, Al, Sc,
Y,
Rijetke
zemlje, C, Si, Ti,
Zr, Hf, Th, P, V,
Nb, Ta, O, Cr,
W, U, H, F, Cl,
Br, J, Fe, Mn,
Ga, Ge, Sn,
(Mo),
(Cu),
(Zn), (Pb), (Tl),
(As), (Sb), (Bi),
(S), (Se), (Te),
(Ni), (Co)

Halkofilni
elementi
Cu, Ag, Zn,
Cd, Hg, In,
Tl, Pb, As,
Sb, Bi, S, Se,
Te, Ni, Co,
(Fe),
Mo,
(Mn), (Ga),
(Ge), (Sn)

Siderofilni
Atmofilni elementi
elementi
Pt, Ir, Os, Ru, H, He, Ne, Ar, Kr,
Rh, Pd, Au, (Fe) Xe, Rn, N, (O), F,

Geohemijska klasifikacija elemenata u odnosu na

periodni sistem

Geohemijski karakter nekog elementa

odredjen
je
prije
svega
elektronskom
konfiguracijom njegovog atoma i prema tome je
usko povezan sa poloajem elemenata u
periodnom sistemu (tabela XXVI). Poznavanje
geohemijskog karaktera elemenata omoguuje
da se unaprijed pretpostavi tip minerala koji bi oni
mogli graditi, kao i mineralne asocijacije u kojima
bi se dotini elemenat mogao pojaviti

Mineralni sastav Zemljine kore

Koje minerale i koliki broj minerala grade
pojedini hemijski elementi zavisi od njihove
rairenosti u Zemljinoj kori, geohemijskog
karaktera i geolokih uslova u kojima nastaju
pojedini minerali. Prije svega treba naglasiti
znaajnu injenicu da Zemljina kora koja je
izgradjena od preko 100 elemenata sadri preko
4.700 razliitih minerala. Ukupni broj anorganskih
jedinjenja je puno vei, ali veina njih nisu
nadjeni u Zemljinoj kori.

U Zemljinoj kori razlikiju se tri geoloke sredine, koje

se medjusobno znatno razlikuju po fiziko-hemijskim
uslovima i to:
Magmatska sredina se karakterizirana visokim do
umjerenim temperaturama i irokim promjenama
pritiska, sa mnogo ogranienja u hemijskom sastavu.
Sedimentna sredina je karakteristina umjerenim
temperaturama
(0-400C)
i
uglavnom
stalnim
atmosferskim pritiskom. Materijal iz kojih kristaliu
minerali mogu voditi porijeklo od magmatskih,
metamorfnih i starijih sedimentnih stijena, rudnih ica ili
bilo kojih drugih materijala povrinskih dijelova litosfere.
Metamorfna sredina obuhvata iroke intervale
temperature i pritiska, a materija iz koje nastaju minerali
u tim sredinama potiu iz bilo koje ranije stvorene
stijene.

Shematski prikaz postanka i stijena njihova uzajamna

Postanak minerala i pravilo faza

Ve je istaknuto da postoje uglavnom tri faktora o
kojima ovisi postanak minerala u odredjenim sredinama.
Ti faktori su temperatura, pritisak i sastav sredine. Ova
kvalitativna konstatacija ima svoj izraz u osnovnom
pravilu fizike hemije koje je poznato kao pravilo faza i
koje se moe definisati na slijedei nain: U nekom
sistemu koji se nalazi u ravnotei, broj faza (P) plus
broj stepeni slobode (F), jednak je broju komponenti
(C) plus dva, ili
P+F=C+2
U nekom sistemu postoji ravnotea kada njegove
faze postoje zajedno u stabilnom odnosu na
neodredjeno vrijeme, ako su vanjski uslovi
nepromijenjeni.

Ovaj posljednji izraz poznat je i kao

mineraloko pravilo faza i moe se izraziti: u
sistemu od n komponenti kod proizvoljnog
pritiska i temperature, maksimalni broj
medjusobno stabilnih minerala ne moe prei
n.
Mineraloko pravilo faza je vrlo znaajan
princip kod postanka minerala i ono uslovljava
odredjena ogranienja u pogledu stvaranja
odredjennog broja mineralnih vrsta.

