Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Enerji Yatrmlar Fizibilite Raporu Hazrlanmas Semineri

TERMK SANTRALLAR
Sunan

Muzaffer BAARAN
EA Emekli Genel Md. Yrd. Mak. Yk. Mh.

29-31 Mart 2012, Plaza Otel, Ankara

NDEKLER
1. Giri 2. Dnyada Kmr 3. Dnyada doal gaz 4. Trkiyede Kmr 5. Teorik ereve 6. Yanma 7. Bir termik santraln elemanlar 8. Kmr Alma, Kl Atma Sistemi 9. Kazan ve Yardmclar 10. Trbin ve Yardmclar 11. Generatr 12. Transformatr 13. Soutma Kulesi 14. alt Sahas 15. Baca Gaz Kkrt Artma Tesisleri 16. Otomasyon Sistemleri 17. Doal Gaz Kombine evrim Santrallar 18. Trkiyede Kmr Santrallar 19. Trkiyede Doal Gaz Santrallar 20. Temel Kavramlar 21. Maliyetler 22. Sonu 23. Kaynaklar 1

1. GR
Termik Santrallar kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dntrld tesislerdir. Termik Santrallarda esas olarak fosil yaktlar olan kmr, gaz ve petrol rnleri kullanlr. Dnyada elektrik retiminde en byk pay fosil yaktlardadr ve uzun bir sre de byle devam edecei tahmin edilmektedir. Uluslararas Enerji Ajans (IEA)nn hazrlad aadaki grafik primer enerji kaynaklarna ynelik olsa da elektrik retiminde de durum farkl deildir.

ekil 1: Dnya Primer Enerji Talep Projeksiyonu (IEA)

ekil 2: Dnya Elektrik retiminin Kaynaklara gre dalm 2009 ylnda Dnya Elektrik retiminin %41i kmr, %21i Doal Gaz, %16s Hidrolik, %13i Nkleer, %5i petrol ve %4 dier kaynaklardan karlanmtr.

Petrol rnlerinin elektrikte kullanm tm dnya da gn getike azaldndan bu seminerde arlkl olarak kmrl santrallardan ve bir miktarda doal gaz santrallarndan bahsedilecektir.

2. DNYADA KMR
2010 yl itibariyle Dnyada 860,9 Trilyon ton kmr rezervi bulunmaktadr. Bunun %35,4 Avrupa ve Kuzey Asyada, %30,9u Gney Dou Asyada, %28,5i Kuzey Amerikada, %3,8i Orta Dou ve Afrikada, %1,5u Gney ve Orta Amerikadadr. Dnyada 2010 yl en byk 10 retici ve tketici lke aadaki tablo da gsterilmektedir. Tablo 1: 2010 ylnda Kmr retim ve Tketiminde ilk 10 lke (BP) Sra retici lke Miktar % Sra Tketici lke (tep) 1 in 1.800,4 48,3 1 in 2 ABD 552,2 14,8 2 ABD 3 Avustralya 235,4 6,3 3 Hindistan 4 Hindistan 216,1 5,8 4 Japonya 5 Endonezya 188,1 5,0 5 Rusya 6 Rusya 148,8 4,0 6 Gney Afrika 7 Gney Afrika 143,0 3,8 7 Almanya 8 Kazakistan 56,2 1,5 8 Gney Kore 9 Polonya 55,5 1,5 9 Polonya 10 Kolombiya 48,3 1,3 10 Avustralya lk 10 Toplam 3,444,0 92,3 lk 10 Toplam Dnya Toplam 3,731,4 100,0 Dnya Toplam Miktar (tep) 1.713,5 524,6 277,6 123,7 93,8 88,7 76,5 76,0 54,0 43,4 3.071,8 3.555,8 % 48,2 14,8 7,8 3,5 2,6 2,5 2,2 2,1 1,5 1,2 86,4 100,0

Tablodan da grlecei gibi ilk 10 lke Dnya retiminde %92,3lk, ve Dnya tketiminde %86,4lk paya sahiptir.

