kopje

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU

FAKILTETI I SHKENCAVE POLITIKE-JURIDIKE
DEPARTAMENTI ADMINISTRIM PUBLIK
MASTER SHKENCOR
ADMINISTRIM FINANCIAR






INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE
SHQIPRIA
Rndsia dhe efektet, politikat pr nxitjen e tyre






Udhheqs Punoi
Phd. Candidate Marsida ISMAILI Valbona SAKOLLARI


Durrs, 2013

kopje
- 1 -




Abstrakt
Investimet e Huaja Direkte jan nj fenomen relativisht i ri, i cili ka patur nj zhvillim t
hovshm n rritje n vitet n vazhdim. Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca globale dhe
liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkte luajn nj rol ky n procesin e integrimit global
ekonomik. Ato krijojn efekte si n vendet pritse ashtu dhe n ato investuese. Efektet n vendet
pritse jan t rndsishme si pr nga shumllojshmria e tyre ashtu dhe pr nga rndsia ekonomike,
politike dhe sociale q ato gjenerojn. Prfitimi i ktyre efekteve nuk vjen automatikisht por ndikohet
nga realizimi i disa kushteve specifike. IHD-t sjellin kapitalin e nevojshm, rritin produktivitetin e
ekonomis nprmjet transferimit t njohurive dhe teknologjis, ndikojn n hapjen e tregjeve t reja
pr tregti, rritin konkurrueshmrin e ekonomis, ndikojn n reduktimin e deficitit t llogarive
korente, rritin punsimin dhe mbi t gjitha ndikojn n mirqenien e popullsis. Rritja e investimeve t
huaja sht objektiv ky pr zhvillimin ekonomik t nj vendi dhe prioritet strategjik i qeverive.
Prthithja e ktyre investimeve krkon politika dhe strategji t mirprcaktuara, prmirsime t
vazhdueshme n kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitet dhe rritje ekonomike t qndrueshme,
prmirsim dhe modernizim t infrastrukturs si dhe prmirsime n klimn pr mjedisin e biznesit dhe
investimeve.


Abstract
Foreing Direct Investment is a new ecomic concept, and had a rapid increasing development
during the time. Driven by technological change, global competition and market liberalization, foreign
direct investment can play a key role in the process of global economic integration. They create effects
in the host countries as well as in the investing economies. Effects on host countries are important for
the diversity and for the economic, political and social importance that they generate. The benefit of
these effects does not come automatically but is affected by the implementation of some specific
conditions. FDI bring the necessary capital, increase the productivity of the economy through the
transfer of knowledge and technology, affect the opening of new markets for trade, increase the
competitiveness of the economy, reducing the impact on the current account deficit, increase
employment and above all affect the welfare of the population. Increase of foreign investment is a key
objective for the economic development of a country and the strategic priorities of governments.
Collecting these investments requires policies and strategies well defined continuous improvements in
the legal and institutional framework, economic stability and sustainable growth, improvement and
modernization of infrastructure and improvement in the climate for business and investment
environment.


Fjalt kye
IHD, Investime t Huaja Direkte, Investimet e Huaja n Shqipri, prcaktuesit e IHD,
avantazhet e IHD, zhvillimi institucional, integrimi global ekonomik,

kopje
- 2 -

















Mirnjohje




Mirnjohja shkon pr stafin akademik profesional q ka ndihmuar n forcimin
e njohurive t mia si dhe ka kontribuar me shtimin dhe zgjerimin e mtejshm t tyre.
Nj falenderim i veant pr udhheqsen e tems Phd. Canditate Marsida ISMAILI,
e cila ka qn gjithnj e pranishme dhe e gatshme pr t ndihmuar me shum
profesionalitet, shum orientuese e stimuluese gjat puns sime pr kt Mikrotez.



kopje
- 3 -


TABELA E PRMBAJTJES
1. HYRJE
2. IHD n kndvshtrimin teorik
2.1. Si prkufizohen IHD
2.2. Klasifikimi i Investimeve t Huaja Direkte
2.3. Faktort q prcaktojn IHD
2.4. Modeli OLI
3. Investimet e huaja Direkte n konteksin shqiptar
3.1. Politikat pr Investimet dhe hapat pr nxitjen e tyre
3.2. Avantazhet dhe disavantazhet e t investuarit n Shqipri
3.2.1. Avantazhet dhe disavantazhet e IHD-ve
3.2.2. Avantazhet dhe disavantazhet e t investuarit n
Shqipri

4. Analiz krahasimore e Shqipris me vendet e tjera t rajonit
Evropa Juglindore

5. Efektet e IHD n Shqipri
5.1 Ecuria e IHD, vshtrim i prgjithshm
5.2 Origjina e IHD, shprndarja sipas sektorve
5.3 Efektet e IHD n ekonomin shqiptare
5.3.1 Efekte t prgjithshme t IHD
5.3.2 Efektet e IHD n ekonomin shqiptare

6. KONKLUZIONE
7. REKOMANDIME
8. BIBLIOGRAFIA
SHKURTESAT E PRDORURA
kopje
- 4 -

AIDA Agjencia Shqiptare e Zhvillimit t I nvestimeve

ANI Agjencia e Nxitjes s I nvestimeve

BE Bashkimi Europian

BB Banka Botrore

CEFTA Marrvshje e Tregtis s Lir midis Vendeve t Europs-J uglindore

EBRD European Bank for Reconstruction and Development

EFTA Marrveshja e Shoqats Evropiane t Tregtis s Lir

EJL6 Grupi i Vendeve t Evrops J uglindore

FMN Fondi Monetar Ndrkombtar

IHD I nvestimet e Huaja Direkte

INSTAT I nstituti i Statistikave
ICSID Qendra Ndrkombtare pr Zgjidhjen e Mosmarrveshjeve t
I nvestimeve

METE Ministria e Ekonomis , Tregtis dhe Energjitiks

MSA Marrvshja e Stabilizim Asociimit

MNC Multinational Coorporation

MTL Marrveshjet e Tregtis s Lir

NMV Ndrrmarrje t Vogla t Mesme

OBT Organizata Botrore e Tregtis

OECD Organization for Economic Co-Operation and Development

QKR Qendra Kombtare e Rregjistrimit

QKL Qendra Kombtare e Liencimit

TVSH Tatimi mbi Vleren e Shtuar

UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development

kopje
- 5 -

I. Hyrje
Investimet e Huaja Direkte jan nj fenomen relativisht i ri, i cili sht i
dukshm q n shekullin e XIX n formn e kreditimit q ekonomia angleze bn pr
t financuar zhvillimin ekonomik n vendet t ndryshme si dhe n formn e pronsis
mbi aktivet financiare. N periudhn midis dy luftrave n shekullin e XX investimet e
huaja patn nj rnie t konsiderueshme. Mbarimi i lufts s Dyt Botrore shnoi dhe
lulzimin e fenomenit te IHD-ve pr dy arsye themelore. S pari, zhvillimi i
teknologjis favorizoi transportin dhe komunikacionin gj q krijoi mundsin e
kontrollit n distanc si kusht pr zhvillimin e IHD-ve. S dyti, vendet e Evrops dhe
Japonia kishin nevoj pr kapitalin e SHBA pr rikonstruksion. N kt periudh
SHBA miratoi nj sistem taksimi q favorizoi investimet jasht. Nxitur nga ndryshimi
teknologjik, konkurrenca globale dhe liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkte
luajn nj rol ky n proesin e integrimit global ekonomik. Ato konsiderohen si nj
faktor prcaktues i rritjes (zhvillimit) ekonomike, vecanrisht pr vendet n zhvillim,
ku bn pjes dhe Shqipria .
Rndsia e studimit t IHD-ve dhe e t dhnave mbi ecurin e tyre n mbar
botn qndron n faktin q t mund t sigurohen informacione ndrkombtarisht t
krahasueshme mbi shkallln e integrimit ekonomik dhe t konkurrencs s tregjeve,
ndjekjen e tendencave t investimeve, me qllim hartimin e politikave t
mirinformuara pr prqasjen ndaj ktyre investimeve.
Qllimi i ktij studimi sht t tregoj n aspektin teorik lidhjen e IHD me
rritjen ekonomike t nj vendi, prqasjen e Shqipris ndaj IHD-v, par kjo n
aspektin ekonomik, ligjor e social, t shpjegoj faktort e ndryshm q prcaktojn
sjelljen IHD-v si dhe efektet pozitive dhe negative t tyre pr Shqiprin.
Studimi sht menduar q ti jap prgjigje disa pyetjeve studimore, sic jan: cilat jan
efektet IHD n ekonomin shqiptare?, si ndikon klima e biznesit n vend n
prthithjen e IHD?, etj.
Objektivat e ktij studimi kan t bjn me analizn e IHD-ve si nj faktor i
rndsishm pr vendet n zhvillim n kushtet e globalitetit si dhe impakti direkt apo
indirekt q ato kan n ekonomin shqiptare, si nj ekonomi n zhvillim, t analizoj
rolin e prcaktuesve t investimeve t huaja direkte, duke prfshir studimin e lidhjes
ndrmjet klims s investimeve dhe IHD-ve, dhe analizn e impaktit t IHD-ve n
ekonomin e vendit si nga pikpamja makroekonomike (rritja ekonomike dhe
mbarvajtja e tregtis) ashtu edhe nga ajo mikroekonomike (ristrukturimi dhe ecuria e
ndrmarrjes), t tregoj rolin e qeverive n vendet pritse, rndsin e stabilitetit
ekonomik t ktyre vendeve.
Studimi sht strukturuar n kapituj. Fillimisht jepet nj prezantim i
Investimeve t Huaja Direkte n aspektin teorik. Niset me prkufizimet e ndryshme
q i bhen IHD-ve, jepet nj klasifikim i IHD-v sipas vecorive dhe vazhdohet me
listimin e faktorve q i prcaktojn. Kapitulli tjetr bn nj paraqitje t IHD-ve n
konteksin shqiptar, politikat e ndjekura pr investimet e huaja, fushat konkrete ku jan
ndrrmarr. Vazhdohet me karakteristikat dhe vecorit e ambjentit shqiptar,
avantazhet dhe disavantazhet e IHD-ve n prgjithsi dhe m konkretisht n Shqipri.
N kt aspekt studiohet dhe analizohet fakti: pse t investohet n Shqipri pr t br
biznes, duke listuar lehtsirat dhe pengesat q shfaq vendi yn, hapat q jan br dhe
masat q jan marr pr stimulimin e prthithjes s Investimeve t Huaja, politikat q
kopje
- 6 -
po aplikohen n kt drejtim si dhe nismat e ndryshme t ndrrmarra nga qeveria. N
kapitullin e mpasshm, bhet nj analiz krahasimore e Shqipris me vende t tjera
t rajonit n prqasjen ndaj IHD-ve, duke e krahasuar m vendet e grupit t Evrops
Juglindore (EJL6), si vende me tipare relativisht t afrta me ne. Kapitulli i fundit,
sht nj analiz e ndikimit t IHD-ve n ekonomin shqiptare. Fillimisht, nprmjet
nj vshtrimi t prgjithshm bhet nj paraqitje e ecuris s IHD-ve n trsi. M pas
jepet shprndarja e tyre sipas vecorive t stokut, sipas sektorve t ndryshm t
ekonomis dhe analizohen karakteristikat e secilit sektor, efektet pozitive dhe
negative q kan sjell kto investime n secilin prej tyre, risit q ato solln,
problematikat q shfaqn, si dhe efektet e drejtprdrejta apo t trthorta q vihen re.
S fundi, renditen konkluzionet dhe rekomandimet q dalin si rrjedhim i ksaj analize.
Metodologjia
Qndrimi i prgjithshm i mbajtur n kt material pr t adresuar objektivat e
tij kryesor, sht i orientuar m shum nga nj krkim cilsor. Krkimi fillon me
vzhgime mbi fenomenin e IHD-s, bazuar n krkime e materiale ekzistuese, dhe
vijon m shpjegimin e modelit t sjelljes s tij. Gjithsesi, prgjat tij, ky studim
prfshin edhe element krkimi sasior, si analiza e t dhnave statistikore dhe
prpjekje pr t shpjeguar ecurit e pr t dhn strategji t mundshme.
Pr t prmbushur objektivat, sht ndrmarr rishikimi i nj literature t gjr
q fokusohet n shpjegimin e IHD-ve dhe karakteristikave kryesore t tyre. Ndrkoh,
t dhnat dytsore t mbledhura kan ndihmuar pr t njohur e kuptuar shtjet
kryesore dhe elementt-ky t lidhuar me IHD. Burime t t dhenave dytsore
prfshijn: studime t mparshm e raste studimi n kt fush, artikuj gazetash,
raporte, tabela statistikore, baza t dhnash n internet etj..
T dhnat mbi flukset dhe stoqet e IHD-s jan marr nga botime t ndryshme
t Librit Vjetor t Statistikave t Investimit Ndrkombtar t OECD-s dhe materiale
e raporte t botuara nga Banka Botrore. Ndarja sipas vendeve t origjins e sipas
industris s investimeve, shpesh sht bazuar n burim t ndryshme e mund t kt
nj stok t ndryshm IHD-je pr baz. Kryesisht sht shfrytzuar materiali i marr
nga Raporti i Investimeve t Huaja Direkte n Shqipri 2010 dhe 2011. T dhenat pr
PBB, PBB pr frym, popullsin zhvillimin ekonomik, jan marr nga baza e t
dhenave statistikore e UNCTAD.
T dhnat lidhur me Shqiprin jan marr nga institucione shqiptare si:
Agjencia Shqiptare pr Zhvillimin Ekonomik, Banka e Shqipris, Ministria e
Ekonomis dhe Instituti i Statistikave (INSTAT).
Prgjithsisht sht punuar pr t gjetur informacionin m t prditsuar t
mundshm, dhe t dhnat e disponueshm datojn deri n vitin 2013. sht ndjekur
metoda e krkimit e bazuar n krkim dytsor n vend t ndrmarrjes s pyetsorve
apo vrojtimeve, kur flitet pr rastin e Shqipris pr arsye objektive.
Objektivat e studimit fokusohen m shum n ecurin, prcaktuesit, efektet dhe
strategjit e IHD-ve n Shqipri n prgjithsi, m tpr sesa n ndonj fush n
veanti. Pr t arritur kta objektiva, t dhenat e siguruara nga burimet e prmendura
m sipr jan m t sakta e m t kujdesshme sesa ato q mund t mblidheshin me
ndonj mnyr tjetr n Shqipri.


kopje
- 7 -
2. IHD n kndvshtrimin teorik
Investimet e Huaja Direkte (IHD) jan nj element ky n integrimin ekonomik
ndrkombtar. Ato krijojn lidhje t drejtprdrejta, t qndrueshme dhe afatgjata
ndrmjet ekonomive, dhe lejojn ekonomit t promovojn produktet e tyre n tregjet
ndrkombtare. IHD jan gjithashtu nj burim shtes financimi pr investime, t cilat
t ndihmuara nga politikat e duhura mund t jen nj mjet i rndsishm pr zhvillim.
Si pjes e GDP (PBB) n llogarit kombtare t nj vendi, dhe n lidhje me
ekuacionin e t ardhurave kombtare:
Y=C+I+G+(X-M), ku I sht Investime plus Investime t Huaja.
IHD prcaktohet si rrjedhja neto e investimeve (rrjedhja e brndshme minus
rrjedhje e jashtme) pr t bler nj interes menaxhues afatgjat (10% apo m shum t
stokut votues), n nj entitet (ndrrmarrje) q vepron n nj vend t ndryshm nga ai e
investuesit.
IHD sht shuma e kapitalit t vet, t tjera kapitale afatgjat, t tjera kapitale
afatshkurtr, si paraqiten n bilancin e pagesave. Zakonisht IHD prfshijn
pjesmarrjen n menaxhim, joint-venture, transferim t teknologjis dhe t mjeshtrive
(njohurive eksperte).

2.1 Si prkufizohen I HD
IHD prkufizohen si nj investim nga nj njsi ekonomike (entitet) rezident
(investitor direkt), me objektivin e sigurimit t nj interesi t qndrueshm, n nj
njsi ekonomike rezidente n nj vend tjetr (njsia e investimit direkt). Interesi i
qndrueshm kupton ekzistencn e nj lidhjeje afatgjat ndrmjet investitorit direkt
dhe njsis ku investohet (njsis s investimit direkt) si dhe nj shkall influence
domthns nga investitori direkt n menaxhimin e njsis. Kriteri kryesor i prdorur
sht pronsia e t paktn 10% t fuqis votuese.
1

Nj tjetr mnyr pr ti prkufizuar sht konsiderimi i tyre si hyrje neto e
investimeve pr t siguruar interes t qndrueshm t menaxhimit (t paktn 10% t
aksioneve votuese Aksione t Zakonshme) n nj njsi ekonomike q vepron n nj
vend t ndryshm nga ai i investitorit. Ajo sht shuma e kapitalit t vet, ri-investimit
t fitimeve, kapitale t tjera afatgjat apo kapitale afatshkurtr, si tregohet n bilancin
e pagesave. Me hyrje neto do t kuptojm hyrjet e investimeve t reja minus
disinvestimet (disinvestment)
2
nga investitort e huaj n ekonomit raportuese.

1
(OECD) http://www.oecd-ilibrary.org/content/book/factbook-2013-e
2
Disinvestim-veprim i nje kompanie apo qeverie duke shitur apo likujduar nje aktiv apo nje filial. 2.
Reduktim n shpenzimet kapitale, apo vendimi i nj kompanie pr t mos plotsuar makinerite apo
pajisjet qe konsumohen (shterohen). Investopedia - Educating the world about finance
kopje
- 8 -
N parim, nj investim direkt i lejon tregjet e jashtme t ken nj lulzim n
shum forma. Zakonisht IHD prfshijn pjesmarrjen n menaxhim, joint-venture,
transferim t teknologjis dhe t mjeshtrive (njohurive eksperte). M gjrsisht, IHD
prfshijn bashkim apo blerje, ndrtimin e ndrtesave t reja, riinvestimin e fitimeve
t fituara nga veprime jasht vendi dhe nga huadhnie brenda kompanis. N nj
kuptim t ngusht, IHD i referohen vetm ndrtimit t ndrtesave t reja. Shifrat
numerik t IHD, bazuar n prkufizime t ndryshme nuk jan lehtsisht t
krahasueshme.
Investimet direkte nuk prfshijn investimet pr blerjen e aksioneve. Pra,
Investimi i Huaj Direkt sht i ndryshm nga investimi n portofol.
1
Investimi n
portofol sht nj investim q nuk krkon kontroll apo nuk ka nj interes afatgjat,
ndrsa IHD prfshijn t drejta prkatse n politikn e menaxhimit dhe n
vendimarrje.
2


2.2 Klasifikimi i I nvestimeve t Huaja Direkte
Ashtu si prkufizimi i tyre, edhe klasifikimi i IHD varet nga kndvshtrimi
nga t cilat ato studiohen. Dy jan kndvshtrimet kryesore t shikimit t IHD-v:
- Nga kndvshtrimi i investitorit
- Nga knvshtrimi i vendit prits
Nga kndvshtrimi i investitorit, IHD-t klasifikohen n horizontale, vertikale
dhe konglomerat. (Caves 1971)
3
.
IHD horizontale
Prodhohet jasht (ne vendin prits) ajo q prodhohet dhe n kompanin mm. Pra, i
njjti standart prodhimi duplikohet dhe jasht vendit. Ky lloj Investimi i Huaj, paraqet
tipologjin m t prhapur t IHD-ve.
IHD vertikale
Transferohet jasht nj nga fazat e procesit prodhues. Ky lloj Investimi sht m i
prhapur n sektort dytsor dhe tretsor, si jan industrit prpunuese.
Njihen dhe IHD-t konglomerat, q jan nj przierje e investimeve horizontale dhe
vertikale, t cilat prfshijn edhe investimin n nj industri t nj natyre tjetr n
vendin prits.

