ZASADY

SKRYPT

MUZYKI

DLA

UCZNIW

MUZYCZNYCH I

II

SZK

STOPNIA

OPRACOWANIE:
MGR MARIA BIEL

NOWY SCZ

MAJ 2003

1. W P R O W A D Z E N I E

Skrypt Zasady muzyki adresowany jest do uczniw szk muzycznych stopnia

podstawowego i redniego. Opracowany zosta w oparciu o moj dziesicioletni praktyk
nauczycielsk w przekazywaniu wiedzy z tego przedmiotu, jak rwnie z ksztacenia suchu.
Stanowi kompendium wiadomoci z zakresu zasad muzyki potrzebnych w procesie
edukacji uczniw w PSM I i II stopnia. Oddajc go do waszych rk wierz, e pomoe on wam
w usystematyzowaniu, utrwaleniu i w praktycznym wykorzystaniu zdobytej wiedzy, dziki czemu
staniecie si w niedalekiej przyszoci wiadomymi kreatorami i odbiorcami muzyki.
.

Maria Biel

2. DWIK

JEGO

CECHY

1. Powstawanie dwiku.
2. Ton, dwik, szereg alikwotw dwiku, szmer.
3. Cechy fizyczne dwiku.

Ad 1. Do powstania dwiku potrzebne jest ciao spryste ( np.: struna, bona,

sztabka, sup powietrza ), ktre zostaje pobudzone do drgania w rny sposb:
-

uderzeniem

pocieraniem

szarpniciem

dmuchniciem

Ciao drgajc wysya fale dwikowe, ktre poprzez przewodnik ( gaz, ciecz, ciao
stae) przekazywane s do ucha suchacza.
Ad 2. Drganie proste ( podstawowe ton ). Ciao po wytrceniu ze stanu spoczynku
x, wychyla si do punktu x1, powraca przechodzc przez punkt spoczynku x i wychyla si w
przeciwn stron do punktu x2 itd.

amplituda / najwiksze
wychylenie /

AB miejsca zaczepienia struny

Czas penego drgania struny nazywa si okresem drgania.

Drganie proste moliwe jest do uzyskania w zasadzie tylko dziki generatorom dwiku,
gdy niezmiernie rzadko wystpuje w przyrodzie ( wysya je kamerton w kocowej fazie
wybrzmiewania ).

Najczciej w przyrodzie mamy do czynienia z drganiami zoonymi tzn. ciao rwnoczenie

drga na kilka lub kilkanacie rnych sposobw (jak np. struna ) wtedy mwimy, e
syszymy dwik ( np. struny ) o okrelonej wysokoci,
Struna drga rwnoczenie na kilkanacie rnych sposobw:

Ca
Dugoci

dzielc si na
drgajce powki:
1

...

16

16

czci

Kade takie drganie posiada inn czstotliwo ( wysoko dwiku ) - wydaje jeden ton.
Tony te ukadaj si w szereg harmoniczny szereg alikwotw.

Dwik posiada atw do okrelenia wysoko, dziki temu, e jego tony skadowe ukadaj
si w szereg harmoniczny.
Zjawiska akustyczne o nieokrelonej wysokoci, np. huk, trzask, szum, szmer, zgrzyt, okrela
si w akustyce mianem szmerw.

Ad 3. Cechy fizyczne dwiku :

-

wysoko zaley od czstotliwoci drga, a wic od dugoci

i gruboci ciaa oraz materiau, z ktrego jest
wykonane

gono

zalena jest od amplitudy drgania, czyli od siy

z jak dziaamy na ciao.

czas trwania zaley od czasu drgania ciaa

barwa

- zalena jest od iloci i natenia tonw skadowych

dwiku.

wiczenia:
1. Zapisz szereg tonw harmonicznych dwiku C. Zagraj je z pamici na fortepianie.
2. Zapisz szeregi tonw harmonicznych dwikw: A, G, F. Zagraj je z pamici na
fortepianie
3. Odpowiedz na pytania:
a) Jak powstaje dwik?
b) Co to jest ton?
c) Co to jest dwik? Czym rni si od pojedynczego tonu? Jak powsta szereg
alikwotw?
d) Co nazywamy szmerem?
4. Wymie cechy fizyczne dwiku i wyjanij, od czego zale.