3. DNYADA DOAL GAZ

2010 yl itibariyle Dnyada 187,1 trilyon m3 doal gaz rezervi bulunmaktadr. Bunun %40,5i Orta Douda, %33,7si Avrupa ve Kuzey Asyada, %8,7si Gney Dou Asyada, %7,9u Afrikada, %5,3 Kuzey Amerikada, %4 Gney ve Orta Amerikada, dr. Dnyada 2010 yl en byk 10 retici ve tketici lke aadaki tablo da gsterilmektedir. Tablo 2: 2010 ylnda Doal Gaz retim ve Tketiminde ilk 10 lke (BP) Sra retici lke Miktar (109 % Sra Tketici lke 3 m) 1 ABD 611,0 19,3 1 ABD 2 Rusya 588,9 18,4 2 Rusya 3 Kanada 159,8 5,0 3 ran 4 ran 138,5 4,3 4 in 5 Katar 116,7 3,6 5 Japonya 6 Norve 106,4 3,4 6 Kanada 7 in 96,8 3,0 7 ngiltere 8 S. Arabistan 83,9 2,6 8 S. Arabistan 9 Cezayir 80,4 2,5 9 Almanya 10 Hollanda 70,5 2,2 10 talya lk 10 Toplam 2.052,9 64,3 lk 10 Toplam Dnya Toplam 3.193,3 100,0 Dnya Toplam Miktar (109 m3) 683,4 414,1 136,9 109,0 95,5 93,8 93,8 83,9 81,3 76,1 1.867,8 3.169,0 % 21,7 13,0 4,3 3,4 3,0 3,0 3,0 2,6 2,6 2,4 59,0 100,0 3

Tablodan da grlecei gibi ilk 10 lke Dnya retiminde %64,3lk, ve Dnya tketiminde %59luk paya sahiptir.

4. TRKYEDE KMR
Trkiyede linyit rezervinin uzun yllar 8,3 milyar ton olduu sylenirken son 5 yldaki MTAnn aramalar sonucu rezerv 12 milyar tona kmtr. Aadaki haritada Trkiyedeki nemli kmr sahalar gsterilmektedir.

ekil 3: Trkiyede nemli kmr sahalar Ancak aadaki grafikten grlecei gibi Trkiyedeki linyitlerin %70e yakn 2000 kCal/kgn altndadr.Kl ve nem oran yksektir. Bu sebeple baz sahalar sadece elektrik retim amacyla deerlendirilebilir.

ekil 4: Trkiyedeki linyitlerin kalorifik deere gre dalm

5. TEORK EREVE
5.1.

Termodinamiin Yasalar

Termodinamiin birinci yasas enerjinin saknm yasasnn zel bir halidir. Bunun bir baka ifadesi Enerji almakszn srekli i yapan bir makinann yaplmas imkanszdr. 4

kinci yasann tarifi de u ekildedir: Tek bir kaynaktan s alarak bu sya edeer miktarda i yapmaktan baka etkisi olmayan evrimsel bir makina yaplamaz. 5.2.

deal Gaz Yasas

deal gazlar aadaki denkleme uygun hareket ederler. pv=RT Burada p basn (N/m2), v zgl hacim (m3/kg), T mutlak scaklk (K), R gaz sabitidir. Ancak buhar ideal gaz deildir. Bu sebeple buhar parametreleriyle ilgili tablolar ve grafikler (rnein Molyer Diyagram) bulunmaktadr. 5.3.

Temel Parametreler

Enerji: Maddenin i yaps dolaysyla sahip olduu enerjidir ve temelde maddeyi meydana getiren molekllerin veya atomlarn kinetik enerjilerine baldr. enerji maddenin ktlesi ve scakl ile llr. Birim ktlenin i enerjisi u ile gsterilir ve zgl i enerji adn alr. Entalpi: Entalpi dier adyla s tutumu, bir cismin belirli bir referans noktasna gre sahip olduu toplam s miktar olarak tanmlanr ve birim ktle iin: i = u + pv M ktlesi iinde: I = U + pV denklemleriyle tanmlanr.

Entropi: Bir akkann daha nce saylan 5 zellii dnda (p, v, T, u, i) bir zellii daha vardr. Bu termodinamik olarak ds = dq / T olarak tanmlanr. Dier bir deyile bir evrimsel ilemde bir akkann ssnn ok kk miktarnn akkann mutlak scaklna oran entropisindeki deiim olarak ifade edilebilir. Bir baka deyile entropi bir ortamn yksek ihtimalli bir durumda bulunmasnn bir ls olmaktadr. 5.4. evrimler 5.4.1. Brayton evrimi Gaz trbinlerindeki gaz, ideal gaz gibi deerlendirilirse gaz trbinlerinin evrimini Brayton evrimiyle gsterebiliriz.

ekil 5: Brayton evrimi

Bu evrimde: 1-2: Hava isentropik olarak sktrlr. 2-3: Sabit basnta sisteme s verilir. 3-4: Yanma rnleri trbinde isentropik olarak genleir. 4-1:Sabit basnta evreye s atlr. 5.4.2. Carnot evrimi Bu evrimde: A-B: Sabit scaklkta (izotermik) s alnarak genleme B-C: THden TCye adyabatik genleme C-D: Sabit scaklkta s verilerek sktrma D-A: TCden THye ykselerek adyabatik sktrma

ekil 6: Carnot ve Rankine evrimleri 5.4.3. Rankine evrimi Carnot buhar evrimi eitli ynlerden pratik deildir. Bu gerek buhar karakteristikleri ve teknolojik kstlamalarla daha iyi badaabilecek baka bir evrim bulunmasn gerektirmitir. Bu evrimde: 1-2: Sistemin pompayla sktrlmas 2-3: Sabit basnta sisteme s verilmesi 3-4: Trbinde genleme 4-1: Kondenserde snn verilmesi ve younlama 5.4.4. Ara stmal Rankine evrimi Rankin buhar evriminde verimi artrmak iin yksek basn trbininde kan buhara ara stma uygulanr.