1
"China Edges Out U.S. as Top Foreign-Investment Draw Amid World Decline". Wall Street Journal
2
Moosa Imaad A. FDI, Theory, evidence and practice, Palgrave 2002 pg. 1
3
Pitelis, Christos; Roger Sugden (2000). The nature of the transnational firm. Caves (1971).
Routledge. p. 74.
kopje
- 9 -

Nga kndvshtrimi i vendit prits ato ndahen n:
IHD zvendsuese t importit. Kto prfshijn prodhimin e mallrave q
fillimisht jan importuar n vendin prits. Kjo lloj IHD-je influencohet nga tregu,
kostot e transportit dhe barrierat e tregut.
IHD rritse t eksportit. Lidhen kryesisht me krkimin e lndv t para apo
edhe mallrave t ndrmjetm.
IHD t iniciuara nga qeverit. Kjo ka t bj me politika qeveritare q ofrojn
stimuj pr investimet e huaja dhe bhet me qllim q t eleminohet deficiti n bilancin
e pagesave.
Nisur nga drejtimi i investimit, IHD ndahn n 2 tipe: t brendshme dhe t jashtme.
- Investime t brendshme quhen investimet e kryera nga nj siprmarrs i
huaj n ekonomin raportuese, pra stoku hyrs n nj moment t dhn
kohe i referohet t gjitha investimeve direkte nga jo-rezidentt n
ekonomin raportuese.
- Investime t jashtme quhen investimet e kryera nga nj siprmarrs vendas
n nj vend tjetr, i ndryshm nga ai i rezidencs. Stok dals jan
investimet e ekonomis raportuese jasht vendit .
Fluksi neto i IHD-ve lidhet me investimet gjat nj periudhe kohe dhe sht
kumulativ. Ky fluks (pozitiv apo negativ) sht rezultat i investimeve t jashtme dhe
t brendshme, i quajtur ndryshe edhe stoku i investimeve direkte. Fluksi negativ
zakonisht tregon Disinvestimet apo ndikimin e rimbursimeve t rndsishme t huave
brenda kompanis.
Fluksi neto i IHD-ve influencohet nga elementt e mposhtm:
Kapitali aksioner, q sht blerja n aksione e investitorit t huaj n nj
entitet n vendin prits.
Kapitali ri-investues, i cili prfaqson at pjes t fitimit q nuk ndahet si
divident apo kthehet n vendin e investuesit, por prdoret pr tu
riinvestuar n ekonomin pritse.
Huat brenda kompanive, q prfaqsohen nga huat afatshkurtra apo
afatgjata midis kompanis mm dhe filialeve t saj.
1


Nisur nga arsyet apo qllimet q ndikojn nj investitor t investoj jasht
vendit, n vend q t eksportoj, sipas nj studimi t tre autorve: Chryssochoidis,
Millar & Clegg, n 1997, IHD ndahen n 5 tipe kryesore:

1
Moosa Imaad A. FDI, Theory, evidence and practice, Palgrave 2002 p. 5
kopje
- 10 -
Tipi i pari IHD-ve jan ato q prdorn pr t fituar akses n faktort specifik t
prodhimit, t tilla resurset, njohurit teknologjike, patentat ose emri i mir q
zotrohet nga nj kompani n vendin prits. Nse kta faktor prodhimi nuk gjnden
n vendin e origjins apo nuk jan lehtsisht t transferueshm, ather kompania e
huaj duhet t investoj lokalisht pr t siguruar aksesin. N Shqipri kjo mund t
ilustrohet me shembullin e kompanis turke Kurum, e cila merret me prodhimin dhe
eksportimin e produkteve t elikut shqiptar. (faqja zyrtare e Kurum International)
1
.
Tipi i dyt sht zhvilluar nga Raymond Vernon
2
, n hipotezn e tij t ciklit t
produktit. Sipas ktij modeli kompania investon me qllim aksesi n faktor m t lir
prodhimi. Qeverit e vendeve pritse inkurajojn kt tip investimi nprmjet
zhvillimit t nj strategjie t orientuar drejt eksportit. N kt rast kompanit
investuese (investitori direkt) favorizohet me an t subvencioneve, koncesioneve ose
granteve t ndryshme. Rasti i fasoneve gjrsisht i prhapur tek ne.
Tipi i tret i IHD-ve lidhet me firmat q konkurojn n rang ndrkombtar duke
ndrmarr nj sr investimesh n vendet q i konkurojn. Kt e realizojn prmes
forms s organizimit t Joint Venture n mnyr q t fitojn akses n rangjet e
produkteve t njra-tjetrs. Ky tip IHD-je sht prhapur shum si pasoj e rritjes s
konkurencs mes produkteve t ngjashme dhe arritjeve n krkim-zhvillim.
Tipi i katrt lidhet me ato IHD q sigurojn akses tek konsumatort e vendeve
pritse. Kompanit vendase e kan gati t pamundur eksportin e nj lloj shrbimi.
Tregtimi i limituar i disa lloj shrbimesh ka kontribuar n rritjen e IHD-ve t ktij tipi.
AMC COSMOTE dhe VODAFONE Albania, jan shembuj tipik t investimeve n
vendin ton.
Tipi i pest i IHD-ve lidhet m aspektin e tregtimit t diversifikuar t integrimit
rajonal. Ky lloj shfaqet kur vendi prits paraqet avantazhe lokale pr kompanit e
huaja q duan t investojn pr t fituar akses n tregun e pritsit. Por barrierat e
taksimit dhe t tregtimit, pengojn kto kompani t eksportojn t mira e shrbime n
kto vende. Kur e konsiderojn t arsyeshme, kompanit e huaja kaprcejn kto
barriera duke themeluar pranin e tyre n vendin prits m qllim q t fitojn pjes
n treg.
Pra, nga sa sht listuar me sipr, IHD-t si z i ri i ekonomis s shek. XX, kan
tendencn t ndrkombtarizojn biznesin dhe tregtin, duke sjell prfitime t
dyanshme, si pr investuesin ashtu dhe pr pritsin. Teoria njeh disa forma t IHD-
ve t cilat jan:
1. Marrja (prfitimi) ose shkrirja me nj ndrrmarrje n nj vend tjetr
2. Krijimi i nj ndrrmarrjeje t prbashkt me nj ndrrmarrje n nj vend tjetr
3. Krijimi i nj ndrrmarrje t re ( investim n fush t gjelbr, green-field)

1
KURUMI http://www.kurumdemir.com.tr/al/kurumdemir.htm
2
Vernon, Raymond (1966). International Investment and International Trade in the Product Cycle. in:
Quarterly Journal of Economics.. Cambridge. p. 191.
kopje
- 11 -
4. Investim shtes ose ri-investim n nj projekt ekzistues.
Prve formave t msiprme ka aktivitete t tjera t tilla si: teknologjit e
liensuara, operatort e nnkontraktuar, ose formimi i aleancave t biznesit q mund
t klasifikohen ose jo si IHD, por q sigurisht mund t konsiderohen si t lidhura m
IHDt.

2.3 Faktort q prcaktojn I HD
IHD kan nj rndsi q po shkon drejt rritjes, n rritjen ekonomike globale. Ato
kan nj rndsi t madhe n vendet n zhvillim. Kshtu, furnizimi me fonde dhe
asistenc pr t ndihmuar kompanit e vogla n zonat n zhvillim t Bashkimit
Europian dhe Shteteve t Bashkuara, pr rritjen dhe zgjerimin e shitjeve po thith
investime t mdha. Gjat 2012, kto tregje n zgjerim u bn prfituesit m t
mdhenj t IHD-ve. Hyrjet tejkaluan ato t vendeve t zhvilluara me $ 130 bilion $.
1

Bota e zhvilluar gjithashtu ka prfitimet e saj nga kto investime jasht vendi, por
n nj mnyr t ndryshme nga ajo e vendeve pritse. Kto prfitime kryesisht kan t
bjn me zgjerimin dhe blerjet e kompanive t maturuara. Kto korporata tashm
globale jan angazhuar n ristrukturimin apo rifikusimin n bizneset kryesore. Ky tip
investimi lidhet m shum me mirmbajtjen dhe m pak me brjen e hapave t mdha
n rritjen ekonomike.
Faktort prcaktues t IHD-ve ndryshojn n varsi t sektorit nga i cili ato
prthithen, si dhe nga fakti nse tregu q i prthith sht treg i nj vendi n zhvillim
apo treg i nj vendi me ekonomi t zhvilluar.
Nga pikpamja sektoriale, fluksi i IHD-ve n sektorin primar sht n varsi t
faktorve makroekonomik, faktorve t zhvillimit, faktorve institucional dhe cilsor.
Prsa i prkt sektorv t dyt dhe t tret, n mnyra t ndryshme ato ndikohen nga
niveli i t ardhurave kombtare, nga ndryshimi i kursit t kmbimit si dhe nga tregues
t zhvillimit t till si thellsia financiare (financial depth) dhe regjistrimi n shkoll,
apo dhe nga faktor institucional t till si pavarsia e gjyqsorit dhe fleksibiliteti i
tregut t puns. Efekti i secilit prej ktyre faktorve sht i ndryshm n varsi t
ekonomive ku ndodhin, ekonomi n zhvillim apo ekonomi t zhvilluara.
2

N prgjithsi, faktort prcaktues q ndikojn n zgjedhjen e vendit ku
ndrmarrjet shumkombshe vendosin t investojn, mund t klasifikohen n dy
kategori:
-t lidhur me vendin e origjins
-t lidhur m vendin prits.

1
UNCTAD, Annual FDI Report 2012
2
(FMN, James P. Walsh and Jiangyan Yu, 2010)

kopje
- 12 -
Variablat e lidhur me vendin e origjins jan faktor q e bjn investimin jasht m
trheqs se sa ai n vend, pr shkak t kushteve aktuale t vendit. Faktort e lidhur me
vendin prits e bjn investimin n at vend n veanti m trheqs sesa mundsia e
investimit n do vend tjetr. N literatur, faktort e lidhur m vendin prits jan ata
t cilt kan trhequr m shum vmendjen.
Po cilat jan kushtet q duhet t prmbush nj vend q t jet trheqs ndaj
investitorve? Karakteristikat q duhet t ket vendi prits pr t gjeneruar fitime m
t larta pr firmn dhe q prcaktojn vendimin e saj pr t investuar jasht, jan t
shumt dhe t ndryshme, si dhe jan analizuar gjersisht n literatur.
Nj kontribut t rndsishm teorik pr kt shtje ka dhn teoria e
diamantit (diamond theory) e Porter (1990)
1
, e cila bazohet n katr faktor q
prkufizohen si prcaktuesit e vendit:
Kushtet e faktorve faktort e prodhimit prfshijn rezervat natyrore si dhe ato t
krijuarat si fuqia punetore e kualifikuar apo infrastruktura;
Kushtet e krkess natyra e krkess s vendit pr t mira e shrbime si dhe niveli
i blersve;
Industrit e lidhura mbshtetse ekzistenca n treg e furnizuesve t tjer apo e
industrive t afrta me at t investimit;
Strategjia, struktura dhe rivaliteti i firms konkurrenca e firmave vendase dhe
kushtet e krijimit, organizimit dhe administrimit t kompanis.
Kta katr faktor diamant, s bashku me rolin e qeveris n ekonomi dhe
rolin e ngjarjeve t rastsishme, promovojn ose ndalojn krijimin e kushteve
konkurruese pr ndrrmarrjet.
Dunning (1993) argumenton se motivet dhe faktort prcaktues t IHD-ve
kan ndryshuar n koh. IHD drejt vendeve n zhvillim jan zhvendosur nga krkues
tregu drejt IHD krkues t burimeve e t rendimentit (vertikal). Vendet n zhvillim
duhet ti trheqin IHD-t duke shfrytzuar:

- Prmasat e tregut dhe rritjen potenciale
Vendet me tregje t mdha mund t shoqrohn me rritje t IHD pr shkak t
krkess potenciale dhe kostove m t ulta q lidhen me ekonomit e shkalls.
Studimet e bra nga Resmini (2000)
2
, duke analizuar IHD n sektort prpunues
arrijn n prfundimin se vendet e Europs Qndrore dhe Lindore m popullsi t
madhe, tentojn t jen m trheqse pr IHD. N nj prfundim t ngjashm arrin
dhe Bevan dhe Eastrin (2000)
3
; ekonomit (e mdha) n tranzicion kan tendenc t
trheqin m shum IHD.

1
Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World (Book). Routledge.
p. 8.
2
Laura Resmini, The European Bank for Reconstruction and Development 2000. Volume 8, Issue 3,
pages 665689, November 2000
3
Alan A. Bevan & Saul Estrin, 2000. "The Determinants of Foreign Direct Investment in
Transition Economies," William Davidson Institute Working Papers Series 342,
kopje
- 13 -
Duhet theksuar se prmasa e tregut t nj vendi prits nuk mund t matet
vetm nga popullsia e tij. Mund t ket edhe faktor t tjer domthns, sidomos
faktor t till si fuqia blerse e popullsis vendase, afrsia dhe lidhjet m vende t
tjera t lidhura m t, konkurrenca ekzistuese n vendin prits, e t tjera.

- Hapja e vendit
Nga njra an, prirja m e vogl n hapje mund t shoqrohet m nj rritje t
IHD horizontale, sepse firma investuese prfiton nga shmangia e barrierave
investuese duke ngritur filiale prodhuese jasht.
Ndrsa tendenca e rritjes s hapjes ndikon n rritjen e fluksit t IHD-ve vertikale si
mund t pritej n nj sektor pr t cilin flukset ndrkombtare t tregtis n mallra t
ndrmjetm dhe kapitale jan t rndsishme (Resmin 2000). Edhe orientimi drejt
eksportit duket si shum trheqs ndaj IHD-ve dhe kjo lidhet me rritjen e tregtis dhe
t fluksit t IHD-ve.

- Vlersimi i kursit t kmbimit
Nj kurs i dobt kmbimi tenton t rris IHD vertikale, pasi firma ka avantazhin e
cmimeve relative m t ulta n vendet pritse pr t bler objekte, apo n rast ri-
eksportimi t produktit, t rris prfitimet n vend (home-country) pr mallrat q
drgon n tregjet e treta.
Ndrsa, nj kurs i fort kmbimi, pritet t rris stimujt (incentivat) ndaj kompanive
t huaja pr t prodhuar n vend. Kursi i kmbimit sht n nj far mnyre nj
barrier pr t hyr n treg dhe q drejton m shum drejt IHD horizontale.

- Efekti Clustering
Studimet kan identifikuar efektin Clustering apo efektin mbledhs. Firmat e
huaja duket se organizohen me njra-tjtrn, nprmjet kanaleve t ndryshme.
Projektet apo drgesat e ndryshme shihen si nj sinjal i nj klime t mir biznesi pr
investitort e huaj. Kshtu, investitort imitojn vendimet e investitorv t tjer duke
zgjedhur t investojn n t njjtin drejtim apo sektor. Ky efekt sht pozitiv pr
investitort e rinj, t cilt prfitojn nga prhapja pozitive e investitorve ekzistues n
ekonomin pritse. Ky fenomen sht br i njohur nprmjet Wheeler and Mody
(1992), nga studimi i rastit t kompanis amerikane Barrell and Pain (1999)
1
n
Europn Perndimore. N Shqipri mund t prmendim rastin e fabrikave t imentos
(Fush-Kruja Cement dhe Antea Cement).


1
Barrell, Ray & Pain, Nigel, 1999. "Domestic institutions, agglomerations and foreign direct
investment in Europe," European Economic Review, Elsevier, vol. 43(4-6), pages 925-934, April.
kopje
- 14 -
- Stabiliteti politik
Stabiliteti politik dhe ai makroekonomik sht nj nga shtjet ky prsa i prket
vendimit lidhur me investimet e huaja potenciale. Mospatja e nj stabiliteti politik e
bn nj vend shum pak trheqs ndaj investitorve t huaj, pavarsisht avantazheve
t tjera q mund t ofroj ai. (Schneider and Frey, 1985)
1


- Institucionet
Cilsia e institucioneve sht nj faktor prcaktues i plqyeshm i investitorve t
huaj, veanrisht n vendet m pak t zhvilluara. Kjo pr disa arsye.
S pari, nj qeverisje e mir sht e shoqruar me rritje ekonomike, e cila
sht trheqse pr fluksin hyrs t IHD-ve.
S dyti, institucionet e varfra tentojn t jen lehtsisht t korruptueshm,
duke rritur kshtu kostot e investimit dhe uljen e fitimeve.
S treti, kostoja e lart e fillimit e IHD-ve, i bn investitort shum t
ndjeshm ndaj pasigurive, duke prfshir ktu dhe pasigurit q rrjedhin nga
institucione t brishta.
Wheeler and Mody (1992) shohin dhe argumentojn se lidhja e IHD-ve me
cilsin e institucioneve sht e ndryshme nga fakti nse vendi prits sht nj vend i
zhvilluar apo nj vend n zhvillim.


