1.Nocionet e prgjithshme 1.1.

Nocioni I shpenzimeve Prodhimi i vlerave t reja prdoruese, apo afrimi I shrbimeve shoqrore t dobishme, shkakton harxhimin e objekteve ekzistuese t puns, mjeteve t puns dhe fuqis puntore, gj q mund t shprehet me njsi natyrale dhe njsi t vlers. Nocioni I shpenzimeve nnkupton vlerat e harxhuara pr riprodhim, dhe prkufizohet si product iharxhimit t faktprve t prodhimit dhe cmimeve t tyre sipas njsive t konsumit, respektivisht T- shpenzimet U- harxhimet Cu- cmimi sipas njsis s harxhimit Shpenzimet e faktorve t prodhimit prbhen nga 1) harxhimet e materialit*objektet e puns) 2) harxhimet e mjeteve t puns 3) harxhimet e fuqis puntore Varsisht nga faza n t ciln zhvillohet harxhimi I faktorve t prodhimit, shpenzimeet mund t jen 1. Shpenzimet e prodhimit, kur harxhimi shfaqet n fazn e prodhimit, 2. Shpenzimet e qarkullimit t mallit, kur hrxhimi shfaqet ne fazn e qarkullimit, 3. Shpenzimet e qarkullimit financiar, t shfaqur prgjat qarkullimit financiar. Sipas konceptit m t ngusht, shpenzimet definohen si cmim I harxhimeve t faltorve t prodhimit, ndrkaq n kuptimin m t gjer, shpenzimet ngrthejn 1) harxhesat e shprehura n cmim, 2) t dalat e jashtzankoshme, t cilat burojn nga obligimet t cilat I ka ndrmarrja subjekteve tjera ekonomike (shpenzimet e udhheqjes s kontesteve, penalizimet, interesi, etj), 3) kompenzimet pr kapitalin e angazhuar n riprodhim (interesi n kapitalin e huaj dhe dividenda pr kapitalin n aksione). 1.2. Cmimi I kostos s produktit/shrbimit Nga pikpamja teorike, cmimi I kostos definohet n dy mnyra. Mund t shikohet nga aspeekti I shpenzimeve totale n t holla- shpenzimet n kapital n t cilat ndrmarrja I ka n prodhimin e nj produkti t caktuar, respektivisht, cmimi I kostos sht I barabart me shumn e shpenzimeve t gjith faktorve t prodhimit

Cmimi I kostos duhet t prfshij t gjitha llojet e shpenzimeve t puns s kaluar dhe t gjall, respektivisht, duhet t jet identitik me cmimin e kostos I cili matet me shpenzimet n kapitalin e ndrmarrjes. 1.3. Shpenzimet dhe t dalat T dalat n riprodhim prfshijn t gjitha ato vlera t cilat iu paguhen palve t treta apo shoqris pr realizimin e detyrs s prodhuesit konkret (prodhues-ndrmarrja apo prodhuesi-individt) n riprodhim. Dr S. Kukoleca thekson se dallimi thelbsor n mes t shpenzimeve dhe t dalave sht 1. Shpenzimet jan vlerat e harxhuara ndrsa dhniet jan pagesa n t holla. Shpenzimet dhniet nuk prputhen, as pr nga koha e as pr nga vllimi, mirpo, n raste t jashtzankoshme edhe mund t prputhen. 2. T dhnat n riprodhim n mas t madhe jan shpenzime, mirpo n kt rast nuk prputhen n aspektin kohorme shpenzimet. 3. T dhnat t cilat transferohen n shpenzime, pas nj koh t caktuar, ato prap mund t transferohen prapa n t dhnat (t dalurat n t holla pr blerjen e mjeteve themelore t rejaharxhimi I mjeteve n form t amortizimit-pagimi I amortizimit n fondet e amortizimit). 4. Disa prej ktyre t dhnave kurr nuk transformohen n shpenzime, e kto jan ato me t cilat paguhen obligimet e ndrmarrjes ndaj bashksis shoqrore. Dr E. Gutemberg, me shpenzime konsideron shprehjen n t holla t t mirave materiale, t puns, shrbimeve dhe t dalurat publike t nevojshme p realizimin e eqllimit t ndrmarrjes. N kuptimin e ngusht, shpenzimet paraqesin shprehjen n cmim t harxhimeve t faktorve t prodjimit, ndrkaq n kuptimin e gjer prfshijn shprehjen n cmim t harxhimeve t faktorve t prodhimit, si dhe nj mbivler e cila n form t obligimeve t ndryshme I paguhet bashksis. 2. Karakteristikat e shpenzimeve t faktorve t prodhimit Faktort e prodhimit prfaqsohen n prodhimin e cdo produkti dhe n afrimin e shrbimeve t dobishme shoqrore. Shpenzimet e fakorve t prodhimit jan 1) shpenzimet e materialit*me shrbimet) 2) shpenzimet e mjeteve t puns dhe