6. YANMA
Bir yaktn ekzotermik bir reaksiyon sonucunda oksijenle birlemesine yanma denir.Kmrl santrallarda yanmay kolaylatrabilmek, yani oksijenin karbonla reaksiyonunu 6

hzlandrabilmek iin kmr tlerek yzey alan artrlr. Ayn ama ile sv yaktlara da yakc nozullar araclyla atomizasyon ilemi uygulanr. Karbonun oksijenle reaksiyonu: C + O2 CO2 + 97 kCal Grld gibi bu ekzotermik bir reaksiyondur ve s aa kar. Eer tm karbonlar yakmaya yetecek kadar O2 yoksa o zaman tam yanma olmaz ve CO aa kar. Havann %21 O2 olduuna gre yakttaki tm yanc elementleri (C, H2, S, CnHm) tam olarak yakacak hava miktar teorik hava ihtiyacdr (Hmin). Gerek hava miktarnn teorik hava miktarna (Hmin) olan oranna hava oran ya da hava fazlalk katsays denir (). H = -------Hmin

7. BR TERMK SANTRALIN ELEMANLARI

Bir Termik Santraln yerleim plan (layout) aadaki resimde grlebilir.

ekil 7: Kemerky Santral Genel Yerleim

Bir kmrl santraln ana ekipmanlar da aadaki emada grlebilir.

1 Soutma Kulesi 2 Soutma suyu pompas 3 letim hatt 4 Step up Trafosu 5 Generatr 6 AB Trbini 7 Kondensat pompas 8 Kondenser 9 0B Trbini

10 Buhar kontrol valfi 11 YB Trbini 12 Deaeratr (Hava alc) 13 Besleme suyu stcs 14 Kmr konveyr 15 Kmr bunkeri 16 Kmr deirmeni 17 Kazan domu 18 Cruf teknesi

19 Kzdrc (Superheater) 20 Taze hava fan (FD fan) 21 Tekrar kzdrc (Reheater) 22 Taze hava girii 23 Ekonomizer 24 Hava n stc (Luvo) 25 Kl tutucu elektrofilitre 26 Cebri ekme fan 27 Baca

ekil 8: Kmr Santral Diyagram

Aada da Afin Elbistan A Santralnn ak emas verilmektedir.

ekil 9: Afin Elbistan A Santral ak emas

8. KMR ALMA, KL ATMA SSTEM

Ham kmr kmr madeninden santrala byk gemilerle, barjlarla, demir yolu vagonlaryla, karayolunda kamyonlarla tanabilir. Trkiyedeki kmr santrallarnn ounluu dk kalorifik deere sahip linyite dayal olduklarndan madenin hemen yannda kurulmulardr. Madenden gelen ham kmr krclardan geirilir ve 30-40 mm olan tane byklyle santraln 20-30 gnlk kapasitesini karlayacak kapasiteye sahip olan kmr stok sahasna getirilir. Kmr, stok sahasndan park makinalaryla alnr ve nite bunkerlerine gtrlr.

ekil 10: Kmr Alma Sistemi

Kazan alt teknesinden alnan cruf ve elektrofilitrede tutulan kl, ayn konveyr bandna dklerek ya kmrn karld madene veya ayr olarak ina edilen kl barajlarna dklr. Kl ve crufun direk suyla tand hidrolik sistemlerde vardr.

9. KAZAN VE YARDIMCILARI
1 Bunker kmr karclar 2 Linyit besleyicileri 3 Resirklasyon kanallar 4 Linyit deirmenleri 5 Ana linyit yakclar 6 Brden yakclar 7 Kmr tozu filitreleri 8 Brden bacalar 9 Islak tip cruf karc 10 Dner zgara 11 Hava nstc 12 Taze hava fanlar (FD fan) 13 Kl tutucu elektrofilitre 14 Cebri ekme fan (ID fan) 15 Souk gaz fanlar 16 Scak hava kanallar 17 Brden kanallar 18 Baca gaz kanallar 19 Souk gaz kanallar 20 Ya yakclar ekil 11: Afin Elbistan A Santral Kazan Kesiti