3. ELEMENTY

NOTACJI

MUZYCZNEJ

1. Materia dwikowy.
2. Sposb notacji dwikw.
3. Podzia materiau dwikowego na oktawy.
4. Skrty notacji muzycznej.

Ad 1. Zbir dwikw, jakimi posugujemy si w praktyce muzycznej nazywamy

materiaem dwikowym.
Ad 2. Dwiki notujemy na piciolinii za pomoc nut, czyli umownych znakw
graficznych wyraajcych wysoko dwiku oraz jego warto czasow.
linie dodane
grne

linie:

pola

linie dodane
dolne

Kad piciolini winien otwiera klucz muzyczny, ktry jest znakiem wyznaczajcym na
piciolinii pooenie dwiku kluczowego, a w stosunku do niego pooenie wszystkich
innych dwikw.
W kluczu wiolinowym zapisujemy dwiki w rodkowym i wysokim rejestrze.
Klucz basowy natomiast przeznaczony jest do zapisywania dwikw w niskim rejestrze.

c1

d1

e1

W praktyce muzycznej uywa si take innych kluczy muzycznych.

f1

g1

a1

Ad 3. Przygldajc si klawiaturze fortepianu zauwaamy, e skada si ona z pewnych

stale powtarzajcych si ugrupowa klawiszy. Takim ugrupowaniem jest siedem biaych
i mieszczcych si pomidzy nimi pi czarnych klawiszy zawartych w oktawie.
Oktawa liczy zatem 12 kolejnych klawiszy /dwikw /.
Oktawy: subkontra

kontra

wielka

maa

razkrelna

dwukrelna

trzykrelna

czterokrelna

C2D2E2F2G2A2H2 C1D1E1F1G1A1H1C D E F G A H c d e f g a h c1 d1 e1 f1 g1 a1 h1c2d2 e2 f2 g2 a2 h2c3 d3 e3 f3 g3 a3h3c4 d4 e4 f4 g4 a4 h4c5

c0 d0e0 f0 g0 a0h0

lub:

--

dolny

przenonik oktawowy

grny

Ad 4. Skrty notacji muzycznej to umowne znaki i okrelenia sowne stosowane w celu

uniknicia dosownych powtrze tekstu nutowego lub w celu uproszczenia i skrcenia
notacji. Do najwaniejszych nale:
a) znaki repetycji
Powtarzan cz utworu ogranicza si podwjn kresk z dwiema kropkami. Kreski stojce
po zewntrznej stronie czci powtarzanej s grubsze, po wewntrznej za ciesze i
zaopatrzone kropkami. Kropki stawia si nad drug i trzeci lini:

Jeeli powtarza mamy utwr od pocztku, znak powtrzenia stawia si tylko na kocu, po
ostatnim takcie tego odcinka:

Jeli dwa znaki repetycji si spotkaj, piszemy tylko jedn grub kresk w rodku, a po
bokach po jednej cienkiej kresce z kropkami:

Czsto powtarzana cz utworu moe posiada rne zakoczenia. Zakoczenie grane za

pierwszym razem wyznacza si klamr poziom i podpisan cyfr 1, lub oznaczeniem prima
volta. Znak repetycji umieszcza si po pierwszej volcie. Przy powtrnym wykonaniu zamiast
opuszczonej pierwszej volty wykonuje si od razu drug, rwnie oznaczon klamr poziom
z cyfr 2, lub napisem seconda volta.

b) sowne oznaczenia powtrze

da capo al fine = powtrzy od pocztku do wyrazu fine ( skrt D.c.al. f. )

dal segno al fine = powtrzy od miejsca oznaczonego

a do sowa fine ( skrt D.S.al.

fine )

Dal

al.

e poi coda = powtrzenie odcinka ograniczonego obydwoma znakami,

a nastpnie przeskoczenie na cod.
Coda

Dal

al. e poi coda

Da capo senza repetizione al fine = od pocztku bez powtrze do wyrazu fine

c) skrtowe oznaczenia powtarzanych dwikw

- tej samej wysokoci i tej samej wartoci rytmicznej:

- dosowne powtrzenie figur melodycznych ( a ), figur akompaniamentowych ( b )

10

d) skrtowe zapisywanie wikszej iloci pauz

e) cyfra 8 umieszczona nad lub pod nut oznacza wykonanie jej cznie z jej grn
lub doln oktaw. To samo oznacza okrelenie col 8va lub all 8va, con 8va(coll, all
ottava)lub ottava bassa- tylko dla dolnej oktawy.
zapis:

wykonanie:
Przenonik oktawowy to znak graficzny, ktry oznacza ,i zaznaczone dwiki naley
wykona o oktaw wyej - zapisany od gry , lub niej - zapisany od dou (patrz ad 3)

wiczenia:
1. Zapisz na piciolinii nastpujce dwiki: A2, C1, G, d, e1.
2. Od wyej wymienionych dwikw utwrz wszystkie znane ci interway proste
w dowolnym kierunku.