2.4 Modeli OLI

Modeli apo paradigma OLI ( O-ownership, L-location, I-internalization) u
zhvillua nga ekonomisti John Dunning n Teorin Eklektike
2
t tij dhe sht nj
przierje e tre teorive t ndryshme t investimeve t huaja direkte, q prqendrohen n
shtje t ndryshme. Sipas ketij modeli
FDI (IHD)= O + L + I,
ku O - ownership advantages
L- location advantages

1
Schneider, F. and Frey, B. (1985) Economic and Political Determinants of Foreign Direct
Investment, World Development, vol. 13, pp. 161-175
2
Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World (Book). Routledge.
p. 8.
kopje
- 15 -
I - internalization advantages
Dunning argumenton se nj entitet mund t gzoj avantazhe t veanta nga
pronsia apo hapja e nj filiali jasht (ownership advantages); Kto avantazhe jan t
lidhura ngusht me territorin, pra shum t vshtira pr tu transferuar (location
advantages) dhe entiteti ka fitim m t lart nga prdorimi i drejtprdrejt i ktyre
avantazheve sesa nga lnia e tyre n duar t t tretve, pra entiteteve t tjera
(internalization advantages).
"O"- Avantazhet e Pronsis.
Ky avantazh specifik i firms sht zakonisht i paprekshm dhe mund t
transferohet brenda ndrrmarrjes shumkombshe me kosto t ult (p.sh., teknologjia,
emri i degs, prfitimet nga ekonomit e shkalls). Ky avantazh jep ose rritje t t
ardhurave dhe /ose kosto t ulta, ose mund t kompensoj kostot e operimit n nj
distanc jasht vendit, apo ato q ndryshe quhen kostot e t qnit t huaj".
Nj ndrmarje shumkombshe (MNC) q hap nj veprimtari n nj vend t huaj
prballet me kosto shtes n krahasim me nj konkurent vendas. Kto kosto shtes
lidhen kryesisht me:
a. Mosnjohjen e kushteve t tregut vendas
b. Ndryshimet ligjore, institucionale, kulturore dhe gjuhsore
c. Kosto t tjera nga komunikimi apo operimi n distanc

Rrjedhimisht, nse nj firm e huaj sht e suksesshme n nj vend tjetr, duhet t
ket nj avantazh q arrin t mposht kto kosto t operimit n nj treg jasht vendit.
Avantazhet duhet t jen t veanta pr firmn dhe t jen lehtsisht t tranferueshme
ndrmjet vendeve dhe brenda forms. Kto avantazhe quhen pronsi, kompetenca
baz, ose avantazhe specifike t firms (FSA). Ekzistojn tre tipe baz t avantazheve
t pronsis q mund t ket nj ndrrmarrje shumkombsh. Ato jan:
a. avantazhet monopolistike t cilat MNC i prdor n formn e nj mundsie pr
t hyr dhe pr t dal n tregje prmes pronsis s burimeve t pakta
natyrore, t drejta t liencave e t tjera t ngjashme,
b. teknologji, njohuri t prcaktuara gjersisht n mnyr q t prmbajn t
gjitha format e aktiviteteve t inovacionit,
c. ekonomi me prmasa t mdha (avantazhe t qeverisjes s prbashkt)
ekonomi t tilla si ekonomit e msimit, ekonomit e shkalls, akses m i
gjer ndaj kapitaleve financiare n t gjitha organizimet e kompanis
shumkombshe, dhe avantazhe nga diversifikimi ndrkombtar i aseteve dhe
rreziqeve.
"L"- Avantazhet Lokale
Prsa i prket location advantages ekzistojn dy kategori avantazhesh n varsi t
faktit q prodhimi sht orientuar nga tregu apo i orientuar nga kostot;
N rastin kur prodhimi sht orientuar nga tregu, krijimi i nj filiali jasht
mund t jet i dobishm pr t hyr n treg dhe pr t njohur m mir karakteristikat e
kopje
- 16 -
tij, ndrsa n rastin kur prodhimi sht orientuar nga kostot, faktori m i rndsishm
q dikton zgjedhjen e vendit sht kosto e puns.
sht e qart se trheqja relative e vendeve t ndryshme mund t ndryshoj me
kalimin e kohs, kshtu q nj vend prits mund t planifikoj deri n nj far mase
avantazhin e saj konkurrues, si nj vend pr investime t huaja direkte. Avantazhet
Specifike t Vendit mund t ndahen n tre klasa:
a. E Ekonomike kto avantazhe konsistojn n sasit dhe cilsit e faktorve
t prodhimit, transportit dhe telekomunikacionit, kapacitetin dhe madhesin e
tregut, etj.
b. P Politike kto avantazhe prfshijn politikat specifike dhe t prbashkta
t qeveris q influencojn rrjedhen e Investimeve t Huaja Direkte, biznesin
ndrmjet firmave dhe prodhimin ndrkombtar.
c. S Social-kulturore kto avantazhe prfshijn distancn fizike midis vendit
t kompanis dhe vendit prits, ndryshimet kulturore dhe gjuhsore, qndrimin
e prgjithshm ndaj t huajve dhe pozicionin e prgjithshm ndaj
ndrmarrjeve t lira.

"I"- Avantazhet e Ndrkombtarizimit
Prsa i prket internalization advantages, prfitimet i atribuohen kostove t
transaksioneve pr sa koh prdorimi direkt jep mundsi t kontrollohet m mir
prodhimi duke limituar pasigurit si dhe kur nuk ka ndonj prpjekje shum t madhe
organizative dhe financiare apo dhe n rast t inovacioneve ku sht m e leht ti
mbrosh nga kopjimi.
Ndrmarrjet shumkombsh kan shum zgjedhje n mnyrn e hyrjes, duke
u renditur nga tregu (transaksionet n gjatsin e krahut), nga hierarkia (deg trsisht
n pronsi), etj. MNC-t zgjedhin ndrkombtarizimin aty ku tregu nuk ekziston ose
funksionon dobt, gj q i bn shpenzimet e rrugs t larta. Ekzistenca e njohurive ose
nj aftsie thelbsore sht nj aktiv q mund t rris t drejtat ekonomike pr firmn.
Kto t drejta mund t fitohen duke licensuar Avantazhet Specifike t Firms (FSA)
tek nj firm tjetr q eskporton produktet duke prdorur Avantazhet Specifike t
ksaj firme si nj kontribut apo rregullim i vartsve jasht vendit.


3. Investimet e huaja Direkte n konteksin shqiptar

N botn e sotme t globalizuar, rritja ekonomike dhe hapja e vendeve t reja
t puns n ekonomit n zhvillim dhe n tranzicion, varen nga dy faktor kryesor:
nga Investimet e Huaja Direkte dhe nga zhvillimi i Ndrrmarrjeve t Vogla t
Mesme (NVM).
IHD sht burimi kryesor i financimeve t jashtme n vendet n zhvillim.
Investimet e huaja direkte mund t rrisin formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojn
kopje
- 17 -
n bilancin e pagesave. N pikpamjen e UNCTAD-it, IHD ka potencialin pr t
gjeneruar punsim, rritje t prodhueshmris, aftsi transferuese dhe teknologji t re,
rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon n zhvillimin afatgjat ekonomik t vendeve n
zhvillim. Sipas t dhenave t UNCATD-it, filialet e huaja t 64 000 koorporatave
ndrkombetare gjenerojn 53 milion vende pune
1
.

3.1. Politikat pr investimet dhe hapat pr nxitjen e tyre
Rritja e investimeve t huaja sht objektiv ky pr zhvillimin ekonomik t nj
vendi dhe prioritet strategjik i qeverive. Rndsia e investimeve t huaja sht e
shumfisht si dhe prformanca e investimeve ndikon n progresin ekonomik dhe
social t vendit. IHD-t sjellin kapitalin e nevojshm, rritin produktivitetin e
ekonomis, dhe ndrmjet t tjerave nprmjet transferimit t njohurive dhe
teknologjis, ndikojn n hapjen e tregjeve t reja pr tregti, rritin konkurrueshmrin
e ekonomis, ndikojn n reduktimin e deficitit t llogarive korente, rritin punsimin
dhe mbi t gjitha ndikojn n mirqnien e popullsis. Arritja e ktyre qllimeve
krkon prmirsime t vazhdueshme n kuadrin ligjor dhe institucional, stabilitet dhe
rritje ekonomike t qndrueshme, prmirsim dhe modernizim t infrastrukturs si
dhe prmirsime n klimn pr mjedisin e biznesit dhe investimeve. Nj politik e
prgjithshme q m tpr nxit konkurrencn mes aktorve privat sesa v qeverin n
rolin drejtuesit imponues t ekonomis, sht nj hap thelbsor n drejtimin e duhur.
Shqipria po ndjek prgjithsisht politika
2
q kan stimuluar investimet duke u krijuar
nj sr lhtsirash. N kt kuadr, mund t rendisim:

Reforma e procesit t regjistrimit t biznesit
Qysh nga viti 2007, regjistrimi i nj biznesi bhet brenda nj dite n Qendrn
Kombtare t Regjistrimit (QKR) pr m pak se 1 euro (100 Lek). Gjithashtu, numri i
hapave pr fillimin e nj biznesi t ri sht ulur nga 10 n 5. Brenda nj dite, me an
t nj aplikimi t vetm, bizneset e reja mund t regjistrohen online pr t plotsuar
krkesat n lidhje me taksat, sigurimin shndetsor dhe krahun e puns.
Lshimi i liencave
Jan thjeshtuar procedurat e licencimit n sektor t ndryshm t ekonomis.
Gjat periudhes 2007-2008, reformat cuan ne eleminimin e nj numri t madh
liencash dhe lejesh dhe rrjedhimisht nga 170 krkesa pr lienca q krkoheshin m
par, tani 104 jan hequr. Bazuar n ligjin Nr.10081 t dats 23.02.2009 "Pr liencat,
autorizimet dhe lejet n Republikn e Shqipris", n qershor t vitit 2009 nisi nga
puna Qndra Kombtare e Liencimit (QKL), me qendr n Tiran dhe deg n
qytetet e Kors, Shkodrs dhe Vlors.

1
UNCTAD, Raporti Botror i Investimeve 2005,
<http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465&lang=1>
2
METE http://www.mete.gov.al/index.php?idr=19&idm=989&lang=1&mod=1, politikat, mbeshtetja e
konkurrueshmerise, politikat e nderrmarra

kopje
- 18 -
Liencat nevojiten n fushat e mposhtme: siguri kombtare, rend publik dhe
mbrojtje civile, ushqim dhe shndetsi, mjedis dhe burimet baz t mjedisit, burime
minerare, hidrokarbur, energjetik, territor dhe ndrtim, trashgimi kulturore,
transport, prodhim, depozitim, prdorim dhe/ose tregtim i produkteve dhe/ose
substancave apo pajisjeve t tjera q prbjn rrezik, arsim dhe shkenc, shrbime
noteri, shrbimet e prmbarimit, financa publike. Aktivitetet q krkojn lienc jan
t ndara n tri grupe: (pr grupet I dhe II ato lshohen nga QKL-ja brenda dy apo
katr ditve, ndrsa pr grupin III, liencat referohen tek ministrit e linjs dhe koha
pr lshimin nj lience sht 10-30 dit).
1

Politikat tatimorense jan transparente, t thjeshta dhe jodiskriminuese, jan
trheqse pr investuesit, sepse u mundsojn siprmarrsve t llogarisin kostot dhe
fitimet e mundshme m leht sesa n nj terren me tatime t ulta, por t ndrlikuara.
Hapat e reforms fiskale t ndrmarra gjat viteve 2007-2008 dhe politika
ekspansioniste fiskale e ndjekur gjat gjysms s par t vitit 2009 e bn sistemin
tatimor shqiptar m t leht dhe m inkurajues pr zhvillimin e biznesit. Paralelisht,
shprndarja e barrs tatimore sht br m e barabart dhe m pak orientuese.
Reforma e politiks tatimore sht bazuar mbi iden e uljs s prqindjes tatimore dhe
n t njjtn koh zgjerimin e gams s tatimpaguesve. Prsa i prket stimujve t
veant tatimor pr investuesit e huaj, ato rrezikojn t shtrembrojn konkurrencn
dhe minojn ecurin e kompaniv vendase. Legjislacioni shqiptar nuk prcakton
stimuj specifik pr investitort e huaj. Kompanit e huaja si edhe ato vendase
prfitojn njsoj nga stimujt e ofruar n ligje t ndryshme. Stimujt rregullohen prmes
ligjit nr. 9374 i dats 21 prill 2005, Pr asistencn shtetrore, t ndryshuar me an t
ligjit nr. 10183, t dats 20 tetor 2009 Pr zbatimin e projekteve me rndsi
prioritare. Tjetr aspekt i politikave tatimore sht dhe efikasiteti n rimbursimin e
vlers s shtuar pr importet, i cili ndihmon bizneset t shmangin problemet me
fluksin e cash-it. Praktika shqiptare akoma l pr t dshiruar dhe ka problematika t
forta lidhur me rimbursimin e TVSH-s.
Politikat e punsimit mund t stimulojn fleksibilitetin e tregut t puns dhe
mbshtetin zhvillimin e biznesit duke iu dhn pronarve kompetencn q lehtsisht
t punsojn apo t largojn puntort. Qeverit duhet t garantojn q kushtet e
vendosura mbi pundhensit pr pagimin e taksave shoqrore dhe pr trajnimin e
puntorve, t jen t arsyeshme dhe jo mbirnduese. Shqipria ofron jo vetm nj
krah pun shum t aft, por edhe koston m t ult t saj n rajon. Paga minimale
sht 22.000 lek (VKM Nr 573, dt. 03/07/2013). N Shqipri, marrdheniet e puns
mes pundhensit dhe punmarrsit jan t rregulluara nga kontrata pune individuale,
n baz t Kodit t Puns t Republiks s Shqipris dhe Ligjit nr. 8549, dat
11.11.1999 Pr statusin e nnpunsit civil. Shqipria ka aderuar n t gjitha
organizatat themelore t puns dhe konventat ndrkombtare t mbrojtjes s t
drejtave t puntorve.
2


Politikat rajonale tregtare Shqipria aplikon nj regjim liberal tregu. Tregtia e
jashtme sht liberalizuar q n vitin 1990 dhe ndjek standartet e vendosura nga

1
http://www.qkl.gov.al/History.aspx
2
http://www.mpcs.gov.al/politikat-dhe-legjislacioni
kopje
- 19 -
Bashkimi Evropian (BE) dhe Organizata Botror e Tregtis. Shqipria sht antar
e OBT q prej vitit 2000 dhe aplikon regjimin e saj mbi proedurn e liencimit t
importit. Si rezultat i liberalizimit t tregut dhe proesit t vazhdueshem t prafrimit
t kuadrit rregullator doganor me standartet e sistemit t BE, importi dhe eksporti i
mallarve, si rregull i prgjithshm, nuk varen nga ndonj autorizim i veant.
Marrveshjet bilaterale ose multiraterale n t cilat Shqipria sht pal, mund t
vendosin kuota ose krkesa kontrollesh.
Shqipria ka n fuqi 37 marrveshje dypalshe pr mbrojtjen dhe nxitjen
reciproke t investimeve. Marrveshje t rndsishme n t cilat aderon jan:
Marrveshjet e Tregtis s Lir, Marrveshja e Stabilizim Asocimit (MSA),
Marrveshja e Tregtis s Lir s Evrops Qndrore (CEFTA), Marrveshja me
shtetet e Shoqats Evropiane t Tregtis s Lir (EFTA), Marrvshja e Tregtis s
Lir me Turqin, Akumulimi diagonal
1
, Shqipria dhe Programi i Sistemit t
Gjeneralizuar t Preferencave (GSP) t Shteteve t Bashkuara t Ameriks.
Zonat e lira & Parqet industriale: Qeveria shqiptare ka miratuar akte ligjore
dhe nn-ligjore, dhe m konkretisht ligjin nr. 9789, t dats 19 korrik 2007 Mbi
krijimin dhe funksionimin e zonave ekonomike dhe VKM nr. 860, t dats 10 tetor
2007, "Mbi miratimin e rregulloreve n lidhje me krijimin dhe funksionimin e zonave
ekonomike, m qllim sigurimin e bazs ligjore dhe institucionale pr krijimin e
zonave t lira ekonomike dhe parqeve industrial pr krjimin e aktiviteteve nga
siprmarrjet. Qysh nga viti 2010, qeveria ka miratur nnt zona ekonomike. Tet prej
tyre kan statusin e parqeve industriale, ndrsa njra statusin e zons s lir.
I nvestimet n infrastruktur rrug, rrjete transporti, rrjetet e shprndarjes s
shrbimeve, ujsjells, rrjete telekomunikacioni, vepra dhe shrbime publike dhe
sistemet doganore u lejojn kompanive t huaja dhe vendase q t prfitojn
plotsisht nga tregjet rajonal dhe global. Vet vendndodhja e Shqipris n qendr
t nj udhekryqi natyror t korridorev t mdha tranziti n Evrop, e vendos at n
nj pozicion gjeografikisht strategjik. Shqipria lidh vendet perndimore mesdhetare
m vendet e Ballkanit dhe t Azis. Ky pozicion gjeostrategjik n Ballkan dhe Evrop
konsiderohet si nj port-lidhese ndrmjet Lindjes dhe Perndimit. Investimet n
infrastruktur kan prfshir nje rrjet t gjer n mbar vendin duke prekur pothuajse
t gjith sektort.
Transporti rrugor - Shqipria ka afrsisht 20,000 km rrug dhe ndrtimi i rrugve
sht n rritje t shpejt. N lidhje m infrastukturn, nj nga projektet m t mdha
isht prfundimi i autostrads Durrs-Kuks-Morin. Autostrada n fjal, me nj
gjatsi prej 170 kilometra, ka sjell nj impakt pozitiv n shkmbimet tregtare mes
Shqipris dhe Kosovs. Korridori VIII, i cili sht n ndrtim, do t lidh portin
shqiptar t Durrsit m at t Varns (Bullgari). Ky korridor do t jt lidhja kryesore
lindje-perndim prmes Shqipris dhe do t bhet nj lidhje e rndsishme pr
transport mes vendeve t Ballkanit dhe Mesdheut. N vitin 2008, vmendje e veant
iu kushtua bashkpunimit rajonal n kuadrin e transportit rrugor me vendet fqinj si
Maqedonia, Kosova, Mali i Zi dhe Greqia. Gjat 2011 jan rindrtuar n t gjith

1
Akumulimi diagonal -parim n baz t s cilit ju mundsohet vendeve importuese, q pas nj shkalle
t caktuar prpunimi, t`i origjinojn mallrat si t tyret. sht parashikuar n Marrveshjen e Tregtis
s Lir q Shqipria, Kroacia, Maqedonia dhe Serbia kan nnshkruar me Shtetet e EFTA-s.-
Marreveshjet Tregtare-AIDA
kopje
- 20 -
vendin 452 km rrug, nga t cilat 132 km kan prfunduar dhe 320 jan n proes
prfundimi. Gjat 2011 ka filluar rindrtimi i shum rrugve kryesore, duke prfshir:
Autostradn Elbasan-Tiran, segmenti Librazhd-Qaf Stud, segmenti Lin-Pogradec,
etj.
Tranporti ajror - Shqipria ka nj aeroport ndrkombtar civil, aeroporti Nn
Tereza, i cili ndodhet pran kryeqytetit, Tirans, n Rinas (16 kilometra) i cili sht
projekti m i madh dhe investimi m i rndsishm zbatuar n kt sektor.
Transporti detar-Transporti detar n Shqipri kryhet nprmjt 4 porteve: Durrsi,
Vlora, Saranda dhe Shngjinit. Porti m i madh dhe m i rndsishm sht ai i
Durrsit, i cili realizon 81,8% t transportit detar t gjith vendit.
Telekomunikacioni dhe interneti - kan patur nj zhvillim t vrullshm duke br t
mundur ofrimin e shrbimeve n t njjtin nivel si dhe vendet n rajon. N vazhdim
dhe n prputhje me Strategjin Kombtare pr Zhvillim dhe Integrim 2007-2013
1

si dhe n prputhje me traktatin dhe marrdhniet politike t Shqipris me BE-n, ky
sektor operon n baz t Dokumentit t Politikave pr Komunikimet Elektronike, i
cili synon integrimin n tregun e prbashkt t komunikimeve elektronike t BE-s.
Shrbimet e energjis, ujit - Projekte konensionare n sektorin e energjetiks
synojn nj prodhim sa dyfishi i prodhimit aktual t energjis elektrike, si edhe
diversifikimin e burimeve energjetike me prdorimin e energjis s rinovueshme.
Kontratat konensionare pr ndrtimin e hidrocentraleve t nnshkruara nga qeveria
gjat viteve 2007-2009 me kompani t huaja pr afrsisht 1.3 miliard euro t
investimeve shtrihen prgjat pes viteve n vijim. N vitet e fundit sht zbatuar nj
proes i ristrukturimit prmes privatizimit t kompanis s shprndarjes dhe zbatimit
t projekteve PPP (Partneriteti Privat Publik) pr t rritur prodhimin e energjis dhe
pr t lehtsuar investimet n sistemin e transmetimit. Kontratat e nnshkruara t
koncensioneve prcaktojn ndrtimin e 264 centralve me kapacitet total t instaluar
prej afrsisht 1055 ME dhe prodhim mesatar vjetor t energjis elektrike prej 4.5
miliard kh. Gjithashtu jan edhe dy projekte t zbatuara pr ndrtimin e linjav t
intrkonjeksionit dhe nj pr nj linj t re transmetimi me kapacitet t lart. Nj
projekt tjetr i suksesshm koncensioni sht terminali i nafts, nj investim
shqiptaro-italian Petrolifera me vler prj 57 milion eurosh, q u inagurua n qershor
t vitit 2009 n Vlor.
Privatizimi i ndrrmarrjeve shtetroredhe trajtimi i barabart i kompanive t
sapoprivatizuara, tregojn nj qndrim korrekt t shtetit pr t lejuar konkurrencn q
t vendos vet pr suksesin apo dshtimin e ktyre kompaniv dhe pr t garantuar
nj fush loje t njjt pr t gjith nga e cila t prfitojn konsumatort. Procesi i
privatizimit sht nj element ky n progresin e Shqipris drejt nj ekonomie tregu
t zhvilluar. Procesi i privatizimit n vetvete ka si qllim:
-t stimuloj ekonomin shqiptare nprmjet nj prdorimi efient t burimeve
natyrore dhe njerzore;
- t trheq investitort strategjik dhe financiar;
-t krijoj kushte pr nj treg kapitali t qndrueshm;
-te siguroj pregatitjen dhe shprndarjen e shpejt t nj procesi privarizimi efient
dhe t besueshm q prfshin t gjith sektort.

