Prof.dr.

Myrvete
Badivuku-Pantina
Lenda: KRIZAT EKONOMIKE
Ligj. 6
$istemi monetar nderkombetar
$MN paraqet mekanizmin institucional me
te cilin jane te rregulluara pagesat
nderkombetare, levizja e kapitalit dhe
menyra e caktimit te kurseve devizore
$MN ka ndryshuar gjate historise ashtu si
jane ndryshuar marredheniet ekonomike
dhe politike
Ne kuader te $MN shqyrtohen sistemi i
standardit te arit, sistemi i Bretonvudsit
dhe i Unionit Monetra te BE-se
$istemi i standardit te arit
$istemi i standardit te arit ka funksionuar prej
viteve te 70-ta te shek.19 deri ne vitin 1914
Ne kete periudhe nuk ka ekzistuar
bashkepunimi monetar ngase shtetet nuk kane
hequr dore nga sovraniteti nacional dhe nuk
kane treguar gatishmeri qe t'i pranojne rregullat
nderkombetare
Me vone kur jane krijuar kushtet ek. dhe politike
ka ardhur deri te bashkepunimi nderkombetar
monetar dhe themelimi i sistemit ne baze
institucionale
!araja metaIike
Ne fillim argjendi e pastaj edhe ari jane perdore
si mjet pagese
Metalet me se 4000 vjet jane perdor si mjet
pagese per shkak te cilesive te tyre (te
qendrueshem, pak shpenzohen gjate
perdorimit, lehte ruhen)
$tatusi monetar i bimetalizmit ne te cilin
qarkullimi monetar eshte bazuar ne te dy
metalet-argjend dhe ari-ka funksionuar deri ne
vitin 1870
Ari e merr rolin dominant ne shekullin e 19, ne
te cilin fillojne te qarkullojne edhe parate leter
anknotat
Nuk i kane emetuar bankat shteterore, por se
pari i kane emetuar bankat afariste
Banknota ishte vertetim i shkruar me te cilin
pruresit i eshte paguar sasia e caktuar e
metaleve te mueshme - argjend ose ari
Banknotat kishin mbulesen ne ari, me vone
bankat private duke pare se pagesat me
bankenota po qarkullojne ne mes te tregtareve
pa u shderruar ne para metalike kane filluar te
emetojne bankenota me shume se qe ishte
vlera e arit te deponuar, qysh atehere eshte
paraqitur kriza bankare
!arate Ieter
%e emetuara ne valuta te ndryshme i kane
shtyre nga qarkullimi parate metalike, me
'rast ka lind nevoja qe ne mes te tyre te
caktohet kursi i kembimit
Ky ishte kursi devozor i standardit te arit
Per te caktuar kursin devizor ne mes te
valutave te cilat kishin mbulese ne ari ishte
e mjaftueshme qe te krahasohen perqindja
e prerjes se njesive monetare (parase),
ose sa njesi te valutave kembehen per nje
once ari (1once ari=31,1 gram ari)
$tandardi klasik i arit ka perfunduar me
shperthimin e Luftes se Pare Boterore (1914)
$htetet jane pergatitur per lufte dhe i kane
braktisur parimet e standardit te arit
ampingu vaIutor ose depreciacioni,
paraqitet si nje metode e renies se vleres se
valutes nacionale me qellim te rritjes artificiale
te aftesise konkurruese te eksportit
$istemi i shufrave te arit eshte bazuar ne ate
se shteti eshte obliguar t'iu shet personave
shufren e tere te arit (12,5 kg), ndersa per
shume me te vogla shteti nuk kishte obligime
$istemi i 'shufrs ar' varej nga vullneti politik i
qeverive t shteteve t ndryshme q t respektojn
rregullat e funksionimit t tij si dhe mundsit e tyre
financiare dhe ekonomike pr t aplikuar at
Anglia me monedhn e saj nuk kishin mundesi t
luanin kt rol pas lufts se par botrore
Fuqia tjetr ekonomike e dalur n sken, $BA, nuk
ishin gati t merrnin kt prgjegjsi
umbjet kolosale njerzore e materiale me efektin e
tyre shkatrrues n ekonomit e vendeve ndrluftuese
rezultuan me borxhe publike t mdha, sasi t
zvogluara ari n shumicn e ktyre shteteve kshtu
q monedhat kryesore n qarkullim u bn t
pakonvertueshme.
