MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

Ar. Gr. Abdurrahman

SAYGILI

GR Modernite'nin temelinin yaratc biimde ykmak olduu kabul edilir. Modern devlet, modern ncesi ncllerinden farkl olarak gndelik hayatn ierisine kadar girebilen ve gndelik hayat biimlendirebilen devlettir. Ynetsel kurallarla modern devlet znelerin ve yurttalarn hayatlarna mdahale edebilmektedir. Biimselleme, dnyay yeniden yorumlamak ve ynetilebilirlii artrmak kaygs ile dnyay oluturan eleri yeniden snflamann bir yoludur1. Bu yol, daima snrlandrcdr ve indirgeyici bir sre olarak, gereklii tayin edici niteliklere indirgeyerek kavranr klar. Ksaca muktedir klcdr2. Muktedir klmay da kurumlar aracl ile yapmaktadr. nk kurumlarn bireyleri yeniden ve daima ekillendirici zellikleri vardr3. Kurumlar, bizim yaadmz zamandan nce kurulmu olabilirler, ancak bir insan eylemi ile yaratlp, tekrar tekrar yaratldklar iin varlklarn idame ettirirler. Ksaca onlar "alkanlk haline gelmi pratiklerdir*. u halde tip kurumdan sz edilebilir: Maddi tahsisat kurumlar, buyurgan iktidar (tahakkm) kurumlar ve anlamlandrma kurumlar5. te buyurgan iktidar kurumlarndan zel birisi olan hapishaneler alkanlk haline gelmi pratiklerin grld yerlerdir. Nedense resmi sylemde bugne kadar madalyonun tek yz gsterilmitir. Oysa madalyonun eyann tabiat gerei iki yz vardr. Ve bu iki yzden birisi bir
Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, Sarmal Yay., stanbul 1999, s.55. 2 Ibid,s.57. 3 Ibid, s. 46. 4 Ibid,s.45. 5 Geni aklama iin bkz. Wagner, Modernliin..., s. 48.
1

178

SAYGILI

Yl 2004

ynden bakldnda daima karanlkta kalmaktadr. O halde yaplmas gereken karanlk yzn de nasl grndn ortaya karmaktr. I. HUKUKSAL UYGULAMA VE PROSEDR BMLER Eski Cermen hukukunda, kamusal dava olmad iin ceza davas almas; ortada bir hakszlk olmas, bir kiinin hakszla uradn ileri srmesi ya da kurban olduunu gstermesi ve bu iddiada bulunan kiinin hasmn belirlemesi artlarna balyd. Cezai kovuturmada otoriteyi temsil eden hi kimsenin mdahalesi olmazd6. Cermen hukukunda 'hukuk' savann ritel biimi eklinde uygulanmaktayd. Bu yzden de uzlamaya varlmas imkan ritel boyunca mmknd. Eer taraflar uzlama yoluna varma konusunda anlarlarsa bir hakeme bavurarak tazminatn belirlenmesi istenirdi7. Cermen hukukundaki bu usul feodal dnemde de ayn zellikleri gsteriyordu, yani snama sistemi uygulanyordu. Snama sistemine iki kii arasnda anlamazlk olduunda bavuruluyor; kii ya snamay kabul ediyor ya da reddediyordu. Ancak bu kii snamay reddederse davay peinen kaybetmi oluyordu. Dolaysyla snama usulnde her zaman bir kazanan bir de kaybeden vard. Bundan karlabilecek sonu, feodal hukukta hkm diye bir eyin olmad ve bilinmediidir. nk hkmn olumas iin nc kii tarafndan yaplan bir bildirimin olmas gerekir. Oysa bu sistemde sadece iki kii vardr: tham edilen ve itham eden. Otoritenin dorudan mdahalesi olmad iin sre otomatik iler. Otomatik ileyen mekanizma hakikat aramaktan ok gl olann kim olduunu tespit etmeyi amalar. Aslnda sistemin tam olarak amalad hakikatin daima glnn syledii ey olduunun dorulanmasdr8. te bu sistem 12. yzyln sonu ve 13. yzyl boyunca yava yava yok olur. Artk yeni hukuksal uygulama ve prosedr biimleri kefedilmitir. Bu keiflerden birisi de soruturmadr. Soruturma bilginin belirli bir biimi olarak grlebilir. Uyguland dnem Karolenj mparatorluunun egemen olduu dneme tekabl eder. Soruturma usul tamam ritellemi, kurallara baldr. Ksaca yle ilemekteydi: Bir uyumazlk ktnda iktidar temsil eden kiiler tarafndan bir uyumazlk ktnda hukuku treyi bilmeye uygun kiiler arlyor ve bu kiiler bir araya _;_-:i::ierek hakikati syleyeceklnine dair yemin ettiriliyorlard9. Daha sonra da bu kiiler kendi aralarnda tartyor ve hangi karara vardklar onlara soruluyordu. Bylece hakikate ulald varsaylyordu. Bu usul Karolenj
6

Michel Foucault. "Hakikat ve Hukuksal Biimler", Byk Kapatlma, Michcl Foucault, ev.I. Ergden/F.Keskin, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., 1. Bask, stanbul 2000, s. 200. 7 Ibid,s.201. 8 Ibid,s.202-205. '' Ibid, s. 210; Michel Foucault, Hapishanenin Douu, ev. Mehmet Ali Klbay. mge Kitabevi. 2. Bask. Ankara 2000, s. 329.

C.53 Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

179

mparatorluu ktkten sonra ngiltere Kral Fatih William tarafndan kullanlmaya devam edildi. William'n bu usul kullanma sebebi, ngiltere'yi igal eden Norman igalcilerinin sebep olduu itilaflar gidermek ve yeni Norman nfus ile eski Anglo-Sakson nfusu btnletirmekti. Usuln en byk zellii, ikence metodunu kullanmamasyd10. Soruturma usul iki kken zerinde tekil ediyordu. Bunlardan biri idari, dieri ise dinsel bir kkendi". Soruturma usul hukuksal bir teknikten ok idari bir teknik olarak grlebilir. Ancak idari teknik nitelendirilmesi 13. yzyldan sonra yerini hukuksal pratie brakacakt. Daha sonra geliecek bu usul snama usuln ortadan kaldrmt. Fakat tek bir istisna ile: nceleri bu usulde grlmeyen ikence, snamadan devralnmt12. II. ESK BR CEZALANDIRMA TARZI OLAN EKTRME"NN KALKMASININ BR SONUCU: DNM AZAP

Gzetleme ve denetleme kurumu olarak ilk hapishane 1596 ylnda Amsterdam'da alan Rasphuis'tir13. Aslnda bu tarih hapishane hakknda bir veri taban salamaktadr. yleyse verilen yl hapishanenin tam da modern devlete ait bir kurum olduunun ispat iin yeterli bir veridir. u halde hapishane kurumu modern devlet iinde ortaya kan ve gelien bir kurumdur14. Ancak byle bir tespit, bu kurum ortaya kmadan nce cezalandrmann ne ekilde ilemekte olduunu irdelemenin gereksiz olduu eklinde anlalmamaldr. O halde modern bir kurum olarak hapishanelerin ortaya kmasndan nce cezalandrma mekanizmasnn ne ekilde iledii incelenmelidir. Modern devletin modern bir kurumu olan hapishane pratiinden nce cezalandrma; sulu damgasn yiyen bir kiinin eitli ikencelerle halka

10

Foucault, Hakikat..., s. 211. " Ibid, s. 213. 12 Ibid, s. 216; Soruturma usulnde ikence bir idari pratik olarak nceleri uygulanmyordu. kence daha sonra uygulanmaya baland. 13 Foucault, Hapishanenin..., s. 189; farkl bir tarih iin bkz. Ergin.Cinmen, "Tecrit Politikas, F tipi Cezaevi ve Tutukevi", Birikim Dergisi, S. 136, s. 63'de tarih 1588 olarak verilmitir; ayrca daha farkl tarihler iin: Sulhi Dnmezcr/Sahir Erman, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku Genel Hkmler, C. II, Beta Yay., stanbul 1997, s. 621-622; Encyclopedia Brintannica V. 14, The University of Chicago, p. 1098; mit Koan, Sessiz lm Tabutluklar, Beyin Ykama ve Tecrit Hcreleri, Belge Yay. nsan Haklan Dizisi. stanbul 2000. s. 14. 14 Ik Ergden, "rnek Bir iddet Mekn: Hapishaneler", Cogito Dnce Dergisi: iddet, S. 6-7, Yap Kredi Yay..4. Bask. stanbul 2001. s. 110.