11

4. KLUCZE

MUZYCZNE

KLUCZ MUZYCZNY jest to znak, ktry wyznacza na piciolinii pooenie dwiku

kluczowego / gwnego dwiku w danym kluczu /. Wyrniamy trzy rodziny kluczy:
KLUCZE

- wiolinowy
- dyszkantowy

g1

g1
Klucze

c1
G

- sopranowy
- mezzosopranowy
- altowy
- tenorowy

c1

c1

- barytonowy
- basowy
- kontrabasowy
/ subbasowy /

c1

- dwik kluczowy g wskazuje g 1.

dyszkantowy
g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

wiolinowy

Klucze

C - dwik kluczowy c wskazuje c 1.

sopranowy
g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

mezzoso
- pranowy

12

altowy
g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

g1

h1

c2

g2

f1

a1

g1

tenorowy

Klucze

F - dwik kluczowy f wskazuje f w oktawie maej.

barytonowy
d

g a

A H G A

g a

A H G A

g a

A H G A

basowy

Subbasowy
kontrabasowy

13

5. S Y S T E M T E M P E R O W A N Y, S K A L A , G A M A, T O N A C J A.

Muzyka okresu baroku a do wspczesnoci posuguje si materiaem dwikowym

uzyskanym przez rwnomiern temperacj oktawy, czyli podzia oktawy na 12 rwnych
ptonw.
Ze zbioru wszystkich dwikw uywanych w muzyce mona wyodrbni pewne
uporzdkowane szeregi dwikowe wznoszce, zwane skalami muzycznymi / dwiki te
uoone s wedug pewnych staych schematw interwaowych /.
Podstaw europejskiej muzyki artystycznej s skale systemu tonalnego dur moll, czyli skale
durowa i molowa.
Skala durowa (majorowa):
-

posiada ptony pomidzy III IV oraz VII VIII st, gamy

pozostae odlegoci to cae tony

/2

/2

Poszczeglne stopnie gamy maj swoje nazwy:

I

- tonika / T /

II

- dwik prowadzcy w d

III

- medianta dolna

IV

- subdominanta / S /

- dominanta / D /

VI

- medianta grna

VII

- dwik prowadzcy w gr

Skala muzyczna rozpoczynajca si od okrelonego dwiku to gama. Tak wic powyej

zapisana jest gama C dur.
Posugiwanie si w utworze dwikami okrelonej gamy np.: fis moll, to granie
w tonacji fis moll. Tonacj okrelaj znaki przykluczowe.
14

6. I N T E R W A Y

Interwa to odlego midzy dwoma dwikami nastpujcymi po sobie / interwa

melodyczny /, lub wspbrzmicymi razem / interwa harmoniczny /.
Rozmiary interwaw prostych / zawartych do oktawy /:
nazwa

symbol

ptony

ten sam

2>

ssiednie stopnie

wielka

maa

3>

trzy stopnie

wielka

cztery stopnie

4<

Kwinta zmniejszona 5>

Pryma czysta

Sekunda maa

Tercja

Kwarta czysta

zwikszona

czysta

ilo stopni

pi stopni

15

przykad

Seksta

maa

6>

wielka

10

7<

11

12

Septyma maa

wielka

Oktawa czysta

sze stopni

siedem stopni

osiem stopni

Rozmiary interwaw zoonych / ponad oktaw / :

Nazwa

nona maa

wielka

decyma maa

wielka

undecyma czysta

zwikszona

symbol

interwa ponad
oktaw

ilo stopni

9>

/ 8 + 2> /

dziewi st.

/8+2/

10>

/ 8 + 3> /

dziesi st..

10

/8+3/

11

/8+4/

jedenacie st.

11<

/ 8 + 4< /

16

przykad

duodecyma zmniejsz.

czysta

tercdecyma maa

wielka

kwartdecyma maa

wielka

kwintdecyma czysta

12>

/ 8 + 5> /

dwanacie st

12

/8+5/

13>

/ 8 + 6> /

13

/8+6/

14

/8+7/

czternacie st.