Bunkerlerden alnan kmr transport bantlaryla deirmenlere gelir, deirmenlerde toz haline getirilen kmr yanma odasna scak havayla pskrtlr ve kmr havada yanar. Yaktn kimyasal enerjisi kazanda meydana gelen yanma sonucu s enerjisine dnr. Yanma sonucu meydana gelen gazlar (baca gazlar) slarn konveksiyon ve radyasyon (ma) yolu ile kazan borularna vererek borularn iinden gemekte olan suyun scaklnn ykselmesini salarlar. Su scakl kazan basncnn karl olan buharlama scaklna eritiinde buharlama balar. Bu ekilde meydana gelen su-buhar karm genellikle dom denilen bir byk tankta doymu buhar ve su olmak zere ikiye ayrlr.Doymu buhar daha sonra yine baca gazlar ile kzdrlr. Su ise tekrar evrimin balang noktasna gnderilerek yeniden stlr. Kzdrclarda mmkn olduu kadar yksek scaklklara erimek arzu edilen bir durumdur, nk bu scaklk ne kadar artarsa verimde artar. Kazanlarn ok farkl tipleri olmasna karn bugn iki ana tipten bahsedilmektedir: 1. Pulverize Kmrl Kazanlar 2. Akkan Yatakl Kazanlar Yukarda anlatlanlar aslnda pulverize kmr kazanyla ilgili zelliklerdi, akkan yatakl kazann bunkerine kmr 10 mm civarnda gelir ve alttan nozullarla hava verilen yatak zerine gnderilir. Yanma kire beslemesi de yaplan bu yatak zerinde gerekleir. Aadaki emada akkan yatak teknolojisi ematik olarak gsterilmektedir.

Kl malzeme

Baca gaz

Baca gaz hava

hava

Kmr

Kire Baca gaz Baca gaz Kl

Kl malzeme Baca gaz + hava

hava

Kl malzeme

Kl

ekil 12: Akkan Yatak Teknolojisinin emas

Kazandaki dier ekipmanlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. Deirmenler (Akkan yatakl kazanda yok) Fanlar (FD Fanlar, ID Fanlar, Souk Gaz Fanlar) Hava n Istclar Kurum fleyiciler Cruf zgaras Kl Tutucu Elektro Filitreler

10.

TRBN VE YARDIMCILARI

Bir buhar trbini, genel olarak yatay ekseni etrafnda dnebilen bir rotor, bu rotor zerine monte edilmi ve rotorla beraber dnen hareketli kanatlar, trbin gvdesi, bu gvde iinde bulunan i gvde , sabit kanat tayclar ve sabit kanatlardan meydana gelir. Rotor , her iki tarafndan radyal yataklarla yataklanmtr. Eksenel yatak rotoru eksenel ynde sabitletirir. Buharn trbinden dar kamasnn sz konusu olduu yerler labirentlerle donatlmtr. Kazandan gelen taze buhar ani kapama ventilinden, giri kasasndan reglaj ventilinden geerek nozullara ve buradan genellikle Curtis ya da Laval arkna gelir. Bu arktan kan buhar gvde ierisine girerek trbinin tm kanat basamaklarna akar. Buhar, trbinin ierisinde ilerlerken i meydana getirir ve hacmi geniler. Bu nedenle basamaklar ilerledike trbinin sabit ve hareketli kanatlarnn boylar daha uzun dizayn edilir. Buhar, faydal enerjisini kanatlar yardmyla rotora verdikten sonra rk buhar kondenseye dklr. eitli basn basamaklarndan alnan ara buhar, borular ile gvdeden ayrlarak besleme suyu stclarna gnderilir. Bu ara buharlarla kazana giden besleme suyu stlr. Trbin k tarafnda bulunan generatrn rotoru, trbin rotoruna kaplinle balanmtr.

10

ekil 13: Buhar Trbini

11. GENERATR
Generatrler, stator ve rotor ad verilen 2 ana blmden oluurlar. Stator gvdesi genellikle kaynakl tiptendir. Gvde ierisine 0,5 mm kalnlndaki salarn st ste konulmas ile oluturulan sa paketleri yerletirilir. Bu sa paketlerinde alm oluklara ise stator sarglar denir ve mika ya da benzeri yaltkanlarla birbirlerinden ayrlr. Buhar santrallarnda kullanlan generatrlerin stator sarg gerilimleri 10 kV, 15 kV, 22 kV ya da 33 kV gibi deerlerde olabilir.

ekil 14: Generatr Generatr rotoruna indktrde denebilir. Rotorda oluturulan manyetik alann stator iinde dndrlmesiyle stator sarglarnda voltaj indklenmi olur. Yuvarlak kutuplu senkron 11

generatrlerin devirleri yksek olduundan (3.000 rpm) rotor zerinde byk merkezka kuvvetleri oluur. Bu kuvvetler ise rotorlarn maksimum aplarn snrlar. Yuvarlak kutuplu senkron generatrlerin boylarnn uzun, aplarnn ise kk seilmesinin nedeni budur.

