Afrika

Pozita gjeografike Afrika sht kontinent q ka pozit qendrore n bot. Npr

t kalojn Ekuatori dhe Meridiani fi llestar. Afrika sht m pak e largt se
kontinentet e tjera. Shtrihet midis Detit Mesdhe dhe Detit t Kuq n veri dhe
verilindje, Oqeanit Indian n lindje dhe Oqeanit Atlantik n perndim. Me
Evropn m afr sht tek gryka e Gjibraltarit dhe Kalimi Sicilian. Prej Azis e
ndan Kanali artifi cial i Suezit, Deti i Kuq dhe gryka Bab El Mandeb. Nga
kontinentet tjera sht larg me disa mijra kilometra. Afriks i takojn ishulli
Madagaskar dhe disa grupe ishujsh m t vegjl.

Madhsia Afrika paraqet nj mas t madhe t toks ku shtrihet n dy ant e

Ekuatorit. Dy t tretat nga ajo shtrihen n veri, kurse nj e treta n jug t Ekuatorit.
Siprfaqja e prgjithshme e Afriks sht 30.3 milion km2 (m sakt 30 311 554
km2 ). N kt territor n 54 shtete jetojn rreth 956 milion banor.

Zbulime Afrika, si pjes e ashtuquajtur Bota e vjetr (Evropa, Azia dhe Afrika s
bashku), gjithnj ka qen e lidhur me Evropn dhe Azin. Komunikacion m t madh
kan pjest veriore t Afriks, sidomos Egjipti dhe pjesa e poshtme e lumit Nil,
Etiopia me Detin e Kuq dhe pjest veriore t malit Atllas. Rajonet tjera t Afriks, pr
shkak t territoreve me shkrettira, si sht Sahara jan zbuluar pas shek. XV,
gjegjsisht pas zbulimeve t mdha gjeografi ke. Prej vitit 1497 deri m vitin 1498,
Vasko da Gama bri udhtimin prreth Afriks npr det. N shek. XVII, XVIII, XIX
dhe n shek XX jan br shum zbulime dhe hulumtime n pjesn e brendshme t
kontinentit. Hulumtuesi m i njohur i Afriks ka qen Dejvid Livingston.

KURIOZITET Emri Afrika rrjedh nga gjuha e berberve t vjetr dhe nga gjuha e
popujve Afro, t cilt kan jetuar n rajonin e malit Atllas (Algjer, Marok, Tunizi). N
shek VII, pjest veriore t Afriks, Arabt i kan quajtur Efrika, nga edhe sht
fituar emri aktual Afrika.
Gjeologjia Toka Afrikane, sipas historis gjeologjike, llogaritet si tok e lasht e
krijuar nga shkmbinj t vjetr, e njohur nn emrin Gondvana.

Relievi Relievin e Afriks e prbjn nj numr i madh i rrafshnaltave, t cilat

dallohen me reliev t but me ndryshime t vogla. N viset bregdetare relievi
lshohet n rrafshin, kshtu q pllaka afrikane sht e rrethuar me nj brez t
ngusht bregdetar. N rrafshnalta ngrihen disa masive malore. N pjest veriore
gjinden malet: Atlas, Ahagar, Tibesti dhe Darfur. Kto male dallohen me lartsi
mbidetare rreth 3 000m. Ato shtrihen edhe n shkrettirn e Sahars. Malet m t
larta gjenden n pjesn lindore t kontinentit. Ato jan Malet e Etiopis dhe
krahinat malore prreth liqeneve t mdhenj, si sht Kilimanxharo, Kenia dhe
Rivenzorei. Lartsia e tyre sht rreth 5 000m.

Territoret t cilat gjenden n jug t lumenjve Kunene Okavango dhe Zambezi jan
rrafshnaltat me larsi mbidetare rreth 1 200 metra. Prej lindjes, perndimit dhe
jugut jan t rrethuara me male t larta bregdetare me lartsi mbi 2 500 metra ku
m e madhe sht Kuatlamba. N pjest e mesme gjendet shkrettira Kallahari,
kurse n brezin atlantik gjendet shkrettira e Namibis.

Pjest qendrore t Afriks gjenden ndrmjet pjess lindore dhe jugore t maleve dhe
oqeanit Atlantik, gjithashtu dhe n veri n pellgun e lumit Kongo. N kt pjes jan
karakteristike rrafshnaltat n Angol dhe n Zambia, baseni n lumin Kongo
dhe malet Kamerune.

Pjest perndimore t Afriks dhe territoret q gjenden n veri nga Gjiri i Guines
jan me larsi m t ulta mbidetare (kryesisht mbi 2 000 metra dhe me an t
ulta). N Afrik, me karakteristik t veant n reliev dallohen shkrettirat.

Shkrettira m e nxeht n kt vend sht Sahara. Ajo prfshin pjest veriore dhe
perndimore t kontinentit, m sakt territoret nga Oqeani Atlantik deri te Deti i Kuq,
q shtrihet me siprfaqe prej 7 milion km2 . Karakteristike jan edhe shkrettirat
Kallahari dhe e Namibis, t cilat gjinden n pjesn jugore t Afriks. N krahinat
shkretinore takohen depresionet dhe dinet, si form e veant n relievin shkretinor.

Ultsirat m t mdha jan n pjesn qendrore t basenit t lumit Kongo, ultsira

Senegal, ultsirat prreth liqenit ad dhe ultsirat te Gjiri i Guines.

