Resurset natyrore dhe ndikimi i tyre n rritjen ekonomike Dr.

Petrit Gashi Universiteti i Prishtins, Fakulteti Ekonomik

Prmbajtja .Faktort e rritjes ekonomike; .Gjetjet teorike dhe empirike mbi faktort q ndikojn n rritjen ekonomike; .Burimet natyrore: faktor i rndsishm i rritjes ekonomike; .Burimet natyrore: mallkim apo bekim? .Prvojat zhvillimore t vendeve t pasura me burime natyrore; .Shfrytzimi i qndrueshm i burimeve natyrore n Kosov: rekomandime. 2

Faktort e rritjes ekonomike 3 .Jan t numrta burimet e rritjes ekonomike, sipas zhvillimeve t reja n teorin e rritjes ekonomike (shih Gylfason, 2007; Sala-i-Martin, 1997; Sala-i-Martin et al., 2004); 1.Kursimet dhe investimet me qllim t akumulimit t kapitalit real (infrastruktura fizike, rrugt dhe urat, fabrikat, makinerit, etj.); .Empirikisht e vrtetuar: .Investimet n paisje dhe investimet tjera signifikante dhe pozitive;

2.Edukimi, trajnimi, shndetsia, me qllim t akumulimit t kapitalit human, apo t krijimit t nj force m produktive t puns; .Empirikisht e vrtetuar: .Pjesmarrja n edukimin primar signifikante dhe pozitive; .Jetgjatsia (parametr i prcaktuar nga mnyra e t ushqyerit, sistemi shndetsor, dhe edukimi) signifikante dhe pozitive;

Faktort e rritjes ekonomike (vazh.) 4 4.Eksporti dhe importi i produkteve, shrbimeve, dhe i kapitalit me qllim t gjenerimit t kapitalit i jashtm/i huaj; .Empirikisht e vrtetuar: .Numri i viteve q kur ekonomia sht liberalizuar signifikante dhe pozitive;

5.Demokracia, liria, dhe sinqeriteti pra mungesa e kurrupsionit me qllim t ndrtimit t t ashtuquajturit kapital social; .Ngritja institucionale sht parakusht pr ekzistencn e sistemit ekonomik; .Empirikisht e vrtetuar: .Legislacioni dhe funksionimi i mekanizmave pr zbatimin e ligjit, liria individuale, dhe t drejtat politike signifikante dhe pozitive; .Numri i revolucioneve dhe grusht shteti signifikante dhe negative;

Faktort e rritjes ekonomike (vazh.) 5 6.Sigurimi i likuiditetit ekonomik prmes ndrtimit t kapitalit financiar; .Sigurimi i stabilitetit ekonomik prmes inflacionit t ult; .Empirikisht e vrtetuar: .Norma e inflacionit nuk sht signifikante;

7.Diversifikimi i industrive prodhuese dhe atyre shrbyese; .Kjo do t mundsonte zhvendosjen nga aktivitetet/industrit primare t cilat punsojn fuqi puntore me aftsi t ulta n ato intensive n kapital; .Sala-i-Martin (1997) dhe Sala-i-Martin et al.,(2004) identifikojn edhe faktor t tjer t rritjes ekonomike t cilt n raste t caktuara edhe mund t kategorizohen n kuadr t faktorve t mhershm. Si: .Faktort gjeografik; .Makroekonomik; .Religjioz; .Historik; .Kulturor .Demografik, etj.

Burimet natyrore dhe ndikimi i tyre n zhvillimin ekonomik 6 .Ne mesin e faktorve t shumt ekonomik, studimet empirike kan identifikuar edhe rolin e burimeve natyroren zhvillimin ekonomik; .Rezultatet nuk jan konsistente, edhe pse nj pjes e madhe e literaturs empirike identifikon raport negativ n mes t burimeve natyrore dhe rritjes ekonomike; .Empirikisht e vrtetuar: .Pjesmarrja e sektorit t prpunimit t mineraleve n GDP signifikante dhe pozitive; .Presmarrja e produkteve primare n totalin e eksporteve signifikante dhe negative;

.Si rrjedhoj, edhe pyetja: burimet natyrore: mallkim apo bekim?

