Egjipti i lasht

Sfinksi i Madh dhe Piramidat e Gizs jan dy nga simbolet m t njohura t qytetrimit t lasht egjiptian.
Hart e Egjiptit t lasht, q shfaq qytetet m t mdha n periudhn Dinastike (rreth 3150 p.e.r deri n 30 p.e.r)

Egjipti i lasht ishte nj qytetrim i lasht n Afrikn Veriore lindore, i prqendruar n rrjedhat e
lumit Nil, n at q sht sot shteti modern i Egjiptit.
Qytetrimi egjiptian filloi t ngrihej rreth 3150 p.e.r (sipas kronologjis konvencionale
egjiptiane) kur u krye bashkimi politik i Egjiptit t Siprm e t Poshtm nn faraonin e
par. Historia e Egjiptit t lasht ndodhi n nj seriMbretrish t qndrueshme, t ndara nga
periudha paqndrueshmrie t njohura si Periudhat e Mesme. Mbretria e Vjetr i prket Epoks
s Hershme t Bronzit, Mbretria e Mesme dhe Mbretria e Re Epoks s Von t Bronzit.
Egjipti arriti pikun e fuqis s tij gjat Mbretris s Re, n periudhn e Ramsesit, pas s cils
filloi t binte ngadalsisht. Egjipti u pushtua radh pas radhe nga fuqi t huaja gjat ksaj
periudhe t vone. Pas vdekjes s Aleksandrit t Madh, nj nga gjeneralt e tij, Ptoleme Soteri,
shpalli veten si sundues t ri t Egjiptit. Kjo Dinasti Ptolemaike sundoi Egjiptin deri n vitin
30 p.e.r, kur u pushtua nga Perandoria Romake dhe u b nj provinc romake.
Suksesi i qytetrimit t lasht egjiptian erdhi pjesrisht nga aftsia e tij pr tu prshtatur me
kushtet e Lugins s Nilit. Parashikimi i prmbytjeve dhe vaditja e vazhdueshme dhe e
kontrolluar e lugins pjellore oi n prodhimin n tepric t t korrave, q oi n zhvillimin
kulturor e shoqror. Me burimet rezerv, administrata nxiti shfrytzimin e mineraleve q mund t
nxirreshin nga lugina dhe zonat e shkrettirs prreth, u zhvillua shkrimi egjiptian me
hieroglife,u organizuan projekte bujqsore dhe ndrtimore, u zhvillua tregti me rajonet rrethuese
dhe u krijua nj force ushtarake pr t mundur armiqt e huaj dhe pr t vendosur pushtetin dhe
dominimin e Egjiptit. Pr t motivuar dhe organizuar kto aktivitete ekzistonte nj burokraci e
shkruesve, liderve fetar dhe administruesve nn kontrollin e faraonit, i cili siguronte unitetin
dhe bashkpunimin e popullit egjiptian nn rregullat e besimit fetar egjiptian.

Disa nga arritjet e egjiptianve t lasht prfshijn nxjerrjen e gurve, ndrtimin e piramidave,
tempujve dhe obeliskve; u zhvillua matematika, mjeksia, vaditja dhe teknika t reja bujqsore
pr prodhimtari, anijet para, qeramika dhe teknologjia e qelqit, forma t reja t letrsis dhe
traktati i par i paqes q njihet n histori. Egjipti la nj trashgimi t qndrueshme e t
pavdekshme. Arti dhe arkitektura e tij u imituan kudo, dhe gjrat antike t tij u shprndan n
tr cepat e bots. Grmadhat monumentale t tij kan frymzuar imagjinatn e udhtarve dhe
shkrimtarve pr shekuj me radh. Interesi dhe respekti i rikthyer kto dy shekuj t fundit pr
grmadhat dhe gjrat antike oi n krijimin e hetimit shkencor t qytetrimit egjiptian dhe n nj
vlersim m t lart pr trashgimin e tij kulturore, si pr Egjiptin ashtu edhe pr botn.

1.Historia
Nga fundi i periudhs Paleolitike klima e that e Afriks Veriore u b edhe m e nxeht dhe that,
duke br q popullsia q jetonte aty t mblidhej prgjat lugins s Nilit dhe qysh kur njerzit
modern gjahtar-mbledhs filluan t banonin n kt rajon n fund t Pleistocenit t Mesm
rreth 120 mij vjet m par, Nili ka qen burimi i jets pr Egjiptin. Toka pjellore e prmbytshme
e Nilit u dha njerzve mundsin pr vendosjen dhe krijimin e nj ekonomie bujqsore dhe nj
shoqrie m t centralizuar e t sofistikuar, gj q u b gur themeli pr qytetrimin njerzor.
1.1 Periudha paradinastike
N kohrat Paradinastike dhe t Dinastis s Hershme, klima e Egjiptit ishte m shum her m
pak e that se sot. Rajone t mdhaja t Egjiptit ishin t mbuluara me savana me pem dhe t
mbushura me thundrak q kullotnin. Gjethnaja dhe fauna ishin t gjendura n t tr mjediset
dhe rajoni i Nilit kishte nj popullat t madhe t shpendve t ujit. Gjuetia duhet t ket qen e
zakonshme pr egjiptiant dhe kjo sht periudha kur shum kafsh u zbutn pr her t par.

Nj po tipik i kulturs Naqada II dekoruar me gazela. (Periudha Paradinastike)