180

SAYGILI

Yl 2004

ak yerlerde idam edilmesi eklinde ilemekteydi15. O dnemde fiillerin, niteliklerine baklmakszn, ounun cezas lmd ve yine bu idamlarn n koulu ikenceydi. Demek ki ceza sisteminin nesnesi fiziki beden olmaktayd. damlarn o dnemde kendine has bir zellii daha vard: nfazlar halkn topland byk alanlarda yaplyordu. Bunun anlam halkn da infaz srecine katlmasdr. Bylece halk idam edilen kii ile birebir diyaloga giriyor, idam ynlendiriyordu. Ceza bir enlik, tren havasnda infaz ediliyordu. Halk bazen idam edilen kiiyi yuhalyor bazen de onun lehine tezahratta bulunuyordu16. Acaba bu dnemde suluya niin azap ektiriliyordu? Soru yle de sorulabilir mi: azap ektirmek salt insanlarn hayal glerinin barbarlk ve gaddarlk haline gelmesi midir? Sorunun cevab evet olacaksa azap ektirme bir kural ve vahi bir ilem eklinde anlalacaktr. Ancak byle bir aklamann doruluu tartmaldr. nk azap ektirme uyguland dneme ait bir tekniktir ve deerlendirilebilen, kyaslanabilen, hiyerarik hale getirilebilen belli bir miktarda ac retimidir. Grkemli oluu onun sanatm gibi uygulanmasnn bir ispatdr. Usul ayrntl ekilde tasarlanmtr. Hangi krba darbesi ne ekilde ve ne kadar aralklarla kurbana indirilecek, azap hangi sray izleyerek sona erecek; tm bunlar hesaplanm ve nceden belirlenmitir. Azap ektirmenin arlklar iinde gereklemesi olgusu doruysa da ona ikin olan asl gerek, bir iktidar ekonomisinin var olmasdr17. Ancak zamanla bu seyirlik unsur, ikence su ile ektirilen ceza arasndaki orantszlk yznden, olumsuz bir hale geldi. Halkn daha nce azap ektirilmesindeki ynlendirici rol, sulu lehine acma duygusuna dnt18. Ayrca bu azap ektirme trenleri mahkumun taknlna da olanak vermekteydi. nk leceini bilen mahkum bunun verdii fke ve cesaretle azna geleni syleyebiliyor ve seyircilerden de destek alabiliyordu19. Dolaysyla bu teknik artk iktidarn iine gelmemekteydi. ktidarn asl amac, sulunun maruz kald ikence sonucu suunun haklln iln ederek kendi cezasn kendisinin onaylamasyd20. Fakat sulunun lmn arkasna snarak azna geleni haykrmasyla iktidarn oyunu bozulmu olmaktayd. O halde iktidarn yapmas gereken infazn eklini deitirerek amacn devamn salamakt. Bu dnmn nesnesi ise bedenin tutuklanmas oldu21. Artk azap ektirme kalkmal ya da daha doru
Michel. Foucault "Byk Kapatlma", Byk Kapatlma, Michel Foucault. ev: I. Ergden/F.Keskin, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000, s. 219; Foucault. Hapishanenin s. 38-47. 16 Foucault, Hapishanenin..., s. 71-121; Antony Giddens, Sosyoloji, ev. Hseyin zel/Cemal Gzel, Ayra Yay., Ankara 2000, s. 198. 17 Foucault. Hapishanenin..., s. 73-75. l8 Ibid,s. 112-113; Giddens, Sosyoloji, s. 198. " Foucault. Hapishanenin..., s. 109. 20 Ibid,s. 116. 2l Ibid.s.42.
15

C.53Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

181

bir ifade ile bu usul dnmeliydi. Bylece ceza seyirlik unsur olmaktan kt; yeni bir usul haline geldi. Bu yeni usulde cezalandrma, ceza srecinin en gizil paras olma eilimine ynelecektir. iddet bir tiyatro eklinde deil, brokrasi iinde gizli olarak uygulanacaktr22. Ancak ceza-beden ilikisi azap ektirmedeki ilikiden ok farkl bir nitelie sahiptir. Beden artk ama deil ara/arac durumuna getirilmitir. Cezalandrma haklar askya alan bir ekle brnmtr. Kii hem bir hak hem de bir mlkiyet olarak kabul edilen zgrlnden mahrum braklmtr. Seyir ortadan kalkm ac iptal edilmitir23. Dnm sadece ceza ektirme eklinde yaanmam; cezay infaz edenler de deimitir. Celladn yerini teknisyenlerden oluan bir topluluk almtr: Gzetmenler, doktorlar, papazlar, psikologlar vb24. III. BR KARI IKI: HAPSHANELER CEZALANDIRMAMAKTADIR YETERNCE

Hapishanenin 18'inci yzyln sonlar ve 19'uncu yzyln balarnda bir kurum olarak ortaya kyla bu ceza ektirme ekline kar itirazlar ileri srlmtr. Denilmitir ki bir mahkum su ileyerek iindeki ktl da vurmutur. yleyse o dier insanlardan farkl olarak daha fazla ac ekmelidir. Adil olan da budur. Ancak o hapsedildiinde daha az a kalr, daha az r ksacas ac ekme oran azalr. Hapishane mahkuma yeterince ac vermemektedir25. Mahkum tehlikeli birisidir ki o toplumsal szlemeyi bozmu, toplumun kurallarn bile hie saymtr. Buna ramen mahkum hapishane gibi bir ceza ile dllendirilmektedir. Oysa suun cezasnn z ac ektirme, detme olmaldr26. Aslnda bu kar klar bir gerei tekrar hatrlatmaktadr. Modern ceza mekanizmasnda azap ektirme hl devam etmektedir. Ancak st rtlm, yani gizlenmitir. Modern ceza sisteminde cezalarn sertliinin hafiflemesi doruysa da kesin olan bir ey varsa o da: "Amacn Deiikliedir27.

22 a

Ibid,s.40-41. Ibid,s.43. 24 Ibid,s.43-44. 25 Ibid,s.50. 26 Foucault, Byk.... s. 223 ve 233-234. 27 Foucault. Hapishanenin..., s. 50.