Burimet natyrore: mallkim apo bekim? 7 .Literatura ka identifikuar nj numr faktorsh t cilt determinojn prodhimin e efekteve jo t dshiruara t burimeve natyrore n rritjen ekonomike; 1.Koncentrimi i aktivitetit ekonomik n sektort me baz n burimet natyrore ndikon n rritjen e vlers reale t valuts kombtare (t pagave reale) apo, duke e br jokunkurent eksportin n sektort e tjer t ekonomis (veanrisht n prodhimtari dhe sektorin e shrbimeve); .Ky devijim njihet edhe si smundja Holandeze ; 2.Vendet e pasura me burime natyrore zakonisht jan t prirura t u ofrojn beneficione t caktuara prodhuesve n kt sektor, .Psh. ofrimi i lehtsirave tarifore ndikon n koncentrimin e aktivitetit ekonomik n kt sektor, duke br t vshtir ngritjen e sektorve t cilt do t prodhonin efekte m t mira pr shoqrin n trsi; .Kjo sjellje ndikon n rritjen e korrupcionit, i cili rezulton alokimin e gabueshm t resurseve, duke ndikuar kshtu n uljen e efiiencs ekonomike dhe barazis sociale;

Burimet natyrore: mallkim apo bekim? 8 3. Prindrit e pasur shpesh i lazdrojn fmijt. Nna natyr shpesh e bn t njjtn (Gylfason, 2001, f. 850); .Posedimi i burimeve t shumta natyrore shkakton nj ndjenj t rreme t siguris edhe pr njerzit ashtu edhe pr qeverit e ktyre vendeve, duke shkaktuar neglizhimin e politikave dhe masave t tjera q sigurojn rritje ekonomike, prfshir ktu liberalizimin e tregut, zvoglimin e byrokracis, dhe ngritjen e kualitetit institucional; 4.Vendet e pasura me burime natyrore shpesh neglizhojn ndonjher edhe qllimisht (Butkiewicz and Yanikkaya, 2010) zhvillimin e burimeve t tyre njerzore, duke mos investuar n edukim dhe zhvillim t gjeneratave t ardhshme; .Kjo ndikon drejprdrejt n zhvillimin afatgjat t ekonomive nacionale;

Prvoja t suksesshme t vendeve t zhvilluara -Norvegjia 9 norway_large.jpg .GDP: $267.4 miliard n 2009; .Vendi i 41 n bot; .Rritja e GDP-s (1961 2008): 3.52% .GDP pr kok banori: $57,400 n 2009; .Vendi i 5 n bot; .Papunsia: 3.2% n 2009; .Inflacioni: 2.1% n 2009; .Burimet natyrore: nafta, gazi natyror, xehe hekuri, plumb, zink, titanium, nikl, etj. .Vendi i 21 n bot me rezerva t nafts (vlersimet e 2009-s); .Eksportuesi i 5 n bot i nafts n 2009; .Vendi i 16 n bot me rezerva t gazit (vlersimet e 2009-s); .Eksportuesi i 2 n bot i gazit n 2009;

Prvoja t suksesshme t vendeve t zhvilluara Norvegjia (vazh.) 10 .N rastin e Norvegjis, prgjegjse pr suksesin jan politikat dhe institucionet kualitative; .Sipas ligjit, prona mbi burimet e nafts sht pron e prbashkt , qeveria, prmes tatimeve dhe ngarkesave tjera fiskale, mbledh rreth 80 prqind t fitimeve nga kmbimi i nafts; .Kto mjete pastaj investohen n letra me vler, me qllim t ndarjes s prfitimeve nga nafta n mes t gjenerats s tashme dhe asaj t ardhshme; .Norvegjia ka t zhvilluar nj sistem shum t avancuar t edukimit; .Politikat ekonomike jan prgjithsisht t fuqishme;