Magmatska sredina
Magma je prema optoj definiciji prirodni silikatni
rastop u Zemljinoj kori ili ispod nje sastavljena od teko i
lakoisparljivih komponenti. Ponekad magma moe
sadravati i odredjene koliine ve iskristalisalih drugih
minerala. Zbog ove injenice magmu je ispravnije
nazvati kao veoma pokretljivu i visoko zagrijanu masu u
Zemljinoj kori koja sadri odredjen dio vrste faze. Kad
se magma izlije na povrinu zovemo je lava. Zavisno od
toga gdje su se magmatske stijene formirale i ovrsle
dijelimo ih na:
-intruzivne (eruptivne, plutonske) stijene
-izlivne (efuzivne ili vulkanske) stijene
-ine (ilne) stijene.

Magmatske
stijene
predstavljaju
produkte
kristalizacije magme u unutranjosti ili na povrini
litosfere. Magma je vrui rastop koji se sastoji od osam
elemenata (O, Si, Al, Fe, Mg, Ca, K, Na) i u manjim
koliinama sadri sve ostale elemente.
Rezidualne otopine kristaliu posljednje i kod tih
procesa nastaju tzv. pegmatitske i hidrotermalne rudne
ice. Ove ice mogu biti usko povezane sa matinim
stijenama ili pak ispunjavati pukotine u okolnim
stijenama. U vezi s magmatskom sredinom postanka
mogu se izdvojiti etiri tipa mineralnih asocijacija:
-magmatske stijene
-pegmatitske ice
-hidrotermalne ice
-vrui izvori i proizvodi fumarola.

Mineralni i hemijski sastav magmatskih stijena

Od velikog broje poznatih minerala samo mali broj njih ulazi u
sastav magmatskih stijena. Prema F.W.Clarke-u i G.
Waschington-u, te Adamsu magmatske stijene su izgradjene od:
-kvarc....12,0 %
-feldspati ..59,5 %
-amfiboli i pirokseni.16,8 %
-liskuni ...3,8 %
-ostali (uglavnom olivin).7,9 %

Minerale koji izgradjuju magmatske stijene moemo podijeliti

na one koji nastaju neposredno kristalizacijom magmatskih
rastopa tzv. primarni minerali, i oni koji nastaju preobraavanjem
primarnih minerala djelovanjem gasova, toplih rastvora,
povrinskih voda itd i to su sekundarni minerali.

Silikatni minerali su najee prisutni u veim

koliinama i zovu se jo i bitnim sastojcima magmatskih
stijena. Drugi minerali su prisutni u stijenama u manjim
koliinama i zovu se akcesornim ili sporednim
mineralima.

Grupa
Sulfidi
Oksidi

Primarni
Sekundarni
Pirhotin, halkopirit
Pirit
Hematit, korund, kvarc,
tridimit,
magnetit,
hromit, pikotit
Hidroksid
Limonit
i
Fosfati
Apatit
Silikati
Feldspati, feldspatoidi,
olivini,
pirokseni,
amfiboli, liskuni, cirkon,
kordijerit,
granati,
titanit, turmalin
Titanati Ilmenit
Karbonati Kalcit

Kalcit, dolomit

Minerali magmatskih stijena bilo da su bitni ili

akcesorni mogu se grupisati u grupu leukokratnih
(bijelih) i grupu melanokratnih (tamnih) minerala. Podjela
ove dvije grupacije izvrena je na bazi hemijskog
sastava. Leukokratni minerali su: kvarc, natrijski,
kalcijski i kalijski alumosilikati. Melanokratni su pirokseni,
amfiboli, liskuni, olivin, tj. feromagnezijski minerali.
SiO2

Al2O3 Fe2O3 FeO MgO

59,14 15,34

3,08

3,80

3,49

CaO

Na2O

K2O

TiO2

H2O

5,08

3,84

3,13

1,05

1,15

Srednji sadraj eruptivnih stijena (po F.W.Clarc-u i G

Washington-u) (u %)

Uestalost raspodjele silicije u eruptivnim

stijenama (u %)

Uestalost raspodjele sadraja glavnih oksida u

analizama eruptivnih stijena

Klasifikacija magmatskih stijena

Postoje razliiti kriterijumi na osnovu kojih se moe
izvriti klasifikacija magmatskih stijena, ali su tri glavna:
mineralni sastav, hemijski sastav i nain pojavljivanja
stijena u Zemljinoj kori. Prva dva kriterija su meusobno
ovisna, poto mineralni i hemijski sastav predstavljaju
stvarno stanje materijalne gradje stijena. Isti minerali u
istim proporcijama dat e uvijek isti globalni sastav
stijene. Obrnuti odnos ne vrijedi, tj. isti hemijski sastav
nekog magmatskog rastopa moe iskristalisati u vrlo
razliite tipove stijena, zavisno od uslova kristalizacije.
Npr. horblendit sa preko 90 % hornblende moe imati
praktino isti sastav kao i dolerit koji se sastoji od
plagioklasa, augita i olivina.