1
Strategjia Kombtare p Zhvillim dhe Integrim,
http://www.keshilliministrave.al/?fq=brenda&r=&gj=gj1&kid=71
kopje
- 21 -
Sektort e ekonomis ku akoma shohim mundsi t privatizimit n Shqipri
shtrihen n:
Telekomunikacion- privatizimi i aksionev shtetrore t 16.75% t
Albtelekomit
Furnizimi m uj dhe transporti
Koncesioni i terminalit t trageteve t Portit t Durrsit;
Sistemi i furnizimit me uj n Berat dhe Kuov
Sektori i sigurimeve
INSIG sh.a-kompania e vetme me pjesmarrje shtetrore n sektor q operon n
Shqipri, Kosov dhe Maqdoni.
N hidrocentrale
Shqipria renditet si vendi m dinamik n Evrop prsa i prket energjis s
rinovueshme. sht liberalizuar plotsisht tregtia dhe investimet n sektor dhe sht
krijuar nj struktur rregullatore dhe ligjore e favorshme. Si rezultat i nj politik t
till n 5 vjett e fundit jan dhen m shum se 100 koncesione pr ndrtimin e rreth
300 hidrocentraleve, dhe konesione t ndryshme pr eksplorimin e rinovimit t
energjis diellore dhe asaj t ers.

Qeverit duhet t krijojn mundsit pr zhvillimin e ifrastrukturave moderne
pr transportin, komunikimin, etj. Duke br kto, ato duhet t ken parasysh nse
partneriteti publik-privat mund t arrij apo jo qllimet e politikave t infrastrukturs.
Koncepti i Partneritetit Publik-Privat (PPP) u fut nga qeveria shqiptare nprmjet
Ligjit t Konesioneve q garanton m tepr transparenc dhe konkurrueshmri.
Koncepti i PPP sht implementuar kryesisht nprmjet dhnies me koncesion t
hidrocentraleve dhe t sektorve operacional. Aprovimi i shitjes apo i kontrats s
konesionit sht hapi i fundit i proesit t privatizimit dhe jepet nga Kshilli i
Ministrave dhe duhet t ratifikohet nga Parlamenti, n varsi t kontrats.
Aktet ligjore dhe nnligjore q rregullojn Sektorin e Privatizimit t Aseteve
jan: Ligji nr. 9967, dat 24.07.2008 Pr miratimin e aktit normativ, me fuqin e
ligjit nr. 4, dat 09.07.2008 t Kshillit t Ministrave Pr privatizimin dhe dhenien n
prdorim shoqrive tregtare dhe institucioneve shtetror t ndrrmarrjeve apo
objekteve t veanta, mjeteve kryesor dhe mjeteve t xhiros s ktyre
ndrrmarrjeve; Ligji nr. 9901, dat 14.04.2008 Pr shoqrit tregtare dhe tregtart;
VKM nr. 428, dat 9.06.2010 Pr kriteret e vlersimit t prons shtetrore q
privatizohet apo transformohet dhe pr procedurn e shitjes;
VKM nr. 819, dat 29.11.2007 Pr privatizimin e pasurive t ndrrmarrjeve apo t
institucioneve shtetrore; VKM nr.. 408, dat 31.08.1999 Pr privatizimin me
tender t ndrrmarrjeve shtetrore; Udhezim Nr. 1 dat 22.11.2010 Pr zbatimin e
Vendimit t Kshillit t Ministrav nr. 428, dat 9.06.2010 Pr kriteret e Vlersimit
t Prons Shtetrore q Privatizohet apo Transformohet dhe pr procedurn e
Shitjes, etj.
N ndjekjen e politikave t privatizimit t ndrrmarrjeve shtetrore qeverit
duhet:
- t transferojn kontrollin e plot dhe efikas t kompanis s privatizuar te
pronart e saj privat;
- t mos mbajn t drejta speciale t aksioneve me an t t cilave qeveria
mund t bllokoj apo orientoj vendime t caktuara t kompanis s
privatizuar;
- t lejojn t huajt t konkurrojn pr pronsin e kompanis (prve
rasteve t sektorve strategjik si industria e mbrojtjes);
kopje
- 22 -
- t mos japin preferenca dhe as t vendosin kushte rnduese mbi pronart e
kompanive t sapoprivatizuara, por t lejojn forcat e tregut dhe aftsit
administruese t prcaktojn suksesin apo dshtimin e kompanis.

I nvestimet n kapital njerzor prmirsimi i arsimimit, formimit profesional dhe
trajnimet, e bjn nj shtet m konkurrues n arenn ndrkombtare. Msimet e
integrimit ekonomik rajonal, zonave t tregtis s lir dhe efektit t investimeve,
vrtetojn q bashkpunimi midis partnerve tregtar ka m shum mundsira sesa
izolimi apo proteksionizmi, pr t prodhuar prfitime ekonomike pr t gjitha palt.
Shqipria sht nj vend me nj popullsi t re ku mbi 57% e popullsis sht nn
moshn 35 vjeare. Politikat arsimore jan shum domethnse ne formimin e forcs
aktive pr pun profesionale. N kt kuadr dhe n shrbim t ktij qllimi, gjuha
angleze, italiane, franceze dhe gjermane jan t prfshira n sistemin e arsimit.
Politika arsimore n kt drejtim prfshin: Strategjin Kombtar t Arsimit
parauniversitar 2009-2013; Plani i Integruar i Ministris 2010; Strategjia Kombtare e
Arsimit 2004-2015, t cilat synojn garantimin e nj sistemi arsimor kombtar
modern, i cili nxit zhvillimin e qndrueshm ekonomik, rrit konkurueshmrin n
rajon e m gjr.
1





3.2. Avantazhet dhe disavantazhet e I HD-ve si dhe t investuarit n
Shqipri
3.2.1 Avantazhet e IHD-ve
IHD kan shum avantazhe si pr investitort ashtu edhe pr pritsit.
Nj ndr prfitimet m t dukshme sht q lejon q paraja t qarkulloj lirisht
pr t mundsuar q biznesi t operoj atje ku sht prespektiva m e mir pr
rritje, kudo n bot. Ekonomistt tentojn t favorizojn qarkullimin e lir
prtej kufijve sepse lejohet q kapitali t krkoj kthim m t lart. Kjo sepse
investitort krkojn gati n mnyr agresive kthimin m t mir pr parat e
tyre me rrezikun m t ult t mundshm. Pr prmbushjen e ktij qllimi, nuk
merret parasysh asgj, as feja dhe as forma e qeverisjes. Kjo u krijon
bizneseve nj ecuri t mir, q prkthehet n nj avantazh krahasues.
Parat lvizin n t gjith botn drejt prdorimit m t mir t tyre duke sjell
mallra dhe shrbime n treg m shpejt sesa po t mos ekzistonin IHD.
Fluksi ndrkombtar i kapitalit ul riskun m t cilin ballafaqohen pronart e
kapitalit duke i lejuar ata t diversifikojn huadhniet dhe investimet tyre.
Ata ulin riskun nprmjet diversifikimit jasht n nj vend specifik, n nj

1
Ministria e Arsimit-Politikat
kopje
- 23 -
industri specifike apo n nj sistem politik specifik. Diversifikimi rrit gjithnj
kthimet pa rritur riskun.
Pritsit prfitojn duke marr eksperienc n menaxhim, kontabilitet apo
praktika ligjore nga praktikat m t mira q u mundsohen nga huadhensit e
tyre.
Ata gjithashtu mund t inkorporojn teknologji t reja, inovacione n praktikat
operacionale si dhe mjete t reja financimi.
IHD-t ulin, sigurisht pa mundur t eleminojn, efektet e politiks, nepotizmit
dhe ryshfeteve.
Prmirsohet stili i jets s punonjsve n ndrrmarrjet e investimeve t huaja,
duke i ndihmuar ata t sigurojn nj standart m t mir jete n vendet tyre.
Prgjithsisht pagat dhe shprblimet n kompanit e huaja jan m t larta se
n ato vendase.
Detyrojn n nj far mas qeverit lokale (q nuk kan shum influenc n
politikat e brendshme t aplikuara nga ndrrmarrjet e huaja) t mos zbatojn
politika t varfra, por t ndjekin trendin.
Standarti i jets n vendet pritse prmirsohet gjithashtu nga shtimi i taksave
q vjelin qeverit nga investimet e huaja direkte. Por disa her ky efekt edhe
mund t neutralizohet nprmjet stimujv q qeverit ofrojn pr trheqjn e
IHD-ve.
Nj tjetr avantazh i IHD-ve sht fakti se ato mund t kompesojn
paqndrueshmrin e krijuar nga parat e nxehta. Huadhnsit afatshkurtr
dhe tregtart e valuts mund t krijojn nj fllusk aktivesh n nj vend,
duke investuar shum para pr nj periudh t shkurtr kohe dhe pastaj i
shesin investimet e tyre. Kjo mund t krijoj nj cikl q mund t dobsoj
regjimin politik dhe ekonomik t vendit. Investimet afatshkurtra jan
gjithashtu m t ndjeshme ndaj ndryshimeve politike apo t cfardo lloji tjetr
duke u larguar m lehtsisht nga vendet ku sht investuar. IHD-ve pr vet
natyrn e tyre u duhet m shum koh pr tu vendosur dhe jan m t
qndrueshm. Ato ln gjurm n nj vend.
Disavantazhet e IHD-ve.
Kompanit me pjesmarrje t huaja mund t prqndrohen n sektor strategjik
t rndsishm dhe mund t krijojn rregullime si n nivel sektorial ashtu dhe
at gjeografik.
Mund t ndodh q investitor t sofistikuar t prdorin njohurit dhe
mjeshtrit q gjejn n kompani pa u shtuar vler atyre. N nj aspekt m t
kopje
- 24 -
gjer investitort e huaj specializojn krahun e puns duke e prshtatur me
nevojat e tyre dhe duke krijuar nj nivel afsimi m t ult sesa po t
punsoheshin n siprmarrje vendase me programe premtuese t menaxhimit
t burimeve njerzore.
Ata mund tu shesin investitorve vendas m pak t sofistikuar nj pjes t
kompanis q nuk sjell prfitime.
Investitort mund tu japin hua kompanive lokal kundrejt kolateraleve dhe t
drejtojn fondet tek kompania mm jasht.
Riatdhesimi i fitimeve t gjeneruara tek kompanit mm krijojn vshtirsi
n bilancin e pagesave t vendit prits.
Ekonomit e vendeve n zhvillim, gjithmon e m shum t varura nga IHD-t
(q n m t shumtn e rasteve shkojn drejt vendeve q ofrojn kosto t ult),
jan edhe gjithmon e m shum t ndjeshme ndaj mbylljes s fabrikave, nse
monedha vendase pson nj mbivlersim t shpejt ose pagat vendase rriten
ndjeshm.
Investimet e huaja prbjn nj kapital q shfrytzohet nga vendet pritse.
Duhet patur kujdes q raporti kapital i huaj/kapital vendas t mos jet shum
i madh sepse n rast t kundrt kjo krijon varsi t vendit prits nga investimi i
huaj. Veanrisht kur burimi i investimit vjen nga i njjti vend, ather rreziku
q kto investitor t ndikojn n politika apo vendimarrje t qeveris pritse
sht akoma m i dukshm.
Transferimi i teknologjive m t vjetra apo i proceseve m t dmshme n
vendet ku investohet ka ndikuar n ndotjen e mjedisit n ato vende q nuk
kan politika t mirprcaktuara pr mbrojtjen e mjedisit apo ku aplikimi i
ligjit l akoma pr t dshiruar pr shkak t brishtsis s institucioneve.

3.2.2 Avantazhet e t investuarit n Shqipri
Analizimi i avantazheve dhe disavantazheve sht themelor pr ndrtimin e
nj strategjie pozicionimi n tregun global. Pozicioni i tanishm i Shqipris, sht ai
i nj ekonomie m kosto t ult dhe diferencim t dobt. Duke pasur avantazhin
kostos s ult, Shqipria ka t gjitha mundsit t lviz drejt nj strategjie
diferencimi. Pr t implementuar kt strategji, nevojiten mjetet e duhura dhe
politikat e nevojshme. Kto mjete mund t jen IHD-t, e zgjedhura me kujdes dhe t
fokusuara n industri specifike, me qllim krijimin e clusters dhe prezantimin e
njohurive dhe teknologjive t reja. Shqipria mund t krijoj edhe programe t shpejta
dhe efektive pr prmirsimin e burimeve njerzore. Por, shum pak mund t arrihet
pa krijimin e nj klime miqsore ndaj investimeve dhe nj rendi ekonomik efient.
Shqipria n kuadrin e realizimit t qllimit t saj pr tju bashkuar familjes
europiane karakterizohet si nj vend ku marrin jet reforma t shpejta, dhe q
kopje
- 25 -
fokusohet n lehtsimin e t brit biznes, nj vendodhje strategjike, aksesi n tregun e
lir , taksat e ulta dhe stimujt ekonomik, si dhe nj forc pun t motivuar, t
edukuar dhe konkurruese.
1
Disa nga avantazhet m t dukshme dhe m trhqse ndaj
IHD-ve jan:
Performanca ekonomike
Rritja pozitive ekonomike e regjistruar sipas treguesve t Prodhimit t
Brendshm Bruto n vitin 2010 u rrit me 3.9% dhe n 2011 me 3%, n 2012 me 0,6%,
tregon q Shqipria ka nj ecuri t qndrueshme.
Pozicioni gjeografik strategjik
Vendndodhja e saj n qendr t nj udhekryqi natyror midis korridoreve m t
mdha t tranzitit si edhe lidhja me rrjetin Evropian t Transportit, i jep Shqipris
nj pozicion strategjik t favorshm pr shkmbimet tregtare.
Hyrje e lir n treg
Shqipria sht antar e Organizats Botror t Tregtis dhe zbaton
rregullat e saj mbi liencimin e importit. Ajo ka nnshkruar marrveshje t tregtis s
lir me Bashkimin Evropian prmes Paktit t Stabilizim Asocimit, si edhe me vendet
pjesmarrse n CEFTA dhe vendet e EFTA. Nj marrveshje e till sht nnshkruar
edhe me Turqin.
Potencial t lart pr investime
Ekonomia shqiptare ka potencial t pashfrytzuar si n aspektin e energjis s
rinovueshme, turizmit, agrobiznesit, infrastrukturs dhe shrbimeve. Burimet natyrore
prfshijn ato hidrike, diellore, ers, tok bujqsore dhe mbi 400 km bregdet. Vendi
sht i pasur me naft dhe gaz dhe depozita t vlefshme minerale t tilla si bakr,
hekur krom dhe xeheror.
Taksa t ulta
Regjimi fiskal n Shqipri imponon nj taksim m liberal s shum vende n
rajon. Legjislacioni tatimor shqiptar parashikon pr biznesin nj taks t sheshte prej
10%. Tatimi mbi t ardhurat personale sht po n masn 10%.
Forca e puns konkuruese
N Shqipri numrohen mbi 1.071.948 t rinj. Mbi 57% e popullsis sht nn
moshn 35 vjeare. Gjuha angleze, italiane, franceze dhe gjermane jan t prfshira
n sistemin e arsimit. Gjuh t tjera rajonale prdorn gjersisht (greqishtja, etj.).

1
Faqja zyrtare AIDA: http://aida.gov.al/?page_id=299
kopje
- 26 -
Fluke investimesh t huaja neto n rritje
N dhjetvjearin e fundit sht regjistruar nj trheqje e investimeve t huaja
n rritje progresive. Kuadri ligjor liberal q rregullon investimet e huaja garanton
trajtim t barabart dhe t paanshm pr investitort e huaj. Nuk ka kufizim n pjesn
e prqindjes s pjesmarrjes s huaj n kompani 100% pronsi e huaj sht e
mundur. Investitort e huaj kan t drejt t largojn t gjitha fondet dhe kontributet e
tyre. Nuk aplikohet asnj kontroll mbi kmbimin valutor. Qeveria shqiptare ka
miratuar dhe aplikon mbrojtje t veant pr investitort e huaj n rast shtjeje
gjyqsore ku ata jan pal.
Prmirsimi i infrastrukturs
Prmirsimi i infrastrukturs ka qen nj prioritet dhe sht konkretizuar
prmes realizimit t veprave infrastrukturore kryesisht n rrjetin rrugor, me qllim
shfrytzimin maksimal t potencialit t plot t pozicionimit strategjik t Shqipris.
Cilsia e jets
Shqipria ofron nj mjedis t sigurt pr t jetuar, me mundsi zbavitse dhe
argtuese. Tirana, ka disa nga shkollat dhe universitete t mira ndrkombtare duke e
br at kshtu t leht pr t gjith familjen pr tu adaptuar.

Nj hapsir ligjore miqsore pr biznesin
Regjistrimi i bizneseve t reja bhet n 24 or m nj shum prej 100 lek.
Liencimi i biznesit bhet prmes nj proedure t thjesht dhe transparente nga
Qendra Kombtare e Liencimit, dhe verifikohet lht nprmjt intrnetit, m nj
shum prej 100 lek. Sistemi i taksave online pr dokumentimin dhe pagesat. Kuadri
ligjor i biznesit sht n prputhje me legjislacionin e BE-s.
Duke u thelluar n pikn e fundit, hapsirn ligjore miqsore pr biznes, duhet
theksuar q klima e biznesit dhe e investimeve shrben si baz q u mundson
kompanive t huaja dhe vendase, q t kryejn biznes dhe t krkojn fitime n nj
vend t caktuar. Qeverit shpesh e shprfillin rndsin e klims s biznesit kur ftojn
investimet e huaja t drejtprdrejta. Ato priren t prqndrohen n prmasat e tregut,
niveli i burimeve natyrore dhe kostot. Edhe pse kta faktor jan t rndsishm,
klima e investimeve sht nj faktor vendimtar dhe nuk duhet nnvlersuar.