Prvoja t suksesshme t vendeve n zhvillim -Botswana 11 botswana_map.jpg .GDP (PPP): $25.41miliard n 2009; .Vendi i 112 n bot; .Rritja ekonomike (1961 2008): 9.27% .GDP pr kok banori: $12,800 n 2009; .Vendi i 86 n bot; .Papunsia: 7.5% n 2007; .Inflacioni: 8.9% n 2009; .Burimet natyrore: diamantt, bakr, qymyr, krip, xehe hekuri, argjend, etj. .Nxjerrja e diamantve sht faktori ky n rritjen ekonomike; .Ky aktivitet gjeneron mbi 30% t GDPs; .Llogaritet t gjeneroj prej 70 80% t t hyrave nga eksporti; .Mbulon rreth gjysmn e t hyrave pr arkn e shtetit;

Prvoja t suksesshme t vendeve n zhvillim -Botswana (vazh.) 12 .Suksesi i madh ekonomik i Botswans sht i lidhur kryekput me politikat e qlluara ekonomike dhe zhvillimin institucional (Acemoglu et al., 2004); .U dizajnua dhe aplikua korniz relativisht e fuqishme legjislative, prfshir ktu edhe sistemin baz pr zbatimin e kontratave; .Qeveria dizajnoi sistem me administrat t kufizuar; .U zvogluan n mas t madhe hapsirat pr favorizime t prodhueseve n industrit me baz n burimet natyrore; .Qeveria investoi shum n infrastruktur, edukim, dhe shndetsi; .Shpenzimet n edukim krahasuar me GDP e vendit jan gati m t lartat n bot (Gylfason, 2001); .Politika fiskale ishte prudente; .Botwana ballafaqohet ende me probleme t mdha (HIV, papunsia, etj.)

Shfrytzimi i burimeve natyrore: prvojat e vendeve n tranzicion -Kazakistani 13 .GDP: $181.9 miliard n 2009; .Vendi i 55 n bot; .Rritja e GDP-s (1961 2008): 2.29% .GDP pr kok banori: $11,800 n 2009; .Vendi i 94 n bot; .Papunsia: 6.3% n 2009; .Inflacioni: 7.3% n 2009; .Burimet natyrore: rezerva t mdha t nafts, gazit natyror, krom, nikl, bakr, zink, boksit, ari, uranium, etj. .Vendi i 11 n bot me rezerva t nafts (vlersimet e 2009-s); .Eksportuesi i 18 n bot i nafts n 2009; .Vendi i 13 n bot me rezerva t gazit (vlersimet e 2009-s); .Eksportuesi i 12 n bot i gazit n 2009;

kazakhstan_m01.jpg

Shfrytzimi i burimeve natyrore: prvojat e vendeve n tranzicion (vazh.) 14 .Studimet (Kronenberg, 2004) tregojn se n vendet n tranzicion, burimet natyrore n shumicn e rasteve kan pasur efekt negativ n zhvillimin ekonomik; .Rritja reale e valuts kombtare, favorizimi prodhuesve, korrupsioni, neglizhimi i sektorit t edukimit, jan t gjitha kto tipike pr Rusin (Markandya and Averchenkova, 2001), Kazakistanin, dhe Uzbekistanin (Auty, 2001); .Nj veori pr vendet n tranzicion sht se vendet e pasura me burime natyrore kan qn shum m t ngadalta n realizimin e reformave drejt ekonomis s tregut; .Neglizhimi i reformave (psh. transformimi i prons, reformimi i sistemit fiskal) nga kto vende shpjegohet me faktin e thjesht se t hyrat nga shfrytzimi i burimeve u japin komoditet t caktuar, duke i br m pasiv n reforma;

Burimet natyrore dhe rritja ekonomike n afat t gjat 15 .Edhe po t abstrahojm kanalet e ndikimit negativ t burimeve natyrore n rritjen ekonomike (aspekte q do t diskutohen n vijim), rritja ekonomike e bazuar n burimet natyrore sht e paqndryeshme n afat t gjat; .Jan dy arsye t rndsishme pr kt prfundim: 1.Burimet natyrore jan t shterrshme (apo t kufizuara), dhe; 2.Tregjet e jan shum t ndieshme apo volatile (shih grafikonin n vijim); .Kjo u dokumentua gjat krizs globale financiare, para dy vitesh.