Klasifikacija magmatskih stijena na bazi mineralnog

sastava
A-dubinski tipovi, B-vulkanski tipovi
Mineralok K-feldspati K-feldspati
i sastav dominantno
+
pertitski
plagiklasi
Kvarc
prisutan

A.Graniti
B.Rioliti

Bez kvarca A.Sijeniti

i bez
B.Trahiti
feldspatoid
a
Feldspatoid A.Nefelin
i prisutni sijeniti
B.Fonoliti

Na-Ca feldspati
< 50 %

> 50 %

A.Granodio
riti
Bkvarc
latiti
A.Monconi
ti
B.Latiti

A.Kvarcdio
riti
(Tonalit)
B.Daciti
Dioriti
B.Andeziti

A.Kvarc
gabro
B.Kvarc
bazalti
A.Gabro
B.Bazalti,
dijabazi

A.Nefelin
monconiti
B.Latit
fonoliti

A.Eseksiti, teraliti
B.Tefriti, basaniti

Malo ili
bez
feldspata

A.Pirokseni
ti,peridotiti,
duniti
B.Limburgi
ti
A.Ijoliti
B.Leucititi,
nefeliniti

Magmatske stijene se esto dijele na:

-ultrabazine, stijene koje sadre ispod 45 %
SiO2 (peridotiti, duniti),
-bazine, stijene sa sadrajem silicije od 45-52
% (gabro),
-neutralne, stijene sa sadrajem silicije od 5265 % (diorit, sijenit)
-kisele, stijene koje imaju sadraj silicije preko
65 % (graniti i granodioriti).

Postmagmatski stadijum kristalizacije

Zavretkom glavnog stadija kristalizacije i
odvajanjem najveeg dijela silikata, dolazi do
znatnog nakupljanja lakoisparljivih i drugih
materija u magmatskom ostatku. Meu hemijskim
elementima tu se prije svega nalaze oni koji nisu
uli u sastav silikata, bilo zbog veliine ionskih
radijusa,
ili
zbog
specifinih
hemijskih
karakteristika. Iz tog magmatskog ostatka kod
odredjenih fiziko-hemijskih uslova kristaliu
pegmatiti i hidrotermalne rudne ice.

-Pegmatiti
Kad temperatura magmatskog rastopa padne na 650
7000C, kristaliu minerali pegmatitske faze. Magmatski
ostatak u ovoj fazi je granitskog sastava proet
lakoisparljivim komponentama, a odlikuje se znatnom
fluidnou i pokretljivou.
Pegmatiti se mogu podijeliti u dvije grupe i to: salske i
femske pegmatite.
U salskim pegmatitima dolaze minerali koji sadre
alkalijske i neke druge elemente; K, Na, Li, Rb, Cs, Be,
B, Al, Sc, Y, C, Si, Zr, rijetke zemlje, Th, Sn, Nb, Ta, Mo,
W i U.
U
femskim
pegmatitima
dolaze
minerali
zemnoalkalnih elemenata, titana, fosfora, hlora, eljeza,
bakra i dr. Od minerala tu se moe nai rutil, magnetit,
halkopirit i dr.

-Hidrotermalne rudne ice

Hidrotermalna faza kristalizacije nastupa kada se
magmatski ostatak ohladi do 4000C i traje do
temperature vrelita vode (1000C).
Po Lindgren-u, koji je detaljno izuavao hidrotermalna
rudna leita, razlikuju se tri grupe leita ija
mineralogija i nain pojavljivanja pokazuju razliite
uslove njihovog postanka: hipotermalna leita su
nastala kod prilino visokih temperatura (300-500 0C),
openito u dubljim dijelovima Zemljine kore,
mezotermalna leita nastala su kod
osrednjih
temperatura (200-3000C) i epitermalna leita, koja su
nastala kod relativno niskih temperatura (50-200 0C).
Ova tri tipa hidrotermalnih leita prelaze jedan u drugi i
vie puta je teko povui otru granicu medju njima.