Klima e investimeve mund t prkufizohet nga tre variabla komplekse:

Politikat makroekonomike si ato fiskale, monetare dhe politikat tregtare;
Qeverisja dhe institucionet
Infrastruktura
Klima e biznesit dhe e investimeve prbhet jo vetm nga niveli i taksave dhe
stimujve fiskale t disponueshme pr bizneset. Komponent t tjer vendimtare jan
edhe stabiliteti politik, shteti i s drejts, kushtet makroekonomike, perceptimet e
kopje
- 27 -
qeveris dhe mjedisi rregullator. Lidhur me aspektin rregullator, Shqipria ofron nj
sr lehtsirash dhe mbrojtje pr investitort. Kshtu:
-N vitin 1993, Shqipria miratoi nj kuadr ligjor n favor t investimeve t
huaja direkte, t cilat rrjedhimisht u prmirsuan.
- Ekonomia shqiptare sht e hapur pr t gjith investitort. Nuk krkohet
autorizim paraprak pr investimet. Si rregull, t gjith sektort jan t hapur pr
investime t huaja. Ligji garanton trajtim t barabart dhe t paanshm. Investimet
nga investitort e huaj dhe ata vendas lejohen sipas t njjtave kushte.
-Nuk krkohet autorizim paraprak pr investitort e huaj q duan t krijojn
nj kompani. Kuadri ligjor pr investimet e huaja direkte n prgjithsi respekton
parimin e trajtimit kombtar. Kufizimet pr trajtimin kombtar lindin pr sektor q
mbulohen nga kuadro t veanta legjislative si p.sh.: prodhimi i armve, transport i
brendshm detar, peshkimi dhe shrbimet e noteris dhe prmbarimit.
-N Ligjin pr Investimet e Huaja theksohet se investimet e huaja nuk mund t
nacionalizohen apo shpronsohen, me prjashtim t rasteve t prcaktuara nga ligji, si
edhe n ato raste kur e krkon interesi publik. N kto raste, proedurat mund t
zhvillohen pa diskriminim dhe me nj kompensim t barabart me vlern real t
tregut.
- Investitort n Shqipri gzojn t drejtn e mbrojtjes gjyqsore t t drejtave
q lidhen me investimet e tyre. Palt n nj mosmarrveshje mund t bien dakord ta
paraqesin mosmarrveshjen pr tu marr n konsiderat nga nj institucion
arbitrazhi. N rast dshtimi, investitort e huaj gzojn t drejtn ta paraqesin shtjen
n nj gjykat shqiptare apo n Gjykatn e Arbitrazhit n Tiran. N rastin e nj
mosmarrveshjeje pr shkak diskriminimi, transferimi t aktiveve apo shpronsimi
indirekt t nj investimi t huaj nga qeveria, investitori mund ta drgoj shtjen n
Qendrn Ndrkombtare pr Zgjidhjen e Mosmarrveshjeve t Investimeve (ICSID).
Marrveshjet e ratifikuara ndrkombtare kan eprsi juridike mbi legjislacionin
vendas.
- Siprmarrjeve me shumic aksionersh t huaj, q jan t regjistruara n
Shqipri si persona juridik u lejohet t ken n pronsi cdo lloj tok/trualli, kshtu q
shtetasit e huaj mund t blejn tok pa asnj kufizim prmes kompanive q ata
krijojn juridikisht n Shqipri. Problemet mbetn me sistemin e kadastrs dhe at t
pronsis s titujve.
- Kompanit q investojn n Shqipri gzojn t drejtn t punsojn shtetas
t huaj. Fondet q lidhen me investimet mund t transferohen jasht shtetit n nj
monedh t konvertueshme, t llogaritur sipas kursit t kmbimit n datn e
transferts. Mund t kt kufizim transfertash pr mospages taksash apo pr
mosprmbushje t detyrimeve dhe pr vendime gjykate.
- Ndr vite n Shqipri ka patur problem pronsie pr shkak t disa palve q
pretendonin pronsi pr t njjtin truall. Kjo sht pranuar si nj penges pr
investimet e huaja direkte. Zgjidhja e ofruar sht hartimi i nj projekt-ligj t ri q
mbron dhe garanton investimet e investitorve t huaj.
- Shqipria ka n fuqi 37 marrveshje dypalshe pr mbrojtjen dhe nxitjen reciproke
t investimeve.
far duhet thn sht se sigurimi i prmirsimeve t qndrueshme n
mjedisin e biznesit sht thelbsor jo vetm pr rritjen e konkurrueshmris s
Shqipris, por edhe pr t arritur progres n axhendn e integrimit n BE. Shqipria
ka ndrmarr nj program t gjer reformash rregullatore, por implementimi vazhdon
t mbetet pas. Kto vonesa kontribuojn n nj nivel t lart pasigurie n mjedisin e
kopje
- 28 -
biznesit (ndoshta t prkeqesuar edhe nga polarizimi i vazhdueshem politik) gj e cila
n mnyr domethnse ul t ardhurat e investimeve private n Shqipri.
Pr t garantuar konkurueshmrin maksimale t vendit dhe pr ta br at m
trheqs pr investitort e huaj, jan parashikuar reforma t mtejshme administrative,
fiskale dhe gjyqsore. Mjedisi n prgjithsi dhe politikat gjithprfshirse duket se i
mbshtesin kto objektiva. Ajo fare duhet br nga qeveria sht t hartohet dhe
zbatohet nj program me instrumente specifike pr t mbshtetur nj zhvillim t
bashkrenduar si duhet t industris dhe eksporteve. Instrumentet q do t bjn t
mundur arritjen e objektivave mund t jen:
krjimi i lehtsive specifike t infrastrukturs si p.sh.: ngritja e parqeve industriale
apo inkubatorve t biznesit;
kombinim i parqeve industriale m lehtsi fiskale t ngjashme me ato t zonave t
lira;
prdorimi i subvencioneve nga fondet publike pr investime n teknologji novatore,
fonde mbshtetse pr SME-t etj.;
krjimin dhe/ose fuqizimin e rrjeteve konsultative/kshillimore apo informacionit
promocional bazuar mbi modele q jan provuar s jan t suksesshme pr rritjen e
konkurueshmris dhe nxitjen e investimeve t huaja.



4. Analiz krahasimore e Shqipris me vendet e tjera t
rajonit (Evropa Juglindore)

Zeljko Bogetic, kryeekonomist dhe koordinator pr politikat ekonomike pr
Ballkanin Perndimor, i Banks Botrore, n Raportin e Rregullt Ekonomik 2013 pr
gjasht vendet e Europs Juglindore, nnvizon se: IHD n rajon jan tejet t
rndsishme nga kndvshtrimi i rritjes, vendeve t puns, aftsive teknike dhe rritjes
s nivelit teknologjik, pra sht shum mir q vem re nj rikthim n shkall t
madhe t IHD-ve n rajon. E thn thjesht, vendet duhet t bhen m produktiv, t
orientohen nga eksportet dhe t rrisin aftsin konkurruese dhe nj mnyr pr ta
arritur kt sht thithja e shoqrive tejet produktive, t orientuara nga eksportet dhe
kompetitive nga jasht vendit.
Fenomeni i IHD-ve sht shum i luhatshm n vite. Gjat viteve t fundit si
pasoj dhe e krizs globale, shum nga vendet e Evrops Lindore, t cilat deri m tani
konsideroheshin si shum trheqse ndaj investitorve t huaj, kan patur rnie
drastike t fluksit t IHD-ve. Shqipria pavarsisht presionit t krizs s prgjithshme
ekonomiko financiare q prfshiu tregjet ndrkombtare, ka patur nj rritje
progresive. Kshtu pas 717 milion euro n vitin 2009, flukset e IHD-ve n 2010
shkuan n 793 milion euro, ndrsa n vitin 2011 u trhoqn investime t huaja direkte
pr 742 milion euro.



kopje
- 29 -
Tabela 4.1: Prurjet e IHD-ve: Bota, Evropa Juglindore dhe Shqipria, 2005-2011 (n milion
Euro)
Ekonomia
pritse 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Bota 782,673 1,164,682 1,534,682 1,208,931 802,041 936,640 1,085,242
Europa
Juglindore 3,870 7,885 9,384 8,663 5,446 3,109 4,745
Shqipria 213 259 481 665 717 793 742
Burimi: UNCTAD, WIR11 dhe Global Investment Trends Monitor No.8 dhe Banka e
Shqipris. *UNCTAD-i.
N nj raport m t fundit t Kombeve t Bashkuara, Raporti Botror i
Investimeve 2013
1
, Shqipria renditet bashk me Kroacin si vendet e rajonit q
kan thithur m shum investime t huaja. Para krizs ekonomike dhe financiare
vendet e Evrops Juglindore bn nj progres domethns n trheqjen e investimeve
t huaja, duke rezultuar me nj rritje nga 2.1 miliard dollar n vitin 2002, n 13.3
miliard n vitin 2008. Kostoja e ult e krahut t puns, aksesi i leht n tregjet
europiane dhe privatizimi i nj sr ndrrmarrjeve shtetrore u dhan nj rritje t lart
investimeve t huaja direkte. Kroacia dhe Shqipria ishin dy vendet q morn edhe
investimet m t mdha n rajon- thuhet n raportin e Kombeve t Bashkuara.
N ndryshim nga shum vende t rajonit, t cilat si pasoj e krizs psuan
tkurrje t dukshme t investimeve, n Shqipri nuk pati luhatje t mdha dhe trendi
vazhdoi t ndiqej. Argumenti ky q sjell raporti i Kombeve t Bashkuara pr kt
mbajtje t trendit sht klima e biznesit dhe privatizimet. Ajo ka e favorizoi
Shqiprin n mbajtjen e ritmit sht klima miqsore me biznesin dhe mundsit q u
hapn nga privatizimi i ndrrmarrjeve t tjera shtetrore.
Gjithsesi nga nj analiz krahasimore me vendet e Evrops Juglindore,
shohim se Shqipria ka stokun relativ m t ult t IHD-ve q nga viti 2008. Kjo
shpjegohet me faktin se investimet e huaja direkte n Shqipri jan nj fenomen i
kohve t fundit dhe shumica e stokut sht akumuluar vetm n kto vite, krahasuar
me vendet e tjera q kan pritur IHD pr nj periudhe m t gjat kohe. Shqipria ka
pasur gjithashtu nj rritje ekonomike m t shpejt se sa vendet e rajonit, gj q ka
ulur magnitudn e indikatorve t IHD-ve kundrejt PBB-s. Rrjedhimisht stoku relativ,
i cili matet n raport me PBB sht m i ult se ai i vendeve t Evrops Juglindore.

Tabela 4.2 Investimet e Huaja Direkte ndaj PBB (n %) n Shqipri dhe Vendet e Rajonit
Rajoni/Vendi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Shqipri 11 12 15 23 22 29 37
Bosnj dhe
Hercegovin 28 28 33 44 39 45 43
Kroaci 31 33 56 77 45 57 57
Maqedoni 41 36 42 46 42 48 48
Mali i Zi - - - - 74 124 138
Serbi - - - - 35 44 47
Burimi Banka e Shqipris

1
http://www.unctad.org/ World Investment Report 2013 UNCTAD
kopje
- 30 -


Figure 1: Investimet e Huaja Direkte ndaj PBB (n %) n Shqipri dhe Vendet e Rajonit
IHD ndaj PBB (%) ne Shqiperi dhe Vendet e Rajonit 2010
0
20
40
60
80
100
120
140
160
Shqi peri Bosnje dhe
Hercegovi ne
Kroaci Maqedoni Mal i I Zi Serbi

Burimi Banka e Shqipris


Trendi pozitiv q kan ndjekur investimet e huaja n Shqipri sht favorizuar
edhe nga hapat e ndrrmarra pr t lehtsuar bizneset e reja. Procedurat e fillimit t
nj biznesi n Shqipri kan patur nj progres rrits n vite. E vendosur n nj shkall
krahasimore nga 1 tek 100, n renditjen e T Brit Biznes
1
, t Banks Botrore, pr
vitin 2013, ku 100 sht pikzimi maksimal pr lehtsirat n t brit biznes, n tabeln
e mposhtme jepet ecuria e Shqipris n vite, krahasuar me vendet e rajonit.
Aktualisht Shqipria renditet e dyta n rajon m 91.4 pik, pas Maqedonis m 97.8
pik, duke ln pas Malin e Zi, Serbin, Kosovn dhe Bosnj&Hercegovina.

Tabela 4.3:Renditja e vendeve t rajonit sipas DB 2004-2013
Ekonomia
DB
2004
DB
2005
DB
2006
DB
2007
DB
2008
DB
2009
DB
2010
DB
2011
DB
2012
DB
2013
Shqipria 64.9 68 68.2 69.7 69.5 82.8 88.3 88.4 88.6 91.4
Bosnia and
Herzegovina 44.6 58.9 59.8 60.5 61.7 60.6 62.7 63.5 68.7 71.4
Kosova .. .. .. .. .. .. 66.9 63.2 63.8 72.2
Maqedonia 63.5 63.7 60.4 74.2 82 87.1 93.7 95.7 95.7 97.8
Mali i Zi .. .. .. 72.9 73 73.8 79.5 87.2 89 89
Serbia 61.5 62.1 75.7 75.9 76.1 76.3 85.6 85.5 85.6 87.8
Burimi Banka Botrore

1
Banka Botrore dhe IFC, Raporti t bsh biznes, viti 2013,Profili Ekonomik i Shqipris (Uashington
D.C.: Banka Botrore, 2013

kopje
- 31 -
Sipas treguesve t t njejtit raport, i cili bn nj klasifikim t 185 ekonomive
n mbar botn, problemet m t cilat ndeshet Shqipria n procesin e fillimit t nj
biznesi vazhdojn t mbeten ende t pazgjidhura n disa shtje. Kshtu duke
krahasasuar problematikat q shfaqen gjat vitit 2013 (Doing Business 2013) me ato
t vitit 2012 (Doing Business 2012), situata nuk ka patur ndryshime dhe pr m tepr
prmirsime, madje n disa zra si jan pagimi i taksave, furnizimi me elektricitet,
regjistrimi i prons kan humbur nga pozicioni i nj viti m par. Prsa i prket
shtjes lidhur me Lejet e Ndrtimit, Shqipria renditet e fundit n list duke qen
kshtu dhe e fundit n rajon lidhur me t.
Tabela 4.4: Shqipria sipas treguesve te DB 2012 dhe 2013
shtjet DB 2013 DB 2012 Ndryshimi n renditje
Fillimi i Biznesit 62 60 -2
shtje lidhur me Lejet e
Ndrtimit 185 185 s'ka ndryshim
Furnizimi me elektricitet 154 151 -3
Regjistrimi i pronave 121 119 -2
Marrja e kredive 23 23 s'ka ndryshim
Mbrojtja e investitorve 17 16 -1
Pagimi i taksave 160 155 -5
Tregtia me Jasht 79 78 -1
Zbatimi i Kontratave 85 85 s'ka ndryshim
Zgjidhja e Paaftsis paguese 66 65 -1
Burimi Banka Botrore


Figur 2: Shqipria sipas treguesve t T Brit Biznes 2013

Burimi Banka Botrore

kopje
- 32 -


Sipas analizs s br nga Banka Botrore n nj raport
1
, ajo far vihet re pr
t gjashta vendet e rajonit: Shqipria, Bosnja& Hercegovina, Kosova, Maqedonia,
Mali i Zi dhe Serbia (EJL6), sht q reesioni nprmjet t cilit po kalon Eurozona
ka patur nj ndikim negativ si n krkesn e jashtme ashtu dhe n investimet e huaja
direkte n t gjitha kto vende. Sipas parashikimeve t ekspertve, megjithse kushtet
globale ekonomike dhe financiare kan vazhduar t prmirsohen, Eurozona pritet t
mbetet n reesion n 2013 (me 0.6 pr qind rritje). PBB globale tani parashikohet t
zgjerohet m 2.2 pr qind n 2013, 3.0 pr qind n 2014 dhe 3.3 pr qind n 2015.
Rritja ekonomike n 2013, mendohet t varioj nga 1.2 pr qind (pr vendet m t
ardhura t larta) n 5.1 pr qind ( pr vendet m t ardhura t ulta dhe t mesme).
Brenda ktij konteksti, rajoni i EJL6 parashikohet t rritet m 1.7 pr qind n
2013, duke sinjalizuar fundin e reesionit t dyfisht t vitit 2012. Megjithse rritja n
prgjithsi do t jt e brisht, ajo do t jet pozitive n t gjasht vendet. Shqipria
pritet t rritet me rreth 1.8 pr qind, e mbshtetur nga nj performanc e qndrueshme
e eksporteve. Kosova pritet t ket rritjen m t lart (3.1 pr qind), fal investimeve
t mdha publike dhe nj fluksi t konsiderueshm remitancash. E dyta vjen Serbia,
me rritjen e parashikuar n 2 pr qind, pjesrisht prej efektit baz nga reesioni i vitit
t kaluar. Meqense prbn 45 pr qind t ekonomis s rajonit, rritja n Serbi sht
thelbsore pr performancn e rajonit. Serbia pritet t prfitoj nga rritja e IHD,
performanca e qendrueshme e FIAT-it, dhe normalizimi i prodhimit bujqsor, i cili ra
pothuajse 20 pr qind n 2012; gjithashtu edhe m shum IHD mund t priten me
rritjen e besimit t investitorve bazuar n mundsin e hapjes s negociatave pr
hyrjen n BE gjat ktij viti. Rritja ekonomike e Maqedonis pritet t jet e moderuar
dhe do t vij kryesisht prej IHD-ve, eksporteve dhe investimeve publike. Rritje
modeste pritet n Malin e Zi, pjesrisht pr shkak t rimkmbjs s energjis
elektrike dhe bujqsis por kryesisht e diktuar nga turizmi. N Bosnj dhe
Hercegovin rritja ka t ngjar t jet e vakt kt vit; parashikimi sht vetm 0.5
pr qind. Shum shtje t lidhura m mjedisin e biznesit n kt vend do t
vazhdojn t kufizojn flukset e IHD, si dhe perspektivat pr zgjerim t bizneseve
vendase.
Raporti I BB argumenton se kundrejt ksaj rritjeje t brisht, prpjekjet e EJL6
pr t reformuar fushat strukturore duhet t intensifikohen. Problemet m t cilat
prballen ekonomit e ktyre vendeve prgjithsisht jan t ngjashme dhe kan t
bjn kryesisht me:
- Konsolidimin fiskal, q duhet t jet m i leht tani q perspektiva e
prodhimit dhe t ardhurave po prmirsohet.
- Klima e investimeve duhet t prmirsohet n mnyr t
konsiderueshme,veanrisht n fushat kryesore ku ka dobsi: lejet e
ndrtimit, liencat, barrierat ndaj siprmarrjes, aftsive dhe mjeshtrive,
infrastruktura.
N drejtim t klims s biznesit nj hap t konsiderueshm prpara ka br
Maqedonia e cila sipas treguesve t T Brit Biznes vazhdon t kt klimn m t
favorshme t investimeve n rajon.