12. TRANSFORMATRLER
Transformatrler, gerilim seviyesini ihtiyaca gre ykselten veya dren statik elektrik makinalardr.

ekil 15: Bir ana transformatr Transformatrler basit olarak alaml demir sa paket bir nve zerine iki grup sargdan oluurlar. Birinci sargnn gerilimi U1 ve sarg says n1, ikinci sargnn gerilimi U2 ve sarg says n2 ise:

U1 n1 ------- = ---------U2 n2 Generatrn k gerilimini (10, 15, 22kV) santraln balanaca iletim hatt gerilimine kartan transformatre ana transformatr, generatr k barasndan i ihtiya iin gerilimi dren transformatre i ihtiya transformatr denilir. Santral iinde gerilim seviyesini dren ok sayda g transformatr olduu gibi l aletleri iinde ok sayda akm ve gerilim transformatr bulunmaktadr.

13. SOUTMA KULES

Eer santral deniz, gl veya byk debili bir nehir kenarnda deilse soutma kuleleri kullanlr. Trbinden kondensere gelen buharn ss soutma kulesinden gelen suyla soutularak youturulur. Isnan soutma suyuda soutma kulesinde tekrar soutulur.

12

ekil 16: Soutma Kule Tipleri Soutma kulelerinde genelde tip kullanlr. 1. Cebri sirklasyonlu (fanl) slak tip soutma kulesi 2. Doal sirklasyonlu (hiperbolik) slak tip soutma kulesi 3. Kuru tip soutma kulesi Doal ekili soutma kulelerine su belirli bir ykseklikten girerek, aaya doru dklr. Bu srada kulenin altndan giren hava ise sudan daha souk olduu iin snarak ykselir. Bylece aaya akmakta olan su, yukar kmakta olan hava tarafndan soutulur. Su, kule iinde ne kadar fazla kalr ve ne kadar kk partikllere ayrlrsa o kadar fazla sour. Bu nedenle kule ierisine, su akn yavalatc ve onu paralayc engeller konur.

14. ALT SAHASI

Generatrde retilen elektriin gerilimi ana transformatrde ykseltildikten sonra alt sahasyla iletim sistemine balanr. alt sahasnda ana bara, transfer bara, kesiciler, ayrclar, parafudrlar bulunur. Ana transformatr k gerilimi daha dk seviyelere indirilecekse ona uygun ilave transformatrlerde bulunur. Santraln ilk balatlmas srasnda dardan enerji almaya imkan salamak iin alt sahalarnda start up transformatrleri de bulunur. alt sahasna giri ve klar fider denilen donanmlarla salanr. Eski dnemlerde alt sahalarnda daha ok basnl havayla alan kesiciler kullanlrken daha az yer kapladklar iin imdi SF6 gazl kesiciler daha yaygn kullanlrlar.

13

ekil 17: Afin Elbistan A Santral alt sahasnda Enerjinin Ak

15. BACA GAZI KKRT ARITMA SSTEMLER

Kmr veya petrol rnleri yakan santrallarda baca gazndan kkrtdioksiti (SO2) ayran tesislere Baca Gaz Kkrt Artma Tesisleri (BGKAT veya BGD veya FGD) ad verilir. BGD teknolojileri kuru ve slak sistemler olarak ikiye ayrlr. Kuru proseslerin avantajlar olmasna ramen yksek kkrtl kmrlerde tutma verimi yeterli olmad iin Dnyada ve Trkiyede en yaygn kullanlan proses slak kire ta prosesidir. Bu proseste tutma verimi %95in zerine kabilmektedir.

ekil 18: Yataan Santral BGD Ak emas 14

Tablo 3:Yataan TS BGD Tasarm Deerleri Parametre Minimum Baca Gaz debisi Islak 670.000 (Nm3/h) Kuru 549.000 SO2 (mg/Nm3) kuru baz Ykama kulesi resirklasyon pompa says Kireta ihtiyac (ton/saat) 9.878 2 9

Normal 1.275.000 1.045.500 10.240 2 18

Maksimum 1.450.000 1.189.000 10.240 2 21

ekil 19: Afin Elbistan B Santral BGD Ak emas Tablo 4:Afin Elbistan B TS BGD Tasarm Deerleri Parametre Minimum Baca Gaz debisi (Nm3/h) 1.441.091 SO2 (mg/Nm3) kuru baz Ykama kulesi resirklasyon pompa says Kireta ihtiyac (ton/saat) 9.650 3 17 Normal 1.999.720 9.650 4 24 Maksimum 2.226.280 14.000 4 36

16. OTOMASYON SSTEMLER

Santrallarda belirli olaylara etki eden olaylarn limit deerler iinde tutulabilmesi byk nem tar. Bu deerler nceden saptanm olan snrlar amamaldr. Bu ayarlamann srekli olarak salanabilmesi iin uygulanan tekniklere genel anlamda otomasyon teknii denir. Otomasyon genelde kumanda ve reglaj diye ikiye ayrlabilir.