Thyerja bregdetare

Afrika ka bregdet me thyerje t dobt. Pjest bregdetare jan t larta, t thepisura

dhe t ngushta. Gati edhe ska gjire, ishuj dhe gadishuj. N brigjet e Detit Mesdhe
gjenden gjiret Sidra dhe Gjiri Gabesk, si dhe gadishujt Tunis dhe Barka. N brigjet e
Oqeanit Indian gjinden gadishulli i Somalis dhe ishulli Madagaskar, ishujt Komore,
Maskarene dhe ishujt Sejshell. N brigjet e Oqeanit Atlantik m karakteristik sht
Gjiri i Guines me ishujt San Tome dhe Prinsipe. N jug t Afriks sht karakteristik
Kepi i Shpress s Mir.
 shkretetira

KARAKTERISTIKAT KLIMATIKE

Klima n Afrik sht e lidhur ngusht me pozitn gjeografi ke. Npr Afrik kalon
ekuatori, i cili e ndan kontinentin n pjesn veriore dhe jugore. Ai kushtzon
shprndarje t barabart t brezave klimatik. Rreth ekuatorit (veri dhe jug)
shtrihet brezi ekuatorial, ndrsa n veri dhe jug t tij shtrihet brezi tropik,
subtropikal dhe brezat e matur klimatik.

Brezi ekuatorial veohet me: temperatura rreth 24-25C dhe luhatje vjetore prej
vetm 2-3C, dhe sasi t mdha reshjesh, t cilat n Gjirin e Guines arrijn rreth
12 000mm n vit, ku bien do dit, e sidomos n ort e pasditeve. Klima
ekuatoriale m tepr ndikon n Guinen e siprme dhe n Basenin e lumit Kongo,
gjegjsisht n brezin pre 0 - 10 t gjersis gjeografi ke veri-jug. Aty jan t
zhvilluara tepr pyjet tropikale.

Brezat tropikal shtrihen n veri dhe jug t brezit ekuatorial. Ato dallohen me dy
periudha t dalluara vjetore, gjegjsisht ver me t reshura dhe periudh t that.
N veri dhe jug t brezave tropikal shtrihen brezat klimatike subtropikale, t
cilat dallohen me periudha t reshurash t shkurtra dhe t rralla, kshtu q n kto
breza paraqiten shkrettirat. N veri sht shkrettira e Sahars, kurse n jug
shkrettirat Kallahari dhe Namibia, t cilat dallohen me klim tipike shkretinore.
Kuriozitet Npr Afrik kalon ekuatori, i cili e pret kontinentin prafrsisht
prgjysm. Pikrisht pr kt arsye, n kt kontinent shtrihen m tepr breza t
nxehtsis. Brezi ekuatorial shtrihet midis rrethit jugor dhe verior, gjegjsisht nga
ekuatori deri n 2327 n veri dhe nga ekuatori deri 2327 n jug

N kto shkrettira temperaturat ditore mund t arrijn deri n 50C, kurse gjat
nats mund t zbresin rreth 30C. Reshjet jan shum t pakta (m pak se 200 mm
n vit), apo mungojn me vite t tra, kurse n shkrettirn e Namibis thuaj se nuk
ka reshje. Bor bie n pjest m veriore (Atlas) dhe n malet m jugore
(Kuatlamba), kurse n majat m t larta malore t Kilimanxharos, Kenis dhe
Ruvenzorit ka bor t prhershme.

Brezat mesatar klimatik n Afrik shtrihen n pjest e fundit t veriut dhe jugut
t kontinentit, ku jan t pranishme katr stint e vitit. Bhet fjal pr krahinat t
masivit malor Atlas dhe n pjesn jugore t Republiks Jugafrikane.

Veorit klimatike t Afriks varen edhe nga lvizjet e rrymave detare.

Prreth Afriks veriperndimore rrjedh rryma detare e ftoft Kanare, ndrsa n jug
nga Gjiri i Guines rryma detare e nxeht e Guines. N brigjet e Afriks sht
karakteristike edhe rryma Benguele.

Veori e veant klimatike sht era e Sahars harmatan, e cila nga pjesa veriore
n Sahar fryn kah brezi ekuatorial. Nxehtsit dhe thatsirat e mdha n disa
krahina, nga njra an, dhe sasit t mdha t reshjeve nga ana tjetr, i
vshtirsojn jetn dhe punn e njerzve. Pikrisht pr kt shkak, vendet e ktilla
jan rrall t banuara.

KARATERISTIKAT HIDROGRAFIKE

Hidrografi a e Afriks pothuajse nuk sht e njjt. Ekzistojn pellgu i Detit

Mesdhe, pellgu i Oqeanit Indian dhe pellgu
i Detit t Kuq, pellgu Atlantik dhe pellgu i
Mbyllur (i Brendshm).

Pellgjet dhe lumenjt

Pellgu i Detit Mesdhe, kryesisht, i prfshin

pellgun e lumit Nil dhe disa pellgje t vegjl t
lumenjve t masivit malor t malit Atlas.
Prfshin rreth 20% t territorit t Afriks. Nili
sht lumi m i gjat n bot dhe sht lumi i
vetm q arrin t kaloj npr Sahar.

Pellgu i Oqeanit Indian dhe i Detit t Kuq prfshin rreth 19% t kontinentit. N
t derdhen lumenjt: Xhuba, Shebeli, Zambezi, Limpopo dhe nj numr i madh
lumenj t vegjl. Pellgu i Oqeanit Atlantik prfshin pjesn m t madhe t territorit
t kontinentit (rreth 31%). N t derdhen lumenjt: Senegal, Niger, Kongo,
Oranje etj. Kongo sht lumi me rrjet m t dendur dhe me m shum uj n
Afrik.

Pellgu i mbyllur pa rrjedha n kontinentin e Afriks prfshin rreth 30% t

territorit. Pjesa m e madhe e tij sht e that dhe ska lumenj t mdhenj. Lumi m
i madh sht lumi Shari, q derdhet n liqenin ad. Numri m i madh i lumenjve
thahen gjat vitit, kurse numri tjetr jan t thar. Lumenjt, duke u afruar afr
oqeaneve, kan pjerrsi me potencial t madh energjetik.