Shema rasporeda hidrotermalnih tvorevina i njihova

povezanost sa matinom stijenom

-Tvorevina vruih izvora i fumarola

Hidrotermalni rastvori mogu dospjeti na samu povrinu
Zemlje u obliku vruih izvora. Ti su rastvori openito
razrijedjene podzemne vode, tako da je koncentracija
rastvorenih mineralnih soli u takvim rastvorima sasvim
mala. Oko vruih izvora obino se izluuju kvarcna
sedra, sumpor i neki sulfidi.
Sa mineralokog stanovita fumarole su interesantnije.
Tu se izluuju minerali iz gasova aktivnih vulkana u
vulkanskim podrujima.
Najei minerali fumarola su sumpor, hloridi, narroito
NH4Cl, i drugi. Tu se moe nai npr. magnetit, hematit,
molibdenit, pirit, galenit, sfalerit i dr. Klasini lokalitet
ovakve vrste je Veztuv u Italiji, gdje je sakupljeno preko
50 razliitih minerala.

Sedimentna sredina
Procesi sedimentacije odigravaju se iskljuivo
na povrinskim dijelovima Zemljine kore koji se
jo zovu korom raspadanja (troenja).
Produkti mehanikog i hemijskog raspadanja
mogu ostati na istom mjestu gdje se nalazi i
matina stijena iz koje su nastali, a mogu biti
odneeni
posredstvom vode, vjetra, leda ili
nekih drugih prirodnih faktora koji uestvuju pri
prenoenju razliitih estica. Treba napomenuti
da jedan veliki dio rastroenog materijala prelazi
pri tim procesima u vodene rastvore, bilo u obliku
pravih, bilo koloidnih rastvora.

Konana sudbina mnogih hemijskih elemenata zavisi

uveliko od relativne stabilnosti njihovih iona u
vodi.Najstabilniji su ioni alkalnih, zatim zemnoalkalnih
elemenata. S druge strane silicij, aluminij i eljezo
koncentriu se u obliku novih mineralnih proizvoda koji
predstavljaju netopive spojeve ve u ranom stadiju
troenja.
Ponaanje hemijskih elemenata uveliko zavisi od
odnosa ionskog naboja i ionskog radijusa tj:

Ni
Ip
Ri

gdje je:
Ip ionski potencijal
Ni nabij iona
Ri radijus iona

Ionski potencijal i ponaanje elemenata u sedimentnim

procesima

Klasifikacija sedimenata
Na osnovu prethodnih razmatranja, sedimenti se mogu
klasificirati u slijedeih est grupa:
-rezistati
-hidrolizati
-oksidati
-reducati
-precipitati
-evaporati.

Sedimenti

elementi

Minerali

Rezistati

Si

Kvarc, akcesorni minerali

Hidrolizati

Al, Si, Fe

Oksidati

Fe, Mn

Minerali
glina,
Alhidroksidi,
glaukonit,
amozit
Hematit, getit, piroluzit,
psilomelan

Reducati

Fe, S

Precipitati

Ca, Mg

Evaporati

Ca, Mg, Na, K Gips, anhidrit, halit, silvin,

karnalit, kernit, alitra

Pirit, markasit, siderit,

sumpor
Kalcit, aragonit, dolomit

Klasifiksacija sedimenata

-Mineralogija rezistata
Ovi sedimenti su izgradjeni od primarnih
minerala otpornih prema troenju i oni se taloe
nepromijenjeni. Najei medju tim mineralima je
kvarc, a dolaze i drugi akcesorni minerali.
Medju rezistate ubrajaju se razliite vrste
pijeskova i pjeara, koji su mjestimino
izgradjeni 99 % od kvarca. Feldspati takodje
esto grade pijewskove i pjeare. Od drugih
minerala u pijeskovima i pjearima mogu se
nai cirkon, granat, topaz, kolumbit, tantalit,
magnetit, ilmenit, rutil, monacit, kasiterit, zlato,
platinski i drugi minerali.

-Mineralogija hidrolizata
Nastaju hemijskim troenjem primarnih silikatnih
minerala i grade razliite sedimente po mineralnom i
hemijskom sastavu. Tu spadaju u prvom redu gline,
sadimentna leita eljeznih silikata, silicijski hemijski
sedimenti npr. kalcedon, opar i ronjac. Medju
hidrolizate ubrajamo i boksite.
Najrasprostranjeniji su minerali glina, koji predstavljaju
hidratizirane alumosilikate obino vrlo sitnih dimenzija od
0,004 mm do koloidnih dimenzija. Medju njima je
najei kaolinit, zatim montmorilonit, ilit kao i razliiti
hlorati. Openito kaolinit nastaje u kiseloj sredini
U tropskim klimatskim uslovima gdje se naizmjenino
smjenjuju suhi i vlani periodi, potpunim troenjem
alumosilikata i uklanjanjem silicija nastaju lateriti koji se
sastoje od istih minerala kao i boksiti.