182

SAYGILI

Yl 2004

IV. AMACI DEEN CEZANIN BEDEN YERNE KAME ETT NESNE: RUH-SU Cezann amacnn deitii iddias doruysa o halde bedenin ikame nesnesinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu ikame nesnesini Mably formle etmitir: "Ceza bedenden ok ruha ynelik olmaldr"'*. Bu iddiay hemen kabul etmek, cezalarn sadece bir ynn gstermek anlamna gelir. Oysa ceza hem bedene hem de ruha yneliktir. Ancak bu tespit yine de ok ey anlatmaktadr: daha nce hi ynelmemi bir nesnenin ortaya kn. Foucault'nun deyiiyle: "Sular ve kabahatler ad altnda hep yasa tarafndan tanmlanm hukuki nesneler yarglanmaktadr; ama ayn zamanda tutkular, i gdler, anormallikler, sakatlklar uyumsuzluklar, ortam ve kaltnm etkileri de yarglanmaktadr; rza gemeler, ama ayn zamanda cinsel uyumsuzluklar da yarglanmaktadr (...) yle sylenecektir: yarglananlar bunlar deildir; eer bunlar anlyorsa, bunun nedeni yarglamas gereken olaylar aklayabilmek ve znenin iradesinin su iinde ne denli yer tuttuunu belirleyebilmektir. Bu cevap yetersizdir. nk yarglar ve cezalandrlanlar bal gibi onlardr, neden unsurlarnn; arkasnda yer alan bu glgelerdir"29. te bylece cezalandrma tekine ynelir. nk mahkum kendisini refa'nde tanyacaktr. Eer mahkum tekini yitirirse artk kendisini kontrol edemeyecektir,(l. u halde meknsal ayrma (hapsetme) iletiimi yasaklayarak veya askya alarak yabanclamay salamaya alr. Yabanclama ana ilevi oluturur. Yabanclama ile tekinin gr indirgenir, zayflar ve hatta bastrlr 31 . Bunun en somut rnei Kaliforniya'daki Pelican Bay hapishanesidir. Pelican Bay hapishanesi Los Angeles Times gazetesinin haberine gre, batan baa otomatik olan ve mahkumlarn ne gardiyanlarla ne de teki mahkumlarla neredeyse hi yz yze gelme olana tanmayan bir sanat harikasdr32. Bauman Pelican Bay' yle anlatyor: "Mahkumlar zamanlarnn ounu "kaln beton bloklar ve elikten yaplm penceresiz hcrelerde geiriyor (....) Hapishane atlyelerinde
2S

MABLY G.de. De la legislation, 1789. c. IX, p. 326'dan aktaran Foucault, Hapishanenin.... s. 51. 29 lbid,s.52. '" Cem Kaptanolu. "Panopticondan F tipine Tecrit", Birikim Dergisi, Hapishaneler: Zuladaki Resmimiz, S. 136, s. 34 11 Zygmunt Bauman. Kreselleme Toplumsal Sonularn, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., stanbul 1999. s. 121. ,2 Ibid. s. 122.

Wl*Il

, |

. !

, I. ,

,( ,

ii. ..M

Lll-f

i l HUtMi

C.53 Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

183

almyorlar; havalandrma yok ve teki mahkumlarn arasna karmyorlar". Gardiyanlar bile 'camla kapl kontrol noktalarnda kilitli halde duruyor ve mahkumlarla bir konuma sistemi yoluyla iletiim kuruyorlar' ve mahkumlarn gzne, ok nadiren grnyorlar"33. Pelican Bay'da mahkumlar o kadar yaltlmtr ki onlarn orada ne yaptklar kimsenin umurunda deildir. nemli olan onlarn oradaki varlklardr. Bu hapishane dlanmlk itkisini vermek iin tasarlanmtr. Yani teknik hareketsizlikletirmektir34. Pelican Bay ne ilk ne de tek hareketsizlik mekandr. Mimarileri farkl olsa da tm hapishanelerde ortak bir zelliktir bu. Almanya'da terrist bir rgt yesi olan Birgit Hogefeld isimli bir tutuklu yazd bir mektupta cezann ruha ynelik amacn yle tasvir ediyor: "Tecrit insanlarda, (tutsakta), baka insanlarla hibir zaman birlikte olamayacaksn, sadece kendinle yalnz kalacaksn etkisini uyandran bir olgudur. rnein insanlar, ruh halini ve duygularn ancak baka insanlarla birlikte gerekletirebilirler, kendini insan olarak ifade edebilmen iin, yannda bir baka insann olmasna ihtiyacn var (....) [KJeyfin yerinde mi, zntl msn, kzgn msn, bunlarla hibir yere varamazsn, yani bunlarla yaayamazsn demektir. Bu, yaanan her eyin iinde kalmas anlamn tar. Sen, kendi iine hapsedilmisin ve byle kalacaksn (...) Tecrit etkisi uzun zamana yedirilen bir ikencedir. Fiziksel semptomlar hemen ortaya kmamaktadr"35 V. DNM: BR DUYARLILIK FADES M? "(...) [C]eza messesinin gtt ama, ne insan vcudunu didikleyip tazip etmek, ne de artk bir kere ilenmi olan bir suu tamir ve slh etmek olamaz. Acaba taassup ve hiddetin kulland, yahut bunlar ve zlimlerin alaka bavurduklar usul ve vastalar ie yarayabilecek midir? kence altnda ezilen bir bedbahtn haykrlar, artk geri gelmeyecek bir mazide iledii crmn slah edebilecek midir? (...) Binaenaleyh crm ile ceza
' I b i d . s . 123. Ibid.s 128. 33 Ein ganz normates Verfahren, Birgit Hogefeld nakleden Koan,Sessiz...,s. 24; Durum Trkiye'de de farkl deildir. Adalet Bakanlnn Cezaevi daresi El Kitab isimli yaynnda u saptamalar ok ilgintir: "Terristler birbirleriyle haberlememclidir. nk terrist haberlemedii zaman sudan km balk gibi olur. Baka bir ifadeyle terristi ruhen ve fikir bakmndan besleyen kaynaklar kesip kurutulunca, onun devrimci ykc yan lr. te bu ihtiyatandr ki terristler evreleri ile, dnya ile, yanda rgtlerle haberlemek iin btn dnyada rpnp dururlar". LEGEN Y.,"Hcre tipi cezaevi uygulamas ve kar k noktalan". Toplum ve Hekim. Cilt 12, say: 81, Eyll-Ekim 1997, s. 45-47'den nakleden: Kaptanolu. Panoptikondan...s. 36.
34