Liqenet

Afrika sht kontinent q ka shum liqene me uj t njelmt dhe me uj t

mbl, dhe liqene t prhershm dhe t prkohshm, kryesisht me prejardhje
tektonike. M t mdhenj jan: liqeni Viktoria (i treti n Bot), ku edhe buron lumi
Nili i Bardh, pastaj liqeni Tanganjika, me thellsi prej 1 435m, liqeni Njasa, ku
nprmjet lumit Shire kalon n lumin Zambezi, liqeni i Albertit, Edvardit dhe
liqeni Tana. T gjith kto liqene gjenden n fushgropn tektonike n Afrik dhe
t gjith jan t lundrueshm.
Liqeni ad prfshin pjesn m t madhe t pellgut
t brendshm n Afrik. I thell sht vetm 1,5 m,
ashtu q, sht i vendosur n vise t thata ku edhe
shum her ndryshon siprfaqen e vet. N
shkrettirn Kalahari gjenden moale t njelmta
dhe liqeni Makarikari. Npr Afrik ka siprfaqe
liqenore, t cilat n periudhn e reshjeve mbushen
me uj, ndrsa n at pa reshje thahen.

BOTA BIMORE DHE SHTAZORE

Varsisht nga veorit klimatike-gjeografi ke t Afriks, ashtu jan shtrir edhe

zonat e bots bimore dhe shtazore.

Bota bimore

Zonat e bots bimore n Afrik kryesisht ndahen n pyjore, barishtore dhe

shkretinore.

Rajonet malore shtrihen prreth ekuatorit, kurse i prfshijn edhe territoret e

Guines s Siprme, pjesn e poshtme t lumit Niger dhe basenin e lumit Kongo. N
t jan zhvilluar pyje t vjetra, t larta dhe t ngjeshura me palma, baobab,
me drur mahagoni, abonosi dhe drur t tjer, t ndrthurur me kate m t ulta
bimsh, kshtu q zhvillohen pyje t dendura dhe t pakalueshme, t njohura me
emrin xhungla.

Pyjet ekuatoriale kah veriu dhe jugu gradualisht rrallohen dhe kalojn n zona me
bar t dendur, t lart 1-3m t njohura me emrin savane. Savanet, duke ecur drejt
veriut, gjegjsisht drejt jugut, gradualisht ndryshojn, kshtu q karakterizohen me
barishte t ulta dhe me bim gjembore dhe me shkurre, gjegj- sisht makie, m s
shpeshti nga akaciet, barishte t shkurtra dhe gjysm shkrettira. Rajonet e ktilla
jan t njohur si stepe.

Stepet pastaj shndrrohen n gjysmshkrettira ku karakterizohen me

vegjetacion m t varfr kshtu q kalojn n gjysmshkrettira dhe shkrettira,
kryesisht pa vegjetacion ose me bimsi t rrall si jan kaktuset.

Npr shkrettira gjenden oazat, n t cilat ka vegjetacion t bujshm, kurse n

pjest tjera periodikisht paraqitet vegjetacion i varfr n kohn e reshjeve. N oazat
m s shpeshti ka palma, ndrsa n disa vende kultivohen edhe kultura bujqsore.

Bota shtazore

Bota shtazore n Afrik sht mjaft e llojllojshme. N zonat tropikale gjenden

elefant, rinoqeront dhe majmun. N savanet dhe n stepet m t prqendruara
jan kafsht barngrnse: gjirafa, antilopa, gazela, bualli etj., kurse prej bishave:
luani, gepardi, leopardi, hiena, qeni i egr afrikan etj. N mjediset ujore gjenden
hipopotami, krokodili dhe zvarranik e insekte t ndryshme. Karakteristike jan
miza cece, e cila shkakton smundjen e gjumit, dhe mushkonja malarie, e cila
shkakton smundjen e malaries.

Rinoceront Gjirafa

Shimpaze Luani

Kobra Leopardi

Kuriozitet Baobab sht dru q rritet n savana. Ka nj trung mjaft t trash (me
diametr deri n 8m) me rezerva t mdha t ujit. Frytet e tij prdoren pr ushqim,
ndrsa n trungun e tij njerzit hapin vrima pr t jetuar. Arrin lartsin deri n
20m. Druri Baobab sht i njohur edhe si dru ushqimor i majmunve

KARAKTERISTIKAT E POPULLSIS N AFRIK

Afrika sht kontinent n t cilin jetojn 956 milion banor. Sipas madhsis
territoriale, realisht sht rrall e banuar. N shkrettirat mesatarisht jeton 1
b/km2 , n pyjet ekuatoriale - 5b/1km2 , ndrsa n savanet dhe stepet 10b/km2 .
Popullsi m t dendur kan viset bregdetare m sakt shtetet prreth Gjirit t
Guines, pjess s poshtme t lumit Nil, Republikn Jugafrikane, n pjest
veriperndimore t maleve Atlase dhe n pjesn lindore prreth liqeneve t
mdhenj.

Shtimi natyror i popullsis n Afrik relativisht sht i lart. Me prmirsimin e

kushteve jetsore dhe t shndetsis n 20- 30 vitet e fundit popullsia n Afrik ka
shtim t vogl. M tepr se 95% t popullsis jan afrikan, kurse rreth 5% jan
evropian dhe me prejardhje nga Azia.

Popullsin e Afriks e prbjn disa grupe si jan: grupi negroid pigmejt,

bushmant dhe hotentott t cilt jetojn n pyjet ekuatoriale dhe n Afrikn Jugore;
grupi zezak, n t cilin numrohen zezakt nga pjesa perndimore dhe qendrore e
Afriks dhe Banty t zit, t cilt jetojn n pjesn Qendrore dhe Jugore t Afriks;
grupi Niloti, q jetojn n pellgun e siprm t lumit Nil dhe grupi hamitt, q jetojn
n pjesn veriore t Afriks, si jan arabt, tuarezt dhe beduint.

Popullsia Evropiane m tepr jan t prqendruar n Republikn Jugafrikane.