3) shpenzimet e fuqis puntore. 2.1. Shpenzimet e materialit Shikuar kuantativisht, shpenzimet ematerialit prkufizohen si product I harxhimeve dhe cmimeve t tregut sipas njsis s harxhimit Tm- shpenzimet e materialit M- harxhimi I materialit Cm- cmimet e tregut t materialit pr njsi t materialit t harxhuar Karakteristik e harxhimit t materialit n riprodhim sht se materiali harxhohet plotsisht dhe prbn substancn e produktit, mirpo me vecori t ndryshuara funksionale. Nga kndvshtrimi I karakteritikave t harxhimit dhe faktorve t7 cilt kushtzojn harxhimin e materialit, vecojm kategorit bazike t cekura n vijim t shpenzimit t materialit 1) harxhimet e materialit pr prodhim, 2) harxhimet e materialit ndihms, 3) harxhimet e energjis, 4) harxjhimet e shrbimeve thuaja, 5) harxhimet e materialit regjik. (1) Hargjimet e materialit pr prodhim nnkuptojn harxhimet e materialit I cili me substancv e tij hyn n produktin e ri. N sasin e materialit t harxhuar pr prodhim ndikojn karakteristikat e produktit, procesit teknologjik, mjeteve t aplikuara pr pun, materialit dhe t kushteve t puns. (2) Harxhimet e materialit ndihms nnkupton harxhimet e gjrave t puns t cilat ndihmojn procesin teknologjik t prodhimit apo shkaktojn ndryshime materiale n lnd t par (p.sh. kiselina dhe ngjyra gjat ngjyrimit t pambukut apo tekstolit, ngjyrat p produktet ushqimore, mlmesat etj). (3) Harxhimet e energjis prfshijn shpenzimet e energjis s maqineris dhe teknologjis. (4) Hargjimet e shrbimeve t huaja jan kategori specifike e harxhimeve t materialit. Specifika e tyre sht se ato mund t prmbajn, prvec harxhimeve t materialit, edhe shpenzimet e dy faktorve tjer t prodhimit. (5) Harxhimet e materialit regjik prfshijn harxhimet e materialit n faze prgaditore dhe prfundimtare t prodhimit, si dhe n vendet organizative t pun. 2.2. Shpenzimet e mjeteve t puns