184

SAYGILI

Yl 2004

arasnda bulunmas gereken dilne nispete uygun cezalar tatbik etmelidir. Bylece cezalar mcrimin uzviyeti en az tahripkr olduklar halde, beser zihinlerinde en kuvvetli ve en devaml tesiri icra eylerler"36. deal olan ceza, ona sebep olan sua gre daha belli, ak belki de effaf olmaldr. Eer ceza byle bir nitelie sahip olursa, onu izleyen kii ve su ilemeyi tasavvur eden kii iin daima hatrlanacaktr. Aslnda bu olgu bir avantajlar dizisi yaratacaktr. Hem su ile ceza arasnda bir balant kurulmu olacak hem de ikisi arasnda bir orant hesaplanabilecektir. Ayrca ceza suun sanki doal biimi gibi gsterilerek iktidarn uygulad keyfi iktidar gizlenmi olacaktr37. Dnemin en byk slahatlarndan birisi olan Beccaria'nn azndan sylenenlerden hareket ederek nasl bir sonuca ulalr? Daha ak sylenecek olunursa, azap ektirmenin ortadan kalkmas, bireylerin bedenleri zerinde eski dnemde grlen ceza uygulamalarnn artk grlmemesi; aka amacn deiikliini bir slahat hareketi bir duyarllk olarak alglamak tam olarak gerei yanstmak anlamna gelir mi? Sorularn cevaplarn verebilmek iin slahat hareketin tanmlad ceza yasas teorisinin incelenmesi gerekir. O halde bu ceza yasas hangi ilkelerden olumaktadr? Ceza yasas temel ilke zerine ina edilmitir. yle ki; ilk ilkeye gre suun ahlak ya da dinle bir ilgisi yoktur. Sutan bahsedebilmek iin bir yasann varolmas ve formle edilmi olmas gerekir. Yani suun ncl, yasann varldr. Ceza verilebilmesi iin yasada ileride knanacak davranlarn su olarak gsterilmesi arttr. kinci ilke ise, siyasi iktidar tarafndan formle edilmi yasalarn tamamen ahlaki ya da dinsel yasalardan syrlm olmas gerektiine iaret eder. Son ilke, her iki ilkenin bir sonucudur: Su, ak ve basit bir ekilde tanmlanmaldr. nk o toplumsal bir zarardr; gnah ve hatadan ok farkl bir nitelie sahiptir18. Bu durumda, su topluma verilen bir zarar, sulu da toplumun bir dmanysa ceza yasas nasl bir tepki gstermeliydi ki toplumdaki bir karkl telafi etsin. Ceza yasas dmann topluma verdii zaman silemiyorsa o halde bunun tekrarlanmasn nlemeliydi. Ancak slahatlar byle bir cezay 18'inci yzylda henz tam olarak kefedememilerdi. Oysa 19'uncu yzylda bu ortaya kacakt hem de teorik bir gerekesi olmadan, fiili bir kurum olarak: Hapishane, hapsetme.

Beccaria, Sular ve Cezalar Yahut Beeriyetin Mecellesi, ev. Muhiddin Gkl, nkilp ve Aka Kitapevleri, 3. Bask, stanbul 1964, s. 181-182. Foucault, Hapishanenin..., s. 166. Foucault, Byk ..., s. 219.

<

> ll-l

'Mfli'M*

C.53 Sa.2

MIKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

185

Gerekten 19'uncu yzylda, 18'inci yzyl slahatlarnn ceza yasalarnda yeri olmayan bu kurum, toplumsal fayda amacn tayan slahat ceza yasasnn bir sapmas olarak belirginlik kazanacaktr. On dokuzuncu yzyl ceza usulnn amac da aslnda toplumsal savunmadan ok bireylerin tavr ve davranlarna egemen olma eklinde bir biime dnecekti39. Bu denetim yaplanlar deil, yaplabilecek olanlar da denetleme amacn gtmekteydi40. On yedinci yzylda var olmayan hapishane vb. kurumlarn on sekizinci ve on dokuzuncu yzylda cezalandrma mekanlar olarak ortaya kmalarnda hangi etmenler rol oynam olabilir? Foucault bunu ekonomik ve siyasi iki nedene balamaktayd41. Islahatn ortaya kmasna sebep olan konjonktr, yasa dlklar karsnda yer alan bir siyasetin konjonktryd. Eski rejimde toplumsal tabakalar arasnda ho grlen bir yasa dlklar marj vard. Ancak bu yasa dlklar baz paradokslar da iinde barndryordu. Bu yasa dlklar sululuk ile birleiyorlard: Cinayet, soygun gibi sulardan, kt muamele grdkleri iin evlerinden kaan ocuklar gibi geni bir yelpazeye yaylyordu42. Bu farkl snflarn ya da tabakalarn yasa dlklar arasnda bir tr atma meydana geldi. Kraliyetin keyfi otoritesi ile uygulad yasa dlklara bir de burjuvazinin yasad faaliyetleri eklenmiti. Yani, burjuvazi kendi ekonomik kar olan eyi uygulayabilmek iin baz kurallar ihll etmek zorundayd. Ayrca halka zg yasa ihlalleri de vard; kyller vergi vermekten kanyor, iiler loncalarn kurallarn sarsyorlard. Bu koullarda vergi vermek istemeyen burjuvazi ve halk tabakalar bir birliktelik gsteriyorlar, daha dorusu burjuvazi halkn yasa ihlallerine ihtiya duyuyordu43. Terim yerindeyse ne olmutu da bu birliktelik bozulmutu? Sorun uydu: nceleri halkn yasa dlklarna kendi karlar iin ses karmayan burjuvazi iktidar ele geirince, iktidar uygulamalarn kendi ekonomik karlar dorultusunda deitirmi ve eski rejimde gsterdii msamahay artk gsteremez olmutu. nk halkn yasa dlklar artk burjuvazinin zararna olmaktayd. Eski rejimde burjuvazinin serveti topraa ve paraya dayal olduu iin buna kar yaplan herhangi bir saldry rahatlkla pskrtebiliyordu. Fakat burjuvazi servetini sanayi tr ekonomide kullandnda yani mlkiyeti ticari ve endstriyel mlkiyet haline dntnde ve stelik bunlar da ii snfnn eline tevdi etmek
Ibid.,s.222. *Ibid.,s.223. 41 Ferda Keskin," Byk Kapatlma", Byk Kapatlma, Michel Foucault, ev: I. Ergden/F.Keskin,Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000 s. 12. 42 Foucault, Hapishanenin..., s. 138-139. 43 Michael Foucault, "Cezaevlerine Kapatlma Hakknda", Byk Kapatlma, Michel Foucault,ev.1. Ergden/F.Keskin, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000, s. 133.
s

186

SAYGILI

Yl 20(14

zorunda kaldnda artk eski rejimdeki alicenap ve rahat tavrn gsteremez oldu44. Btn bunlara ek olarak spanyol ekonomisinde meydana gelen krizin etkileri tm batda hissedilmi, cretlerin dmesine, isizlie ve para ktlna neden olmutur. Bu sebeple ekonomik kriz sonucu a kalan isiz ve aylak kesiminin bakaldrma tehlikesi hasl olmutur45. Kksz ve efendisiz insanlar tremiti: Tehlikeli Snflar. Bu kimseler ortalama yaamdan farkl nitelikler gsteriyorlard46. te bu insanlar bir yere bal yaamadklarndan srekli hareket halindeydiler ve bu sebeple 'yerel gzetim yoluyla denetimin' dnda kalyorlard. O halde bu insanlarn grnr klnmas gerekliydi ki kolayca gzetlenip denetlenebilsinler. Basit bir yntem bulundu: Damgalamak 47 . Ancak yntemin etkisi ksa srd. Burjuva dncesinde her alan olas bir yamacdr fikri temel tekil ettiinden, bu dnce ile birlikte tehlikeli snflarnda gzetim altna alnmas gerektii dikkate alnarak; bu gzetimin en iyi uygulanaca kurumsal yap Hapishaneler olarak grld. Bireyler bu mekanlara sokularak bedenleri ve hatta ruhlar denetlenecekti. Birey hapishaneye tbi klnacakt. Tabi klma da drt ilevi iinde barndryordu: nsanlarn yaam zamanlar alma zamanlarna dntrlecek; bedenleri igc haline gelecek: ekonomik, siyasi ve hukuksal bir iktidar oluturularak, bu iktidar kurumlar iinde ileyebilen bir mikro-iktidar olarak kullanlacak ve son olarak da epistemolojik bir iktidar oluturulacaktr48. Bylece ekonomik kriz sonucu ortaya kan bakaldr tehlikesi nlenecek ve daha sonra da disipline edilmi bireylerden ucuz igc olarak yararlanlacakt. u durumda kapitalizm ile kapatma pratii arasnda bir ba mevcuttur. yle ki; Marksist terminoloji kullanlarak tanmlanrsa kapitalizm, retim aralarnn toplumda ayr bir snf oluturan kapitalistlerin elinde bulunduu bir retim tarzdr. Kapitalizmin farkl yan sermayenin ve emein atmaya girmesidir, yani retimde bulunmak iin alanlarn ve retim aralarn salayanlarn farkl kiiler olmasdr 49 . Kapitalizmin isel mant bireyi/bireyleri retim aygtnn iinde kullanlabilir bir igc haline getirmektir. Kapitalizm bylesi bir mant pratie aktarabilmek iin baz enstrmanlara ihtiya duymutur. Gerekten hapishane bunu salamakta ok nemli bir yere sahiptir. Daha nce de belirtildii gibi, bu kurum ile bakaldr tehlikesi nlendi. Tehlikeli saylan kiiler kapal mekanlarda tehlike geinceye kadar tutuldu. Sonra da kapitalizmin igc talebini karlamak iin bu insanlar
Ibid.s. 133-134; Foucault, Hapishanenin..., s. 141-142. Keskin, Byk..., s. 12. Zygmunt Bauman. Yasa Koyucular ile Yorumcular, ev. Kemal Atakay, Metis Yay.. stanbul 19%..s. 56. bid.s 57 Foucault, Hakikat... s. 249-251. Mauricc Dobb. Kapitalizmin Dn ve Bugn. ev. Feyza Kantur, letiim Yay.. 3. Bask, stanbul 1998. s. 10.