Popullsia Afrikane flasin gjuh t ndryshme. T pranishme jan gjuh t ndryshme

vendase, ndrsa varsisht nga kolonizatort evropian, n mas t madhe si gjuh
zyrtare jan edhe gjuha angleze dhe frnge. N pjesn veriore t Afriks fl itet
gjuha arabe.
Sipas prkatsis fetare nj pjes e popullsis n Afrik jan me religjion
krishter (nn ndikimin e vendeve kolonizuese Britania e Madhe, Franca,
Belgjika, Spanja,
Portugalia etj), nj
pjes besimtarsh
jan me religjion
islam, por nj numr i
popullsis vendase
besojn n kultet e
tyre tradicionale.
Kushtet natyrore dhe
shoqrore n Afrik kan sjell q t ket shum tradita dhe kultura t cilat
dallohen nga popujt jo afrikan. Shembuj tipik jan kulturat e Masajve, Pigmejve,
Bushmanve, Beduinve etj. N pjest bregdetare dhe n qytetet m t mdha
ka ndikuar kultura evropiane dhe e Azis.

KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE T AFRIKS

Afrika sht nj kontinent q dallohet me nj zhvillim t pamjaftueshm

ekonomik. Disponon me pasuri t ndryshme natyrore q nuk jan t hulumtuara
aq sa duhet. Degt m t zhvilluara ekonomike jan: bujqsia, blegtoria dhe
eksploatimi I pasurive natyrore - lnd t para pr nevojat e shteteve t
zhvilluara industriale n Evrop, SHBA dhe t disa vendeve n Azi. Bujqsia dhe
blegtoria jan dy deg ekonomike me t cilat merren tri t katrat e popullsis n
Afrik.
N sfern e bujqsis kryesisht jan t rndsishme prodhimet si vaji i palms,
kakao, kikirikt dhe vaji i ullirit. Veori kryesore e bujqsis sht mnyra
ekstensive e prodhimit.
Blegtoria n Afrik kryesisht e prfshin ruajtjen e deleve, dhive, gjedheve dhe
deveve. Delet, dhit dhe devet jan m t prqendruara n pjesn veriore t
Afriks, kurse gjedhet jan t prqendruara n rajonin e savaneve dhe stepave.
Blegtoria dallohetme mnyrn ekstensive t ruajtjes.
Nga veprimtarit sekondare m e zhvilluar sht eksploatimi i lndve t para
t shum mineraleve t ndryshme: dia-mante, kobalti, ari (merr pjes n
prodhimin botror me m shum se 70%), fosfate, krom, mangan, vanadium,
bakr, antimony dhe elemente radioaktive t uranit dhe radonit (n prodhimin
botror merr pjes me rreth 30%). N Afrik, m saktsisht n Sahar, n Libi, n
Egjipt dhe n Nigeri jan zbuluar dhe eksploatuar sasi t mdha t nafts.
Industria si deg ekonomike sht m e zhvilluar n Republikn Jugafrikane, ndrsa
n shtetet tjera kryesisht sht zhvilluar industria e leht. Zhvillimi i industris
sht i kufi zuar pr shkak t krijimit t pamjaftueshm t rrjetit rrugor n Afrik.

AFRIKA VERIORE

Pozita gjeografike
Afrika Veriore prfshin territorin prej Detit Mesdhe n veri, deri te lumi Niger dhe
liqeni ad n jug. Shtrihet prej Oqeanit Atlantik n perndim e deri n Detin e Kuq
n lindje, gjegjsisht i prfshin territoret q pr nga aspekti hidrografi k gravitojn
drejt Detit Mesdhe n veri dhe Oqeanit Atlantik n veriperndim.

Shtete
N territorin e Afriks Veriore ndodhen shtetet: Maroku, Algjeria, Tunizia, Libia,
Egjipti, Sudani, Sahara Perndimore dhe Mauritania. T gjitha kto kan
dalje n det.

Afrika Veriore ka disa zona karakteristike. Gjeografikisht m karakteristike jan mali Atlas, shkrettira e
Sahars, lugina e Nilit, Deti i Kuq dhe oazat.

Atlasi
Atlasi sht krahin malore n veriperndim t Afriks, i cili gjendet midis Oqeanit Atlantik me Detin
Mesdhe dhe shkrettirn e Sahars. Shtihet n shtetet Marok, Algjeri dhe Tunizi. Ka gjatsi prej rreth 2
500km, kurse gjersi prej 250-300 km. Majat m t larta arrijn mbi 4 000m. Mali Atlas sht i varfr me
uj. Klima pran Oqeanit Atlantik dhe Detit Mesdhe n viset m t ulta sht mesdhetare dhe n viset
m t larta sht stepike, ndrsa n pjesn jugore t maleve sht shkretinore. Popullsia sht e
vendosur n pjest bregdetare.

Sahara
Sahara sht shkrettira m e madhe n bot, e cila shtihet prej Oqeani Atlantik n perndim, e deri n
Detin e Kuq n lindje. N veri kufi zohet me malet Atlase dhe me Detin Mesdhe, ndrsa n jug shtrihet
deri te lumi Niger dhe liqeni ad. Kap nj siprfaqe prej rreth 7 milion km2. Relievi n Sahar kryesisht
sht tok e ult deri n 500m lartsi mbidetare, ku ngrihen malet Ahagar, Tibesti dhe Darfur.
Mbizotrojn gur dhe rr shkretinore dhe reliev tipik gjysm shkretinor. Klima sht tipike shkretinore,
gjegjsisht e that dhe e nxeht. Temperatura mesatare e ajrit n korrik sht rreth 35C, kurse t
reshurat jan nn 50mm n vit. Vegjetacioni sht kryesisht i rrall, i prfaqsuar me bim gjembore dhe
kaktuse. Popullsia sht, gjithashtu, e rrall jet ka vetm n oaza, ndrsa pjesa m e madhe e
shkrettirs sht e pabanuar.

