Menaxhimi i pyjeve nga joprofesionistet

Haki Kola
Megjithe faktin qe trashegojme pak gjera te shkruara nga e kaluara, duket se rekomandimi i pare per ti trajtuar pyjet Shqiptare, sipas nje plani apo orientimi teknik, jepet nga dijetari Sami Frasheri, ne librin Shqiperia cka qene. ceshte e cdo te behet me postulatin n vijim: Cdo pyll do ndahet me disa ngastra edhe gjer sa te vije rradha te pritet ngastra e fundit, ngastra qe u pre te paren here, do jete rritur per serish, e keshtu gjithnje do te pritet lende nga pyjet dhe kurre pyjet do mos mbarohen, por do perseriten e do jene kurdo te lulezuara...... Druri te arrihet te punohet sa mundet me teper qe te mos kete nevoje shqiperia te sjelle nga keto se jashtmi.... Jo vetm ne Shqiptart q trashgojm shum nga jeta n zona malore me pak tok t punueshme, ku blegtoria ka qen aktivitet i rndsishm, por pothuaj se n pjesn m t madhe t historis s civilizimit, pyjet jan menaxhuar deri n lindjen e shkences pyjore dhe pr pylltarin n shkall t vogel vazhdojn te menaxhohen nga jo profesionistt, ndoshta edhe totalisht, dhe duke shkuar pak m tutje, shpesh here edhe lnda e drurit me prmasa t mdha nuk ka qen produkti kryesor i ksaj veprimtarie. N t shumtn e vendeve Europiane drunishtet dhe drurt ishin pjes integrale e sistemeve bujqsore, si burim pr humusin dhe legushn e pyllit, pr mirmbajtjen e sistemeve fushore bujqsore dhe si burim pr ushqimin e blegtoris, si dhe pr kulturn shpirtrore t popullit. Rastet q vijojn dshmojn dhe prshkruajn praktikat e menaxhimit n pak a shum t kaluarn e largt, nga joprofesionist si tek neve ashtu edhe n pjes t ndryshme t bots duke dhn nj ide pr rangun shum t madh t praktikave, dhe pr savoir-faire te menaxherve q ajo prfshin.

Menaxhimi I pyjeve ne epoken e gurit (Neolit) ne Europn Qndrore

Rreth 7500 vjet m par, fermert me origjin nga fusha e Hungaris perndimore, fillimisht migruan n veri dhe lindje, duke shnuar fillimin e periudhs s Neolitit ne Europn Qndrore. Ata kolonizuan territore t thata dhe t ngrohta me m pak se 600 mm reshje n vit dhe me temperatur mesatare vjetore q sillej rreth 8 grad celsius. Kultura e tyre sht quajtur Bandkeramik, pr arsye t prodhimit t artikujve t ndryshm te qeramiks dhe poceris. Kultura m e hershme Bandkeramike shtrihej n nj territor t konsiderueshm midis Lumit Rin dhe Ukrains perndimore, n veri nga malet Hartz deri n kmbt e Alpeve. Gjetjet e nj pusi t veshur me drrasa dushku, karboni i t cilit daton rreth 5300 vjet prpara Krishtit dshmon q kto fermer ishin kompetent n prpunimin e drurit, gj q ishte e pritshme nga shkenctart. Surpriza qndronte n faktin q provat dshmojn se ato ishin gjithashtu t afte si menaxher t drunishteve ? Fermert m t hershm t Europs Qendrore kan ln gjurm npmjet gropave septike, n stade t ndryshme. Nj grup krkimor ndrdisplinor analizoi tiparet dhe prmbajtjen e tyre. Identifikimi mbeturinave bimore t djegura (fara, fruta, dhe pjes druri) nga 10 vendbanime te lokalizuara ne Gjermanin perndimore dhe Austri u realizua nprmjet analizes se kokrrizave t