2.2.1. Karakteristikat e shpenzimeve t mjeteve t puns Kuantativisht, shpenzimet e mjetevet puns prkufizohen si product I harxhimeve dhe cmimeve pr njsi t harxhimit Sipas karakterit t tyre funksional, mjetet e puns mund t grupohen n 1) maqina(mjetet me t cilat kryhen operacionet mekanike), 2) uzinat(vendet ku kryhen proceset teknologjike), 3) aparatet(pjest e pajisjeve), 4) instalacionet, 5) veglat(mjete pr operacione manuale dhe t maqinave), 6) ndrtesat(objektet ndrtimore), 7) invetari(pajisjet n vendet joteknologjike t puns-invetari I maqineris dhe ai puns) 8) mjetet transportuse. Duke u nisur nga specifika e harxhimeve t mjeteve t7 puns, dallojm kto grupe t shpenzimeve 1)shpenzimet e harxhimit fizik t tyre, 2) shpenzimet e vjetrsimit ekonomik, 3) shpenzimet e remontit general dhe mirmbatjes. 2.2.2. Shpenzimet e harxhimit fizik t mjeteve t puns Shpenzimet e harxhimit fizik t mjeteve t puns shfaqen si pasoj e, para se gjithash, prdorimit. 2.2.3. Shpenzimet e vjetrsimit ekonomik t mjeteve t puns Shpenzimet e vjetrsimit ekonomik t mjeteve t puns kushtzohen nga progresi teknologjik. 2.2.4. Shpenzimet e remontit gjeneraldhe t mirmbatjes Shpenzimet e remontit general krijohen gjatt ndrrimit t gjesve t skaduara t mjeteve t puns prgjat jetgjatsis s7 planifikuar t mjeteve si trsi teknike. 2.3. Shpenzimet e fuqis puntorre Shpenzimet e fuqis puntore paraqesin vlern reproduktive t fuqis s harxhuar punntore. Karakteristik e prgjithshme e fuqis puntore sht se n proqesin e puns, ajo bart vlern e mjetit pr prodhim n product dhe njkohsisht krijon vler t re. 3.Shpenzimet e kapitalit t angazhuar n riprodhim

3.1. Nocioni I shpenzimeve t kapitalit Shpenzimet e kapitalit kushtzohen me angazhimin e kapitalit n riprodhim. Kuantativisht, shpenzimet e kapitalit prcaktohet si product I cmimit t kapitalit dhe shums s angazhuar. Komponetet e par t shpenzimeve t kapitalit sht n kuptimin e gjer, element I cmimit t kostos, ndrsa komponenta e dyt sht element I rezultatit t fitimit(riprodhimit).N kuptimin e gjer, shpenzimet e kapitalit jan t barabart Tk (rDxKD)+DIV Tk-shpenzimet e kapitalit rD-norma e kamats KD-kapitali I huaj(borxhi) DIV-dividenda (prurjet e kapitalit n aksione) 3.2. Shpenzimet e kapitalit t huaj Kapitali I huaj sht t gjitha kredit afatgjate dhe afatshkurtr t marra nga bankat komerciale dhe obligacionet e emetuara korporative. Shembull Ndrmarrja ka emetuar obligacine me vler prej 15.000.000 dinar, mirpo n7 treg ka realizuar vetm 12.750.000 dinar. Ndrmarrja obligohet q pr pes vite t paguar kamat vjetore vjetore prej 1.350.000 dinarsh, e pas skadimit t afatit t paguaj borxhin-kryegjn prej 15.000.000 dinar. N rast t ndryshimit t kushteve t tregut, nevojitet prcaktimi I norms s kamats(cmimit t kapitalit) (1) Me aplikimin e metods s aproksimacionit, norma e kamats sht rD 1.350.000+15.000.00012.750.000/5/15.000.000+12.750.000/2 1.800.000/13.875.000 12.97%
(2) T dhnat e sakta mbi normn e kamats (cmimit t kapitalit)

prgjat shitjes s obligacioneve, krahas diskontit apo premis, jep norm me t ciln vlern e tanishme e dhnieve t ardhshme krahas kamats dhe kredis(borxhit) n fund t vitit t pest e barazon me kapitalin e realizuar nga shitja e obligacioneve. Vlera e obligacioneve n treg shprehet me formuln n vijim Ko Tk1/(1+r)+Tk2/(1+r)+Tkn+Kn/(1+r) Ko-vlera e obligacionit n treg Kn-vlera nominale e obligacionit n ditn e maturimit