-Mineralogija oksidata
Glavni elementi koji grade ovu grupu
sedimenata su eljezo i mangan i oni se
pojavljuju u sedimentima u obliku eljeznih i
manganskih oksida i hidroksida odnosno hidrata.
Feri hidroksid nastaje oksidacijom fero spojeva u
rastvoru. Tako nastaju leita getita i hematita.
Ako su ova dva minerala prisutna u malim
koliinama, tada boje pojedine sedimente
smedjom ili crvenom bojom. Mangan prelazi u
rastvore takodje u dvovalentnom stanju i tu se
lako oksidira u manganit, piroluzit ili u psilomelan.

-Mineralogija reducata
Ovi sedimenti obuhvataju leita sulfida,
sumpora i siderita. Ugalj i nafta takodje spadaju u
ovu grupu sedimenataa. Reducati nisu esti u
prirodi, nastaju tamo gdje nama kisika. Na
okeanskom dnu stvara se sumporvodonik (H 2S) i
takodje nastaje pirit i markasit. Markasit zahtijeva
obino kiselije uslove nego pirit. Leita siderita i
sumpora
spadaju
takodje
u
reducate.
Elementarni sumpor leitra Luisiane i Texasa je
redukcionog porijekla.

-Mineralogija precipitata
U ovu grupu sedimenata spadaju krenjaci i dolomiti,
monomineralne stijene izgradjene uglavnom od kalcita
odnosno dolomita. Tu svrstavamo i fosfatne minerale
npr.fosforit.
Krenjaci nastaju hemijskim taloenjem ili
posredstvom ivih organizama (organogeni sedimenti).
Hemijsko taloenje CaCO3 karakteristino je za tropska
morska podruja, gdje je voda zasiena ovom
materijom.
Dolomit nastaje uglavnom dolomitizacijom krenjaka,
pod uticajem magnezijskih rastvora po formuli:
2CaCO3 + Mg2+ CaMg[CO3] + Ca2+

-Mineralogija evaporata
Evaporate moemo grupisati u dva odvojena
genetska
tipa,
marinske
i
jezerske
(kontinentalne). Od minerala u njima emo nai
kalcijske sulfate, magnezijske hloride i sulfate,
natrijski hlorid, i druge soli bora, azota i kalija.
Evaporati imaju posebno znaenje u interpretaciji
geoloke istorije Zemljine kore. Oni ujedno slue
kao indikatori aridnih klimatskih uslova.

Troenje u povrinskim dijelovima sulfidnih rudnih ica

Procesi troenja u sulfidnim rudnim icama vrlo su
raireni, karakteristini i specifini za ovakve mineralne
parageneze. Kod tih procesa ne dolazi samo do
propadanja primarnih hidrotermalnih sulfida i nastajanje
na njihov raun sekundarnih minerala, ve takodje dolazi
mjestimino do znatnog obogaenja prvobitno
siromanih rudnih ica na sadraje korisnih sulfida.
Naroito su znaajna takva obogaenja u piritnim
hidrotermalnim icama koje su primarno siromane na
sadraju bakarnih sulfida, npr. halkopirita. Shematski
prikaz procesa troenja u jednoj takvoj hidrotermalnij
sulfidnoj rudnoj ici i obogaenja na sekundarnim
mineralima dato je na slici.

Shematski prikaz troenja u hidrotermalnoj

rudnoj ici

Metamorfna sredina
Metamorfizam moemo definisati kao skup procesa
koji se odigravaju u dubljim i vrlo dubokim dijelovima
Zemljine kore, u uslovima poviene temperature i
pritiska.
Metamorfoze minerala i stijena mogu se odvijati
najee suhim putem, pri emu dolazi do promjene
kristalne reetke ili prekristalizacije pojedinih minerala u
reetke koje su stabilne u novim uslovima pritiska i
temperature. S druge strane postoje metamorfoze u
kojima uzimaju uea i druge materije, prvenstveno
lakoisparljive komponente magme. Prema tome,
temperatura, pritisak i hemijski aktivne materije su glavni
faktori koji prouzrokuju razliite vrste metamorfizma.