Rreth 5500 p.e.r, fise t vogla q jetonin n Luginn e Nilit kishin zhvilluar nj larmi kulturash
q shfaqnin kontroll t plot t bujqsis dhe blegtoris dhe t dallueshm nga poaria dhe mjetet
personale, si krehrt, byzylykt dhe rruazat. M e madhja e ktyre kulturave t hershme n
Egjiptin e Eprm, Badari, njihej pr cilsin e lart t qeramiks, veglave t gurit dhe prdorimit
t bakrit.
N Egjiptin e Veriut, Badarit ndiqeshin nga kulturat Amratiane dhe Gerzeane, t cilat solln disa
prmirsim teknologjike. N kohrat Gerziane, prova t hershme gjenden pr kontaktin e tyre
me Kanant dhe bregun e Biblosit.
N Egjiptin jugor, kultura Naqada, e ngjashme me at Badari, filloi t zgjerohej prgjat Nilit
rreth 4000 p.e.r. Aq hert sa Periudha I Naqada, egjiptiant paradinastik importonin obisidian
nga Etiopia, q prdorej pr ti dhn form majave t armve dhe objekteve t tjera nga leskrit.
N nj periudh rreth 1000 vjeare, kultura Naqada u zhvillua nga disa komunitete t vogla
bujqsore n nj qytetrim t fuqishm lidert e s cils ishin n kontroll t plot t njerzve dhe
burimeve t lugins s Nilit. Duke vendosur nj qendr pushteti n Hierakonpolis dhe m von
n Abidos, lidert e Naqada III zgjeruan kontrollin e tyre t Egjiptit drejt veriut prgjat Nilit.
Ata gjithashtu kryenin tregti me Nubin n jug, me oazet e shkrettirs perndimore n perndim
dhe me kulturat mesdhetare lindore n lindje.
Kultura Naqada prodhonte nj larmi t mirash materiale, tregues i pasuris dhe pushtetit n rritje
t elits, si edhe mjeteve t prdorimit personal social, si krehr, statuja t vogla, qeramik t
pikturuar, vazo guri dekorative t cilsis s lart, mjete kozmetike dhe bizhuteri t bra nga ari,
lazuli dhe fildishi. Ata zhvilluan edhe lustrn qeramike t njohur si fajanca dhe sht prdorur
deri n periudhn romake pr t dekoruar filxhan, hajmali dhe figurina.Gjat fazs s fundit
paradinastike, kultura Naqada filloi prdorimin e simboleve t shkrimit q m von evoluan n
sistemin e plot t hieroglifeve t prdorura pr t shkruar n gjuhn e lasht egjiptiane.
1.2 Periudha e Hershme Dinastike

Paleta namer paraqet bashkimin e Dy Tokave.

N shekullin e 3-t p.e.r prifti Manetho e grupoi listn e gjat t faraonve nga Menesi n
kohn e tij n 30 dinasti, nj sistem i prdorur edhe sot. Ai vendosi ta filloj historin zyrtare t
tij me nj mbret t quajtur "Meni" (ose Menes n greqisht) i cili mendohet t ket bashkuar dy
mbretrit e Egjiptit te siperm dhe Egjiptit te ulet (rreth 3100 p.e.r) Tranzicioni n nj shtet t
bashkuar mund t ket ndodhur m gradualisht se thon shkrimtart e lasht egjiptian dhe nuk
ka asnj prov bashkkohore t Menesit. Disa studiues tani besojn, megjithat, se Menesi mitik
mund t ket qen faraoni Namer, q paraqitet veshur me rroba dhe shenja mbretrore n Paletn
Narmer si simbol i aktit t bashkimit.
N Periudhn e Hershme Dinastike rreth 3150 p.e.r, T part nga faraont Dinastik forcuan
sundimin tyre mbi Egjiptin e Ult duke vendosur pr kryeqytet Memfisin nga i cili mund t
kontrollonin forcn puntore dhe bujqsin e rajonit pjellor t delts ashtu si dhe rrugt tregtare
t rndsishme e fitimprurse pr n Levant. Fuqia dhe pasuria n rritje e faraonve gjat
periudhs s hershme dinastike reflektohet n varret e ndrlikuara t quajtura mastaba dhe
strukturat e kultit t prmortshm n Abidos, t cilat lartsonin faraonin e hyjnizuar pas vdekjes.
Institucioni i fuqishm i mbretris q u zhvillua nga faraont shrbente pr t legjitimizuar
kontrollin e shtetit mbi tokn, punn dhe burimet thelbsore pr mbijetesn dhe rritjen e
qytetrimit t lasht egjiptian.

1.3 Mbretria e Vjetr

Statuj me alabastr e Menkaures n Muzeun e arteve te bukura te Bostonit

Prparime t mahnitshme n arkitektur, art dhe teknologji u bn gjat Mbretris s Vjetr, t

nxitura nga prodhimtaria bujqsore n rritje e br e mundur nga nj administrat qendrore e
mir-organizuar. Nn drejtimin e vezirit, zyrtart e shtetit mblidhnin taksat, koordinonin
projektet vaditse pr t prmirsuar prodhimin e t korrave, zgjidhnin fshatart pr t punuar n
projekte ndrtimi dhe vun n funksionim nj sistem drejtsie pr t mbajtur n vend paqen dhe
rendin.
S bashku me rndsin n rritje t ksaj administrate qendrore u ngrit edhe nj klas e re
zyrtarsh dhe shkruesish t arsimuar t cilve iu dhan prona nga faraoni n shkmbim t
shrbimeve t tyre. Faraont gjithashtu u lshuan toka kulteve mortore dhe tempujve lokal pr
t siguruar q kto institucione do t kishin burimet e mjaftueshme pr t adhuruar faraonin edhe
pas vdekjes s tij. Me fundin e Mbretris s Vjetr, pes shekuj t ktyre praktikave feudale e
kishin grryer pak e nga pak pushtetin ekonomik t faraonit, i cili nuk ia vlente m t mbshteste
kt administrat t madhe t centralizuar. Me rnien e pushtetit t faraonit, guvernatort rajonal
t quajtur nomark filluan t sfidonin supremacin e faraonit. Kjo, bashk me thatsira t rnda