r-norma e kamats pr letrat e ngjashme me vler rrezikut t njejt 3.3.Shpenzimet dhe cmimi I kapitalit vetanak Kapitali vetanak I ndrmarrjes buron nga emetimi I aksioneve (burim I jashtm) dhe fitimit (burim I mbrendshm) 3.3.1. Cmimi n kapitalin e aksioneve Cmimi I kapitalit t aksioneve definoset si norma e prurjes (frytit) t cilin ndrmarrja duhet ta arrij me realizimin e projekteve pr t ndaluar rnien e cmimeve taksioneve n treg. Norma e priture prurjes n aksion pas nj viti prcaktohet me formuln n vijim rA DIV+(K1-Ko)/Ko rA-cmimi I pritur I kapitalit n aksione(norma e prurjes n kapitalin e aksionit) Ko-cmimiI aksionit n treg me rastin e emetimit K1-cmimi I pritur n treg pas nj viti Norma e fitimit neti(don) prcaktohet si raport n mes t fitimit t realizuar neto dhe angazhimit t kapitalit vetanak n7 riprodhim don DON/KA don-norma e fitimit neto DON1-fitimi neto n fund t vitit pare KA-kapitali vetanak (n aksione) 3.3.2. Cmimi I fitimit t akumuluar Shpenzimet e financimit t riprodhimi nga ky burim I kapitalit prcaktohen me dividendn e lart nga e cila aksionart kan hequr dor pr t formuar burime vetanake t financimit. N projektin e planifikuar nevojitet realizimi I norms m t vogl t prurjes(e prcaktuar n mnyrn paraprake)me qllim t evitimit t rnies t vlers s ndrmarrjes dhe rnies s cmimit t aksioneve n treg. Shembull (a) Cmimi I aksioni n treg sht 1.200 dinar, e n fund t vitit ka sjell dividend prej 10% pra, 120 dinar. Planifikohet realizimi I preojektit t ri, ku pritet rritje e norms s fitimit neto pr aksion prej 14% ose 168 dinar, t cilat do t shprndahen 50%pr dividend dhe 50%pr zhvillim t ndrmarrjes(akumulim). N fund t vitit t par nevojitet t prcaktohet norma konstante e rritjes s dividends, dividendn dhe cmimin nn dhe cmimin n treg pas vitit t pare t ralizimit t projektit.

g krxdon 0.50x0.14 0.07 Cmimi iaksionit n treg pas n viti sht Ko DIVo(1+g)/r-g DIV1/r-g 120(1+0.07)/0.10-0.07 4.280 din. (b) mirpo, pas nj viti konstatohet se n projektin e rirealizohet norm m e vogl e rritjes s fitimit netodhe t dividends se sa ajo e planifikuar.. Nse norma e rritjes s dividends dhe fitmit neto pr aksion prgjysmohet n 7% n vit, cmimi I aksionit n treg do t bie. Norma konstante e rritjes sht g 0.50x0.07 0.035 Cmimi I aksionit n treg pas nj viti sht Ko 120(1+0.035)/0.010-0.035 124.2/0.065 1.910 din. (c) N rast se ndrmarrja heq dor nga investimi, dhe gjith fitimin neto ua pagun aksionerve, cmimi I aksioneve do t ngel I pandryshueshm. Norma e rritjes s fitimit neto do t jet barazi me zero, pasi mungon zgjerimi I riprohimit. Norma e prurjes n aksione ngel10%. Pra Ra DIV1/Ko+g 120/1.200+0 10% Ko DIV1/r-g 120/0,10-0 1.200 din. 3.4. Shpenzimet mesatare(cmimi) I kapitalit Shpenzimet mesatare, gjegjsisht cmimi I kapitalit mund t prcaktohet me metodat n vijim 1. Metodn e shpenzimeve t ponderuara t shpenzimeve t kapitalit apo WACC(Weight Average Cost of Capital) 2. Metodn e cmimit t kapitalit n treg CAMP(Capital Asset Pricing Model). 3.4.1. Prcaktimi I shpenzimeve t kapitalit me metod e shpenzimeve t ponderuara Sipas metods s pare, shpenzimet e kapitalit pfshijn shumn e vlerave t ponderuara t prurjes s pritur n kapitalin e huaj dhe vetanak. Shprehja analitke e shpenzimeve t kapitalit sht Rk (KD/KxrD)+(KA/KxrA) Rk-shpenzimet mesatare t kapitalit t ndrmarrjes apo pojektit (t shprehura n norm) K- kapitali I gjithmbarshm I angazhuar Pondert pr prcaktimin e shpenzimeve kufitare t kapitalit mund t jen Struktura ekzistuese, optimale, e paraplqyer apo struktura reale e kapitalit me t ciln financohen projektet e reja. Shembull