1
Banka Botrore,Raporti i Rregullt Ekonomik per Evropen Juglindore 2013

kopje
- 33 -
5. Efektet e IHD-ve n Shqipri

5.1 Ecuria e I HD-ve, vshtrim i prgjithshm
N vitin 2012, Shqipria u ri-klasifikua nga nj vend me t ardhura t larta- t
mesme, n nj vend m t ardhura t ulta- t mesme.
1
. Shqipria ka nj ekonomi t
vogl n t cilin GNI pr frym isht 3,980 USD n vitin 2011. Popullsia totale sht
3.21 milion, 46.6% e s cils prbhet nga popullsia rurale. Rritja vjetore e popullsis
sht 0.36%.
Sipas raportit t EBRD, Shqipria sht nj nga ekonomit e pakta n
tranzicion q e kan prballuar krizn mir dhe arsyeshm deri tani, dhe kjo
pjesrisht sepse ekonomia sht m pak e integruar me tregjet globale sesa ekonomit
e tjera. Rritja e GDP (PBB) n vitet 2004 2008 ishte rreth 6%, n vitin 2009 arriti n
3.3% dhe n 2011 pati nj ulje t mtejshme duke arritur n 3%. Sektori prodhues
(manufacturing) z rreth 19% t GDP dhe ka ruajtur t njjtat pozita.
2

Shqipria sht nj vend interesant pr thithjen e IHD-ve n Ballkanin
Perndimor. Prmirsimi i dukshm i infrastrukturs s rrugve, elektricitetit dhe
furnizimit me uj, prmirsime e mdha n shrbimet publike si dhe iniciativat e mire
t marktingut kan trhequr investitor kryesisht n fushat e energjis,
hidrokarbureve, n infrastruktur si edhe n fushn e shitjeve me pakic dhe n
industrin financiare. Sektort q kan prthithur m shum IHD jan edhe ata m
rndsishmit si psh:
N sektorin e energjis; Nprmjet projekteve konesionare q kan si qllim
rritjen e prodhimit t energjis elektrike si dhe diversifikimin e burimeve energjetike
pr energjit e rinovueshme. Gjithashtu, Shqipria po lviz drejt tregut rajonal t
energjis dhe n linjat rajonale t interkoneksionit (linja Tiran-Prishtin apo shtrimi i
kabllove nnujore me Italin).
N sektorin minerar; jan disa kompani t huaja q operojn n nxjerrjen e
mineralit t kromit dhe t prpunimit industrial t tij. Gjithashtu n nxjerrjen e
mineralit t bakrit dhe t prpunimit industrial. (Kurum Holding)
N industrin e nafts; jan nnshkruar marrveshje pr zbulimin dhe
prodhimin e nafts dhe gazit me disa kompani ndrkombtare. (Bankers Petrolium
Ltd). Gjithashtu investime t mdha jan realizuar n industrin e imentos me
prezencn e kompanive t huaja (Titan, Colacem).
Edhe zhvillimi i infrastrukturs s vendit ka trhequr investitor t huaj, t
shumt. Aeroporti "Nn Tereza", Rruga e Kombit, plani i rregullimit t Portit Durrs,
etj., jan projekte t rndsishme t realizuara e q vazhdojn t realizohen nprmjet
konensioneve t dhna kompanive t huaja.
Telekomunikacioni sht zhvilluar kryesisht nprmjet privatizimit,
investimeve pasuese t bra nga investitort e huaj dhe n nj far mase edhe nga
investimet vendase. Prezenca e kompanive t huaja (operatoret Vofafon dhe AMC) ka

1
World Bank countries classification list 2012, http://www.gfmag.com/tools/global-
database/economic-data/12066-countries-by-income-group.html#axzz2eZYkIi7Y
2
Stepjan Tanic,FAO Regional Offi ce for Europe and Central Asia Eastern Europe and Central Asia
Agroindustry Development Country Brief, ALBANIA, pg.7, 2012
kopje
- 34 -
br q t rritet konkurrenca n treg, duke ofruar shrbime cilsore m t mira, me
kosto t ult dhe t krahasueshme me rajonin.
Industria e shrbimeve financiare ka br ndryshime rrnjsore n saj t
zhvillimit t IHD-ve. Ky sektor mund t konsideroht lider n trheqjen e tyre.
Privatizimi, pothuajse i t gjith industris bankare nga bankat e huaja dhe investitort
e huaj ka rezultuar n nj fluks t madh kapitali.

IHD-t n shifra

Investimet e Huaja Direkte n Shqipri jan nj fenomen i kohv t fundit
krahasuar kjo m vendet e tjera t rajonit. Megjithat, ato kan patur nj ecuri rritse
t qndrueshme. N vitin 2007, investimet e huaja direkte n Shqipri ishin 659
milion dollar dhe trendi rrits ka vazhduar edhe n vitin 2008, kur investimet arritn
n 974 milion dollar, dhe n vitin 2009 me 996 milion dollar. Viti m i mir pr
investimet e huaja isht viti 2010, kur ato arritn plot 1.05 miliard dollar, ndrsa viti
2011 do t shnonte nj rnie t leht n 1.03 miliard dollar dhe n fund viti 2012,
me nj nivel investimesh 957 milion dollar.
1

Figur 3:: Investimet e Huaja Direkte 2007-2012 (milion $)

Burimi BSH

N vitin 2009, stoku i IHD-ve hyrse n Shqipri arriti n afrsisht 2.7
miliard euro, ndrsa stoku i IHD-ve dalse vetm n 131 milion euro. Ndrsa n fund
t vitit 2011, stoku i investimeve t huaja direkte u vlersua n rreth 3,036.6 milion
euro, rreth 13.9% m i lart krahasuar m nivelin e regjistruar n vitin 2010.
Ecuria pozitive n stokun e IHD-ve n vend pasqyron preferencn e
investitorve t huaj pr vendin ton n kushtet e kostove t prodhimit m t ulta dhe

1
http://www.unctad.org/ World Investment Report 2013 UNCTAD
kopje
- 35 -
marzheve t fitimit potencialisht m t larta. N dy vitet e fundit, privatizimet kan
luajtur nj rol modest n rritjen e IHD-ve duke qen tregues i nj interesi t
investitorve t huaj pr vendin ton.
Sektort m t rndsishm q kontribuan n vlern e IHD-ve, jan sektori i
industris, ai i energjis, sektori financiar dhe telekomunikacioni.
1
Sektori industrial
(duke prfshir prodhimin dhe minierat) vlerson pothuaj 50% t fluksit t IHD pr
vitin 2010 dhe 2011, s bashku me minierat dhe industrin mekanike, q
konsiderohen sektort kryesor n thithjen e investimeve. Disa industri me intensitet
punsimi, si jan industria e veshjeve dhe kpucve kan trhequr nj numr t madh
projektesh por m sasi modeste kapitali.
Sipas Raportit t Zhvillimit Industrial t UNIDO
2
, Shqipria konsiderohet si
vend me rndsi t ult prodhuese dhe nj rndsi t mesme bujqsore.
Raporti i fluksit t IHD kundrejt PBB-s sht rritur n mnyr t
konsiderueshme. N vitin 2011 ai arriti n 8,1% kundrejt 3,6% q ishte n vitin 2006.

5.2 Origjina e I HD-ve, shprndarja sipas sektorve

1. Stoku i IHD-ve n Shqipri sipas forms

T dhnat pr stokun e IHD-ve regjistrohen n dy forma:
- kapital aksioner dhe fitime t ri-investuara (t kombinuara)
- kapital tjetr (kryesisht huat brenda kompanis).

Zri kapital aksioner dhe fitime t ri-investuara prbn edhe pjesn m t
madhe t stokut t IHD-ve n Shqipri 97% n fund t vitit 2009, nga kto fluksi i
IHD-ve n formn e kapitalit aksioner prbn afrsisht 70% t totalit. Stoku i
investimeve direkte dalse gjithashtu prbhej kryesisht nga kapital aksioner dhe
fitime t ri-investuara. Fitimet e ri-investuara prbjn nj prqindje m t vogl,
ndonse n rritje, ndrsa pjesa e kapitalit tjetr (q kryesisht jan huat brenda
kompanive) sht pothuajse e paprfillshme.
Fitimet e ri-investuara prfaqsojn nj komponent q po rritet, me rritjen nga viti
n vit t IHD-ve n Shqipri. Pr vitin 2009, ato u vlersuan t ishin 222 milion euro,
pra 50 milion euro m shum nga viti 2008.
Tendenca pozitive flet pr produktivitetin e investimeve t huaja direkte dhe
vendimin e investitorve pr tu sjell fitime siprmarrjeve t tyre n vend. Kjo sht
nj prqindje shum e lart sipas krahasimeve ndrkombtare dhe prbn nj tjetr
karakteristike t sjelljes s investitorve n fazat fillestare t projekteve t
investimeve.

1
Albania 2011 Progress Report, European Commission
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/al_rapport_2011_en.pdf
2
http://www.unctad.org/ World Investment Report 2009 UNCTAD
kopje
- 36 -
Kapitali tjetr - Huat brenda kompanive n prgjithsi demonstrojn luhatje t
mdha nga viti n vit dhe kjo jo vetm n Shqipri. Fluksi i kredive pr filialet e huaja
n Shqipri pr her t par ishte negativ n vitin 2009, deri n masn prej afrsisht
40 milion euro. Arsyet pr kt nuk jan t qarta, por prvoja sht e ngjashme me
at t disa vendeve t tjera t rajonit n kuadrin e krizs financiare. Nj nga
shpjgimet mund t jet q bankat e huaja dhe investitor t tjer trhoqn disa prej
kredive q kishin ofruar m hert. N disa rast filialet (n gjendj) n vendin prits
ka ndodhur q u kan dhn kredi kompanive mma, t cilat mund t jen prekur
rnd nga kriza financiare. Ktu mund t prmendim rastin e ndrrmarrjeve t
investimeve t huaja n sektorin e telekomunikacionit q ishin aktiv n dhenien e
huave direkte investitorve t tyre (si p.sh.: AMC-ja i dha kredi kompanis mm).
Kjo prbrje e IHD-ve sht nj karakteristik pr vendet n fazat e para t
prfitimit t investimeve t huaja direkte; n vende ku kjo pjes sht m e maturuar
rndsia e kapitalit tjetr sht zakonisht m e madhe. Duke mbajtur n konsiderat s
shumica e projekteve t investimeve n Shqipri jan t reja, nj numr investitorsh
po sjellin kapitale t reja n vend.

Tabel 5.1: Shqipria: prbrja e prurjeve t IHD-se, sipas forms, 20062011 (milion euro)
Komponentt 2006 2007 2008 2009 2010 2011
IHD Total 259 481 665 717 793 742
Kapital aksioner 199 487 420 516 600 755
Fitime te ri-
investuara 0 0 182 229 186 64
Kapital tjeter 60 -6 63 -27 7 -77
Burimi BSH

Figur 4 :Shqipria: prbrja e prurjeve t IHD-se, sipas forms, 2006 2011 (milion
euro)
Burimi BSH

-200
-100
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
2006 2007
2008 2009 2010
2011
IHD-Total
Kapital aksioner
Fitime te ri-investuara
Kapital tjetr
kopje
- 37 -

2. Stoku i IHD-ve n Shqipri sipas aktiviteteve kryesore ekonomike

Numri i kompanive t huaja dhe atyre joint-venture sipas INSTAT, n fund t vitit
2011, numron deri n 3572 ndrrmarrje, q prfaqsojn 3,2% t numrit total t
ndrrmarrjeve aktive n vend.
Nj ndarje e ktyre ndrrmarrjeve t huaja sipas sektorve ekonomik sht; 32%
n sektorin e tregtis, 25% n shrbime, 23% n industri, 11% n ndrtim, 6% n
transport dhe komunikacion, 3% n hotele, kafe dhe restorante dhe 1% n bujqsi dhe
peshkim.
N disa aktivitete, degt e kompanive t huaja prbjn pjesn m t madhe t
ktyre kompanive, p.sh. m shum se gjysma e tyre operon n nxjerrjen e nafts, m
shum se nj e treta e tyre n sektor ndihms pr prodhimin e pajisjeve t transportit,
produkte elektrike dhe makineri, pr naftn, gazin dhe energjin. Kto jan aktivitete
me investime t larta kapitale, ku SME-t me pronsi lokale jan t rralla. Ndrsa n
aktivitete t tjera, si sht tregtia me pakic, hotele dhe restorante, prania e SME-ve
lokale sht mbizoteruese n numr.
1
(METE)
N ndarjen e IHD-e sipas aktivitetit ekonomik, vihet re nj prqndrim i lart i
investimeve n sektorin e shrbimeve. Ato zn prqindjen m t madhe t stokut t
IHD-ve. Ky fakt vlersohet t jt i lidhur dhe me privatizimet q kan karakterizuar
kt sektor prgjat viteve.
2
Privatizimi, pothuajse i t gjith industris bankare nga
bankat dhe investitort e huaj ka rezultuar n nj fluks t madh kapitali prmes t cilit
bankat jan ristrukturuar dhe kan zgjeruar aktivitetin e kredis .
T dhnat m t fundit pr vitin 2011 tregojn s sektort m trheqs dhe q kan
thithur pjesn m t madhe t IHD-v jan: Ndrmjetsimi monetar dhe financiar
dhe Industria nxjerres m prkatsisht 23.1% dhe 20.8% ndaj totalit t stokut.
Gjat vitit 2011 vihet re nj rishprndarje e IHD-ve sipas sektorve t ekonomis, nj
diversifikim m i madh i portofolit t IHD-ve dhe orientim multidimensional i tyre.
Ndr vite, Ndrmjetsimi monetar dhe financiar ka prfaqsuar sektorin me peshn
m t madhe n stokun IHD-v deri n vitin 2011. Mgjithat, vihet r nj rnie
progresive e peshs s ktij sektori n favor t sektorv t tjer t ekonomis, nga
32.1% n vitin 2007 n rreth 23.1% n vitin 2011.
Ndryshimi m i qnsishm vihet re n rritjen e peshs s sektorit t Industris
nxjerrse nga 12.2% n vitin 2010 n 20.8% n vitin 2011. Peshn kryesore n kt
sektor e luajti industria nxjerrse e mineraleve energjetik (88.6%) dhe atyre
joenergjetik (11.4%). Orientimi i investimeve t huaja direkte drejt burimeve
natyrore mbshteti zgjerimin e eksporteve t vendit ton pr kto produkte duke
kontribuar pozitivisht n prmirsimin e pozicionit t jashtm t ekonomis.
Nj ndarje e detajuar e stokut t IHD-ve n sektorin e prodhimit, nxjerr n
evidenc dominimin n kapital t industrive. Dega prodhuese me stokun m t lart t
IHD-ve, sht prodhimi i produkteve minerar jo-metalik (materialet e ndrtimit).
Ajo pasohet nga produktet e nafts, t bazuara n burimet lokale natyrore. Objektiv i
rndsishm investimi sht prodhimi i metaleve bazike t fabrikuara, duke

1
METE Draft Strategy BI 2013
2
METE http://www.mete.gov.al/index.php?idr=19&idm=989&lang=1&mod=1, politikat, mbeshtetja e
konkurrueshmerise, politikat e nderrmarra
kopje
- 38 -
shfrytzuar mineralin e vendit. Shumica e investimeve t huaja direkte sht n
industrin e rnd baz (materiale ndrtimi, metale), ndrsa pjesa m e sofistikuar e
prodhimit mungon jo vetm n sektorin e ndrrmarrjeve t huaja, por edhe n at
vendas. Prqindjet e ulta t kapitalit t huaj n vlern e shtuar, si edhe n stokun e
investimeve t huaja direkte n sektort m t sofistikuar flasin pr t njjtn
tendenc, pra, nevojn pr trheqjn e investitorve t huaj. Aktualisht ekzistojn dy
aktivitete t tilla me nj prani t rndsishme t investimeve t huaja: prodhimi i
makinerive elektrike dhe i mjeteve t transportit, t ndryshme nga automjetet.
Industrit high-tech, si prodhimi i makinerive elektronike, apo automjete pothuaj
mungojn jo vetm si objektiva investimi, por gjithashtu n tr ekonomin e vendit.
Sektori i ndrtimit, me 15% t stokut t IHD-ve hyrse n 2008 isht pothuajse po aq i
rndsishm sa manifaktura. Lulzimi i ndrtimit i financuar kryesisht nga t ardhurat
e emigracionit (remitancat) oi n nj lulzim t ndrtimeve rezidenciale (t
banesave) gjat periudhs midis viteve 2004-2008.
1

Tjetr industri me investime relativisht t larta sht prodhimi i ushqimeve dhe
pijeve. Ajo bazohet si n importin ashtu dhe sigurimin e lndv t para n vend. 16%
e stokut t IHD-ve n sektorin prodhues sht investuar n tekstile dhe lkur, t cilat
jan aktivitete intensive nga pikpamja e punsimit dhe m potncialet pr eksport.
Industria prpunuese vlersohet t mos kt thithur investime t huaja pr vitin
2011. Pesha e saj n stokun IHD-ve mbeti pothuajse pandryshuar krahasuar m nj
vit m par (15.6%). Prodhimi dhe shprndarja e energjis elektrike, e gazit, e avullit
dhe e ujit t ngroht dhe Pasurit e patundshme, dhnia me qira, informatika, puna
krkimore shkencore, t tjera aktivitete profesionale gjithashtu kan rritur peshn e
tyre n stokun total t IHD-ve gjat vitit 2011.
Potencialet turistike t vendit ton ende nuk jan eksploruar nga investitort e
huaj. Hoteleri dhe turizm prvese z nj pesh t ult n stokun e investimeve, ka
ndjekur dhe nj trajektore rnse n tre vitet e fundit. Pavarsisht potencialit t mir
natyror pr trheqjn e turizimit, industria e hoteleris dhe restoranteve z vetm 1%
t stokut t IHD-ve.
Dhnia me qera e pronav t paluajtshme dhe shrbime t tjera biznesi jan
gjithashtu t nn-prfaqsuara n kuadrin e stokut t IHD-ve t vendit, n krahasim
me vende m t zhvilluara, por gjithsesi zn nj prqindje m t lart sesa n disa
vende t tjera t rajonit. Pr m tpr, shum pak investime ka n shrbimet juridike
dhe t konsulencs, prania e t cilave do t ishte e nevojshme pr investitort.
Investimet e huaja direkte n kto shrbime mund t zgjerohen teksa rritet edhe
krkesa pr to.
Sektori i bujqsis mbetet shum i rndsishm dhe dominohet nga ferma t vogla
dhe toka shum t fragmentuara. Bujqsia ka kontribuar m 19.4 prqind t vlers s
shtuar t GDP (PBB) dhe ka punsuar 41 prqind t fuqis puntore n vitin 2011.
Mgjithat, ekonomia mbetet mjaft e varur nga importi prsa i prket ushqimit dhe
prpunimit bujqsor pr shkak t produktivitetit t ult bujqsor. Kontributi publik n
bujqsi dhe n industrin bujqsore ka qen vazhdimisht mjaft i kufizuar, rreth 1-1.5
prqind e buxhetit ose edhe m pak n lidhje me GDP (PBB). N prgjithsi,
investimet n bujqsi jan financuar nprmjet huave dhe granteve t huaja. sht
vlrsuar s nj pjes e madhe e investimeve n shkall t gjer n bujqsi dhe n
sektorin e prpunimit bujqsor nuk jan marr n konsiderat nga investuesit e huaj

1
UNCTAD, PNUD Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2010

kopje
- 39 -
apo edhe ata vendas, kryesisht pr shkak t mungess s infrastrukturs.
1
Nj nga
pikat e forta t ktij sektori e ku duhet punuar pr trheqjen e IHD-ve sht fakti se
shumica e produkteve bujqsore nuk kan shtesa artificial dhe pesticide, gj q e
vendos vendin n nj pozit premtuese pr tu br nj prodhues i rndsishm dhe
eksportues i ushqimeve organike cilsore. Disa nn-sektor bujqsor me nj potencial
t lart eksporti dhe mundsi t mdha investimi jan: Bimt mjeksore dhe barrat,
perimet, prodhimet e konservuara si ullinjt dhe vaji i ullirit, peshku i freskt dhe i
prpunuar.