mes viteve 2200 e 2150 p.e.r, shkaktoi prfundimisht hyrjen e vendit n nj periudh 140
vjeare urie t njohur si Periudha e Par e Mesme.
1.4 Periudha e Par e Mesme
Pasi qeveria qendrore e Egjiptit u shkatrrua n fund t Mbretris s Vjetr, administrata nuk
mundej m t mbshteste apo t stabilizonte ekonomin e vendit. Guvernatort rajonal nuk
mund t mbshteteshin m te mbreti pr ndihm n koh krizash dhe rrallimet e vazhdueshme t
ushqimit dhe grindjet politike nxitn uri dhe luftra civile n shkall t vogl. Megjith
problemet e vshtira, lidert lokal, q nuk i paguanin m hara faraonit, shfrytzuan pavarsin
e re pr t formuar nj kultur t lulzuar n provinca. Pasi i vun nn kontroll burimet e tyre,
provincat u bn m t pasura ekonomikishtnj fakt q demonstrohet nga varrime t mdha
dhe m t mira n t gjitha klasat shoqrore. N shprthime krijimtarie, artizant provincial
adoptuan dhe prshtatn motive kulturore q m prpara ishin t ndaluara nga pushteti mbretror
i Mbretris s Vjetr dhe shkruesit zhvilluan stile letrare q shfaqnin optimizm dhe origjinalitet
pr periudhn.
T liruar nga besnikria ndaj faraonit, udhheqsit vendor filluan t konkurronin me njritjetrin pr kontroll territorial dhe pushtet politik. N 2160 p.e.r sundimtart n Herakleopolis
kontrollonin Egjiptin e Poshtm, kurse nj klan rival me bazn n Teb, familja Intef, mori
kontrollin e Egjiptit t Siprm. Ndrsa Inteft rrisnin pushtetin dhe zgjeronin kontrollin n veri,
nj prplasje mes dy dinastive rivale u b e pashmangshme. Rreth 2055 p.e.r forcat tebane nn
Nebhepetre Mentuhotep II prfundimisht mundn sundimtart Herakleopolitan, duke ribashkuar
t Dy Tokat dhe duke inauguruar nj periudh t rilindjes ekonomike dhe kulturore t njohur si
Mbretria e Mesme.

1.5 Mbretria e Mesme

Amenemhat III, sundimtari i fundit i madh i Mbretris s Mesme

Faraont e Mbretris s Mesme rikthyen begatin dhe stabilitetin e vendit,duke nxitur nj

ringritje t artit, letrsis dhe projekteve ndrtuese monumentale. Mentuhotep II dhe pasardhsit
e tij t Dinastis s 11 sunduan nga Teba, por veziri Amenemhat I, qysh sa u b mbret n fillim t
Dinastis s 12-t rreth 1985 p.e.r, ndryshoi kryeqytetin e vendit n qytetin Ititaui, gjendur n
Fajum.. Nga Ititaui, faraont e Dinastis s 12-t ndrmorn nj bonifikim toke dhe nj plan
vaditje pr t rritur prodhimtarin bujqsore n rajon. Ve ksaj, ushtria ripushtoi Nubin e pasur
me miniera guri dhe ari, kurse puntort ndrtuan nj struktur mbrojtse n Grykderdhjen
Lindore, e quajtur "Muret e Sunduesit", pr tu mbrojtur nga sulmi i huaj.
Pasi ishte siguruar siguria ushtarake dhe politike dhe pasuria e madhe bujqsore dhe minerare,
popullsia e vendit, artet dhe feja lulzuan. N kontrast me mentalitetin elitist t Mbretris s
Vjetr kundrejt zotave, Mbretria e Mesme prjetoi nj rritje n shprehje t devocionit personal
q do t quhej nj demokratizim i pasjets, n t cilin t gjith njerzit zotronin nj shpirt dhe
mund t pranoheshin me knaqsi n pranin e zotave pas vdekjes. Letrsia e Mbretris s
Mesme prmbante tema t sofistikuara t shkruara n stil elokuent dhe plot besim, dhe
basorelievt dhe skulpturat e portreteve t periudhs kapnin detaje t holla, individuale q arrinin
maja t reja n perfeksionin teknik.
Sunduesi i fundit i madh i Mbretris s Mesme, Amenemhat III, i lejoi kolont aziatik t
qndronin n rajonin e delts e t jepnin krah pune t mjaftueshm sidomos pr minimin dhe
ndrtimin. Megjithat, kto ndrtesa ambicioze dhe aktivitete minimi, kombinuar me prmbytje
t pamjaftueshme t Nilit n fund t sundimit t tij, e frenuan ekonomin dhe shpejtuan rnien e
ngadalt gjat Dinastive t 13-ta dhe 14-ta duke e drejtuar Egjiptin pr n Periudhn e Dyt t
Mesme. Gjat ksaj rnieje, kolont e huaj aziatik (Hyksost) filluan t konsolidonin kontrollin
e rajonit t delts, duke fituar pushtetin n Egjipt.
1.6 Periudha e Dyt e Mesme dhe Hyksost
Rreth 1785 p.e.r, me rnien e pushtetit t faraonve t Mbretris s Mesme, emigrantt aziatik
q jetonin n qytezn e Delts Lindore Avaris morn kontrollin e rajonit dhe detyruan qeverin
qendrore t trhiqej n Teb, ku faraoni trajtohej si vasal dhe ishte i detyruar q t paguante
hara. Hyksost ("sunduesit e huaj") imitonin modelet egjiptiane t qeveris dhe e portretizonin
veten si faraon, duke integruar element egjiptian n kulturn e tyre t Epoks s Mesme t
Bronzit.
Pas trheqjes s tyre, mbretrit e Tebs e gjetn veten n kurth mes Hyksosve n veri dhe
aleatve nubian t Hyksosve, mbretris s Kushit, n jug. Pas vitesh mosveprimi, Teba
mblodhi aq fuqi sa t sfidonte Hyksost n nj konflikt q zgjati m shum se 30 vjet, deri m
1555 p.e.r. Faraont Seqenenre Tao II dhe Kamose qen prfundimisht t aft t mundnin

nubiant, por ishte pasardhsi i Kamoses, Ahmose I, i cili me sukses zhvilloi nj seri fushatash
q zhdukn njher e prgjithmon prezencn e Hyksosve n Egjipt. N Mbretrin e Re q
pasoi, ushtria u b nj prioritet kryesor pr faraont q kishin pr qllim t zgjeronin kufijt e
Egjiptit dhe t siguronin dominimin e tij t plot n Lindjen e Afrme.