14<

/ 8 + 7< /

15

/8+8/

trzynacie st

pitnacie st.

Przewrotem interwau nazywamy jego dopenienie do oktawy np.:

W przewrotach:

interway czyste

daj

interway czyste

mae

wielkie

wielkie

mae

zmniejszone

zwikszone

zwikszone

zmniejszone

17

wiczenia:
1.Zbuduj nastpujce interway od podanych dwikw:

12

10<

14

14<

10>

9>>

11<

15

15>

2. Zbuduj od podanego dwiku nastpujce interway wedug wzoru:

Rozwizanie:
Budujemy od podanego dwiku po kolei interway:
a) 6 tj. dwik d1
b) 10 tj. dwik a1
c) 13 tj. dwik d2

13>
10>
6>

a)

b)

13>
6>
3>

13>
10>
6>

c)

15
12
10

13
11<
9

18

d)

13>
10>
6>

7. R O Z W I Z Y W A N I E

DYSONANSW

Interway dzielimy na konsonanse ( zgodnie brzmice ) i dysonanse ( niezgodnie brzmice ).

Konsonans
Doskonay
Niedoskonay
Czyste:
mae i wielkie
1 4 5 8
3(>) 6(>)

wski
2(>)

Dysonans
redni
szeroki
4< 5>
7(<)

dys. harm.
zw. zmn.

Kady dysonans wymaga rozwizania na konsonans. Rozwizania mona dokonywa w ruchu

a) bocznym ( wtedy, gdy jeden gos pozostaje w miejscu, a drugi przechodzi na inny dwik )

b) przeciwnym ( wtedy, gdy oba gosy poruszaj si w kierunkach przeciwnych )

Interway zwikszone rozwizuj si zwykle w ruchu przeciwnym na zewntrz,

a zmniejszone do rodka np.:

19

8.

INTERWAY W

GAMIE

Sekundy:

C - DUR

mae: III IV, VII VIII

wielkie: I II, II III, IV V,
V VI, VI VII.

Tercje:

mae: II IV, III V, VI I,

VII - II

wielkie: I III, IV VI,

V VII
Kwarty:

wszystkie s czyste: I IV, II V, III VI,

V I, VI II,VII III.

oprcz:

Kwinty:

kwarty zmniejszonej: IV VII.

wszystkie s czyste: I V, II VI, III VII

IV I, V II, VI III

oprcz:

kwinty zmniejszonej: VII IV

Seksty:

mae: III I, VI IV, VII V

wielkie: I VI, II VII, IV II

V - III

20

Septymy:

wielkie: I VII, IV - III

mae: II I, III II, V VI,

VI V, VII VI.

21

9. BUDOWANIE INTERWAW
WICZENIA:
a) Pryma to powtrzenie tego samego dwiku.

b) Sekundy:
Najmniejsz odlegoci jest sekunda maa /2>/, w gamie C-dur tworz j dwiki:
e-f i h-c. Nazywa si j te ptonem.

2>

2>

Na klawiaturze fortepianu pton tworz dwa klawisze w bezporednim ssiedztwie:

Pomidzy pozostaymi dwikami w gamie C-dur tj. c-d, d-e, f-g, g-a, a-h s odlegoci caych
tonw, czyli sekundy wielkiej /2/

22

Sekunda wielka zawarta jest pomidzy dwoma klawiszami przedzielonymi trzecim klawiszem:

Sekunda wielka skada si z dwch ptonw:

Znaki chromatyczne podnosz /#/, lub obniaj / / dwiki o p tonu.

Jeeli dwiki c i d podniesie si krzyykami na cis i dis / c i

d /, ...

to dalej pomidzy nimi bdzie interwa sekundy wielkiej / poniewa klawisze cis i dis dzieli
jeden biay klawisz /.

23

Jeeli dwiki c i d obniy si bemolami na ces i des / c i d /, to dalej midzy nimi bdzie
odlego sekundy wielkiej / poniewa klawisze ces i des take dzieli jeden klawisz /.

