Afrika

Afrika sht njri nga kontinentet e rruzullit toksor. Prndryshe sht i njohur edhe si kontinenti i zi. Origjina e emrit Afrik vjen nga gjuha berber t cilt jan popull kavkasoid i Afriks veriore. Romakt e vjetr e kan shfrytzuar emrin Afrika terra "toka Afra" (nga "Afer") pjesa veriore, e cila i prgjigjet Tunizis s sotme, ku ka qen province romake Afrika. Vet prejardhja e emrit Afrika ka shum kuptime : nga fenikaset afar (pluhuri), greqisht aphrike (munges e t ftohtit) dhe latinisht aprica (me diell). Ajo shtrihet n t dy ant e Ekuatorit gati trsisht n brezin e nxeht midis 37 t gjersis gjeografike veriore, 34 t gjersis gjeografike jugore, 17 n gjatsi perndimore dhe 49 t gjatsis gjeografike lindore.

Relievi
Afrika sht nj kontinent i nj rrafshnalte, e cila ngritt pjerrt nga oqeanet q e rrethojn, n pjesn m t madhe. Relievit t lart i takon 90 % t siprfaqes. Paraqitet si nj mburoj, e krijuar nga palosjet shum t vjetra gjeologjike, si dhe pjesrisht nga shtresat vullkanike dhe neogjene. N fizionomin primare, Afrika paraqitet si nj rrafshnalt e degzuar, ku shndrrohen pllajat dhe ultsirat (pellgjet dhe luginat). Si sht theksuar, malet e larta dhe pllajat prfshijn siprfaqe t mdha n t gjitha ant e kontinentit. Malet m t larta jan ato n lindje ku ndodhet edhe maja m e lart Kobo, n malin Kilimanxharo me lartsi 5895 m. Poashtu ndodhen malet Kenia, Ruvenzuari, Ras Dashan, Moshi, Eregon etj. Shum nga kta jan male vullkanike. N veriperndim malet Atllas, t larta deri 4000 m, paraqesin zonn e vetme orogjeneze t Afriks, e cila i takon vargmaleve t grupit evropian (Pirinejet, Alpet). Dukja dhe fizionomia morfologjike (sidomos Atllasi Tel-Rif) sht e ngjashme me ato t vargmaleve t Evrops Jugore, t krijuara n epokn terciare dhe kvarternere. Zona e lart prbhet prej 2 rrafshnaltave kryesore : Rrafshnalta e Afriks Lindore dhe Rrafshnalta Jugafrikane. Rrafshnalta e Afriks Lindore ka nj siprfaqe prej 4 milion km dhe prbhet prej tri trsive tjera : Rrafshnalta Etiopikosomaleze, Somaleze dhe Liqenore. Rrafshnalta Jugafrikane ka 4,5 milion km. N t gjithashtu bn pjes shkrettira Kallahari. Zona e ult prbhet nga kto trsi : Lugina e Nilit, Shkrettira e Saharas dhe Pellgu I Kongos.

Atllasi
Malet Atllas jan malet e vetme t reja n Afrik. Prafrsisht prfshijn nj siprfaqe prej 800 000 km. Shtrihen n veriperndim t Afriks (Magreb). Jan t gjata afr 2000 km. Prbhen nga disa trsi morfologjike : Atllasi i lart (maja Tubkal 4165 m), Atllasi glqeror (Xhebel Ores n Kabili), Anti Atllasi kristalor, por me majn vullkanike Sirua (3300 m), Atllasi Tel-Rif, n veri prgjat bregdetit mesdhetar, Atllasi i mesm (i lart 3000 m), n jug t Rifit, paraqet ujndarsin n mes oqeanit Atlantik dhe detit Mesdhe. Pjesa perndimore e Atllasit, e paraqitur si rrafshnalt, quhet Mezeta marokene. N kt pjes kalon gradualisht n Sahara. Kjo sht zon e shotve (Hodna) ose t sebkave, liqeneve t njelmta nga jan ose t prhershme ose t prkohshme, varsisht nga kushtet natyrore t mjedisit gjeografik ku jan krijuar.

Shkrettira e Saharas
Sahara sht shkretira e dyt pr nga madhsia pas Antarktikut n bot, me 9 000 000 km e cila gjendet n veri t Afriks. Siprfaqja e Saharas sht prafrsisht sa 50 shtetet e SHBA-ve. Emri i Sahars rrjedh nga fjala arabe (arab. ,)q do t thot shkrettir. Sahara, ashtu far sht sot ekziston q 3.500 vjet. Mendohet se n Sahara shum kohe m par kan qn lumenj dhe mendohet se jan ende nn rern e ksaj shkrettire. Mendohet se rezervat e saj nntoksore jan rreth 15 miliard km uj. Koht e fundit shtetet m t zhvilluara si Libia kan filluar ta prdorin kt uj. Aty ka pak oaza n krahasim me siprfaqen. Oaza m e madhe n Afrik sht lugina e lumit Nil. N mes t saj shtrihen malet Ahagar dhe Tibesti.

Sudani (Zona e Sahelit)

Shtrihet mes Saharas n veri dhe savaneve n jug dhe Oqeanit Atlantik n perndim dhe Detit t Kuq n lindje. Ka rreth 3 milion km. Ka lartsi mbidetare 200-400 m. Reshjet mesatare vjetore n jug jan rreth 600 mm kurse neveri zvoglohen dhe jan rreth 200 mm. Popullsia zezake aty ndahet n dy grupe : sudanit dhe bantuid. Ndodhet tek shtetet : Senegal, Mauritania, Mali, Burkina Faso, Niger, Nigeria, ad, Sudan, Somalia, Etiopia, Algjeria dhe Eritrea.