Lumi Nil
Nili sht lumi m i madh n Afrik. Krijohet nga Nili i Bardh dhe i Kaltr, t
cilt bashkohen tek qyteti Kartum n Sudan. Nili rrjedh prej liqenit Viktoria, kurse
derdhet n Detin Mesdhe. Ka gjatsi mbi 6 500km. Ai sht i vetmi lum q kalon
npr shkrettirn e Sahars. Prfshin nj zon pellgore rreth 2,9 milion km2.
Zona e Nilit sht pjellore dhe rrafshin m e zhvilluar ekonomike.
Deti i Kuq
Deti i Kuq sht pjes e Oqeanit Indian. Shtrihet midis Afriks dhe Azis; nprmjet
kanalit artifi cial t Suezit lidhet me Detin e Kuq, ndrsa nprmjet gryks Bab el
Mandeb me Oqeanin Indian. I gjat sht rreth 2 000km, kurse i gjer sht rreth
300km. Prfshin siprfaqe prej 450 000 km2. sht shum i rndsishm pr
komunikacion e Evrops dhe t Afriks Veriore me Azin, Afrikn Lindore dhe
Australin. N brigjet e Detit t Kuq kan dalje shtetet afrikane Egjipti, Sudani dhe
Eritreja.
Oazat
Oazat jan zona t vogla me ujra t cekta nntoksore dhe me
vegjetacion t zhvilluar n zonat shkretinore, kshtu q ato zakonisht jan t
banuara. N Afrikn Veriore, m sakt n Sahar ka numr t madh oazash t
vogla, por m karakteristike jan oazat q gjenden n Libi dhe prreth lugins s
lumit Nil.

MSO M TEPR
Atlasi sht person mitik. Ai sht nj prej titanve (njerz t fuqishm), djal i
Japetit dhe Klimens (Azi) dhe vlla i Prometheut. Atllasi ka nxitur Prometheun t
luftoj kundr Zeusit por ka qen i dnuar nga Zeusi ta mbaj Tokn n supe.

AFRIKA LINDORE

Pozita gjeografi ke
Afrika Lindore shtrihet n territorin kundrejt Oqeanit Indian. Z pjesn e Etiopis dhe Rrafshnaltn
Liqenore. Malet e Etiopis arrijn rreth 4 500m. lartsi mbidetare, kurse mallet n Rrafshnaltn
Liqenore ngrihen mbi 5 000m. Ato jan mallet Kilimanxharo, Kenia dhe Ruvenzori. N pjest
bregdetare t Kenis dhe Somalis gjenden nj varg ultsirash. Afrika Lindore n jug shtrihet deri n
ujndarsin e lumit Zambezi, kurse n perndim prafrsisht deri n rrjedhjen e poshtm t lumit
Kongo. N Afrikn Lindore kryesisht sht e pranishme klima ekuatoriale dhe tropikale. sht i
zhvilluar dhe i pasur rrjeti lumor. Ka t zhvilluar mjaft botn bimore dhe shtazore, q sht e
prfaqsuar me pyje t dendura - pyje t pashkelura, bar t lart savane, dhe shtaz barngrnse dhe
mishngrnse.

Shtetet
N Afrikn Lindore gjenden shtetet: Eritreja, Etiopia, Xhibuti,Somalia, Burundi, Ruanda, Uganda,
Kenia dhe Tanzania, si dhe shtetet ishullore: ishujt Komore, ishujt Majot, Mauricius,Reinion dhe
Ishujt Sejshele.

Popullsia dhe ekonomia

N shtetet e Afriks Lindore kryesisht jetojn popullsi nga raca e bardh dhe e zez. Merren kryesisht
me bujqsi dhe blegtori. M s shumti kultivojn kafe, pambuk, drithra, kallam sheqeri, banane,
ananas etj. Nga blegtoria m tepr ruajn dele, dhi dhe gjedhe.Nga pasurit minerale jan t
prfaqsuara bakri, ari, plumbi, diamanti, volframi, hekuri etj.Degt m t zhvilluara jan industria
ushqimore, e drurit,kimike, e ndrtimtaris dhe industria e metaleve. Shtetet n Afrikn Lindore
ende jan me status t pazhvilluara sa duhet dhe vende n zhvillim. M t zhvilluara jan shtetet
Tanzania dhe Kenia.N Afrikn Lindore kryesisht si territor malor m karakteristike jan shum objekte
gjeografi ke. Ato jan: liqeni Viktoria dhe Tana, lumi Nili i Kaltr, liqenet vullkanike t Rrafshnalts
s Etiopis dhe majat malore Kilimanxharo, Kenia dhe Ruvenzori.

Kilimanxharo
Kilimanxharo sht mal vullkanik n Tanzani. Ajo sht maja m e lart n Afrik me lartsi mbidetare
prej 5 895m. ku sht gjithnj me bor dhe me akull. Prbhet nga 3 kupa. Ka m tepr zona me
vegjetacion malor. Deri n 1 000m lartsi shtrihen drurt. Prej 1 000 deri n 2 000m ka savane dhe ara,
prej 2 000 deri n 4 000m pyje dhe mbi to livadhe malore dhe kullosa. Kufi ri I bors sht mbi 5 000m.

Liqeni Viktoria
Liqeni Viktoria gjendet n vijn e ekuatorit n Afrikn Lindore. Bie n grupin e liqeneve tektonike.
Shtrihet n lartsi mbidetare prej rreth 1 100 m. prfshin siprfaqe prej 68 000 km2. sht i thell deri
80m. Ka vij t thyer bregore me m tepr gjire, gadishuj dhe ishuj t vegjl. Mbushet prej rrjedhave t
shumta malore. Prej tij rrjedh Nili i Bardh. Liqeni sht i rrethuar me savane dhe sht i pasur me peshq.
Ka rndsi t madhe pr komunikacionin. sht i ndar midis Tanzanis, Kenis dhe Ugands.
Rrafshnalta e Etiopis
Rrafshnalta e Etiopis sht nj rajon shum i madh malor dhe arrihet shum vshtir. N t gjendet
liqeni tektonik Tana. Prej tij buron Nili i Katrt, i gjat 1 600 km, q ka sasi t mdha uji. Maja m e lart
sht Ras Dashan (4 623m). Nga lartsit e maleve t Etiopis, fal reshjeve t shumta (rreth 1 500mm n
vit), lshohen nj numr i madh lumenjsh. N Rrafshnaltn e Etiopis popullsia vendase dallon 3 zona
lartsie si jan: Komo, me lartsi mbidetare rreth 1 700m, relativisht e nxeht, dobt e populluar dhe e
mbuluar me vegjetacion tropikal; Viona Dega, q ka klim subtropikale, shtrihet prej 1 700-2 500m
lartsi mbidetare dhe dendsi m t madhe t popullsis, me tok t punueshme (kafe, pambuk, susam,
mel); zona e lart e tret e ashtuquajtur Dega dhe shtrihet mbi 2 500m lartsi. Rrafshnalta e Etiopis
dallohet me klim mesatare dhe m t ftoht. N t mbizotrojn livadhet, kullosat dhe kulturat e drithit,
t cilat shtrihen deri n lartsin 3 900m, ndrsa sht e zhvilluar edhe
blegtoria, gjegjsisht ruajtja e gjedheve, deleve dhe dhive.