.Andaj, diversifikimi i industrive dhe i aktivitetit ekonomik sht qensor pr qndrueshrin e zhvillimit ekonomik (shih pikn 7, m heret);

Burimet natyrore dhe rritja ekonomike n afat t gjat (vazh.) 16 Vrejtje: Indeksi i mimeve t metaleve prfshin indekset e mimeve t bakrit, aluminit, xehes s hekurit, kallajit, niklit, zinkut, plumbit, dhe uranit. Burimi: http://www.indexmundi.com. 0 50 100 150 200 250 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

2008 2009 Vlera e indeksit t mimit t metaleve (2005=100)

Rekomandime pr Kosovn 17 .Ekzistenca e burimeve natyrore sht nj prparsi dhe mundsi e madhe; .Nj pjes e madhe e vendeve t cilat sot konsiderohen si t zhvilluara, zhvillimin e tyre t hershm e kan bazur n resurset natyrore; .N kt kontekst, duhet dalluar n mes t konceptit t pasuris me burime natyrore dhe varsis n burime natyrore ; .Vendet e pasura me busime natyrore, si Australia, SHBA-t, dhe Kanada, nuk e kan t varur zhvillimin e tyre ekonomik nga burimet natyrore; .Vendet e OPEC-ut, jan t varura n trsi nga burimet e tyre natyrore;

.Andaj, edhe Kosova duhet ta sheh pasurin e saj natyrore si nj mundsi t jashtzakonshme pr zhvillim.

Rekomandime pr Kosovn (vazh.) 18 .Dy jan rekomandimet kryesore nga ky diskutim pr Kosovn: 1.Zhvillimi i institucional prfshir ktu definimin e t drejtave pronsore si dhe zhvillimin e nj kornize t fuqishme ligjore e prcjell me mekanizma efikas t zbatimit t ligjit sht parametri ky n kanalizimin e burimeve natyrore n drejtim t zhvillimit afatgjat ekonomik t Kosovs; .sht nj konsensus i prgjithshm (dhe prvojat e prezentuara ktu e dokumentojn) se kualiteti i institucioneve determinon at se a do t jen burimet natyrore mallkim apo bekim pr vendet t cilat i posedojn ato; .Lvizja nga nocioni i t mallkuarit n at i t bekuarit , pr vendet q jan t pasura me burime natyrore, do t lviz me avancimin e kualitetit institucional;

Rekomandime pr Kosovn (vazh.) 19 .Jan institucionet e prons private , ato t cilat sigurojn shfrytzimin e suksesshm t burimeve natyrore n rritjen e zhvillimit ekonomik dhe mirqenies; .Kto institucione sigurojn: 1.T drejtat pronsore t investitorve, ekzistent dhe potencial; 2.Sigurojn stabilitet politik; 3.Sigurojn q elitat politike t jen t kufizuara nga sistemi politik; dhe, 4.Sigurojn prfshirje t gjer t shoqris n prftitimet nga shfrytzimi i resurseve natyrore.

Rekomandime pr Kosovn (vazh.) 20 2.Shfrytzimi i t hyrave t gjeneruara nga eksploatimi i burimeve natyrore [dhe jo vetm kto] n rritjen e vazhdueshme e investimeve n edukim dhe zhvillim t faktorit njeri, hap i cili do t siguronte rritje afatgjate ekonomike n Kosov; .Kjo e bn edhe m urgjente rritjen e kualitetit t institucioneve, pasi q efektet e shfrytzimit t burimeve natyrore n akumulimin e burimeve njerzore kanalizohet prmes institucioneve; .Kuliteti i institucioneve sht faktor ky n orientimin e e drejt t investimeve n edukim; .Sa m tepr edukim dhe sa m i lart niveli i edukimit aq m tepr sht e mundur zhvendosja e prparsive krahasuese nga sektort e bazuar n burime natyrore drejt sektorve t prodhimit apo shrbimeve.

21 Faleminderit!