15

Bir tesisi elle idare eden bir operatr tesisin durumunu dikkatle izler, alglad bilgileri kafasnda deerlendirir ve bu deerlendirme sonucunda gerekiyorsa elle mdahale eder. Operatrn bu davranyla otomasyon sistemi arasnda da benzerlikler vardr. Otomasyon sisteminin gereklemesi etapta salanr. a) Tesisisin o anki durumunun sinyal vericiler tarafndan saptanmas b) Kazanlan bilgilerin emirlere dntrlmesi c) Ayar organlarn harekete geirerek tesisin durumuna etki edilmesi Bir buhar santralnda su ve buharn eitli noktalarndaki basn, scaklk ve debisi; dner makinalarda vibrasyon, yalama yalar scakl; tanklar ve basnl kaplarda scaklk, basn ve seviye srekli olarak llr ve deerlerin limit deerleri amas halinde alarm sinyalleri verir, hatta santral durdurabilir. Santralda bir pompann, bir elektrik motorunun , bir deirmenin altrlmas iin belli artlarn olumas gerekir. Bu artlar yerine gelmemise o ekipman almaz. Bu sistemlere de mantk devreleri veya kilitleme sistemleri (logic circuits veya interlocking systems )denilir.

17. DOAL GAZ KOMBNE EVRM SANTRALLARI

Termodinamikte gaz trbinlerinin iletmesi 5. Blmde gsterilen deal Brayton evrimiyle tarif edilirler. Gaz isantropik olarak kompresrde sktrlr ve yine trbinde isantropik olarak genleir ve balangtaki basnca dner. Tm dier evrimlerde olduu gibi yksek yanma scakl daha yksek verim anlamna gelir. Bu scakl snrlandran ise kullanlan elik alam, seramik ve dier malzemenin yksek scaklk ve basnca olan dayanklldr. Gaz trbin evrimleri ak evrim (basit evrim) ve kombine evrim olarak ikiye ayrlr.
Ak evrim

ekil 20: Ak evrim 17.1. Ak evrim evre koullarnda hava, kompresr tarafndan emilerek sktrlr, basnc ve scakl artar. Yksek basnl hava daha sonra, yaktn sabit basnta yakld yanma odasna girer. Yanma odasnda oluan yksek scaklktaki gazlar trbinde 16

evre basncna genilerken i yapar. Trbinden kan egzos gazlar atmosfere atlr. Bylece ak evrim gereklemi olur. Ak verimde evrim verimi %30-35 mertebesindedir. 3.1. Kombine evrim Gaz trbini egzost gazlarnn enerjisi kazan ilevi stlenen bir s eanjrnde (kazanda) buhar retmek iin kullanlr. Bu ikinci evrime gerekli s enerjisi salayabilmek iin kazana genellikle birden ok gaz trbini balanr. Ayrca buhar evriminde ara stma ve ara buhar alma yaplabilir. Ara stma iin enerji, fazladan bir miktar yakt oksijen asndan zengin egzost gazlaryla yakarak salanabilir. Verimi % 59lere varan kombine evrim santrallar iletme halindedir. u anda verimi %60 zeri olan santrallardan Gallerdeki Baglan Bay Santraln GE ve Irsching santraln Santraln Siemens kurmu ve santrallar u anda test aamasndadrlar.

SU DOALGAZ HAVA KAZAN1 KAZAN-2

KAZAN-2

G
239MW KOMPRESR TRBN LP HP IP KAZAN-2 KONDENSER

G
237,5MW

SOGUTMA KULES

KAZAN-2

ekil 21: Bursa Doal Gaz Kombine evrim Santral Ak emas

18. TRKYEDE KMR SANTRALLARI

Trkiyede 2012 ubat sonu itibariyle kmr yakan santrallarn kurulu gc 12.355,7 MWtr. Bunlarn 8.139,7 MW linyit, 335 MW yerli takmr ve 3.881 MW ithal kmr kullanrlar. Bu santrallar 2011 ylnda 63,76 milyar kWh retmilerdir ve 228,43 milyar kWhlik Trkiye toplam retimlerindeki paylar %27,91dir. Bu santrallarn 7.761 MW EA, 620 MW letme Hakk Devri, 1.320 MW Yap let, 2.365 MW Serbest retici irketler ve 289,7 MW Otoprodktr irketler tarafndan iletilmektedir. MTA ve TK tarafndan yrtlen almalar sonucunda mevcut rezervler dikkate alnarak yerli kmre dayal 9.700 MWlk ilave santral kurulabilecei hesaplanmaktadr. Aada Trkiyedeki baz kmrl santrallardan rnekler verilmektedir.