lagta (et sieving) t m shume se 1000 mostrave me rreth 20 mij litra. Ky material bimor m pas u interpretua duke tentuar pr t rindrtuar vendet e lashta me ekonomi rurale dhe mjedisin e tyre. Speciet bimore q rridhnin si derivate t analizes s qymyrit, ishin dukshm t ngjashme pr t 10 vendet dhe me nje rastisje teper t madhe me shprndarjen natyrore t specieve t shprndara pr rreth drunishteve , sic konstatohej nga analizat e polenit. Pjesa m e madhe e qymirit ka qen djegur apostafat pr dru zjarri. Shtpite e gjata t Neolitit prej 30*7 meter kishin nevoj t ngroheshin rreth gjysmn e vitit dhe krkonin sasi t konsiderueshme dru zjarri. Si e siguronin njerezit e Neolitit drurin e zjarrit. Mundsia q ata t prdornin kryesisht dru t rrzuar apo deg t thata, nga pylli m i afrt, nuk ka gjasa, po t kemi parasysh faktin q analizat e qymyrit qe u referohen pikave t msiprme dukej q i korespondonin prdorimit selektiv t nj rangu t ngusht speciesh drusore. Pr m tepr disa kpurdha ( fungal hyphae) q zakonisht gjnden n drurin e rrzuar nga era, nuk duken t pranishme tek mostrat e analizuara t qymyrit

Biomasa drusore e perdorur /dhe ose e menaxhuar q n parahistori

Tipi i vegjetacionit drusor Drurt e shenjt ne pyje t lart Pyll i lart Pylli sekondar, pyll i riprtrir, pas prerjes se pylit t lart Grumbuj cungishte Perdorimi dominues/ aktivitetet menaxhuese Mbrojtje integrale (vetm prdorim ritual) dhe rimbjellje Prdorim ekstraktiv (gjueti, direke, (pig mast) humus dhe lgush pylli) Djegie, kultivim (slash-and burn shifting cultivation)

Ricungim per dru zjarri, baz ushqimore pr blegtorin dhe rastsisht ndonj lnd punimi Breza pyjore dhe gardhe t gjall apo Ricungim dhe krasitje pr druzjarri dhe gardhe rrjeshta (fence row) baze ushqimore Kjo nnkupton q burimet me m shum gjasa pr sigurimin e druve t zjarrit ishin drurt nga drunishtet prrrethvendbanimeve, ndoshta njkohsisht si nnprodukt I pastrimit t toks pyjore pr ta kultivuar.

Drurt n mes arave apo rrnjt e agropylltarise

Nga t gjith analizat e polenit t bra, shkenctart nuk arrijn t binden q mbeturinat e zjarrit pr ngrohje, vijn nga prdorimi i drurve m prmasa t mdha me prejardhje nga masivet pyjore q konsiderohen si natyrore. Mungesa n analizat e polenit e ndonj shenj t shpyllzimit t pyjeve me prmasa t mdha, mbshtetur edhe me llogjikn apo me faktin q shumica e specieve t prdorura pr dru zjarri, ka m tepr shanse t jene prej atyre drurve q rriten n an t pyllit, kjo pr faktin q duken si material i holle shkurror, dshmon pr nj skenar pak m t ndryshm. Duket se druri pr zjarr ta ket prejardhjen nga druret e rritur n an apo n mes t arave. Po si u bn t pranishme t till breza pyjore? E para ishte tentativa e njeriut t hershem pr t shtuar tokn bujqsore. Heqja e drurve dhe pastrimi i toks pyjore nga