Liqeni Tana
Liqeni Tana gjendet n Malet e Etiopis n lartsi mbidetare prej mbi 1 800m. Z nj siprfaqe prej mbi
3 000 km2, ka thellsi prej mbi 72m dhe bie n grupin e liqeneve tektonike. Prej tij rrjedh lumi Nili I
Kaltr. N Malet e Etiopis gjinden edhe liqene tjera.

AFRIKA JUGORE

Pozita gjeografi ke dhe relieve

Afrika Jugore shtrihet n jug t lumenjve Kunene, Okavango dhe Zambezi. Paraqet rrafshnalt me
rreth 1 200m lartsi mbidetare. sht e rrethuar me male bregdetare t larta (m I lart sht Kvatlamba
me mbi 3 000m), t cilat rrpirt lshohen kah detit. N pjest e mesme dhe perndimore t Afriks
Jugore gjenden gjysm shkrettira dhe shkrettira si jan Kallahari dhe shkrettira e Namibis. N
Afrikn Jugore hasen m shum tipa klimatike: tropikale n pjest m veriore, kontinentale-mesatare
n rrafshnaltat, subtropikale prreth brigjeve t oqeaneve dhe shkretinore.

Shtetet
N Afrikn Jugore gjenden shtetet: Mozambiku, Madagaskar, Malavi, Zambia, Zimbabve, Bocuana,
Namibia, Republika Jugafrikane, Lesoto dhe Svazilend.
Popullsia
Nga pasqyra e shteteve shihet se Republika Jugafrikane sht m e madhe edhe pr nga siprfaqja, edhe
pr nga numri i banorve. N Afrikn Jugore jetojn Bushmant, Hotentott, Bantu- zezakt dhe
kolonistt nga Evropa dhe Azia.

Ekonomia
Popullsia, kryesisht, merret me bujqsi dhe blegtori. Nga kulturat bujqsore m s shumti kultivohen
kallam sheqeri, kafja, aji, duhani, limoni, portokalli, banania, ananasi, gruri dhe misri. Nga
blegtoria m tepr ruajn dele, dhi dhe gjedhe. Afrika Jugore sht e pasur edhe me minerale ar, platin,
diamant, bakr, uran, argjend, nikel etj. Pr kt shkak, sht si rajon m i zhvilluar ekonomik n
Afrik. Me zhvillimin e vet ekonomik sidomos dallohet Republika Jugafrikane. Afrika Jugore dallohet
me llojllojshmri t madhe natyrore dhe zona e objekte karakteristike gjeografi ke. T tilla jan
shkrettira Namib, shkrettira Kallahari dhe Ujvarat e Viktorias.

Shkrettira Kallahari
Kallahari paraqet rrafshnalt t gjer stepike dhe shkretinore n Afrikn Jugore. sht e rrethuar me
male t larta. N drejtimin veri-jug shtrihet rreth 2 000km, kurse nga perndimi kah lindja rreth 1 200km.
Z siprfaqe prej rreth 1milion km2. Pjesa m e madhe e territorit sht e mbuluar me rr. Klima sht
tropikale-stepike dhe tropikale-shkretinore. sht shum pak e banuar. Popullsia merret gjithashtu me
gjueti dhe me mbledhjen e frutave. N pjesn veriore dhe verilindore shtrihen stepet dhe savanet. N jug
t lumit Zambezi paraqiten savanet e vrteta, me prezencn e drurve acacia dhe baobab. Shkrettirat
tipike paraqiten n pjesn jugore dhe juglindore t rrafshnalts.

Shkrettira Namib
Namib sht rajon shkretinor q z gjith bregun e Oqeanit Atlanti n Namibi. Ky sht nj rajon
krejt i that, me gjatsi rreth 1 300km dhe gjersi pre 50 deri 150km. Ajo sht, kryesisht, pjes
rrafshinore me tok shkmbore. Pjest jugore t Namibis jan me rr. Drejt lindjes shkrettira kalon n
stepe dhe savane, me prezencn e shtazve barngrnse. Pjesa e ngusht e bregdetit t Namibit sht
dendur e banuar me zogj si jan fl aminga, pelikani dhe pinguini.

Ujvarat e Viktoris
Ujvarat e Viktoris gjinden n lumin Zambezi, n kufi midis Zambis dhe Zimbabve. Ujvarat e zn
tr gjersin e lumit Zambezi rreth 1 700m. Lartsia e ujvarave sht mbi 100m Ato m vitin 1989 jan
shpallur trashgimi natyrore botrore.

AFRIKA QENDRORE

Pozita gjeografi ke dhe veorit natyrore

Afrika Qendrore prfshin territoret, t cilat kryesisht i takojn pellgut t lumit Kongo. Ajo z nj pjes
t pellgut t brendshm t liqenit ad dhe pellgun e drejtprdrejt t Oqeanit Atlantik. Shtrihet n brezin
ekuatorial, kshtu q veohet me klim tipike ekuatoriale, me temperatura t larta (25C) dhe me
lagshti t madhe. Ka rrjet t dendur lumor dhe bot t larmishme bimore, kryesisht me pyje t
pashkelura dhe savane, dhe bot t llojllojshme shtazore elefant, majmun, zogj, zvarranik dhe
insekte. Shtete N Afrikn Qendrore shtrihen shtetet: Angola, Gabon, RD Kongo, Kongo, Guineja
Ekuatoriale, Kamerun, San Tome dhe Prinsipe, Shn Helena, ad dhe Republika Qendrore
Afrikane.