17

Tablo 5: Trkiyedeki linyit santrallarnn temel parametreleri Parametre Kurulu G nite G retim kapasite Buhar debi Kzgn buh. scaklk Kzgn buh. basn Tekrar kzd. buh. sc. Tekrar kzd. buh. bas. Besleme su scaklk Kondense vakum Santral Verim zgl s tketimi Birim MW MW 106 kWh/yl ton/saat 0 C bar 0 C bar C Bar % kCal/kg
0

AE-B 1.440 360 9.100 1.037 540 167 540 38 250 0,07 38,95 2.208

AE-A 1.360 340 8.800 1.020 535 194 535 39 255 0,07 31,27 2.750

Yataan 630 210 5.518,8 660 535 139 535 24 243 0,0726 33,56 2.568

Soma 990 165 6.435 525 540 142 540 32 234 0,07 30,01 2.886

an 320 160 2.080 462 543 174 542 37 251 0,085 42,00 2.048

Seyitmer 600 150 3.900 500 540 140 540 36 250 0,06 37,07 2.710

19. TRKYEDE DOAL GAZ SANTRALLARI

Trkiyede 2012 ubat sonu itibariyle 16.330,6 MWlk doal gaz santral vardr. Bu santrallarn 4.082,9 MW EA, 4.781 MW Yap let, 1.449,6 MW YD, 5.133 MW Serbest retici irketler ve 884,1 MW Otoprodktr irketler tarafndan iletilmektedir. Bu santrallar 2011 ylnda 102,13 milyar kWh retmilerdir ve 228,43 milyar kWhlik Trkiye toplam retimlerindeki paylar %44,71dir. Trkiyede kamu kuruluu olan EAn doal gaz kombine evrim santrallarnn devreye giri tarihleri ve verimlerine bakldnda bile verim artndaki gelime izlenebilir. Tablo 6: EA DGK Santrallar Santral Hamitabat lk GT devreye giri 24.11.1985 Kurulu G (MW) 1.120 Yllk retim (106 kWh/yl) 7.200 GT g (MW) 92 GT giri sc.( 0C ) 990 Verim (%) 48 Ambarl 09.08.1988 1.350 9.460 139 1.050 51 Bursa 24.11.1998 1.431 9.870 239 1.350 55

Ancak Hamitabat ve Ambarl gaz trbinlerinin 20 yllk srede anmalar ve ypranmalar nedeniyle upgrading yaplm, yanma hcrelerinde, kompresr ve trbin sabit ve hareketli kanatlarn bir ksm daha verimli profilli kanatlarla deitirilmi, baz kanatlara da daha yksek scakla dayankl kaplamalar yaplmtr. YD ve Yi Modeliyle yaplan doal gaz santrallar da aadaki gibidir. Tablo 7: YD Modeliyle yaplan DGK Santrallar sim Ova Trakya Devreye giri 1996 1998 G (MW) 258 499 Teorik Kapasite (106 kWh) 2.219,8 4.368,6 Esenyurt 1999 188 1.615,3 Unimar 1999 504 4.415,0 Toplam 1.449 12.654,7

18

Tablo 8: Y Modeliyle yaplan DGK Santrallar sim Gebze Adapazar Devreye giri 2002 2002 G (MW) 1.595 798 Teorik Kapasite (106 kWh) 13.972,2 6.990,48

zmir 2003 1.590 13.928,4

Ankara 2004 797 6.990,48

Toplam 4.780 41.881,56

20. TEMEL KAVRAMLAR

Ylda 365 x 24 = 8.760 saat vardr. letme Saati (Operation Hours): Bir ylda bir santraln alma saatleri toplam iletme saatidir. Bu nkleer santrallar iin ortalama 8.000-8.500 saat, doal gaz santrallar iin 7.5008.000 saat, Kmr santrallar iin 6.500-7.500 saat, hidrolik santrallar iin 3.000-4.000 saat ve rzgar santrallar iin 2.000-2.500 saattir. Gnlk Yk erisi (Daily Load Curve): Elektrik talebe gre retilir. Bir lkede veya blgede gn iindeki talebe gre yaplan retimde santrallarn gcnn deiimini gsteren erilere yk erisi denir.

ekil 22: Gnlk Yk Erisi Zaman ynnden Emre Amadelik (Availability according to Time): Santraln bir ylda alt ve almad halde alabilir durumda olduu saatler 8.760a blnerek bulunur. retim ynnden Emre Amadelik (Availability according to Generation): Santraln bir ylda retim yapt saatlerin toplamnn 8.760a blnmesiyle elde edilir. Kapasite Kullanm Faktr (Capacity Factor veya Capacity Utilization Factor): Bir santraln yl iinde fiilen yapt retimin, santraln tam ykte 8.760 saat alsa retecei elektik miktarna blnmesi sonucu bulunur. evrim Verimi (Cycle Efficiency): Santrala yaktla verilen kimyasal enerjinin ne kadarnn elektrik enerjisine dntn gsteren bir performans parametresidir. 19

Kmr santrallarnn kritik alt olanlarnn verimi %30-37, Super kritiklerin verimi%39-43 ve ultra super kritiklerin verimi de %43-50 arasndadr. Doal Gaz santrallarnda ak evrimde verim %30-35ken, kombine evrim santrallarnda verim %60lar bulmutur.