fermeret ndikoi n shtimin e menjeherhm t drits dhe u b shkak pr krijimin e nj komuniteti drusor specific me lloje dritdashs, q filluan t rriten n an t fushave t mbjella. N pastrimin e mpasm t fushs nga drurt e mbir, u shoqrua me lnien t paprekur t komuniteteve t drureve ans fushs pr arsyet e lartprmendura.Q nga lashtsia e deri m sot, kto parene apo breza kan t pranishme sasi t madhe druresh e shkurresh gjmbore, q duket se vijn si nga sasia e madhe e drits ashtu edhe nga prania e kafshve q krkojn t ushqehen. Kjo duket se sht arsyeja q prej fillimit te krijimit t pareneve apo brezave me drur, ka lindur nevoja edhe q ato t menaxhoheshin pikrisht pr t parandaluar pranine e llojeve gjmbore, apo pr t kufizuar konkurencen e tyre. Kto breza jan shum t rndsishm pasi shrbejn si gardhe t gjall pr fermeret qe duket se e lshonin n kullot t lir blegtorin, q mund t bnte dme t mdha tek kulturat bujqsore. Nse hedhim vshtrimin n shkall globale do konstatojm se praktika e lnies se nj pjes t vegjetacionit pyjor midis ngastrave me kultura bujqsore, nuk sht vetm tipar i territoreve bujqsore ku blegtoria mund t dmtoj t mbjellat. Bile edhe ne terrenet e lageshta tropikale, ku shpesh ka fare pak blegtori, kjo praktik dmth kombinimi i ngastrave bujqsore me breza drunor sht e vazhdueshme. N Dibr prdoret nj shprehje per njerezit qe jan shum t hapur dhe tregojn edhe ato q ndoshta duhen mbajtur sekret n publik thon ky njeri sht livadh pa parend, pra livadh pa drur anash. Duket se sht jo normale q nj ar apo livadh t mos kufizohet m drure apo brez drursh. Nse do t marrim analize konfliktet kufitare midis pronareve apo kultivuesve t kulturave bujqsore, do te kemi nj avantazh shume t madh. Vertetimi i tyre nuk kan nevoj pr tu arritur nprmjet krkimeve arkeologjike. Prgjithsisht konfliktet kufitare jan zgjidhur nprmjet gjykatave, pr t cilat n shtetet e konsoliduara ekzistojne evidenca legale apo rregjistra te shkruar qysh nga koht e lashta e deri n ditt tona. Pra si frazeologjia popullore ashtu edhe dokumentet arkivore t cojn tek nje hipoteze apo nj tjetr shpjegim i mundshm q edhe eleminimi i konflikteve t pronsise ndrmjet fermerve sht nj mundsi n trashgimine e drureve n mes t ngastrave bujqsore apo kullosore. Aktualisht me trajtimin e tyre kohet e fundit ka filluar te merret agropylltaria Nuk ka dyshim se kur flitet neolitin e hershm e thn me fjal t tjera pr epokn e gurit, dmth t nj hapi ngjitur me egrsin e njerzimit, nuk sht e leht t gjejm prova pr trajtimin e drureve nga njerzit, si psh pr shkadhitjen, krasitjen apo cungimin, sidomos kur nuk trashgohen drur t trajtuar n njrn nga kto metoda q t jen prmbytur e ruajtur si struktura drusore n kushte t lageshtis. Por t gjithe provat dhe dshmit ndonjher edhe indirekte flasin n favor t asaj q drunishtet natyrore t Neolitit n Evropn Qndrore jan shndrruar hap pas hapi n grumbuj cungishtesh apo breza pyjore t menaxhuar, si dhe n toka bujqsore livadhe e kullota

Tutje jeteses se thjeshte: prdorimet dhe vlera e pyllit n Britani n mesjetn e hershme dhe ne Normandi n mesjetn e von
N periudhen e mesjets ka dshmi t qarta lidhur me vendin e zabelit, pyllit apo drunishtes n fshatin Britanik. Drunishtet q prodhonin nnprodukte t drurit apo direkt lnd druri ishin t diferencuara si kategori nse do i krahasonim me kullotat me drur. Megjithse disa drunishte kishin disa t drejta t kufizuara si t prbashkta, ata ishin si rregull pjes e prons private.