C.53Sa.2

MJKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

187

kullanld. nk bu insanlar hapishanelerden brakldklarnda yaamlarn idame sorunuyla karlamlar, a kalmamak iin ucuz igc olarak sermaye srecine katlmlardr50. zellikle panoptik tarzdaki hapishaneler bu amaca ok uygundular. Onlar "disipline sokulmu emek gcnn fabrikalaryd"11. Mahkumlar hem ierideyken hem de dar ktklarnda zgr emekilerden daha ucuza alyorlard. Grld gibi hapishane kurumu bu ekilde bir dngye sahipti. Bu tr mekansal kstlamalar nfusun kontrol edilemeyen ve sknt dourmaya yatkn kesimleriyle ba etmenin en birincil ve etkili yntemini oluturur52. Mekansal ayrma ya da izolasyon ile istenmeyen kesimler yabanclatrlr, tipikletirilir53. Ucuz igc yetitirme mekanlar olarak grlen hapishanelerin bu ilevi ksa srede geerliliini yitirdi. Bu kurum ekonomiye katk salamad gibi verimsiz oldu ve tm reformlara ramen baarsz oldu. Yine de burjuvazi hapishane kurumunun varlnn devam etmesi konusunda srarcyd. Aslnda mant gayet sarihti: Hapishane toplumsal denetimi salayabilecek bir nitelie sahipti ve ayrca kapitalizm iin igc retmekte gizli bir ilevi, terim yerindeyse mikroskobik bir nitelii vard. ok pahal ve etkisiz olan teknikleri kullanmaktansa daha ie yarar ve gizil yeni bir tekniin kullanlmas gerekmekteydi. Bylece bu yeni teknik ile kapitalist retim tarznn gerektirdii disiplin ve uysallk gnll olarak uygulanm olacakt54. VI. DSPLNC KTDAR " 'Disiplin 'ne bir kurumla ne de bir aygtla zdesleebilir: o bir iktidar tipi, iktidar icra etmenin bir tarz olup, koskoca bir aletler, teknikler, usuller, uygulama dzeyleri, hedefler btnn iermektedir, o bir teknolojidir"55. On sekizinci yzyln sonunda Avrupa'da yeni bir iktidar ortaya kar. Foucault bu iktidara disiplinci iktidar adn verir. ktidarn yeni ekli,

50

Keskin, Byk..., s. 14; Burada kapitalizmin daimi olarak byle ilediini iddia ediyor deiliz. Kapitalizm hapishaneleri bir dnem bu ama iin kullanm olabilir. Ancak imdi farkl aralar ile iledii de rahatlkla iddia edilebilir. Hapishanelerin bu ilevi dnemseldir. M Bauman, Kreselleme..., s. 124. 52 Ibid,s. 120. 53 Bu konuya daha nce deinildi bkz. Bauman, Kreselleme..., s. 121. 54 Keskin. Byk ...., s. 14; Ferda Keskin, " zne ve ktidar", zne ve iktidar, Michel Foucault, ev.[.Ergden/O.Aknhay,Semc Yazlar 2, Ayrnt Yay.. stanbul 2000. s. 17; Foucault. Hapishanenin... s. 262; Michel Foucault," ki Ders 10 Ocak 1976", Entellektelin Siyasi levi, Michel Foucault. ev. F.Keskin/O.Aknhay/l.Ergdcn. Seme Yazlar 1, Ayrnt Yay., stanbul 2000, s. 110. 55 Foucault, Hapishanenin.... s. 316.

188

SAYGILI

Yl 2004

kapitalist retim tarznn istedii disiplin ve uysall insanlara benimsetmeye ve uygulamaya yarayacaktr56. nsanlardan daha ok ey almak iin terbiye etme amacn tayan disiplinci iktidar" iddet ve bedensel zorlama yolunu kullanarak deil, insanlara belli znellik biimleri dayatarak ilemektedir18. nk kapitalist retim biimi gerei, bedenin sahip olduu gcn, emek gcne dntrlmesi ve retim gc olarak kullanlmas ve fakat itaatkar ve uysal klnmas gerekir. Bu sebeple iktidar tahakkm ve hegemonya ilikileri getiren ayrmclk ve toplumsal hiyerari etmenleri olarak etkili olmutur. Bu iktidarn gelimesiyle hukuk arasal hale gelir- ve iktidar, toplumu normalizasyon srecine tabi tutar. te bu noktada hapishanenin ilevi ortaya kar. Hapishanenin balca ilevi vardr59. Birinci ilev, kapitalist retim biimi gerei, bedenlerin sahip olduu glerin emek gcne dntrlmesi ve retim srecine katlmas. Ayn zamanda ve ikinci bir ilev olarak, bireylerin itaatkar ve uysal klnmas. Bu amala iktidar blc pratikler oluturur. Yani zneleri nesneletirir: deli-akll, hasta-salkl, sulu-iyi gibi formlara sokar. kinci ileve bal son bir ilev ile ayn iktidar kendi rettii hakikatlerle insanlar bu hakikatlere inandrr ve insanlar buna gre hareket ederler. Bylece kapitalizmin ihtiya duyduu disiplin insanlarca iselletirilecektir. Hakikat haline getirilen bu blc pratiklere ortam salayan yerlerde hapishane gibi kurumlar olacaktr. Ksaca hapishanenin ilevi slah deil, sua eilimlilii arttrmaktr60. VII. DSPLNC PANOPTKON KTDARIN GRNM BM:

On dokuzuncu yzylda ayn modele gre ilemi ve ayn kurallara uygun bir dizi kurum ortaya kmtr. Bu kurumlarn teorik alt yapsn hazrlayan ilk tanm, J. Bentham Panoptikon ile vermitir61. Howard ve Bentham'n tasarlad bu imgeyi Foucault disiplinci iktidarn aynas olarak grmtr. Panoptikon'un fikir babas62 J. Bentham olmasa da herhalde isim babas odur. J. Bentham tasarma gre panoptikon:
Keskin, Byk .... s. 14. Foucault, Hapishanenin..., s. 255. Keskin, Byk... s. 14; Keskin, zne ..., s. 17. Keskin, Byk ..., s. 15; Foucault, Hapishanenin..., s. 294. Keskin, Byk .... s. 17. Michael Foucault, "Hapishane ve Hapishane syanlar", Byk Kapatlma, Foucault, ev. Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000, s. 126.