Zgjerimi territorial maksimal i Egjiptit t lasht (shekulli i 15-t p.e.r)

1.7 Mbretria e Re
Faraont e Mbretris s Re krijuan nj periudh mirqenieje t pashembullt duke siguruar
kufijt e tyre dhe duke forcuar lidhjet diplomatike me fqinjt e tyre. Fushatat ushtarake nn
udhheqjen e Tutmosit I dhe nipit t tij Tutmosit III zgjeruan ndikimin e faraonve nn
perandorin m t madhe q Egjipti kishte par ndonjher. Kur Tutmosi III vdiq m 1425 p.e.r,
Egjipti shtrihej nga Nija n veri t Siris n ujvarn e katrt t Nilit n Nubi, duke forcuar
besnikrin ndaj tij dhe lejuar importimin e materialeve shum t rndsishme si bronzi dhe
druri. Faraont e Mbretris s Re filluan nj fushat ndrtuese t madhe pr t lartsuar
perndin Amun, kulti n rritje i t cilit e kishte bazn n Karnak. Ata gjithashtu ndrtuan
monumente pr t lartsuar arritjet e tyre, edhe ato reale, edhe ato imagjinare.
Faraonia Hatshepsut prdori kt propagand pr t prligjur pretendimin e saj pr
fronin. Sundimi i saj i suksesshm shquhet nga ekspeditat tregtare n Punt, ndrtimi i nj
tempulli mortor elegant, i nj pal obelisksh kolosal dhe i nj faltoreje n Karnak. Megjith
arritjet e saj, nipi-thjeshtr i Hatshepsutit, Tutmosi III, u prpoq t shuante at q ajo la pas n
fund t sundimit t tij, mundsisht si shpagim pr uzurpimin e fronit t tij.

Katr statuja kolosale t Ramsesit II n ant e tempullit t tij Abu Simbel.

Rreth 1350 p.e.r, stabiliteti i Mbretris s Re u krcnua kur Amenhotep IV hipi n fron dhe
ndrmori nj seri reformash radikale dhe kaotike. Duke ndryshuar emrin e tij n Akhenaten, ai e
emroi perndin gati t panjohur t diellit Aten si perndin supreme, ndaloi adhurimin e
perndive t tjera dhe sulmoi pushtetin e priftrinjve. Duke zhvendosur kryeqytetin n qytetin e
ri t Akhenatenit (Amarna e ditve t sotme), Akhenateni e bri veshin shurdh ndaj politiks s
jashtme dhe u thith plotsisht n stilin e tij t ri artistik e fetar. Pas vdekjes s tij, kulti i Atenit u
braktis shpejt dhe faraont e ardhshm Tutankhamun, Aj dhe Horemheb fshin t gjitha referimet
e herezis s Akhenatenit, tanim e quajtur Periudha e Amarns.
Rreth 1279 p.e.r, Ramsesi II, i njohur gjithashtu edhe si Ramses i Madh, hipi n fron dhe ndrtoi
m shum tempuj, ngriti m shum statuja dhe obeliske dhe ishte baba i m shum fmijve se
do faraon tjetr. Nj lider ushtarak i guximshm, Ramsesi II e udhhoqi ushtrin e tij kur
Hititve n Betejn e Kadeshit dhe, pas nj barazimi, m n fund pranoi firmosjen e traktatit t
par t paqes n histori rreth 1258 p.e.r. Pasuria e Egjiptit, megjithat, e bnte nj vend shum t
dshirueshm pr tu pushtuar, sidomos nga libiant dhe Popujt e Detit. Fillimisht, ushtria qe e
aft t prapsonte kto prpjekje pushtimi, por Egjipti prfundimisht humbi kontrollin mbi Sirin
e Palestinn. Efekti i krcnimeve t jashtme u rndua edhe nga probleme t brendshme si
korrupsioni, vjedhja e varreve dhe trazirat civile. Priftrinjt e lart n tempullin e Amunit n
Teb mblodhn nj sasi t madhe pasurie e tokash dhe fuqia e tyre n rritje e prau vendin gjat
Periudhs s Tret t Mesme.

Rreth 730 p.e.r libiant nga perndimi pran unitetin politik t vendit.

1.8 Periudha e Tret e Mesme

Pas vdekjes s Ramsesit XI n 1078 p.e.r, Smendesi mori kontrollin e Egjiptit verior, duke
drejtuar nga qyteti i Tanisit. Jugu efektivisht kontrollohej nga Priftrinjt e Lart Teban t
Amunit, t cilt e njihnin Smendesin vetm me emr. Gjat ksaj kohe, libiant kishin filluar t
vendoseshin n deltn perndimore dhe kryetart e ktyre kolonve filluan t rrisnin shkalln e
autonomis. Princrit libian morn kontrollin e delts nn Shoshenkun I n 945 p.e.r, duke
themeluar t ashtquajturn dinasti libiane ose Bubastite q sundoi pr m shum se 200 vjet.
Shoshenku gjithashtu fitoi kontrollin e Egjiptit jugor duke i vendosur antart e vet t familjes n
pozicione t rndsishme priftrore. Kontrolli libian filloi t grryhej kur u ngrit nj dinasti rivale
n delt n Leontopolis dhe Kushitt i krcnonin nga jugu.
I nisur nga nj mijvjear ndrveprimesh (tregti, akulturim, pushtim, asimilim dhe luft) me
egjiptiant e Veriut, mbreti i Kushit Pije la atdheun shpirtror n Napata dhe pushtoi Egjiptin
Verior rreth 727 p.e.r. Pije lehtsisht siguroi kontrollin e Tebs dhe m von edhe t Deltsdhe
shnoi kt episod n steln e tij t fitores. Pije la vendin pr dinastin e 25-t t faraonve, si
Taharka, pr t ribashkuar "Dy tokat" e Egjiptit Verior dhe Jugor. Perandoria e ribashkuar e
lugins s Nilit ishte po aq e madhe sa ajo e Mbretris s Re. Dinastia e 25-t qe nj periudhe
rilindjeje pr Egjiptin e lasht. Feja, artet dhe arkitektura u rikthyen n format e lavdishme t
Mbretris s Vjetr, s Mesme dhe s Re. Faraon si Taharka, ndrtuan ose restauruan tempuj
dhe monumente prgjat lugins s Nilit, prfshir n Memfis, Karnak, Kava, Jebel Barkal,

etj. Ishte gjat dinastis s 25-t q lugina e Nilit pa ndrtimin m t shumt t piramidave
(shum prej t cilave n Sudanin modern)q nga Mbretria e Mesme.
Prestigji i Egjiptit ra shum n fund t Periudhs s Tret t Mesme. Aleatt e huaj kishin rn n
sfern e ndikimit asirian dhe n 700 p.e.r lufta mes dy vendeve u b e pashmangshme. Ndrmjet
671 dhe 667 p.e.r asiriant filluan sulmin e tyre n Egjipt. Sundimi i mbretrve kushian Taharka
dhe pasardhsit t tij Tantamun, qen t mbushura me konflikt t vazhdueshm me asiriant,
kundr t cile sunduesit nubian (kushian) gzuan disa fitore. Prfundimisht, asiriant i shtyn
kushiant prapa n Nubi, pushtuan Memfisin dhe plakitn tempullin e Tebs.