Shumica e drunishteve ishin me kufinj t prcaktuar qart, q ishin njkohesisht edhe mbrojts fizik t tyre e prbeheshin nga nj skarpate e ngritur me tok t grmuar e pasuar nga nje hendek i thelle e i gjere shpesh t kombinuar me nje gardh apo brez pyjor. N t shumtn e rasteve drunishtet ishin pjes e prons bujqsore t nje zoteruesit t nj prone t madhe, me qiramarresit q sipas t drejtave zakonore mund t merrnin sasi te kufizuara t prodhimeve pyjore pr qllime t vecanta, si pr ngrohje, ndrtim gardhesh apo material ndrtimi. Drunishtet kishin vler t madhe ekonomike, por sipas provave dhe analizave t shumta rezulton q rrall her lnda e drurit ishte prodhimi m i rndsishm i pyllit. Nnpylli dhe nnproduktet qe konsistonin n disa materiale t vlefshme pr jetesn n at koh si dhe kullotja e ushqimi i blegtorise ishin shpesh m t rndsishme ne termat e t ardhurave me para n dor, se sa t ardhruat q realizoheshin nga bujqesia. Nje stol i thjesht i prodhuar me dru lajthie ne elshin mesjetar kishte vlere t barabart me 3.75 dele. Edhe ky fakt sht zbuluar n mnyre indirekte. Nga krkimet n arkivat e gjykatave t lashta rezulton se vlera e larte e drunishteve bhej shpesh subjekt i procesve gjyqsore t komplikuara q n vitin 825, nga ku shnoheshin edhe shum tregues t shkakut t konfliktit apo vlerave t produkteve. (Rackham 1990) Nj ditar i detajuar i mbajtur nga Gilles de Gouberville, nj fisnik i shekullit t XVI, q menaxhonte nj pasuri t madhe na bocage t Normandis, jep t dhena q tregojn detaje pr t ardhurat q siguroheshin nga toka bujqsore e kultivuar dhe pylli q shpesh thirrej drunishtja. Ai kishte vn n dispozicion t kultivimit t grurit nj siprfaqe t madhe tok t punueshme. Pr t realizuar prodhim sa m t lart, praktikonte qarkullim trevjecar t grurit, kombinuar me foragjere dhe ugar t prmirsuar t mbjelle me bizele. Megjithkt ai parashikonte q n cdo 7 vjet, ngastra t kishte mundsi t pushonte duke e ln pr nj vit ugar. Megjith kt kujdes pr kulturat bujqsore, prapse se prap mishi i derrit dhe nnproduktet q rezultonin pas prpunimit t tij, e vinte kt ne krye t lists s t ardhurave n kesh. E drejta pr kullotje shitej e blehej dhe thirrej n gjuhn e vendasve Pannage. Gouberville u shiti bashkfshatrve t tij pannage, pra t drejtn q blegtoria t prdorte frutat e rn n tok , q n kt rast ishin lndet e dushkut t prodhuara n pyllin e tij. Sipas ditarit q ka ln, rezulton q cmimi i shitjes ishte ekstremisht i shtrenjt me rreth 50 livres per vit. Se sa i lart ishte cmimi kuptohet nse krahasohet me cmime t tjera t s njjts pron. Me fjal t tjera nga shitja pr nj vit e te drejts se kullotjes se pyllit t dushkut, ai fitoi me shum se sa nga i gjith gruri q at vit e shiti n treg. Pr m tepr, derrat e tij t mirushqyer thereshin n dimr, kripeshin dhe dergoheshin deri n Paris, duke siguruar edhe 60-80 livre pr vit (Le Roy, Ladurie 1979) (Sallami i derrave t ushqyer me lnde dushku i konsideraur si ushqim i pastr biologjik, si dhe pr shijen e vecant q krijon, siguron sot e ksaj dite cmime 5-10 her m t lart sa cmimi i sallamit normal n Spanj)

Ne vend te pasthenies
Bota e pylltarve sipas Cotts1 ndahet n dy grupe: empirikt, dhe shkenctart, rrall her ata bhen bashk,
1

Sipas shoqats s historianve t pyjeve ,Cotta ka lindur n vitin 1763 dhe ishte 53 vjec kur shkroi Kshilla pr silvikulturn. Ai punoi si npuns n Mbreterine e Saksonis dhe nj burim i referohet si themelues I shkences pyjore Vdiq ne vitin 1844

Tre jan arsyet themelore prse pylltaria sht akoma e prapambetur: s pari, koha e gjat q drurt kan nevoj pr tu zhvilluar; e dyta larmia e madhe e vendeve ku ato rriten; dhe s treti fakti q pylltart q punojn n pyll shkruajn pak, dhe ato q shkruajn shum, rrall puojn n pyll, ky fakt shpjegon q praktikat apo prvojat e mira t realizuara nga dikush, nse nuk shkruhen jan jet shkurtra dhe vdesin bashke me at q i realizon, dhe shum gjra t shkruara nga ata q nuk kan punuar n pyll shpesh jan t njanshme, por transferohen nga nj gjenerat n tjetrn, u pasohen t rinjve q sapo fillojn edukimin dhe fillojn e kthehen n slogane q askush nuk guxon ti marr n analiz apo t debatoj pr ta, pavarsisht sa t pjesshme apo t gabuara at mund t jen.