Kriza ekonomike boterore 1929-33 ishte fundi i
standardit te arit
$hBA, me shkalle te larte te depresionit ne
ekonomi, me shkaterrimin e burses se New
Yorkut, e kane humbur besimin ne standardin
e arit
Poashtu, Britania e Madhe, perkunder
perpjekjeve per ta mbrojtur funten, nuk ka
mundur te ndal renien e rezervave te arit,
funtes i bie vlera dhe braktiset pariteti i arit
Belgjika, Franca, talia, olanda, Polonia,
Zvicra jane munduar te ruajne standardin e
arit, por nuk kane pasur sukses
$hkmbimet tregtare u kufizuan vetm n zonat
ku prdorej e njjta monedh duke provokuar
nj ngushtim t flukseve financiare
ndrkombtare, limituar investimet dhe
aktivitetin ekonomik ndrkombtar.
N fundin e lufts se dyt botrore, saktsisht
n korrik t vitit 1944, $BA, organizuan nj
konferenc botrore, me qllim t arritjes
se,krijimit t sistemit monetar t aft q t
garantonte rregulla solide pr rindrtimin dhe
zhvillimin ekonomik t bots se lir duke i br
$BA dhe dollarin bazat e arkitekturs s re
ekonomike botrore',
N kohn kur po bhej ky propozim,
ekonomia amerikane doli nga lufta si
ekonomia m e fort e bots.
$BA dispononin pjesn m t madhe t
kapitaleve botrore dhe dominonin m
tregtin ndrkombtare duke prodhuar mbi
50% t sasis se qymyrit dhe elektricitetit
Prodhimi industrial n vitin 1945 ishte
dyfishuar n krahasim me vitin 1939,
madje disponohej me rreth 70% t nafts
n bot dhe pr m tpr $BA zotronin
rreth 2/3 t rezervave t arit t bots.
%hemelimi i Fondit Monetar
Nderkombetar
$i baze per themelimin e $MN kane
sherbyer dy plane:
- Plani i Kejnsit dhe
- Plani i Uajtit
!Iani i Kejnsit mbronte interesat e Britanise
se Madhe dhe ishte kunder vlefshmerise
se arit dhe per aplikimin e kufizimeve
devizore dhe per emisionin e nje njesie
monetare "bankor, e cila do ta kishte te
caktuar kursin ne ari dhe ne valuta tjera
Plani i Uajtit
shte per organizimin e sistemit monetar, i cili
do t'i mbronte interesat e $BA,
ishte per arin si baze e sistemit monetar,
per kurse devozore fikse,
kunder kufizemeve devizore etj.
Pas marreveshjes ne mes te sBA dhe te
Britanise se Madhe eshte perpiluar plani
perbashket per shtjet monetare
nderkombetare, me 'rast eshte hedhur poshte
plani anglez, kurse me disa modifikime eshte
pranuar Plani i Uajtit
Me iniciativen e e Kombeve te Bashkuara
eshte mbajtur Konferenca Monetare dhe
financiare ne korrik te vitit 1944 ne Breton
Vuds ne $BA (44 shtete)
Qellimi i kesaj konference ishte qe te
organizoje dhe te rregulloje problemet
nderkombetare monetare dhe financiare
pas Lluftes se Dyte Boterore
Ne konference eshte arritur marreveshja
per themelimin e dy institucioneve
monetare dhe financiare: FMN dhe Banka
Nderkombetare per Rindertim dhe Zhvillim
$istemi monetar nderkombetar i Breton-
Vudsit - eshte baze e sistemit monetar pas
Luftes se Dyte Boterore, i cili konsiderohet
si sistem monetar universal monetar
boteror, sepse me kete sistem jane te
perfshira shumica e shteteve te botes