Ndrmarrja konstante realizon fitim n vler prej 7.805.000 din. Norma e pritur e prurjeve n kapitalin e akioneve sht 14%, e cila n kapitalin e huaj 8%. Prllogaritja e mposhtme tregon vlern e ndrmarrjes me financime t ndryshme. a) Financimi, pltsisht me mjete vetanake do t thot se sht rK rA. Me metodn e kapitalizimit vlera e ndrmarrjes sht sin vijim K 7.805.000/0.14 55.750.000 din. B) Financimi kryekput me capital t huaj do t thot se sht rA rD, gjegjsisht K 7.805.000/0.08 97.562.500 din 3.4.2. Prcaktimi I shpenzimeve t kapitalit me metodn CAMP Shpenzimet(cmimi) I kapitalit t ndrmarrjes me metod CAMP prcaktohen me formuln n vijim rK rf+BK(rm-rf) rf-norma e prurjes(norma e kamats) n investime pr rrezik rm-cmimi I pritur I kapitalit n treg Bk-koeficienti I rrezikut t ndrmarrjes apo projektit rm-rf-cimi I pritur I rrezikut n treg Bk(rm-rf)-premia e pritur e rrezikut t ndrmarrjes apo projektit 4.Sistematizimi I shpenzimeve

Ndarja e shpenzimeve sipas factorve t harxhuara t prodhimit sht relevante nga pikpamja e udhheqjes s politikave t puns s ndrmarrjes. Ndarjet tjera t shpenzimeve paraqesin sistematizime t veqanta t t gjitha shpenzimeve, me qllim t shprndarjees s kompetencave dhe roleve t njsive t caktuara, sektorve dhe t udhqsve pr zvoglimin e shpenzimeve. Sistematizimi mund t kryhet nga pikpamja e 1)Vendit t shfaqjes , 2)lidhshmris me bartsit, 3)kohs s krijimit t tyre, 4)funksioneve t puns, 5)ndrlikueshmris dhe 6)investimeve n proqesin e prodhimit.

4.1. Shpenzimet sipas vendit t shfaqjes Shpenzimet totale t afarizmit shfaqen n vendet e harxhimit t faktorve t prodhimit. Shpenzimet sipas vendit t shfaqjes ndahen n 1) shpenzimet e prodhimit dhe 2) shpenzimet regjike (1) Shpenzimet e prodhimit shfaqenn prodhim, gjegjsisht, n vendet teknologjike t puns, andaj varet drejtprdrejt nga vllimi I prodhimit. N kto shpenzime hyn 1) shpenzimet e materialit p prodhim, 2) shpenzimet e materialit ndihms p prodhim, 3) shpenzimet e energjis maqineris, 4) shpenzimet e mjeteve t puns, 5) shpenzimet e fuqis puntore p prodhim. (2) Shpenzimet regjike nuk mund t lidhen drejtprdrejti pr bartsit e shpenzimeve.N praktik sht e zankoshme sht ndarja e ktyre shpenzimeve n 1) shpenzimet regjike dhe 2) shpenzimet e administrats dhe qarkullimit (1) Shpenzimet regjike sektoriale prfshijn shpenzimet e organizimit t prodhimit , q tregon se jan direct t kushtzuara nga prodhimi. 2) Shpenzimet e administrates dhe qarkullimit shfaqen n fazn prgaditore dhe prfundimtare t prodhimit. 4.2. Shpenzimet sipas lidhshmris dhe bartsit Sistematizimi I shpenzimeve sipas vendeve t shfaqjes s tyre paraqet etapn e pare t sistematizimit t shpenzimeve. Nga kndvshtrimi I ktij sistematizimi, shpenzimet ndahen n 1) direkte dhe 2) indirekte. (1) Shpenzimet direkte n momentin e shfaqjes mund t lidhen pr product. N kto shpenzime hun 1) shpenzimet e materialit pr prodhim, 2) shpenzimet e materialit ndihms p prodhim, 3) shpenzimet e fuqis puntore pr prodhim, 4) shpenzimet e mjeteve t puns(kur aplikohet amortizimi funksional). (2) Shpenzimet indirekte n momentin e shfaqhes s tyre nuk mund t lidhen pr produkte, andaj alokohen n produkte me procedura t caktuara metodologjike. N kto shpenzime hyn