Baseni i Kongos
Baseni i Kongos ndodhet rreth lumit Kongo (Zaire), n Afrikn ekuatoriale. Ka nj siprfaqe prej 3,7 milion km. Ktu rriten pyjet tropikale, me bimsi t rrall dhe t vrullshme. Baseni prfundon n Gjirin e Guines, ku derdhet lumi Kongo (Zaire). Ka klim tropikale dhe ekuatoriale me dy sezone : Sezoni me reshje dhe Sezoni i that me temperatura t larta.

Klima
Prshkak t shtrirjes s saj n t dy ant e ekuatorit, rreth 80 % e territorit t Afriks ka klim t nxeht. N formimin e klims ndikojn gjithashtu tiparet e relievit, rrymat oqeanike, shtrirja e gjer toksore e Afriks n veri t ekuatorit, errat e ndryshme etj. Ngritja e pjesve ansore t kontinentit e kufizon ndikimin e detit n klimn e pjesve t mbrendshme. Afrika ka 4 lloje t klims : ekuatoriale, sub-ekuatoriale, tropikale dhe sub-tropikale. Klima ekuatoriale shtrihet prreth ekuatorit, deri n 5 t gjersis gjeografike veriore dhe jugore. Ka reshje t shumta : 2000 - 2500 mm n vit. Temperatura sht e njjt gjat tr vitit : rreth 25 C. Pra, ka ver t prhershme. Klima sub-ekuatoriale shtrihet mbi klimn ekuatoriale. Shtrihet deri n 20 t gjersis gjeografike veriore dhe jugore. Reshjet gjat vitit sillen rreth 2000 mm n vit. Ka dy stin : stinn e freskt me lagshti (vera) dhe stinn e that e me diell (dimri). Temperaturat e dits jan shum m t ngrohta sesa ato t nats. Klima tropikale ndikon n viset m lart se klima sub-ekuatoriale. Aty ndikojn monsunet (erra q shkaktohen nga ngrohja e ndryshme e masave toksore dhe ujore). Kemi monsunin veror me lagshti dhe at dimror me thatsi. Monsuni veror ka shum reshje prandaj ka shum mundsi q gjat asaj periudhe lumenjt t vrshojn dhe shkaktojn shum dme. Temperaturat jan t larta. Klima sub-tropikale mbizotron n viset m veriore dhe m jugore t kontinentit. Kjo ndryshe quhet klima mesdhetare sepse mbizotron n vendet q ndodhen n brigjet e Mesdheut. Temperatura mesatare vjetore sht 18 C. Ktu mbizotrojn katr stin : pranvera, vera, vjeshta dhe dimri.

Temperatura maksimale sht shnuar n Al-Azizi (Libi) 58 C. Temperatura minimale sht shnuar n Ifran (Maroku) 24 C. Maksimumi i t reshurave jan arritur n Kepiun Debunsha (Kamerun) 10 290 mm. Minimumi i t reshurave jan shnuar n Uadin Halfa (n Sudan) 2,5 mm.

Hidrografia
Afrika ka nj rrjet t pasur me lumenj dhe liqene. Shprndarja e lumenjve dhe e liqeneve nuk paraqitet e njjt. Pjesa m e madhe e lumenjve t Afriks, si : Kogo, Nigeri, Oranzhi dheSenegali, derdhen n Oqeanin Atlantik, lumi Zambezi dhe Limpopo derdhen n Oqeanin Indian dhe lumi Nil n Detin Mesdhe. Kjo ndodh sepse siprfaqja e Afriks m tepr sht e pjerrt (anon) nga ana e Oqeanit Atlantik. Gjithashtu Afrika sht e pasur me shum liqene ku mund t prmendim liqenet : Viktoria, Tanganika, Njasa, i Albertit etj. Liqeni m i madh me siprfaqe sht Viktoria me 68.800 km. Liqeni m i thell sht Tanganika me 1470 m.

Bimsia
Kontinenti afrikan ka bimsi t zhvilluar. Zonat bimore jan : zona e bimsis mesdhetare, shkretinore, savanet, stepat dhe pyjet e lagshta ekuatoriale. N Afrik ka shum liqene shkretinore (shote) t prhapura kryesisht n pjesn veriperndimore t kontinentit. N pjesn jugore t Saharas shtrihet LIQENI i CADIT, siprfaqja e t cilit ndryshon nga 11 000 - 22 000 km.

Fauna
Kontinenti i Afriks shquhet me nj faune t pasur ka gjarprinj helmues nder me t medhenjetit n bot ka, luana, tigra, deve, makusha. Kontinenti i Afriks sht i pasur edhe me majmun, gjirafa, ka edhe luan, etj.

Popullsia
Origjina, numri, ndarja dhe struktura e popullsis s Afriks deri von ka qen e panjohur, dhe e njanshme sepse kolonialistt nuk jan marr me studimin e ktyre problemeve. Afrika ka nj popullat prej 922.011.000 (2005). Aty popullsia ndahet n dy grupe : negroide dhe jonegroide. Popullsia negroide z 2/3 e popullsis s prgjithshme t Afriks. Ajo ndahet n sudanit dhe bantuid. Sudanitt jetojn kryesisht n Sahel kurse bantuidt n pjest tjera. Popullsia jonegroide sht pjesa tjetr e popullsis (s bardh). Ajo ndahet n hamit dhe semit.

Territoret dhe rajonet afrikane

Rajonet n Afrik: Afrika veriore Afrika perndimore Afrika qendrore Afrika lindore Afrika jugore