Popullsia
Vendet e Afriks Qendrore zn 6 572 594 km2 t territori t Afriks dhe n t jetojn 126 milion banor.
Popullsin n Afrikn Qendrore kryesisht e prbjn Bantu-zezakt. Pjesa m e madhe e popullsis jeton
n RD Kongo.

Ekonomia
Degt kryesore ekonomike jan bujqsia, pylltaria dhe blegtoria. Prej kulturave bujqsore kryesisht
kultivohen banane, kakao, kafe, pambuk, misr. Nga drurt, m t rndsishm jan druri tik, i
kauukut dhe druri abanov. Prej blegtoris m e zhvilluar sht ruajta e gjedheve. N Afrikn Qendrore
gjenden pasuri t ndryshme mineralesh. M t prfaqsuara jan hekuri, kallaji, urani, kobalti dhe
diamanti. Republika Demokratike Kongo sht nj prej prodhuesit m t mdhenj t diamantit.
Degt industriale m kryesore jan industria ushqimore, e drurit, tekstilit dhe industria metalike. Rrjet t
dendur lumor ka lumi Kongo me kanione dhe potencial t madh energjetik dhe baz pr zhvillimin e
komunikacionit n Afrikn Qendrore.

AFRIKA PERNDIMORE

Pozita gjeografi ke dhe veorit natyrore

Afrika Perndimore e z territorin midis bregdetit n Gjirin e Guines dhe pjest jugore t
shkrettirs s Sahars dhe prej Maleve Kamerune n lindje deri n Oqeanin Atlantik. Relievi n
Afrikn Perndimore kryesisht sht i ult, me territore t pakta nn rrafshnalta dhe male. Klima n
Afrikn Perndimore sht ekuatoriale dhe tropikale, me sasi t mdha reshjesh. Lumenjt m t njohur
jan: Nigeri, Volta, Senegal, Gambia etj.

Shtetet
N territorin e Afriks Perndimore gjenden kto shtete: Benini, Bregu i Fildisht, Burkina Faso,
Gambia, Guineja, Guineja Bisau,Gana, Kabo Verde, Liberia, Mali, Niger, Nigeria, Senegal,Siera
Leone dhe Togo.

Popullsia dhe ekonomia

Shihet q Afrika Perndimore z m pak se nj t pestn e siprfaqes s Afriks, ose 5,2 milion km2, por
n t jetojn nj e treta e popullsia n Afrik, gjegjsisht rreth 287 milion banor. Me m s shumti
popullsi veohet Nigeria. Popullsia kryesisht merret me bujqsi dhe me blegtori. Kulturat bujqsore m
t prfaqsuara jan kafe, kakao, misr, banane, kikirik, palma e vajit, kallami I sheqerit etj. Nga
blegtoria m tepr ruajn gjedhe, dhi dhe dhen. Vendet e Afriks Perndimore posedojn pasuri t
llojllojshme xehesh: hekur, bakr, ar, alumin, plumb, zink, naft dhe diamant.
Industria sht n zhvillim t vazhdueshm. Afrikn Perndimore e karakterizojn shum objekte dhe
vise gjeografi ke. M karakteristik jan Gjiri i Guines, Malet Kamerune si dhe lumenjt Niger dhe
Volta etj.

Gjiri i Guines
Gjiri i Guines sht gjiri m i madh n Oqeanin Atlantikn bregun perndimor t Afriks. Ai dallohet
me sasi t mdha reshjesh 10 000 12 000mm n vit. Vija bregdetare nuk sht e thyer dhe nuk sht
shum e prshtatshme pr ndaljen e anijeve. N Gjirin e Guines jan ndrtuar shum porte detare ku m
kryesore jan: Lagos n Nigeri, Lome n Togo, Akra n Gana, Duala n Kamerun etj. Gjiri i Guines
dallohet me shum laguna dhe estuare.

MaletKamerune
Malet Kamerune jan male vullkanike n pjest bregdetare t Gjirit t Guines. Maja m e lart sht 4
070 m. Pjest perndimore dhe jug-perndimore t maleve Kamerune dallohen me reshjet m t mdha
n Afrik, t cilat arrijn mbi 10 000mm n vit. Rrzat e maleve jan me pyje t dendura tropikale, ndrsa
n viset m t larta gjenden pyjet gjethernse, kurse, viset m t larta jan me kullosa malore.

Lumi Niger
Nigeri sht lum n Afrikn Perndimore. Buron nga malet e Liberis, kurse rrjedh npr shtetet
Guineja, Mali, Niger dhe Nigeria, dhe me delt t madhe derdhet n Gjirin e Guines. sht I gjat 4 160
km, me siprfaqe pellgore prej 2 092 000 km2. Pjesa veriore dhe jugore e Nigerit sht n brezin malor
me lagshtir tropikale, kurse pjesa e mesme gjendet npr savane, stepe dhe gjysm shkrettira. Nigeri
pas Nilit dhe Kongos, sht lumi I tret sipas madhsis n Afrik. Ka rndsi t madhe pr ujitjen e
toks dhe pr komunikacion. Qytetet m t rndsishme n lumin Niger jan Bamako, Nijamej, Xheba
dhe Port Harkort.
MSO M TEPR
N gjirin e Guines ndodhet fillimi i koordinatave t rrjetit t koordinatave gjeografike. N t priten
ekuatori dhe meridian i Grinuiit. Ato i prcaktojn hemisferat e toksor dhe matjet e koordinatave
gjeografike t Toks.