Dinastia e 25-t

1.9 Periudha e Von

Pa plane prfundimtare pr pushtim, asiriant ia lan kontrollin e Egjiptit nj serie vasalsh q u
quajtn mbretrit Sait, t Dinastis s Njzet e Gjasht. N 653 p.e.r, mbreti Sait Psamtik I qe i
aft t mundte asiriant me ndihmn e mercenarve grek, t cilt u rekrutuan pr t formuar
marinn e par t Egjiptit. Ndikimi grek u rrit shum dhe qyteti i Naukratisit u b shtpia e
grekve n delt. Mbretrit Sait me baz n kryeqytetin e ri Sais qen dshmitar t nj
ringjalljeje t shkurtr por t vrullshme ekonomike dhe kulturore, por n 525 p.e.r, perst e
fuqishm, t drejtuar nga Kambisi II filluan fushatn pr pushtimin e Egjiptit, duke kapur
faraonin Psamtik III n betejn e Pelusiumit. Kambisi II mori titullin formal t faraonit, por
sundoi Egjiptin nga shtpia e tij n Susa, duke e ln Egjiptin n kontroll t nj satrapie. Disa
revolta t suksesshme kundr persve u kryen n shekullin e 5-t p.e.r, por Egjipti nuk qe
asnjher i aft t hidhte posht prfundimisht perst.
Pas pushtimit nga Persia, Egjipti u bashkua me Qipron dhe Fenikin n satrapin e gjasht t
Perandoris Perse Akemenide. Periudha e par e sundimit pers n Egjipt, e njohur gjithashtu si
dinasatia e Njezet e Shtat, prfundoi m 402 p.e.r dhe nga 380-343 p.e.r, Dinastia e Tridhjet
sundoi si dinastia e fundit mbretrore vendase e Egjiptit dinastik, e cila prfundoi me
mbretrimin e Nektanebo II. Nj rikthim i shkurtr i sundimit pers, i njohur nga disa si Dinastia e
Tridhjet e Nj, filloi m 343 p.e.r dhe pak m von, m 332 p.e.r, sunduesi pers Mazakes ia
dorzoi Egjiptin Aleksandrit t Madh pa asnj luftim.
1.10 Dinastia Ptolemaike

N 332 p.e.r, Aleksandri i Madh pushtoi Egjiptin me pak rezistenc nga perst dhe u mirprit nga
egjiptiant si lirimtar. Administrata e vendosur nga pasardhsit e Aleksandrit, Ptolemejt, u
bazua n modelin egjiptian dhe n kryeqytetin e ri t Aleksandris. Qyteti shfaqte fuqin dhe
prestigjin e sundimit grek dhe u b nj vend i msimit dhe kulturs, me qendr t famshmen
bibliotek t Aleksandris. Fari i Aleksandris ndrionte rrugn pr shum anije q kryenin tregti
n qytet Ptolemejt bn tregtin dhe ndrmarrjet fitimprurse, si prodhimi i papirusit,
prioritetin e tyre kryesor.
Kultura greke nuk u vendos mbi kulturn vendase egjiptiane, ngaq Ptolemejt nderuan traditat
n nj prpjekje pr t siguruar besnikrin e popullats. Ata ndrtuan tempuj t rinj n stil
egjiptian, mbshtetn kultet tradicionale dhe e portretizonin veten si faraon. Disa tradita u
shkrin, perndit greke dhe egjiptiane u sinkretizuan n perndi t prziera, si Serapisi, dhe
format e lashta greke t skulpturs ndikuan mbi motivet tradicionale egjiptiane. Megjith
prpjekjet pr t knaqur egjiptiant, Ptolemejt u prballn me rebelime vendase, rivalitete t
shumta brenda familjes dhe me bandn e fuqishme t Aleksandris q u formua pas vdekjes s
Ptolemit IV. Prve ksaj, meqnse Roma e lasht mbshtetej shum n importet e grurit nga
Egjipti, romakt u interesuan shum pr situatn politike t vendit. Revolta t vazhdueshme
egjiptiane, politikan ambicioz dhe kundrshtar t fort sirian e bn situatn t
paqndrueshme, dhe Roma drgoi forcat e saj pr ta br vendin provinc t perandoris s saj.
1.11 Periudha romake

Portretet mumje t Fajumit mishrojn takimin e kulturave romake dhe egjiptiane.

Egjipti u b nj provinc e perandoris romake n 30 p.e.r, pas mundjes s Mark Antonit dhe
mbretreshs Ptolemaike Kleopatra VII nga Oktaviani (m von perandori romak Augustus) n
betejn e Akciumit. Romakt mbshteteshin shum n importet e grurit nga Egjipti dhe ushtria
romake, nn kontrollin e nj prefekti t emruar nga perandori, shtypn rebelimet, zbatuan
rreptsisht mbledhjen e taksave t rnda dhe parandaluan sulmet nga banditt, q ishin br

problem madhor gjat periudhs. Aleksandria u b gjithnj e m shum nj qendr e rndsishme

e rrugs tregtare me orientin, duke qen se lukset ekzotike krkoheshin shum n Rom.
Megjithse romakt kishin nj qndrim m armiqsor se grekt ndaj egjiptianve, disa tradita si
mumifikimi dhe lutja ndaj perndive tradicionale vazhduan. Arti i portretit t mumjes lulzoi dhe
disa nga perandort romak e paraqisnin veten si faraon, megjithse jo n at shkall si
Ptolemejt. T part jetonin jasht Egjiptit dhe nuk kryenin funksionet ceremoniale t
mbretrimit egjiptian. Administrata lokale u b romake n stil, por vetm pr vendasit.
Nga mesi i shekullit t par, Krishtrimi u rrnjos n Aleksandri, fillimisht i par si nj kult tjetr
i pranueshm. Megjithat, Krishtrimi ishte nj fe pa kompromis e cila krkonte t kthente
pagant dhe krcnonte traditat fetare popullore. Kjo oi n persekutimin e t ktheyrve n t
krishter, duke patur kulmin me persekutimet e Dioklecianit q filluan n 303, por pfundimisht
Krishtrimi fitoi. N 391 perandori i krishter Teodhosi prezantoi legjislacionin q ndalonte ritet
pagane dhe mbyllte tempujt. Aleksandria u b sken e grindjeve t mdha anti-pagane dhe
simbole fetare private dhe publike u shkatrruan. Si pasoj, kultura pagane e Egjiptit ishte
vazhdimisht n rnie. Ndrsa popullsia vendase vazhdonte t fliste gjuhn e saj, aftsia pr t
lexuar shkrimin hieroglifik u zhduk ngadalsisht me rnien e rolit t priftrinjve e priftreshave
t tempujve egjiptian. Tempujt vet u kthyen n kisha ose u braktisn n shkrettira.