Michel

Panoptikon imgesini aslnda ilk kez Hovvard'n tahayyl ettii sylenebilir. nk henz 1779 ve 1784'de iki cilt olarak yazd eserlerinde Howard, ad Panoptikon olmasa da onun

-u

i r <f > m> t

C.53Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

189

"(H)alka biimli bir binadr, ortasnda bir avlu ve avlunun ortasnda bir kule vardr. Halka hem ieriye hem darya bakan hcrelere blnmtr. Bu kk hcrelerin her birinde, kurumun hedefine uygun olarak, yaz yazmay renen bir ocuk, alan bir ii, slah edilen bir mhkum, delillii yaayan bir deli vardr. Merkezi kulede bir gzetmen vardr. Her hcre hem ieriye hem darya baktndan gzetmenin bak tm hcreyi kat edebilir; hibir karanlk nokta yoktur ve sonu olarak, bireyin yapt her ey bir gzetmenin bakna aktr; bu gzetmen kendisinin her eyi grebilecei, buna karlk kimsenin kendisini gremeyecei ekilde panjurlar, yar ak blme pencereleri arasndan gzlemde bulunur. Bentham'a gre, bu kk ve harikulade mimari kurnazl bir dizi kurum kullanabilir"63. Panoptikon'un bu ekilde tanmlanmas onun sadece mimari bir biim olarak alglanmasna neden olmamaldr. Panoptikon, phesiz bir mimar biimdir ve fakat zelde bir ynetim biimidir; insanlarn zihinleri zerinde zihinle iktidar uygulama eklidir64. Bu sebeple Ponoptikon'un byk etkisi iktidarn otomatik olarak ilemesine olanak veren bilinli ve daimi bir gvenebilirlik halinde gizlidir. Aslnda bu mimaride Bentham'n bir ilkesi sakldr: "ktidarn grnr ama varlnn kantlanmazl ilkesi". lke yle aklanabilir: Evet, iktidar grnrdr, nk mahkum/tutuklunun nnde srekli olanda gzlendii merkezi kule dimdik durmaktadr. Ayn zamanda varl da kantlamaz; tutuklu o anda kendinin gzlenip gzlenmediini asla bilmeyecektir, hep phe duyacaktr65. Bylece gzlenenler gzleyenin ne zaman kendilerini gzlediklerini bilmedikleri iin, davranlarn snrlamak ve sanki her an gzetleniyormu kansna kapldklarndan, ite tam da bu yzden Panoptikon disiplinin mahkumlar tarafndan iselletirildii bir mekan olarak anlalabilir66. Aslnda daha dikkatli bir ekilde bakldnda gzetleyenlerin ve gzetlenenlerin ayn mekan paylatklar fark edilebilir. Mekanlar ayndr; farkl olan ise birbirlerine tamamen zt durumlara gre ekillendirilmi olmalardr. u halde Panoptikon yapay bir mekan olarak da grlebilir; amac da "mekann effafln toplumsal iliki olarak, son tahlilde bir g ilikisi olarak, bilinli bir biimde gdmlemek ve iradi olarak yeniden dzenlemektir" eklinde anlalabilir67. Bu amaca sahip bir
ncl saylabilecek bir hapishane modeli tasarlamtr. Bkz. Trk Ansiklopedisi, C. 10, Milli Eitim Bakanl, s. 309. Keskin, Byk..., s. 18; Foucault, Hapishanenin ..., s. 295-296; Benzer belirlemeler iin bkz: Trk Ansiklopedisi, C. 10, s. 309; Kaptanolu, Panoptikondan...,s. 31; Temel, Demirer, "Michel Foulcault'un zmlemelerinde Bedenin ve Ruhun Kleletirilmesi", 11-5- 1995, orum, s. 8-10. Foucault, Cezaevlerine..., s. 135; Foucault, Hapishanenin... , s. 304. Foucault, Hapishanenin..., s. 297; Bauman, Kreselleme... s. 42. Keskin, Byk...., s. 18. B auman, Kresel.... s. 43.

190

SAYGILI

Yl 2004

tasarm- ki bu tasarm farkl ekillerde olsa da hapishanelerle paralellik gsterir- daha nce grlmemi yenilii de beraberinde getirdi: lk olarak, iktidar sayesinde yeni bir niteliin denetimi iin uygun koul yaratlm oldu; Davranlar saiklerden bamsz hale getirilerek, irade gz ard edilebildi'*. Son olarak da, tek ynl gzetim ile izlenenler arasnda bireysel farkllklarn silindi ve niteliksel eitlilik yerine niceliksel olarak llebilen bir tek biimlilik yaratld. Bu yenilie ek olarak, deneti bir uzman ekline dntrld. Uzman diye nitelendirilen deneti gruptan syrlarak zihni ve bedenini tmyle younlatrlabilecei bir meslek erbab haline geldi69. Gerekten de bu deneti gler, ceza tehdidini srekli somut ve hissedilir klacak disiplini salamak ile grevlendirildi. te bu yzden Panoptikon imgesi, gcn ve kontroln modernlemesini anlamamz salayan en iyi metafordur71 Modern ncesi dnemde sradan insanlar zerinde uygulanan g, heybetinden, hametinden ve servetinden korkularak ve hayran kalnarak etkili olurken72; modern dnemde ise, ayn g seyredilmek yerine insanlar seyrederek glgede ya da kuytuda kalmay tercih ediyor73. J. Bentham Panoptikon tasarm hibir zaman tam anlamyla ina edilmemitir. Oysa hapishane gibi kurumlar kapitalizmin ihtiya duyduu disiplini, uygulad teknikler ve prosedrler ile gelitirmi ; dolaysyla, ayn amac baka yntemlerle -ki buna panoptizm denilebilir- Bat toplumuna sirayet etmilerdir 74 . Panoptikon bir nevi iktidar laboratuar olarak da grlebilir. nsanlar zerinde deney yapabilmenin ve onlardaki dnmleri gvenilir ekilde zebilmenin ayrcalkl yerleridir75. O halde hapishaneler ile Panoptikon metaforu arasnda doal bir ba mevcuttur. Panoptikon dsel bir yap olarak grlse de iinde barndrd amalar mevcut hapishane sistemlerinin amalar ile hi de farkl deildir. Ponoptikon tarz mimari yapdaki hapishaneler gerekte ok azdr. Ancak bununla uygulanmak istenen iktidar sylemi mevcut hapishanelerde ayndr. Panoptikon kurumu, hareketsizlii koul almasndan hareketle Foucault'ya kulak verilebilir: "(...) [O], deal biime getirilmi olan bir iktidar; mekanizmann diyagramdr, her tr engelden, direnten veya srtmeden arnm olan
w

Baunan, Yasa Koyucular..., s. 60. ""Ibid.s.61. 70 Bauma. Kreselleme.... s. 58. 7l I b i d , s. 59. 7 Ibid , s. 61. " I b i c L . s . 63. 74 Keskin, Byk... s. 19. Foucault. Hapishanenin .... s. 301.