21. MALYETLER
MITnin 2003 ve 2007de yapt almalara gre kmr yakan, gaz yakan ve nkleer santrallarn yatrm ve elektrik retim maliyetleri aadaki gibidir. Tablo 9: MIT Elektrik retim Seeneklerinin Maliyetleri (2003 ve 2007) Seenek Nkleer Kmr Doal Gaz Nkleer Kmr Doal Gaz Yatrm ($/kW) 2.000 1.300 500 4.000 2.300 850 retim mal. (c/kWh) 6,7 4,3 4,1 8,4 6,2 6,5

MIT 2003

MIT 2007

ABD Enerji Bakanlnn 2009da yapt bir almaya gre 2016da devreye girebilecek farkl kaynaklara dayal santrallarn elektrik retim maliyetleri aadaki tabloda verilmektedir. Tablo 10: Yeni retim Kaynaklar ndirgenmi Maliyetler, 2016 2016da devreye girecek santrallar iin ABD ortalama indirgenmi maliyetler (2009 $/MWh) ndirgenmi Sabit Deiken letim Toplam sistem yatrm mal. iletme iletme bakm yatrm indirgenmi bakm mal. mal. mal. Klasik kmr 85 65,3 3,9 24,3 1,2 94,8 leri tek. kmr 85 74,6 7,9 25,7 1,2 109,4 leri tek. Kmr ve KTD 85 92,7 9,2 33,1 1,2 136,2 Klasik DGK 87 17,5 1,9 45,6 1,2 66,1 leri tek. DGK 87 17,9 1,9 42,1 1,2 63,1 leri tek. DGK ve KTD 87 34,6 3,9 49,6 1,2 89,3 DG Klasik yanma 30 45,8 3,7 71,5 3,5 124,5 DG leri tek. yanma 30 31,6 5,5 62,9 3,5 103,5 leri tek. Nkleer 90 90,1 11,1 11,7 1,0 113,9 Rzgar (Karada) 34 83,9 9,6 0,0 3,5 97,0 Rzgar (Deniz st) 34 209,3 28,1 0,0 5,9 243,2 Gne PV 25 194,6 12,1 0,0 4,0 210,7 Gne Termik 18 259,4 46,6 0,0 5,8 311,8 Jeotermal 92 79,3 11,9 9,5 1,0 101,7 Biomas 83 55,3 13,7 42,3 1,3 112,5 Hidro 52 74,5 3,8 6,3 1,9 86,4 Kaynak: ABD Enerji Bakanl, Annual Energy Outlook 2011 Santral Tipi Kapasite faktr (%)

TEK, TEA ve EA tarafndan yaplan kmr santrallarndan BGD tesisi olanlarn yatrm maliyetleri ekteki tabloda grlebilir. 20

Tablo 11: Kmr Santrallarnda Santral ve BGD yatrm maliyetleri ($/kW) Santral ayrhan 1,2 Orhaneli Yataan Kemerky Yeniky Afin Elbistan B G 2x150 1x210 3x210 3x210 2x210 4x360 Santral $/kW 1.990 2.004 1.032 1.680 1.166 1.268 BGD $/kW 258,8 280,6 172,3 176,4 163,3 134,4 BGD/Santral % 13 14 16,7 10,5 14 10,6

22. SONU
Fosil Yaktlarn kullanm uzun yllar devam edecektir. Dolaysyla retimi daha verimli, daha temiz ve daha ucuz yapabilecek teknolojiler zerinde allmaldr. Yenilenebilir Enerji nemlidir ve deerlendirilmelidir. Ancak rzgar yoksa rzgar enerjisi yoktur, akarsuda su yoksa hidrolik enerji yoktur, gne battnda gne enerjisi yoktur. Dolaysyla devaml gvenilir baz yk santrallarna ihtiya vardr. Bu ihtiyac da kmr, gaz ve nkleer santrallar karlar.

23. KAYNAKLAR
1. Yaver Heper, Buhar Santrallar Teorisi ve Uygulamas,METU Press, Ankara 2001. 2. Macit idemolu, Teknik Termodinamie Giri, Grsoy Matbaaclk, Ankara, 1976. 3. EA web sitesi 4. TEAS web sitesi 5. DOE web sitesi 6. IEA, World Energy Outlook 2008 7. BP Statistical Review of World Energy, June 2011. 8. Wikipedia web site 9. Dr. lker engler, Lignite Explorations in Turkey, New Projects and New Reserves, 27. Pittsburgh Coal Conference, 12-16 Ekim 2010, stanbul 10. Mustafa Yrkolu, Kmr

21