2.Qeveria dhe ekonomia

2.1 Administrata dhe tregtia
Faraoni ishte monarku absolut i vendit dhe, t paktn n teori, zotronte kontroll t plot mbi
tokat dhe burimet e tij. Mbreti ishte komandanti ushtarak suprem dhe kryetar i qeveris, e cila
mbshtetej n nj burokraci zyrtarsh pr t drejtuar punt. N krye t administrats ishte i dyti
n komand, veziri, i cili vepronte si prfaqsues i mbretit dhe koordinonte studimin e tokave,
thesarin, projektet ndrtuese, sistemin ligjor dhe arkivat. N nj nivel rajonal, vendi ishte i ndar
n 42 rajone administrative t quajtura nome secila t qeverisura nga nj nomark, i cili ishte
prgjegjs ndaj vezirit pr aq pushtet sa kishte. Tempujt egjiptian ishin shtylla kurrizore e
ekonomis. Jo vetm q ishin vende lutjeje por ishin t prgjegjshme edhe pr mbledhjen dhe
ruajtjen e pasuris s vendit n nj sistem hambaresh dhe thesaresh t administruara nga
mbikqyrs, q rishprndanin grurin dhe mallrat.
Ekonomia ishte e centralizuar dhe kontrolluar rreptsisht. Ndonse egjiptiant e lasht nuk
prdorn monedha deri n Periudhn e Von, ata prdornin nj sistem paraje-trami, me standart
thast e grurit dhe debenin, q peshonte 91 gram bakr ose argjend, duke formuar nj emrues t
prbashkt. Puntort paguheshin n grur; nj puntor i thjesht mund t fitonte 5 thas

(200 kg) gruri pr muaj, kurse nj kryepuntor mund t fitonte 7 thas (250 kg). mimet ishin
t fiksuara n t tr vendin dhe t mbajtura n lista pr t lehtsuar tregtin; pr shembull nj
kmish kushtonte pes deben bakr, kurse nj lop kushtonte 140 deben. Gruri mund t
tregtohej me mallra t tjera, sipas lists s mimeve t vendosura. Gjat shekullit t 5-t p.e.r
monedhat u futn n Egjipt nn ndikim nga jasht vendit. Fillimisht monedhat prdoreshin pr t
standardizuar pjest e gurve t muar sesa pr para t vrtet, por n shekujt n vazhdim
tregtart ndrkombtar mbshteteshin vetm n monedha.
2.2 Statusi shoqror
Shoqria egjiptiane ishte shum e shtreszuar dhe statusi shoqror shfaqej haptazi. Bujqit
prbnin shumicn e popullsis, por prodhimi bujqsor ishte n pronsi t drejtprdrejt nga
shteti, tempujt ose familjet fisnike q e kishin nn zotrim tokn. Gjithashtu, bujqit ishin t
detyruar t paguanin nj taks pune e t punonin n projekte ndrtimi dhe vaditjeje n angari.
Artistt dhe artizant ishin t nj statusi m t lart se bujqit, por edhe ata ishin nn kontrollin e
shtetit, duke punuar n studio t lidhura me tempujt dhe t paguar n mnyr t drejtprdrejt
nga thesari i shtetit. Shkruesit dhe zyrtart formonin klasn e siprme n Egjiptin e lasht, t
ashtquajturit "klasa e fustanells s bardh" n lidhje me veshjen e tyre t bardh prej liri, q i
dallonte nga klasat e tjera. Klasa e siprme e shfaqte statusin e saj shoqror dukshm n art dhe
letrsi. Mbrapa fisnikris vinin priftrinjt, mjekt dhe inxhiniert t specializuar n fushn e
tyre. Skllavria ishte e njohur pr Egjiptin e lasht, por shkalla dhe prhapja e ksaj praktike
mbetet e paqart.

Rrahja e skllevrve n Egjiptin e lasht.

Egjiptiant e lasht i shihnin burrat dhe grat, nga t gjitha klasat shoqrore prjashtuar
skllevrit, si t barabart me ligjin, madje edhe fshatari m i ult kishte t drejtn e peticionit
ndaj vezirit dhe gjykats s tij pr korrigjim t vendimit. Si burrat, si grat kishin t drejt t
kishin prona e t'i shisnin ato, kishin t drejt t martoheshin e divorcoheshin, t merrnin
trashgimi dhe t ndiqnin nj shtje ligjore n gjyq. iftet e martuara mund t zotronin prona
sbashku dhe t mbronin veten nga divorci nprmjet kontratave martesore, t cilat prcaktonin
detyrimet financiare t burrit ndaj gruas dhe fmijve t tij nse martess do t'i vinte fundi.

Krahasuar me qytetrimet e tjera n Greqin e lasht, Rom dhe t tjera vende m moderne n
bot, grat e Egjiptit t lasht kishin m shum mundsi pr t arritur dika dhe m shum
zgjedhje personale. Gra si Hatshepsut dhe Kleopatra u bn edhe faraone, kurse t tjera
ushtruan pushtet si Grat Hyjnore t Amunit. Megjith kto liri, grat e Egjiptit t lasht nuk
merrnin shpesh role zyrtare n administrat, duke shrbyer vetm n role dytsore n tempuj dhe
nuk ishin aq t arsimuara sa burrat.

Shkruesit ishin pjes e elits dhe ishin t mir-arsimuar. Ata caktonin shumn e taksave, mbanin t dhnat dhe ishin t prgjegjshm pr
administratn.