Tipovi metamorfizma
Nagli razvoj petrologije metamorfnih stijena posljednjih
godina uslovio je znatno bolje razjanjavanje pojedinih
metamorfnih procesa usljed ega se postojee
klasifikacije metamorfnih stijena mijenjaju ili stvaraju
nove.
U zemljinoj kori stijene su usljed temperaturnog
gradijenta manje ili vie zagrijane, a zbog teine gornjih
slojeva litosfere izloene razliitim pritiscima. esto
usljed tektonskih pokreta dolazi do daljnjeg povienja
pritiska i temperature usljed ega se vri preobraaj
stijena i to na velikim podrujima. Ovaj metamorfizam se
naziva regionalni dinamotermalni metamorfizam.

Kada temperatura i pritisak dovoljno porastu u okviru

ovog metamorfizma moe doi i do djeliminog ili
potpunog pretopljavanja pojedinih vrsta stijena koje se
nazivaju migmatiti. Ova vrsta metamorfizma gdje dolazi
do stapanja stijena naziva se ultrametamorfizam.
Postoji medjutim metamorfizam koji je inverzan
prethodno opisanim. Naime kada metamorfna stijena
koja je nastala u podrujima visokih pritisaka i
temperatura dodje u plie nivoe gdje vladaju nii pritisci i
temperature, ona se mijenja prilagodjavajui se novim
uslovima; tada se formira mineralna asocijacija
specifina za uslove nieg stepena metamorfizma. Ovaj
tip metamorfizma naziva se retrogradni metamorfizam
ili dijaftoreza.

Metamorfizam tonjenja vezan je za geosinklinalna

podruja, ali ga sreemo na platformama. Stijene
postepeno tonu u podruja gdje vladaju visoki pritisci,
dok se temperatura srazmjerno ne poveava kao kod
regionalnog metamorfizma (maksimalno 400-450 0C).
Metamorfizam stijena vezan za neposrednu blizinu
tektonskih zona (rasjeda) naziva se kataklastini
metamorfizam.
Metamorfizam okeanskog dna javlja se u podrujima
riftnih zona. Usljed irenja okeanskog dna (tzv.
spredinga) stvaraju se razliite pukotine du kojih
morska voda vri promjenu stijena (uglavnom bazalta).
Treba napomenuti da se pri ovim procesima mogu
stvoriti i ekonomski interesantne koncentracije bakra,
nikla, managana itd.

Vee pokrete u Zemljinoj kori prate magmatske

stijene. Prilikom utiskivanja magmi ili njenim
izlivanjem ona dolazi u kontakt sa okolnim
stijenama pri emu predaje toplotu okolnim
stijenama, a u nekim sluajevima vri se
razmjena materije to zavisi od hemijskog
sastava magme i okolnnih stijena. Ovaj tip
metamorfizma
naziva
se
kontaktni
metamorfizam.
Kada su stijene izloene uticaju hidrotermalnih
rastvora, one se takodje mijenjaju. Ovaj tip
metamorfizma
naziva
se
hidrotermalni
metamorfizam.

Ako je konsolidovana stijena izloena uticaju

sopstvenog
ostatka
rastopa,
odnosno
lakoisparljivih sastojaka, ovaj tip metamorfizma
se naziva autometamorfizam.
S obzirom na dubine u Zemljinoj kori u kojima
se vre metamorfne promjene razlikujemo tri
zone metamorfizma:
-epizonu
-mezozonu
-katazonu.
U svakoj od pomenutih zona vladaju drugaiji
uslovi pritiska i temperature, te e na taj nain u
njima nastati odredjene mineralne asocijacije,
stabilne u tim uslovima.

Epizona se karakterie niskim pritiskom, ali u njoj

moe doi i do jaeg jednostranog pritiska (stresa),
temperature takodje nisu velike.
U mezozoni postoji znatno djelovanje jednostranog
pritiska, koji u dubljim dijelovima prelazi u hidrostatski.
Temperatura u mezozoni je takodje visoka. U ovakvim
uslovima pritiska i temperature
matamorfoze se vre
prekristalizacijom.
Katazona je zona visoke temperature i vrlo visokog
hidrostatskog pritiska. Novonastali minerali imaju veu
gustinu u odnosu na ranije stvorene.

Vrste metamorfizma po V.M.Goldschmidt-u

Na dijagramu metamorfoza prikazane su vrste

metamorfoza sa odgovarajuim zonama,
krivuljama ravnotee CaCO3 i CaSiO3, tj. kalcita i
volastonita (po V.M.Goldschmidt-u).Kod visoke
temperature stabilan je volastonit, a kod niske
kalcit. Reakcija je reverzibilna:
3CaCO3 + 3SiO2 Ca3Si3O9 + 3CO2