shpenzimet e materialit regjik, shpenzimet e materialit ndihms dhe shrbimeve, shpenzimet e transportit t mbrendshm dhe t mirmbatjes, shpenzimet e shrbimeve t ndrmarrjeve tjera(nse nuk mund t barazohen drejtprdrejt), 5) shpenzimet e energjis, 6) shpenzimet e fuqis puntore n punn regjike, 7) shpenzimet e mjeteve t puns gjatamortizimit kohor. 4.3. Shpenzimet nga kndvshtrimi I kohs s shfaqjes s tyre Nga kjo pikpamje, kohore, shpenzimet ndahen n 1) individuale dhe 2) t prbashkta (1) Pr shpenzimet individuale sistematizimi kohor nuk sht I rndsishm , ngase kto shpenzime mund t lidhen p produkte, p prodhimin e t cilave jan shfaqur. Kto jan 1) shpenzimet e materialit p prodhim, 2) shpenzimet e materialit ndihms pr prodhim, 3) shpenzimet e fuqis puntore pr prodhim. (2) Shpenzimet e prbashkta tcilat kan t bjn me funksionimin e ndrmarrjes si trsi dhe mund t lidhen n momentin e shfaqjes s tyre pr produkte n rastet kur prodhohen produkte t ndryshme. N kto shpenzime hyn. 1) shpenzimet e energjis teknologjike, 2) shpenzimet regjike t fuqis puntore, 3) shpenzimet e mirmbatjes s mjeteve themelore, 4) shpenzimet e mjeteve t puns, 5) shpenzimet e materialit dhe fuqis puntore n punt komerciale, financiare, kadrovike, t prgjithshme dhe tjera t ngjashme. 4.4. Shpenzimet sipas funksioneve t puns Sistematizimi I ktyre shpenzimeve paraqet klasifikimin e shpenzimeve sipas funksione t ndrmarrjes t cilat I kan shkaktuar. Nga kjo pikpamje, dallojm shpenzimet n7 vijim 1) shpenzimet e udhheqjes, 2) shpenzimet e furnizimit, 3) shpenimet e prodhimit, 4) shpenzimet e shitjes,

1) 2) 3) 4)

5) shpenzimet e kontabilitetit, 6) shpenzimet e planit dhe analizs, 7) shpenzimet e funksionit financiar, 8) shpenzimet e funksionit t prgjithshm dhe kadrovik. 4.5. Shpenzimet sipas ndlikueshmris Nga aspekti I ktij sistematizimi, shpenzimet ndahen n 1) t thjeshta apo origjinale, 2) t ndrlikuara apo komplekse Shpenzimet ethjeshta paraqiten kur pasqyrimi I shpenzimeve bhet sipas llojeve natyrore. Shpenzimet e ndrlikuara kombinohen nga m shum shpenzime t thjeshta. 4.6. Shpenzimet sipas investimeve n prodhim Nga pikpamja e sistematizimit t shpenzimeve sipas investimeve n prodhim, vecojm kto shpenzime 1) primare dhe 2) sekondare Shpenzimet primare pr t parn here hyn n procesin e prodhimit. Shpenzimet sekondare hyn disa here n procesin e prodhimit.Kto shpenzime ndryshe quhen shpenzimet e rezultateve interne.