2.3 Sistemi ligjor

Zyrtarisht, n krye t sistemit ligjor ishte faraoni, i cili kishte prgjegjsi t miratonte ligje, t
sillte drejtsin dhe t ruante t ligjin dhe rendin, nj koncept q egjiptiant e lasht e
quanin Maat. Ndonse asnj kod ligjor nuk ka mbijetuar nga Egjipti i lasht, dokumentet e
gjykatave tregojn se ligji egjiptian bazohej n arsyen e shndosh q dallonte t drejtn nga e
gabuara dhe theksonte zgjidhjen e konfliktit duke arritur nj marrveshje sesa prmbahej
rreptsisht n nj set t ndrlikuar statutesh. Kshilli vendor i pleqve, i njohur si Kenbet n
Mbretrin e Re, kishte prgjegjsi zgjidhjen e shtjeve t vogla. shtje m serioz si vrasjet,
transaksionet e mdha t pronave dhe grabitjet e varreve shkonin te Kenbeti i Madh, n krye t s
cilit qndronte veziri. Paditsit dhe t pandehurit priteshin t prfaqsonin veten dhe ishin t
detyruar t betoheshin se do t thoshin t vrtetn. N disa raste, shteti merrte edhe rolin e
prokurorit, edhe at t gjykatsit dhe mund ta torturonte t akuzuarin duke e rrahur pr t marr
nj rrfim dhe emra t bashk-fajtorve. Si kur akuzat ishin t vogla ose serioze, shkruesit e
gjykats dokumentonin ankesn, dshmin dhe verdiktin e shtjes pr tu marr si referenc n
t ardhmen.

Dnimet pr krimet e vogla prfshinin gjobitje, rrahje, sakatim t fytyrs ose dbim, n varsi t
ashprsis s shkeljes. Krimet serioze si vrasja dhe grabitja e varreve dnoheshin me ekzekutim,
i cili ishte prerje koke, mbytje ose shpimi i kriminelit n nj hu. Dnimet mund t zgjateshin
edhe te familja e kriminelit. Duke filluar nga Mbretria e Re, orakujt luanin nj rol t madh n
sistemin ligjor, duke zbatuar drejtsin n shtje kriminale dhe civile. Procedura ishte t'i pyetej
zotit nj pyetje "po" ose "jo" nse shtja ishte e drejt ose e gabuar. Zoti, i mbajtur nga disa
priftrinj, jepte gjykimin e tij duke zgjedhur nj nga prgjigjet e shkruara n nj letr papirusi ose
duke lvizur para apo mbrapa.
2.4 Bujqsia

Nj basoreliev varri paraqet puntor q plugojn fushat, korrin prodhimet bujqsore dhe shijn grurin nn udhzimin e nj mbikqyrsi.

Nj przierje e tipareve t favorshme gjeografike ndihmoi n suksesin e kulturs s lasht

egjiptiane, ku m i rndsishmi tipar ishte toka pjellore q vinte si pasoj e prmbytjeve t lumit
Nil. Egjiptiant e lasht qen pra t aft t prodhonin nj tepri ushqimi, duke lejuar popullsin ti
kushtonte m shum koh dhe burime ngritjes s kulturs, teknologjis dhe artit. Administrimi i
toks ishte jetsor n Egjiptin e lasht sepse taksat caktoheshin n varsi t sasis s toks q nj
person zotronte.
Bujqsia n Egjipt ishte e varur nga cikli i lumit Nil. Egjiptiant njihnin tre stin: Akhet (stina e
prmbytjeve), Peret (stina e mbjelljes), dhe Shemu (stina e korrjes). Stina e prmbytjeve zgjaste
nga qershori n shtator, duke depozituar n brigjet e lumit nj shtres balte t pasur me minerale
ideale pr rritjen e t korrave. Pasi prmbytjet ishin paksuar, stina e rritjes zgjaste nga tetori n
shkurt. Bujqit plugonin dhe mbllnin farra n fusha, t cilat vaditeshin me kanale. Egjipti kishte
pak reshje shiu, kshtu q bujqit mbshteteshin n ujin e Nilit pr t vaditur t korrat. Nga Marsi
n Maj, bujqit prdornin draprinjt pr t korrur prodhimet e tyre bujqsore, t cilat m von i
shinin me nj rrahs drithi pr t ndar kashtn nga drithi. Shoshitja hiqte mbeturinat nga drithi

dhe pastaj ai bluhej n miell, i cili prdorej pr t br birr ose ruhej pr prdorim t
mvonshm.
Egjiptiant e lasht kultivonin grurin foragjer dhe elbin dhe disa drithra t tjera, t cilat
prdoreshin t gjitha pr t br dy ushqimet kryesore, bukn dhe birrn. Bimt e lirit, q
rrnjoseshin prpara se t lulzonin, rriteshin pr fibrat e krcellit t tyre. Kto fibra ndaheshin
sipas gjatsis dhe prdoreshin si fill pr tjerrje, me t cilat pastaj endeshin veshjet prej liri.
Papirusi, q rritej n brigjet e Nilit, prdorej pr t br letr. Frutat dhe perimet rriteshin n
kopshte, pran vendbanimeve dhe n toka m t larta, dhe ujiteshin me dor. Te perimet dhe
frutat prfshiheshin preshi, qepa, bostani, kungulli, bishtaja, marulja dhe prodhime t tjera
bujqsore, plus rrushi q duhej pr t br vern.

Sennexhemi plugon fushat e veta me dy qe, q shrbejn pr t ngarkuar pesha dhe si burim ushqimi.