Tabel 5.2 : Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektorve (milion euro)
Sektori 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Agrikultur, gjueti dhe peshkim 2 2 -54 -9 0 0
Ndrtim 8 51 147 19 44 0
Industri 69 56 369 300 394 351
Energji elektrike dhe gaz 0 4 2 143 88 103
Telekomunikim 62 196 -61 84 97 67
Ndrmjetsim financiar 30 136 167 120 138 110
Shprndarje dhe shrbime t tjera 88 25 95 59 33 111
Totali 259 470 665 716 794 742
Burimi: Banka e Shqipris


Tabel 5.3: Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektorve (n %)
Sektori 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Agrikultur, gjueti dhe peshkim 1% 0% -8% -1% 0% 0%
Ndrtim 3% 11% 22% 3% 6% 0%
Industri 27% 12% 55% 42% 50% 47%
Energji elektrike dhe gaz 0% 1% 0% 20% 11% 14%
Telekomunikim 24% 42% -9% 12% 12% 9%
Ndrmjetesim financiar 12% 29% 25% 17% 17% 15%
Shprndarje dhe shrbime t tjera 34% 5% 14% 8% 4% 15%
Totali 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Burimi: Banka e Shqipris


1
KPMG (2011) Invest in Albania. Albania Sh.p.k.
kopje
- 40 -
Figur 5 : Stoku i IHD sipas sektorve ekonomik

Burimi: Banka e Shqipris


3. Stoku i IHD-ve n Shqipri, sipas vendit investues

Struktura e stokut t IHD-ve sipas vendeve t origjins gjat priudhes 2007
2011 paraqet ndryshim t ndjeshm nga viti n vit. Si ndodh zakonisht me vendet e
vogla, Shqipria merr nj pjes jashtzakonisht t lart t investimeve t saj t huaja
direkte nga vendet fqinj.
Kshtu n 2010 Greqia rnditet e para m 27%, Italia n vendin e dyt me
15%, e treta Austria me 14%, e pasuar nga Kanada dhe Turqia me 11% (grafiku).
N vitin 2007, investimet e huaja direkte me origjin greke prfaqsonin rreth 28.5%
t stokut total t IHD-ve n vend. Vendin e dyt pr nga pesha e zinin investimet me
origjin italiane, me rreth 12.0% n t njjtn periudhe. M fillimin e krizs
ekonomike dhe financiare dhe intensifikimin e krizs s borxhit n Greqi, vihet re nj
renie progresive e peshs s ktij vendi n stokun total t investimeve t huaja. Nga
viti 2007 deri n vitin 2011, pesha e IHD-v nga Greqia shnoi rnie me rreth 11.2
prqind, duke prfaqsuar n vitin 2011 rreth 17.3% ndaj stokut total t IHD-ve. Kjo
shpjegohet dhe me faktin q investimet greke jan t fokusuara n telekomunikacion
dhe ndrmjetesim financiar, ku stoku i kapitalit ka psuar rni.
Vendi i dyt, si burim IHD sht Italia me 15% t stokut t IHD pr vitin
2010, duke shtuar me 3% pozicionin e saj n tre vite. Investimet me origjin italiane,
Investimet e Huaja Direkte Sipas Sektoreve 2011
Ndertim
0%
Industri
47%
Energji elektrike dhe
gaz
14%
Telekomunikim
9%
Ndermjetesim
financiar
15%
Shperndarje dhe
sherbime te tjera
15%
Agrikulture, gjueti
dhe peshkim 0%
kopje
- 41 -
pas nj rritjeje t peshs s tyre m rreth 3.6 prqind gjat vitit 2008, kan ruajtur
pothuajse t njjtn pesh n vitin 2009 (mesatarisht 15.5% n periudhn 2008 -
2009). Gjat viteve 2010 dhe 2011 vihet re nj rnie e stokut t investimeve me
origjin italiane n nivelet e parakrizs ekonomiko financiare. Pr vitin 2011,
investimet me origjin italiane prfaqsuan vetm 12.3% t stokut total t IHD-ve.
Investimet me origjin italiane jan t fokusuara kryesisht n sektort prodhues dhe
ndrtim. Gjithashtu ato jan t pranishme n sektorin e shrbimeve, kryesisht n
sektorin financiar. Nj dukuri e veant investimeve italiane sht se ato
prfaqsohen me ndrrmarrje t vogla dhe t mesme.
Austria sht vendi i tret si burim investimesh me 14% n vitin 2010, duke u
rritur me 6 prqind q nga vitit 2007. Pothuaj t gjith investimet austriake jan n
sektorin bankar (kryesisht si rezultat i blerjes s Banks Shqiptare t Kursimeve nga
Banka Raiffeisen International) si dhe n industrin e hidrocentraleve elektrike.
Kanadaja renditet n vendin e katrt si investitor pr vitin 2010, pjesrisht me
Bankers Petroleum Ltd, nj kompani kanadeze n fushn e eksplorimit t nafts dhe
gazit.
Turqia mban rreth 11 prqind t totalit t kapitalit t huaj, ku pjesn m t
rndsishme e luan privatizimi i nj sektori t rndsishm n ekonomin shqiptare,
atij t telekomunikacionit (privatizimi i Albtelekom-it), pasuar m von me
telekomunikacionin privat t kompanis celulare.

Tabel 5.4: Investimet e Huaja Direkte Sipas Origjins (n %)
Rajoni/Vendi 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Austri 5 9 8 9 10 14
Gjermani 3 3 3 3 3 3
Greqi 55 53 42 34 30 27
Itali 12 11 12 16 16 15
SHBA 4 4 4 4 2 1
Liban 3 2 2 2 2 1
Turqi 6 6 8 9 10 11
T tjera 12 12 21 23 27 28
Burimi; Banka e Shqipris, 2010










kopje
- 42 -
Figur 6: Investimet e Huaja Direkte Sipas Origjins (n %)
IHD sipas origjins 2010
Austri
14%
Gjermani
3%
Greqi
27%
Itali
15%
Turqi
11%
T tjera
28%
SHBA
1%
Liban
1%
Austri
Gjermani
Greqi
Itali
SHBA
Liban
Turqi
T tjera

Burimi; Banka e Shqipris, 2010


5.3 Efektet e I HD n ekonomin shqiptar

5.3.1 Efekte t prgjithshme t IHD-ve


IHD-t krijojn efekte si n vendet pritse ashtu dhe n ato investuese. N
teori m gjersisht studiohen efektet n vendet pritse si pr nga shumllojshmria
ashtu dhe pr nga rndsia q kan n ekonomin e ktyre vendeve. Efektet pozitive
t IHD-ve n vendet pritse jan prgjithsisht t larta, por prfitimi real prej tyre nuk
realizohet automatikisht. Duhet t plotsohen disa kushte q nj efekt pozitiv t
materializohet. Duket se kto kushte plotsohen m leht n nj vend t zhvilluar
kundrejt nj vendi n zhvillim.
1
Nisur dhe nga fakti q Shqipria sht kryesisht nj
vend thiths i investimeve t huaja, m posht do t analizohen efektet q ato sjellin
n ekonomit pritse dhe m pas m konkretisht n ekonomin shqiptare.
Kur analizohen efektet e IHD-s n ekonomit pritse, ndodh shpesh t bhet
dallimi mes dy grupeve t gjera efektesh, konkretisht efektet direkte dhe efekte
indirekte (Blomstrom, 1989). Efektet direkte, sipas Blomstrm mund t ndikojn:
1. n fuqin punetore vendase, duke shtuar m shum mundsi punsimi
dhe pagesa m t larta;
2. mbi konsumatort n formn e mimeve m t ulta;

1
Moosa Imaad A. FDI, Theory, evidence and practice, pg. 5, Palgrave, 2002
kopje
- 43 -
3. mbi qeverit nprmjet t ardhurave m t larta nga taksat.

Brenda nj vendi prits, firmat me pronsi t huaj zakonisht paguajn rroga m
t larta se ato vendase. Nuk ndodh gjithmon q ato t shkaktojn rritjen e rrogave
edhe n firmat vendase, por prania e tyre prgjithsisht e rrit nivelin e pagave n
vendin prits.
Efektet indirekte jan efektet e jashtme q ndryshe jan quajtur rrjedhje
(spillovers). Termi rrjedhje prkufizon efektet indirekte, t gjeneruara nga prania e
kompanive t huaja, n strukturn industriale t vendit prits dhe n ecurin e firmave
vendase.
Kto u shtjelluan m tej e u grupuan n rrjedhje t produktivitetit dhe
rrjedhje t hyrjes n treg, nga Blomstrm dhe Kokko (1998).
Sipas ksaj ndarjeje rrjedhje t produktivitetit krijohet kur:
nj firm vendase prmirson produktivitetin e vet duke kopjuar disa
teknologji t prdorura nga dega e ndrrmarrjes shumkombshe q
operon n tregun vendas;
hyrja e nj filiali t ri on n rritje t kokurrncs n ekonomin
pritse dhe i detyron firmat vendase t prdorin m me efikasitet
burimet dhe teknologjin e tyre ekzistuese;
vet firmat vendase, t detyruara nga rritja e konkurrencs, fillojn t
krkojn pr teknologji t reja m efikase.

Rrjedhje t hyrjes n treg, ka n rastet kur:

firmat vendase bhen m t afta t administrojn vet t gjitha aspektet
komplekse t trupzimit t kostove (marketingun, shprndarjen dhe
mirmbajtjen), t detyruara nga prania e ndrrmarrjes shumkombsh.
Kjo mund t ndodh sepse firmat vendase mund t jen nnkontraktor
ose furnizuese t ndrrmarrjes shumkombshe, dhe msohen t bjn
punn e tyre ose thjesht sepse kopjojn at ka bn kompania e huaj.

IHD sht shum i dshiruar nga vendet, veanrisht pr rrjedhjet q
gjenron, si administrim e tknologji m e mir. Prfitimet jan t prekshme. Si sht
e vertet pr firmat q bjn tregti dhe firmat e sektort ku IHD sht m i theksuar,
kan mesatare m t lart t produktivitetit t fuqis puntore dhe paguajn paga m
t larta. Investimet jasht stimulojn eksportet e makinerive e pajisjeve dhe rrisin
krkesn pr produkte ndrmjetese, ekspertiz e shrbime t specializuara. (OECD,
1998.)

Hood dhe Young (1979) analizuan dy qndrime t ndryshme ndaj efekteve t
IHD-s n vendet pritse.
S pari, teoria neo-klasike shpjegon se prfitimet m t rndsishme t
drejtprdrejta t vendit prits nga IHD-t rritse, vijn nga t ardhurat m t larta nga
taksat, ekonomit e shkalls dhe ekonomia me jasht, n prgjithsi. Efektet n
bilancin e pagesave n fakt mund t jen edhe negative, dhe mungesa e konkurrencs
perfekte mund t jet arsye q prparsit e kostos s ndrrmarrjes shumkombsh t
jen m t larta n nj vend t ndryshm nga vendi prits.
Duke konsideruar q modeli neo-klasik mund t jet tepr i thjesht e me vler
t kufizuar, qndrimi alternativ q Hood dhe Young (1979) ofrojn sht, t
rishikohen katr drejtime nga t cilat burojn prfitimet apo humbjet:
kopje
- 44 -
Efekti i transferimit t burimeve: firma e huaj mund t kontribuoj pozitivisht
nprmjet ofrimit t kapitalit, teknologjis e administrimit. Sidomos sht i
rndsishm sigurimi i kapitalit, prve rasteve kur ky kapital sigurohet n vendin
prits, me disavantazhin q kursimet e brndshme mund t ishin prdorur m me
produktivitet, diku tjetr n ekonomi. Edhe prfitimet nga teknologjia varen shum
nga kushtet nn t cilat sht transferuar e nga prshtatshmria e saj.
Efekte n tregti dhe bilancin e pagesave: Bilanci i pagesave prfiton
fillimisht nga do fluks hyrs kapitali. Ktij prfitimi i kundrvihet fluksi i
vazhdueshm dals i dividentve, interesave e pagesave administrative br
kompanis - mm. Nj tjetr shtje e rndsishme sht ajo e mimit t transferimit
(mimi m t cilin bhet shitja e mallrave brenda firms, pavarsisht nse firma ka
shtrirje n disa shtete). Edhe ndikimi q ka investimi i huaj n nivelet e importeve e
eksporteve sht i rndsishm, si n lidhje me bilancin e pagesave ashtu edhe me
rritjen ekonomike.
Efektet konkurruese e jokonkurruese: Duke iu referuar IHD-s n vendet n
zhvillim, ndrrmarrjet shumkombsh mund t zotrojn fuqi m t madhe
ekonomike sesa konkurruesit vendas, por efektet e tyre n ecurin e ekonomis do t
varen nga forma e investimit, situata e konkurrencs n vend dhe shkalla e zhvillimit
ekonomik t vendit prits.
Efektet n pavarsi e vetqeverisje: IHD, n mnyr t pashmangshme
prfshin edhe pak humbje t pavarsis pr vendet pritse, duke qn se
vendimmarrja prfundimtare i takon kompanis-mm jasht vendit. Si rrjedhim,
zvogloht disi mundsia e qeveris pritse (sidomos n vendet n zhvillim) t ndjek
politikat e dshiruara prej saj n fusha si taksimi, tregtia etj.

Megjithse prfitimet nga IHD-t n vendet pritse jan pranuar gjersisht,
Brewer (1993) argumenton se ekziston nj konflikt mes interesave t ndrrmarrjeve
shumkombsh dhe atyre t vendeve pritse. MNC krkojn tre kushte kryesore:
mundsit ku kostot e prodhimit jan m t ulta; shitje ku mimet jan m t larta;
dhe riatdhesim t fitimeve n vendin e origjins. Nga ana tjetr, vendi prits krkon t
maksimizoj prfitimet pr ekonomin e tij, ka krkon mundsisht akoma m shum
investim e mbajtje t fitimit t ndrrmarrjeve t huaja brenda vendit. Gjithsesi vendi
prits humbet n mnyr t pashmangshm pak nga pavarsia e tij kur nj segment i
gjer i industris vendase kontrollohet nga kompani t huaja.
Efektet e IHD n vendet pritse mund ti klasifikojm n efekte ekonomike,
politike dhe sociale
1
. Opinioni i prgjithshm sht q IHD rrisin t ardhurat dhe
mirqnien sociale t vendeve pritse pr sa koh kushtet optimale nuk jan t
influencuara negativisht fort nga proteksionizmi, monopoli dhe eksternalitetet. Moosa
i lidh efektet e IHD-ve me nj sr variablash t rndsishm, ku mund t prmendim:
outputin dhe rritjen, provisionin e kapitalit, punsimin dhe pagat, efektin n bilancin e
pagesave, flukset tregtare, efektet n produktivitet, n teknologji, n trajnimet ndaj
punonjsve, n strukturn e tregut, n lidhjet ndrmjet industrive si dhe n mjedis.
Efektet ekonomike mund t ndahen n mikro dhe makro. Zakonisht n
analizn e efekteve makroekonomike, trajtohet efekti i IHD si nj rrits i borxhit t
huaj. Nse ka papunsi dhe munges kapitali (si sht rasti i vendeve n zhvillim),
nj borxh i till on drejt rritjes s outputit dhe t ardhurave n vendin prits. N kto

1
Moosa Imaad A. FDI, Theory, evidence and practice, pg. .69, Palgrave,2002
kopje
- 45 -
kushte, bilanci i pagesave do t ket prfitime, por do t kemi nj efekt t
paprcaktuar n termat e tregtis (varet nse impakti i rritjes s outputit do t ul
importet zvendsuese apo eksportet). Koncepti neo-klasik shpjegon se prfitimet m
t rndsishme t drejtprdrejta t vendit prits nga IHD-t rritse, vijn nga t
ardhurat m t larta nga taksat, ekonomit e shkalls dhe ekonomia me jasht, n
prgjithsi. Pagat reale, gjithashtu do t rriten pr shkak t rnies s produktivitetit
marxhinal t kapitalit. Efektet mikroekonomike kan t bjn m ndryshimet
strukturale n organizimin ekonomik dhe industrial. P.sh nj shtje e rndsishme
sht nse IHD ndihmojn n krijimin e nj mjedisi konkurrues apo n t kundrt, n
keqsimin e elementeve monopolistik apo/dhe oligopolistik n vendet pritse.
Prgjithsisht efektet mikro lidhen me firma apo industri individuale, veanrisht me
ato q jan m afr apo m t ekspozuara ndaj IHD-ve.
Efektet politike prfshijn shtje q kan t bjn me sovranitetin e vendeve
pasi prmasat absolute t investimit t MNC mund t ven n rrezik pavarsin e
vendit. IHD mund t ndikojn n pavarsin e nj vendi, veanrisht n vende me nj
ekuilibr t brisht t strukturave administrative. Lobimi i MNC pr miratimin e
ligjeve n favor t tyre, ndikimi mjaft i madh q ato kan n prcaktimin e politikave
q do t ndiqen, shpeshher shtron edhe pyetjen se cili drejton realisht nj vend,
kryeministri apo CEO i MNC?
shtjet sociale kan t bjn si me krijimin e nj enklave (territori t
mbyllur) dhe t elitave t huaja n vendin prits, ashtu dhe me efektet kulturale n
popullsin lokale (p.sh. shijet dhe zakonet). Zakonisht, shtjet sociale ngrihen kur ka
ndryshime t rndsishme ekonomike, kulturore e sociale midis vendit prits dhe atij
investues.

5.3.2 Efektet e IHD-ve n ekonomin shqiptare
Kjo nnshtje merr n konsiderat disa karakteristika t rndsishme t
filialeve t huaja, me s paku dhjet prqind pronsi t huaj, t ashtu-quajtura
ndrmarrje t investimeve t huaja (Kutia I.1), pr t kuptuar kontributin e tyre n
ekonomin shqiptare. Nga viti 2007 deri n vitin 2010 u shnua nj rritje e ndjeshme
n prqindjen e ndrrmarrjeve t investimeve t huaja n ekonomin shqiptare
1
. Kjo
rritje i reflektoi efektet e saj m shum n lidhje me investimet dhe xhiron, ndrsa
prsa i prket punsimit rritja ishte e vogl. Prjashtim bn sektori i manifakturs ku
edhe pse nuk pati rritje t ndrrmarrjeve t huaja pati nj rritje n aspektin e xhiros.