Fakte interesante
1. N vitin 1970, gjith popullsia e Afriks ishte sa gjysma e Evrops, ndrsa sot,
popullsia e Afriks sht m shum se dyfishi i BE-s.
2. M shum transaksione parash nprmjet celularit jan br n Kenia se nga
SHBA-ja. N Kenia sht br 12.5 miliard dollar n gjasht muajt e par t
2014.
3. Mbi 100 inkubator jan themeluar gjat 48-muajve t fundit n Afrik. Dhe ju
keni menduar se Silicon Valley (vendi i korporatave m t mdha t teknologjis)
sht e ardhmja e teknologjis.
4. Ruanda renditet n vendet e para pr numrin e grave deputete me 64%.
5. Afrika ka katr qytete me Wireless, duke prfshir Dar es Salaam n Tanzani dhe
Kigali n Ruanda.
6. N m pak se tre breza, mbi 40% e t rinjve n bot do t jen nga Afrika.
7. Telefonat celular kan ndryshuar gjithka (70% e afrikanve kan nj t till).
Nj fmij afrikan me nj celular ka qasje pr m shum informacion se sa
presidenti i Shteteve t Bashkuara, 15 vjet m par.
8. Nollivud, industria e filmit t Nigeris, sht industria e dyt m e madhe n
bot pas Bollivud, dhe prodhon dy her m shum filma se Hollivudi.
9. Afrika sht po aq e populluar sa Kina dhe ka qytete popullsia e t cilave shkon
deri n 1 milion ose m shum, njsoj si Evropa.
10. Afrika ka marr m tepr mime Guiness n garn me pije, sesa Irlanda.
11. Afrikant dhe njerzit me prejardhje afrikane t kohve t fundit jan me arsim
t lart. Nga 300,000 afrikan t shkolluar n diaspor, 30,000 prej tyre kan
gradn Ph.Ds.
12. 15 vjet m par, popullsia e Tanzanis ishte aq sa ajo e Kalifornis. N vitin
2100 ajo do t jet 276 milion banor, aq sa Amerika e sotme.
13. N tre vitet e ardhshme, numri i smartfonve n Afrik do t dyfishohet. Disa
madje parashikojn se shumica e afrikanve do ken secili nj smartfon n vitin
2017.
14. Konsumi i shampanjs n Nigeri, po rritet m shpejt se kudo tjetr n bot.
15. Gjithashtu, afrikant e plqejn SHBA-n. Tre nga 10 vendet me prshtypje m
pozitive pr Shtetet e Bashkuara, jan nga Afrika.
16. Facebook dhe Google po investojn n projekte t mdha pr t shprndar
internetin n vendet m t izoluara t Afriks

Nje grup paleontologesh nga Universiteti i Pekinit kane dale ne

perfundimin se njeriu modern, Homo Sapiens e ka prejardhjen nga Kina
dhe jo nga Afrika.

Ai eshte 110 mije vjet i vjeter, 10 mije vjet me i vjeter se njeriu afrikan. Ky zbulim
eshte bere pas gjetjes se disa skeleteve ne provincen Guangxi por mund te ngjalle
nje vale te gjate reagimesh nga bota e shkencetareve dhe historianeve.

Rezultaet e ketij studimi do publikohen te plota ne Chinese Science Bulletin ne

fund te ketij muaji.

Gjuetia pa leje dhe uria shkaktuar nga thatsira q nga fillimi i vitit ka
vrar m shum se 100 elefant n veri t Kenis.
Ky vend ishte i goditur nga thatsira t vshtira n 12 vitet e fundit, q prbn nj
krcnim serioz pr elefantt, tha zoologu Iain Douglas-Hamilton, themelues i
organizats Save the Elephants.

Ai sqaroi se elefantt e uritur jan t ndjeshm ndaj smundjeve infektive sepse

dobson imunitetin e tyre, ndrsa shum elefant t rinj dhe t vjetr tashm kan
vdekur.

Saharaja u kthye ne shkretetire per nje ast

sht vrtetuar se zona n t ciln sot gjendet Saharaja nuk ka qen gjithmon
shkrettir, por n t kaluarn, madje t kohve t fundit, ishte nj zon me shum
bimsi, liqene dhe me nj ekosistem t zhvilluar. Madje shkenctart jan n debat
pr iden se kur filloi dhe kur prfundoi procedura e shkrettirs e ksaj zone t
strmadhe q mbulon pothuajse t gjith Afrikn e Veriut. Nj studimi i ri i br nga
nj grup shkenctarsh Amerikan referon se transformimi i Sahars nga oaz n
nj shkrettir u b gjat nj periudh shum t shkurtr pr shkak t ndryshimit
klimaterik t menjhershm.

SAHARAJA U KTHYE NE SHKRETETIRE PER NJE AST

Para 11 mij vitesh n Afrikn e Veriut filloi nj periudh klimatike q zgjati 6 mij
vjet. Kjo periudh sht quajtur nga shkenctart Periudha e Lagsht Afrikane
dhe gjat kohs s saj zona e Sahars kishte nj bimsi t madhe, ekzistonin liqene
dhe atje jetonin shum lloj kafshsh ndr t cilt dhe hipopotam, elefant dhe
gjirafa. Studime t ndryshme q jan br koht e fundit mundohen q t
vrtetojn se kur, si dhe prse u kthye nga nj zona jeshile n nj shkrettir. Disa
mendojn se kjo procedur ishte e ngadalt dhe ndodhi n mnyr graduale gjat
kohs s Periudhs s Lagsht.
Grupe shkenctarsh amerikan pohojn t gjitha ndodhn shum shpejt. Sipas
shkenctarve, n kt ndryshim morn pjes ndryshimet e menjhershme
klimatike t cilat zhdukn gjelbrimin dhe ujin duke e kthyer vendin n shkrettir
gjat nj periudhe t shkurtr kohore nga 100-200 vjetsh. Nse shkenctart e MIT
(Massachusetts Institute of Technology) kan t drejt ather Saharaja rreth
5 mij vjetsh m par ka qen krejtsisht e kundrta e asaj q shikojm sot ne.