2.4.1 Kafsht
Egjiptiant besonin se nj marrdhnie e shndosh mes njerzve dhe kafshve ishte nj element
thelbsor i rendit kozmik; prandaj njerzit, kafsht dhe bimt besoheshin se ishin njsh sbashku.
Kafsht, si t zbuturat, si t egrat, ishin ksisoj nj burim jetsor shpirtror, shoqror dhe
sigurisht ushqimor pr egjiptiant e lasht. Gjedht ishin bagtia m e rndsishme; administrata
mblidhte taksa pr bagtin gjat regjistrimeve t shpeshta t popullsis dhe sasia e kopes
prcaktonte prestigjin dhe rndsin e prons apo tempullit q i zotronte ato. Prve gjedhve,
egjiptiant e lasht mbanin edhe dele, dhi dhe derra. Shpend si rosat, patat dhe pllumbat
kapeshin n rrjeta dhe shumoheshin n ferma, ku ato ushqeheshin me forc pr ti majmur. Nili
ofronte nj burim plot me peshq. Blett gjithashtu jan zbutur t paktn q nga Mbretria e
Vjetr dhe siguronin mjalt dhe dyll.
Egjiptiant e lasht prdornin gomert dhe qet si kafsh pune pr t pluguar tokat dhe pr t
shkelur farn n tok. Therja e qeve t majmur ishte nj pjes shum e rndsishme e ritualeve t
dhnies. Kuajt u prezantuan nga Hyksost n Periudhn e Dyt t Mesme dhe devet, ndonse t
njohura n Mbretrin e Re, filluan t prdoreshin si kafsh pune vetm n Periudhn e Von. Ka
gjithashtu prova se elefantt u prdorn pr nj koh t shkurtr n Periudhn e Von, por u
braktisn se mungonin kullota. Qent, macet dhe majmunt ishin kafsh t shtpiake t zakonta,

kurse kafsh shtpiake t tjera m ekzotike, si luant, importoheshin nga qendra e Afriks dhe
ishin t rezervuar vetm pr familjen mbretrore. Herodoti vzhgoi se egjiptiant ishin i vetmi
popull i cili i mbante kafsht e tyre n shtpi. Gjat periudhave Paradinastike dhe t Von,
adhurimi i perndive n formn e tyre t kafshve ishte shum popullor, si perndesha mace
Bastet dhe perndia ibis Tot, dhe kto kafsh shumoheshin n numra t mdhenj n ferma pr tu
sakrifikuar n rituale fetare.
2.5 Burimet natyrore
Egjipti sht i pasur n gur ndrtues e dekorativ, bakr dhe xeheror, ar dhe gur gjysm t
mueshm. Kto burime natyrore u lejuan egjiptianve t lasht t ndrtonin monumente, t
skulptonin statuja, t krijonin vegla dhe bizhuteri. Balsamuesit prdornin kripra nga uadi El
Natruni pr mumifikim, vend nga ku merrnin gjitthashtu gipsin pr t br allin. Formacione
guri q prmbanin xeheror u gjetn n uade t largta, jomiqsore n shkrettirn lindore dhe
Sinai, q krkonte ekspedita t mdha, t kontrolluara nga shteti pr t marr burimet natyrore t
gjendura atje. Kishte miniera ari t shumta n Nubi dhe nj nga hartat e para t njohura sht e
nj miniere ari n kt rajon. Uadi Hammamat ishte nj burim i shquar pr granitin dhe arin.
Stralli ishte minerali i par q u mblodh dhe u prdor pr t br vegla dhe spatat prej stralli
jan nj nga provat e para t banimit n luginn e Nilit. Copzat e mineralit zhvoshkeshin me
kujdes pr t br shpata dhe maja shigjetash t nj fortsie dhe durueshmrie t mesme edhe
pasi bakri u adoptua pr kt qllim. Egjiptiant e lasht ishin nga t part q prdorn minerale
si squfuri si substanca kozmetike.
2.6 Tregtia e jashtme
Egjiptiant e lasht kryenin tregti me fqinjt e jashtm pr t siguruar mallra t ralla, ekzotike q
nuk gjendeshin n Egjipt. N Periudhn paradinastike, ata vendosn marrdhnie tregtare me
Nubin pr t siguruar ar dhe temjan. Ata vendosn marrdhnie tregtare edhe me Palestinn, so
prov kanat e mbushura me vaj t stilit palestinez t gjetura n varret e faraonve t Dinastis s
Par. Nj koloni egjiptiane e vendosur n Kananin jugor i takon pak prpara Dinastis s
Par. Narmeri bri q qeramika egjiptiane t prodhohej n Kanan dhe t eksportohej mbrapa n
Egjipt.
Deri nga Dinastia e Dyt, tregtia e egjiptianve t lasht me Biblosin sillte nj sasi jetsore t
lndve drusore t nj cilsie q nuk mund t gjendej n Egjipt. Nga Dinastia e Pest, Punti
furnizonte Egjiptin me ar, rrshira aromatike, abanoz, fildish dhe kafsh t egra si majmun dhe
babun. Egjipti mbshtetej te Anadolli pr sasi t rndsishme t kallajit si dhe pr furnizim
suplementar me bakr, pasi t dy metalet ishin t nevojshme pr prodhimin e bronzit. Egjiptiant
e lasht monin lapisin, q importohej nga Afganistani i largt. Tregtia mesdhetare e Egjiptit

prfshinte Greqin dhe Kretn, t cilat sillnin, ndrmjet mallrave t tjer, vajin e ullirit. Si
shkmbim pr kto importe luksoze dhe materiale t papunuara, Egjipti eksportonte kryesisht
drithra, ar, copra liri dhe papirus, shtuar ktyre edhe mallra t prfunduar si objekte prej qelqi
dhe guri.

3. Gjuha
3.1 Zhvillimi historik

Nj fragment i papirusit t Anit q shfaq hieroglifet.

Gjuha egjiptiane ht nj gjuh afro-aziatike veriore e lidhur nguht me gjuht berbere dhe
semitike. Ka historin e dyt m t gjat nga t tr gjuht (pas asaj sumeriane), duke qn e
shkruar q nga 3200 p.e.r deri n mesjet dhe duke vazhduar t jet nj gjuh e folur edhe pr m
gjat. Fazat e gjuhs s lasht egjiptiane jan egjiptianishtja e vjetr, egjiptianishtja e mesme
(klasike), egjiptianishtja e von, demotike dhe koptike. Shkrimet egjiptiane nuk shfaqin ndonj
dallim dialektor prpara koptikes, por ka qen me shum mundsi e folur n dialekte rajonale n
Memfis dhe m von n Teb.
Egjiptianishtja e lasht isht nj gjuh sintetike, por u b m analitike m von. Hieroglifet
egjiptiane dhe skriptet demotike u zvendsuan nga alfabeti m fonetik koptik. Gjuha koptike
akoma prdoret n liturgjin e Kishs Ortodokse t Egjiptit dhe gjurm t saj kan mbetur n
arabishten egjiptiane.

Bibloigrafia: Bejko Sadik,Qyteterime te medha ,Tirane Onufri 2006. Karl Grimberg,Histori

boterore dhe qyteterimi 12. Wikipedia,burime informacioni.