1
UNCTAD, Raport I IHD 2011, Efektet e IHD, roli I filialeve te huaja, pg 26, 2012
kopje
- 46 -
Kutia I.1
T dhnat jan grumbulluar nga INSTAT-i, n kuadrin e
Vrojtimit Strukturor pr Biznesin. Vrojtimi mbulon
ndrmarrje me 10 prqind ose me shum pronsi nga nj
investitor i huaj. T dhnat jan grupuar sipas aktiviteteve
ekonomike, sipas klasifikimit t NACE-s (Nomenclature
Gnrale des Activits conomiques dans les Communauts
Europennes), n nivel dyshifror. Mbulesa sipas aktivitetit
ekonomik sht e pjesshme dhe l jasht ndrmarrje q jan
aktive n bujqsi, ndrmjetsim financiar, arsim, shndetsi
dhe aktivitet kulturore.
Burimi: INSTAT


ndjeshme n prqindjen e ndrrmarrjeve t investimeve t huaja n ekonomin
shqiptare. Kjo rritje i reflektoi efektet e saj m shum n lidhje me investimet dhe
xhiron, ndrsa prsa i prket punsimit rritja ishte e vogl. Prjashtim bn sektori i
manifakturs ku edhe pse nuk pati rritje t ndrrmarrjeve t huaja pati nj rritje n
aspektin e xhiros.
Numri i ndrrmarjeve t huaja mbetet margjinal n krahasim me numrin e
prgjithshm t ndrrmarrjeve: vetm 2.1 prqind e numrit t prgjithshm t
ndrrmarrjeve aktive n vitin 2010 kishin investime t huaja . Megjithat, kjo shifr
sht m shum s dyfishi i shifrs s vitit 2007. Prqindja sht m e lart n
sektorin e manifakturs (5.3 prqind n vitin 2010). N disa aktivitete, numri i
ndrrmarrjeve sht i vogl n terma absolute. Ato prbjn nj prqindje t madhe t
kompanive t nxjerrjes s nafts (m shum se gjysma), n prodhimin e pajisjeve t
tjera t transportit, makinerive elektrike dhe produkte t nafts, si edhe n sektorin
energjetik dhe at t gazit (m shum se nj e treta). Kto jan aktivitete me intensitet
shum t lart kapitali, ku SME-t me pronsi vendase, prgjithsisht jan t rralla.
N aktivitete t tjera, si p.sh. tregtia me pakic apo hotelet dhe restorantet,
SME-t vendase jan t shumta n numr dhe dominojn. Prqindja e ndrrmarrjeve
t huaja n ekonomin shqiptare sht shum m e madhe prsa i prkt t gjith
treguesve t tjer, t ndryshm nga numri i ndrrmarrjeve. Kjo pasqyron faktin q
filialet e huaja jan m t mdha, si prmasa; kan m shum t punsuar dhe nj
xhiro m t lart pr ndrrmarrje sesa kompanit me pronsi vendase. Shkalla m e
madhe dhe me shum pushtet ekonomik jan elemente pozitiv q i shtohen strukturs
ekonomike vendase, por ato mund t ojn n nj konkurenc t pabarabart me
firmat vendase, n veanti me SME-t.












kopje
- 47 -
Figur 7: Investimet e Huaja Direkte ne Shqipri 2000-2010
Burimi BSH


Nj ndr treguesit m t rndsishm t rolit t sektorit t huaj jo-financiar
sht pjesa q ai z n vlern e shtuar n sektort ekonomike jo-financiar t vendit.
Me pothuajse 39% t totalit, sektori i huaj jep nj kontribut shum t rndsishm n
vlern e shtuar. N prodhim, filialet e huaja kontribuojn pjesn kryesor, 52%. T
dyja prqindjet jan rritur n krahasim me vitin 2007. Pra, Shqipria po kalon prmes
nj procesi ri-industrializimi t bazuar tek investimet e huaja. Aktualisht, i gjith
sektori i prodhimit sht ende shum i dobt dhe struktura e tij dominohet nga
aktivitete t nj teknologjie t ult.
Nga 22 aktivitete prodhimi, filialet e huaja kan nj pozicion mbizotrues n
prodhimin e vlers s shtuar n tet industri . Ato prfshijn industrit q punsojn
nj numr t lart t fuqis punetor si p.sh. prodhim veshmbathjesh dhe artikuj
lkure, si dhe industrit q prdorin nj sasi t madhe kapitali si: prodhimi i
mineraleve jo metalor (duke prfshir materialet e ndrtimit) dhe produkte baz
metali. Kto katr industri jan aktivitetet prodhuese m t rndsishme t
investitorve t huaj, me 80% t vlers s shtuar t prodhimit nga filialet e huaja. N
industrit e tjera, filialet e huaja dominojn vlern e shtuar vetm n
telekomunikacion. Ato kan gjithashtu nj rol t rndsishm me afrsisht 40% t
vlers s shtuar n miniera dhe ndrtim. Kto jan gjithashtu aktivitetet q kan nj
prqindje t lart n stokun e investimeve t huaja direkte. Prbrja sektoriale e
filialeve t huaja ndryshon nga ajo e ndrrmarrjeve shqiptare. Tipari kryesor dallues
sht prqindja e lart e filialeve t huaja n sektorin e manifakturs, pavarsisht nga
prqindja relativisht e vogl q z sektori i mainfakturs n t gjith rezervn e
investimeve t huaja direkte.
Prsa i prket punsimit, prqindja e t punsuarv n filialet e huaja sht 18
prqind pr t gjith ekonomin n trsi, por shum m e lart n manifaktur (39
prqind) Prqindja e punsimit sht relativisht e vogl n krahasim me prqindjen e
xhiros q sht shenj e prodhimtaris m t lart t krahut t puns s sektorit t huaj
(gjithashtu ktu duhet theksuar q t dhenat mbi punsimin jan pr tu marr me
rezerv n kuptimin q bujqsia prfshin rreth 46-50% t t punsuarve n t gjith
vendin. E gjith popullata mbi 16 vje konsiderohet e punsuar. Kshtu q forca e
puns e paprfshir n sektor t tjer, konsiderohet e punsuar n bujqsi). Nj
numr m i lart investimesh t huaja direkte mund t rezultoj n xhiro m t lart
dhe produktivitet m t lart t krahut t puns, por jo domosdoshmrisht n nivele
m t larta punsimi. Prsa i prket produktivitetit t krahut t puns, n sektorin e
kopje
- 48 -
huaj n krye qndrojn industrit me aktivitete intensive kapitali, si p.sh. mineralet jo-
metalik, metalet baz dhe makinerit n prgjithsi. T gjitha kto tipare pozitive t
sektorit t huaj mbshtesin politikat shtetrore t orientuara drejt IHD-ve n
manifaktur. IHD-t n kt sektor mund t ndikojn n veanti n nxitjen e
zhvillimit. Problemi i prthithjes s kompanive vendase nuk ekziston duke qen se ato
ose mungojn ose luajn nj rol t kufizuar n disa industri. Por duhet t ket
rregullore uniforme, pr t siguruar konkurrenc t ndershm dhe njohjen e rregullave
t saj.
Xhiroja e filialeve t huaja prfaqson 29 prqind t totalit, por n sektorin e
manifakturs kjo shifr sht shum m e lart, 51 prqind. T dyja prqindjet jan
me 1-2 pik prqindjeje m lart nga dy vite m par. Pjesa drrmuese e xhiros s
ndrrmarrjeve t huaja sigurohet nga katr aktivitete kryesor ekonomike, q jan:
manifaktura, transporti dhe telekomunikacionet, ndrtimi dhe tregtia. N sektorin e
manifakturs, ato jan shum t rndsishm n industrin e duhanit, produkteve t
nafts, metaleve baz dhe pajisjeve t tjera t transportit dhe prgjigjen pr pothuajse
t gjith produktin e vendit. N nj shkall t madhe kjo sht rezultat i privatizimit
dhe politikave koncensionare t qeveris. Aktiviteti i investimeve t filialeve t huaja
shkon n gjysmn e vlers s t gjitha investimeve t kryera n Shqipri.
Shpenzimet pr investime pr njsi t xhiros jan m t larta n sektorin e
ndrrmarrjeve t huaja, sesa mesatarja pr t gjith ekonomin shqiptare n trsi.
Rritja e investimeve si pasoj e nj gatishmrie m t madhe nga ana e firmave t
huaja pr t investuar sht nj avantazh i qart q rrjedh nga Investimet e Huaja
Direkte. Sidomos pas privatizimeve nga kompanit e huaja, investimet jan rritur
ndjeshm n fushn e telekomunikacioneve. Prqindja n investime n manifaktur
sht m e vogl sesa prqindja e tyre n investime n t gjith ekonomin si e tr n
vitin 2010. Gjithashtu, gatishmria e filialeve t huaja pr t investuar n sektorin e
manifakturs sht m e ult sesa i gjith sektori i huaj i marr si i tr. Ky i fundit
mund t prbj rrezik pr t ardhmen, me rritjen e kostove t prodhimit dhe me
lindjen e nvojs pr zhvillime teknologjike. Politikat e nxitjes s IHD-ve mund tu
adresohen kompanive t huaja t manifakturs, q jan t stabilizuara mir n
ekonomin shqiptare, m qllim modernizimin, rritjen e investimeve dhe kapaciteteve
t kompentencave t filialeve lokale.
Nga sa m sipr, ndrrmarrjet e investimeve t huaja kan nj rndsi t
madhe pr ekonomin shqiptar prsa i prket prodhimit, punsimit dhe aktiviteteve
t investimit. Ato prmirsojn produktivitetin e krahut t puns dhe gatishmrin pr
investime, gj q mund t rris konkurrueshmrin n rang ndrkombtar.
Shprndarja e ndrrmarrjeve t investimeve t huaja n Shqipri sipas sektorve t
ekonomis nuk sht uniforme. Ka sektore q kan nj pjesmarrje t lart t
ndrrmarrjeve t huaja duke treguar nj dobsi t vendasve dhe varsi t ekonomis
gjithashtu.









kopje
- 49 -

6. KONKLUZIONE

Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca globale dhe liberalizimi i
tregjeve, investimet e huaja direkte luajn nj rol ky n proesin e integrimit
global ekonomik. Ato konsiderohen si nj faktor prcaktues i rritjes
ekonomike, veanrisht pr vendet n zhvillim, faz n t ciln gjendet edhe
Shqipria.

IHD sht burimi kryesor i financimeve t jashtme n vendet n zhvillim dhe
ne kt kuadr edhe i Shqipris. Investimet e huaja mund t rrisin
formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojn n bilancin e pagesave. IHD ka
potencialin pr t gjeneruar punsim, rritje t prodhueshmris, aftsi
transferuese dhe teknologji t re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon n
zhvillimin afatgjat ekonomik t vendeve n zhvillim.

Invsestimet e Huaja duke patur efekt t drejtperdrejt n fuqin punetore
vendase (duke shtuar m shum mundsi punsimi dhe pagesa m t larta);
mbi konsumatort n formn e mimeve m t ulta dhe mbi qeverin
nprmjet t ardhurave m t larta nga taksat, duhet t jen n qendr t
vmendjes nga kjo e fundit pr hartimin dhe zbatimin e politikave q
stimulojn trheqjen e investitorve.

Pr t rritur stokun e IHD, Shqipria ka nevoj pr prmirsime n kuadrin
ligjor dhe institucional. Aktualisht baza ligjore dhe sistemi i taksave sht
prafruar shum me at t BE. Problematika qndron n implementimin dhe
funksionimin e tij, me qllim prmirsimi n klimn pr mjedisin e biznesit
dhe investimeve si dhe rritjen e besimit t investitorve.


Ndr vite n Shqipri ka patur problem pronsie pr shkak t disa palve q
pretendonin pronsi pr t njjtin truall. Kjo sht pranuar si nj penges pr
investimet e huaja direkte. Zgjidhja e ofruar sht hartimi i nj projekt-ligj t ri
q mbron dhe garanton investimet e investitorve t huaj.

Analizimi i avantazheve dhe disavantazheve sht themelor pr ndrtimin e
nj strategjie pozicionimi n tregun global. Pozicioni i tanishm i Shqipris,
sht ai i nj ekonomie me kosto t ult dhe diferencim t dobt. Duke pasur
avantazhin e kostos s ult, Shqipria ka t gjitha mundsit t lviz drejt nj
strategjie diferencimi. Pr t implementuar kt strategji, nevojiten mjetet e
duhura dhe politikat e nevojshme. Kto mjete mund t jen IHD-t, e
zgjedhura me kujdes dhe t fokusuara n industri specifike, me qllim krijimin
e clusters dhe prezantimin e njohurive dhe teknologjive t reja si edhe
hartimi i politikave pr zhvillimin e kapitalit njerzor.
kopje
- 50 -

Investimet e Huaja cnojn n nj far mase pavarsin e vendit prits
veanrisht kur burimi i investimit vjen nga i njjti vend. Prandaj duhet patur
kujdes q raporti kapital i huaj/kapital vendas t mos jet shum i madh me
qllim q te mos krijohet varsi nga investimi i huaj.
Zhvillimi i infrastrukturs sht nj tjetr faktor i rndsishm pr rritjen e
mtejshme t IHD-ve, ndaj dhe prmirsimet e kohve t fundit n rrug dhe
furnizimin me energji elektrike shnojn nj hap pozitiv n kt aspekt. Por
infrastruktura lokale ka ende mangsi dhe rrjedhimisht duhet q parqet
industrial t bhen funksionale pr t garantuar shrbime me standarde t
larta pr investitort e ardhshm.

Shprndarja e ndrrmarrjeve t investimeve t huaja n Shqipri sipas
sektorve t ekonomis nuk sht uniforme. Edhe pse Shqipria po kalon n
nj proes ri-industrializimi bazuar tek investimet e huaja, prfshirja e tyre n
aktivitete t teknologjive m t larta sht ende n nivele t ulta. Shtrirja e
investimeve t huaja. Zhvillimi i burimeve njerzore, drejtimi dhe
profesionalizimi i tyre n sektor q ende ofrojn mundsi pr prthithjen e
investimeve t huaja sht nj sfid me t ciln duhet t prballet Shqipria.
















kopje
- 51 -


7. REKOMANDIME


Shqipria ka ndrmarr nj program t gjer reformash rregullatore,
por implementimi i tyre duhet t jet prioritet kryesor. Mos-
implementimi gjeneron nj nivel t lart pasigurie n mjedisin e
biznesit, gj e cila n mnyr domethnse ul t ardhurat e investimeve
private n Shqipri. Mjediset e paqndrueshme politike rrisin riskun, t
cilin investuesit priren ta shmangin. Prve ksaj, faktort politik si
korrupsioni, burokracia dhe mungesa e shtetit t s drejts, jan jo
vetm risqe, por ngarkojn investimet me kosto shtes t drejtprdrejta.


Shqipria konsiderohet si vend me rndsi t ult prodhuese dhe nj
rndsi t mesme bujqsore. Pr kt arsye duhen stimuluar ky sektor
nprmjet politikave specifike dhe stimuj konkret pr t rritur
interesimin e investitorve pr t. Nj nga pikat e forta t ktij sektori
e ku duhet punuar pr trheqjen e IHD-ve sht fakti se shumica e
produkteve bujqsore akoma nuk kan shtesa artificial dhe pesticide,
gj q e vendos vendin n nj pozit t favorshme pr tu br
prodhues dhe eksportues i ushqimeve organike cilsore. Duke qen se
bujqsia konsiderohet sektori i cili regjistron numrin m t madh t t
punsuarve, hartimi i politikave q fokusohen mbi t do t ket impakt
direkt n punsim.


Sektor tjetr ku duhet t fokusohet vmendja e politikbrsve sht ai i
turizmit. Mundsit e Shqipris pr t ofruar turizm bregdetar, malor,
historik e sportiv ende nuk jan eksploruar nga investitort e huaj.
Shqipria ofron mundsi turizmi pothuajse gjat gjith vitit. Kryesisht
sht zhvilluar turizmi n perndim, pr shkak t infrastrukturs m t
zhvilluar dhe shrbimeve q ofron kundrejt pjess tjetr t vendit.
Studimi i nj strategjie pr zhvillimin afatgjat t turizmit dhe q t
prfshij t gjith territorin, sht i nj rndsie t veant.












kopje
- 52 -

BIBLIOGRAFIA

FDI, Theory, evidence and practise-Imaad A. Mossa 2002

Dunning, John H. (2000-4). "The eclectic paradigm as an envelope for economic and
business theories of MNE activity". Retrieved 2011-10-12.

UNCTAD UNDP Albania- Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2010

UNCTAD UNDP Albania- Raporti i Investimeve te Huaja Direkte ne Shqiperi 2011

OECD (2010). "South East Europe - Investment Reform Index 2010: Monitoring
Policies and Institutions for Direct Investment", Paris: OECD

UNCTAD (WIR10). World Investment Report 2010: New York and Geneva: United
Nations.

Banka Botrore, IFC, T bsh biznes, 2011:T sjellsh ndryshimin pr siprmarrjet,
botim i prbashkt i Palgrave MacMillan, IFC dhe Banks Botrore (Uashington
D.C.: Bank

AIDA/ Agjencia Shqiptare e Zhvillimit te Investimeve www.aida

Xhaferaj E. (2005), Investimi i Huaj Direkt n vendet n zhvillim t Evrops
Lindore: Rasti i Shqipris,
http:// www.bankofalbania.org/web/Investimi_i_huaj_direkt_ne_vendet_ne_
zhvillim_te_Evropes_Lindore_Rast_3127_1.php?kc=0,22,11,7,0

Stjepan Tanic- Eastern Europe and Central Asia Agroindustry Development Country
brief, ALBANIA
FAO Regional Office for Europe and Central Asia

Banka e Shqiperise-Analiz e zhvillimeve n sektorin e jashtm t ekonomis-2012,
O. Mitre, M.Boka, Departamenti i Politiks Monetare, Prill 2013

Ministria e Ekonomis, Tregtis dhe Energjetiks
Drejtoria e Pergjithshme e Politikave Strategjia e Zhvillimit t Biznesit dhe Investimeve
(2013- 2020), Prill 2013.

QKL - http://www.qkl.gov.al/History.aspx
IMF, Finance and Development Magazine, Prakash Loungani and Assaf Razin, How
Beneficial Is Foreign Direct Investment for Developing Countries?, June 2001)
KPMG (2011) Invest in Albania. Albania Sh.p.k.
kopje
- 53 -
OSCE-Udhzuesi i Praktikave m t Mira pr Klim Pozitive pr Biznesin dhe
Investimet Prkthyer nga Qendra pr Krkim dhe Zhvillim 2006 Organizata pr
Sigurim dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE); www.osce.og

Pitelis,Christos; Roger Sugden (2000). The nature of the transnational firm. Caves (1971).
Routledge

Twomey, Michael J. (2000). A Century of Foreign Investment in the Third World
(Book). Routledge
Laura Resmini, The European Bank for Reconstruction and Development 2000.
November 2000
Alan A. Bevan & Saul Estrin, 2000. "The Determinants of Foreign Direct Investment
in Transition Economies," William Davidson Institute Working Papers Series
Schneider, F. and Frey, B. (1985) Economic and Political Determinants of Foreign
Direct Investment, World Development, vol. 13, pp. 161-175
KURUMI http://www.kurumdemir.com.tr/al/kurumdemir.htm