C.53Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

191

ileyii saf bir mimari ve optik sistem olarak sunabilir: o fiili durumda, her tr zel kullanmdan kopartlabilen ve kopartlmas gereken siyasal bir teknoloji biimidir"76. Ponoptikon'un hareketsizlii temel almasna karn hapishaneler bundan ok daha fazlasna olanak verir. Bauman'nm nefis ifadesi bu fark ayan beyan ortaya koyar: " (....) [HJapishane yalnzca hareketsiz kalma deil, adet krtajdr. Bu zellii "tehlikeyi kknden kazmann" gzde ara olarak halkn gzndeki ekiciliini daha da arttrr. Hapsetmek uzun sre iin belki de daimi olarak dlama demektir."7''. VIII. HAPSHANE (CEZAEV) SSTEMLER Hapishaneler tketici disiplinsel bir aygt olarak ilev grmektedir. Bu ilevlerini de birok bakmdan salarlar: "[BJireyin tm vehelerini, fizik olarak terbiye edilmesini, almaya yatknlm, gndelik ahlaki hal ve gidiini, eilimlerini kendine i edinmelidir; hapishane, hepsi de belli bir uzmanlama ieren okul, atlye veya ordudan daha fazla" her alanda disiplinli"dir. stelik hapishanenin dars ve boluu yoktur; grevi tamamen sona ermedike kesintiye uramaz; birey zerindeki etkisi kesintisiz olmaldr. Aralksz disiplin son olarak da, mahpuslar zerinde adeta tam bir iktidar salamaktr; kendi i bask ve cezalandrma mekanizmalar vardr: mstebit disiplin. Dier tm disiplin dzeneklerinde bulunan usulleri en yksek younluklarna tamaktadr. Yozlam bireye yeni bir biim dayatmak zere, en gl makine olmas gerekir; eylem tarz eksiksiz bir eitimin zorlamasdr"78. Bu tketici disiplinlerin cisimlendii hapishaneler tarihsel sre ierisinde farkl sistemler eklinde eitli metodlar kullanarak gnmze gelmilerdir. Belli bal hapishane modeli/sisteminden sz edilebilir: 1. Philadelphia ya da Pennsylvania Sistemi79 1790 ylnda Amerika Birleik Devletleri, Pennsyvania'da uygulanm olan bir sistemdir. Ksaca, yledir: Mahkumlar ceza sreleri boyunca tek bir hcrede ve yalnz kalrlar. Bu sistem amac cezas toplu halde infaz edilmesi
6 7

Foucault, Hapishanenin..., s. 302-303. Bauman, Kreselleme ..., s. 137. s Foucault, Hapishanenin ... , s. 341-342. '' Trk Anskilopedisi, s. 311; Encyclopedia Britannica s. 1099; Doan Soyaslan, Krimoloji,Sava Yay. Ankara 1997, s. 156; Dnmezer/Erman. s. 624-625; Foucault, Hapishanenin...; s. 346 vd.

192

SAYGILI

Yl 2004

srasndaki olumsuzluklar gidermek ve sulunun iledii suun ktln dnmeye sevk etmektir. 2. Auburn Sistemi80 1816 ylnda yine Amerika'da Auburn'da uygulanan sistemdir. Sistemin zellii, mahkumlar gndzleri toplu halde alabilmelerine karn konumalarnn yasak (silent system) olmasdr. Mahkumlar geceleri ise Philadelphia sistemindeki gibi tek kiilik hcrelerinde kalrlar. 3. rlanda Sistemi81 1840 ylnda uygulamaya konulmutur. Mahkumlar ilk nce cezalarnn bir ksmn tm gn boyunca tek kiilik bir hcrede ekmekte; daha sonra ise auburn sisteminin geerli olduu bir hapishaneye gnderilmektedir. Bylece burada sorun karmayan mahkum artla salverilmektedir. zellikle Philadelphia sistemi ile Auburn sistemi karlatrlacak olursa ilk sistem mutlak bir soyutlama sistemi niteliindedir. Bu sistem ile amalanan mahkumun vicdandr. Mahkum, vicdan ile mimari arasnda yapayalnzdr. Gzetmenler herhangi bir gce bavurmazlar; zaten otoriteleri kabul edilmitir. Auburn sistemindeki ama ise, mahkumun tamamen kapal tutulmas yerine onlar birbiriyle ayn ortamda tutarak ahlakszln sirayet etmesini faal bir gzetim ile nlemek ve sessizlik kural sayesinde herkesin kendi iine ynelmesini salamaktr82. SONU Thomas Mathiesen, modernliin Frtna ve iddet safhasnda ilerlerken toplumu bir arada tutma amacn tayan Panoptikon imgesinin, artk bu safhann almas sonucu yerini Sinoptikon'a braktn iddia etmitir83. Ona gre bugnlerde Panoptikon'da olduu gibi ok az kiinin ok fazla kiiyi gzledii bir durumdan klarak ok fazla kiinin pek az kiiyi gzledii bir duruma girilmitir84. Sinoptikon imgesi evrensel bir nitelik tar; seyretmek seyreden kiinin yerellik ban koparr ve mekansal snrlar ortadan
Trk Ansiklopedisi, s. 311; Encyclopedia Britan, s. 1099; Soyaslan. Krimoloji, s. 157; Dnmezer/Erman, s. 626-627; Foucault, Hapishenenin ..., s. 345-346. Trk Ansiklopedisi, s. 311; Encyclopedia...., s. 1099; Soyaslan, Krimoloji, s. 157; Dnmezer/Erman, Nazari ve Tatbiki... s. 627-629. Foucault, Hapishanenin..., s. 346-347. Zygmunt Bauman,: Siyaset Araylar, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay., 2000, s. 80. MATHISEN T.: "The vievver society: Michael Foucoult's Ponoptican revised", Ther etical Criminology, 1997, p. 215-34'dan nakleden Bauman, Kreselleme..., s. 61.

.1

.H

> -I

* I M I I H

C.53Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

193

kaldrr8'. Bu imge basky hi kullanmaz, nk onlar ayartr. zel hayat artk k,,raunun bakndan saklanamaz; bu kamunun karna deildir86. Sinoptk imge gnmzde televizyon ve bilgisayar teknolojisi ile evlerimizin iine kadar girmitir. Aslnda ok da yeni bir imge deildir bu. Henz 1924'te Zamyatin Biz romannda87 buna deinmitir. Zamyatin yle bir dnya kurmutur 1924'te: Toplumun tmne egemen bir Tek Devlet vardr. nsanlarn her trl faaliyetini istisnasz izelge ve takvimlere balayan 'aklc' bir devlet. Kiilerin zel adlar yoktur; onlar sadece numaralandrlmtr ve effaf camdan evlerde yaarlar. zel hayat kavram hi bilinmez, cinsellik bile haftann belli gnlerinde pembe kuponlar sayesinde yaanabilir. D gc yoktur; tek itaat nesnesi Velinimettir; o, Dostoyevski'deki sorgucunun bir benzeridir. Roman, kahramann, D503'n, u szleriyle sona erer: "Davay kazanacamzdan umutluyum. Dahas eminim. nk akl kazanmaldr". Zamyatin'in bu roman asla bir topya deildir. nk topya bir son, gelimeye nihai hedef koyan bir dnce tarzdr. Oysa Zamyatin'in yapt bir anti-topyadr; topyalarn mkemmelliine, kapallna bir tepkidir. O halde tm bu sylenenlerin hapishane ile balants nedir? Hapishaneler nasl kurulmu olursa olsun iktidarn mikro-fiziidirler; bireyi dntrmeyi amalan bir iktidarn kurumudurlar. Fakat bir iktidar bununla yetinecek kadar tokgzl deildir. Onun sonul amac sonsuz dnmler yaratabilmektir. Daimi olan dnmlerin varldr: Panoptikon, Sinoptikon gibi metaforlar bize onu zmlemede yardmc olabilirler. ktidarn, salt bunlar uygulayarak ileyecek bir tavr sergileyeceini sylemek doru bir bak as olmayabilir. ktidar Panoptikon ya da Sinoptikon adn byle koymam olsa da onlar uygulayabilir: ancak bu tun kanun da deildir. Bu tartmalar bir yana, iktidar ve srnak dostu kapitalizm u sralar hapishanelerin zelletirilmesini bile tartabilmektedir. Ve bu yaplrken de hapishanelerin kalabalk, iletmelerin maliyetinin yksek oluu dem vurulmaktadr. Hapishanenin zelletirilmesine duyulan ilginin temelinde de, zel sektr iletme verimlilii, hapishane inaatlarnn kolayca hzl bir ekilde
Bauman, Kreselleme, s. 62. Bauman, Siyaset... ,s. 80. Son zamanlarda Trkiye'de Biri Bizi Gzetliyor, Biz Evleniyoruz, Pop Star gibi programlarn saysnn, ki zellikle Avrupay da buna dahil ediyorum, artmas bu kavram destekliyor grnmekte. Kanmca mahremiyet istila edilerek kapitalizmin ihtiya duyduu tketicilerin nitelii tespit edilmeye allmaktadr. Gzetleme ve bunun salayaca bir imkan olarak denetleme tekniklerinin, elindeki veriler ile toplumu ekillendirmeyeceini kim garanti edebilir?zel hayatn gizlilii prensibi bu noktada gzden uzaklatrlm olmaktadr. u halde George Orvvel'in 1984' tekrar ve dikkatli bir okumay hakediyor. Yevgeni Zamyetin, Biz, ev. Fsun Tlek, Ayrnt Yay., stanbul 1988.

194

SAYGILI

Yl 2004

tamamlanabilecei grnn arkasna snlmaktadr. zellikle Amerika'da kirala-satn al (lease-purchase) modeliyle hapishaneler zel sektre devredilmektedir. Bir iddia ok daha ilgintir: "Ticari hapishaneler, mahkumlara kt muamele ya da kabul edilemez cezaevleri artlarnn olumasna yol amadan, vergi mkelleflerini masraftan kurtaracaktr"88. Son sylenenler hapishanelerin yeni eklinin ileride nasl olabileceine k tutmu oldu. Aslnda sylenecek pek fazla bir ey de kalmad. ktidar ve onun sahipleri kendi azlaryla her eyi aka itiraf ettiler. Foucault, zamyatin ve benzeri yazarlar ne kadar karamsar olsalar da u hl kaskat duruyor: iktidar ebedi olarak dnmler ile tahakkm kurmay deneyecektir. Belki de deimeyen tek ey deiimin ta kendisi olacaktr. Ama yine de tarihin iinde yaplan tersine okumalar sayesinde ak kaplar da her zaman ebedi olacaktr.

ES Sava, zelletirme Daha yi Devlet Ynetimi Anahtarlar ev. Ergn Yener, Mi Prodktivite Merkez Yay. : 517. Ankara 1994, s. 249-253.

C.53Sa.2

MKRO-KTDARIN BR FZ: HAPSHANE

195

KAYNAKA BAUMAN Zygmunt, Yasakoyucular ile Yorumcular, ev. Kemal Atakay, Metris Yaynlar, stanbul 1996. BAUMAN Zygmunt, Kreselleme - Toplumsal Sonular, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., stanbul 1998. BAUMAN Zygmunt, Siyaset Araylar, ev. Tuncay Birkan, Metris Yay., stanbul 2000. BECARRA, Sular ve Cezalar Yahut Beeriyetin Mecellesi, ev. Muhiddin Gkl, nkilp ve Aka Kitap evleri, 3. Bask, stanbul 1964. CNMEN Engin, "Tecrit Politikas, F tipi Cezaevi ve Tutukevi", Birikim Dergisi, S. 136. DEMRER Temel: Michel Foucault'un zmlemelerinde Bedenin ve Ruhun Kleletirilmesi, 11.05.1995, orum. DOBB Maurice, Kapitalizm Dn ve Bugn, ev. Feyza Kantur, letiim Yay. 3. Bask, stanbul 1998. DONMEZER Sulhi/ERMAN Sahir, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku Genel Hkmleri, C. II, Beta Yay., stanbul 1997. ERGDEN Ik, " rnek Bir iddet Mekan: Hapishaneler", Cogito Dnce Dergisi: iddet, S: 6-7 Yap Kredi Yay., 4. Bask, stanbul 2001. ENCYCLOPEDA BRTANNCA, V. 14, The University Of Chicago. FOUCAULT Michel, Hapishanenin Douu, ev. Mehmet Ali Klbay, mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara 2000. FOUCAULT Michel, zne ve ktidar, Haz. Ferda Keskin, Seme Yazlar...1, Ayrnt Yay, stanbul 2000. FOUCAULT Michel, Entellektelin Siyasi levi, Seme Yazlar..2, Ayrnt Yay, stanbul 2000. FOUCAULT Michel, Byk Kapatlma, Yazlar..3, Ayrnt Yay, stanbul 2000. Haz. Ferda Keskin,

Haz. Ferda Keskin, Seme

FOUCAULT Michel, "Hakikat ve Hukuksal Biimler", Byk Kapatlma, Michel Foucault, ev .Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., 1. Bask, stanbul 2000 . FOUCAULT Michel, "Byk Kapatlma", Byk Kapatlma, Michel Foucault, ev: Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000.

196

SAYGILI

Yl 2004

FOUCAULT Michael, "Cezaevlerine Kapatlma Hakknda", Byk Kapatlma, Michel Foucault,ev. Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000. FOUCAULT Michel," ki Ders - 10 Ocak 1976", Entellektelin Siyasi levi, Michel Foucault, ev. Ferda Keskin, Seme Yazlar 1, Ayrnt Yay., stanbul 2000. FOUCAULT Michel, "Hapishane ve Hapishane syanlar", Byk Kapatlma, Michel Foucault, ev. Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000. GIDDENS Anthony, Sosyoloji, ev. Hseyin zel/ Cemal Gzel, Ayra Yay., Ankara 2000. KAPTANOLU Cem, "Panopticon'dan F Tipine Tecrit", Birikim Dergisi, S.136. KESKN Ferda ," Byk Kapatlma", Byk Kapatlma, Michel Foucault, ev: Ik Ergden, Seme Yazlar 3, Ayrnt Yay., stanbul 2000. KESKN Ferda, " zne ve ktidar", zne ve ktidar, Michel Foucault, Seme Yazlar 2, Haz. Ferda Keskin, Ayrnt Yay., stanbul 2000. KOAN mit, Sessiz lm Tabutluklar, Beyin Ykama ve Tecrit Hcreleri, Belge Yay. nsan Haklar Dizisi, stanbul 2000. TRK ANSKLOPEDS, Millii Eitim Bakanl, Cilt 10. SANCAR Mithat,"iddet, iddet Tekeli ve Demokratik Hukuk Devleti", Dou-Bat Dergisi, Hak ve Adalet stne, S. 13 Kasm-Aralk-Ocak 2001. SAVA E.S., zelletirme Daha yi Devlet Ynetimi Anahtarlar, ev. Ergn Yener, MPM Yay: 517., Ankara 1994. SOYASLAN Doan, Kriminoloji, Ankara niversitesi Dner Sermaye Yay. Ankara 1996. WAGNER Peter, Modernliin Sosyolojisi zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, Sarmal Yay., stanbul 1999. ZAMYATN Yevgeni, Biz, ev. Fsun Tlek, Ayrnt Yay. stanbul 1988.