Pomidzy dwikami e i f jest sekunda maa:

2>
Sekundy mae, przy dodawaniu znakw zachowuj si podobnie jak wielkie:
1. Jeeli oba dwiki podniesie si o p tonu, poprzez dodanie do nich krzyykw, to dalej
midzy nimi bdzie sekunda maa:

2>
24

2. Jeeli oba dwiki obniy si o p tonu, poprzez dodanie do nich bemoli, to dalej midzy
nimi bdzie odlego sekundy maej:

2>

2>
W wyej opisany sposb zachowuj si wszystkie sekundy mae i wielkie z gamy C-dur:
a/ gdy do obu dwikw dowolnej sekundy wielkiej doda si:
krzyyki uzyska si rwnie sekund wielk, ale brzmic o p tonu wyej np.:
d-e daje #d-#e
bemole uzyska si rwnie sekund wielk, ale brzmic o p tonu niej np.:
d-e daje d- e.
b/ gdy do obu dwikw dowolnej sekundy maej doda si:
krzyyki uzyska si rwnie sekund ma, ale brzmic o p tonu wyej
np.: h-c daje #h-#c
bemole uzyska si rwnie sekund ma, ale brzmic o p. tonu niej
np.: h-c daje h- c
Wobec tego prawdziwy jest poniszy schemat:
poziom po-

- jedynczych # /

poziom po-

-jedynczych
2>

2>

Gdy do kadego dwiku gamy C-dur doda si krzyyk, podnios si dwiki o p tonu
/ przenios si dwiki na poziom pojedynczych krzyykw / i uzyska si rwnie gam durow,
ale brzmic o p tonu wyej gam Cis-dur:

25

2>

2>

Gdy do kadego dwiku gamy C-dur doda si bemol, obni nam si dwiki o p tonu
/ przenios si dwiki na poziom pojedynczych bemoli / i uzyska si gam durow brzmic
o p tonu niej gam Ces.-dur:

2>

2>

Uywajc podwjnych znakw chromatycznych /

rozszerzy si do nastpujcej postaci:

/ schemat sekund w gamie C-dur

poziom podwjnych
krzyykw

poziom pojedynczych
krzyykw

poziom
pojedynczych
bemoli
poziom podwjnych
bemoli

Daje to gamy:
C dur :

Ces. dur :

Cisis dur :

Cis dur :

Ceses dur :

26

Karta pracy ucznia nr 1:

Zbuduj sekundy wielkie i mae od podanych dwikw. Przystpujc do pracy wzoruj si na
sekundach gamowaciwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno.
Sekundy wielkie:

Sekundy mae:

Karta pracy ucznia nr 2:

Zbuduj cig sekund wielkich w gr od dwiku c. Wykonujc prac wzoruj si na sekundach
z gamy C dur.

27

Karta pracy ucznia nr 3;

Zbuduj cig sekund wielkich w d od dwiku c.

Karta pracy ucznia nr 4:

Zbuduj dwa cigi sekund wielkich z podanymi dwikami centralnymi:
a) dwik centralny c.

b) dwik centralny a.

28

2) Wykrel w tabeli wszystkie dwiki z obu cigw:

c
d
e
f
g
a
h
3) Zapisz wnioski wysnute na podstawie tabeli.
4) Zbuduj 3 sekundy wielkie od dowolnych dwikw i odszukaj je w ktrym z powyszych
cigw.
5) Zapisz wnioski jakie ci si nasuny.

Karta pracy ucznia nr 5:

Zbuduj cigi sekund maych od podanych dwikw centralnych. W tym celu wykorzystaj
podany przykad:

29

Zadanie :

(15)

c)Tercje:

Informacja wyjciowa : 3 = 2 + 2
3> = 2> + 2 lub 2 + 2>
Oznaczamy wszystkie tercje gamowaciwe w gamie C-dur

Karta pracy ucznia nr 6:

Zbuduj tercje wielkie i mae od podanych dwikw. Przystpujc do pracy wzoruj si na
tercjach gamowaciwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno.
3 pierwsza linijka
3> - druga linijka

30

tercje wielkie:

tercje mae:

Karta pracy ucznia nr 7:

Zbuduj cigi tercji wielkich . Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.
( Przyk 1 4 )

31

Karta pracy ucznia nr 8:

1. Zbuduj cigi tercji maych . Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.
Przyk: 1 - 3

d) Kwarty:
Informacja wyjciowa: wszystkie kwarty w gamie C dur s czyste, oprcz kwarty f h,
ktra jest zwikszona /4</. Kada kwarta czysta posiada w swej
rozpitoci jeden pton gamowaciwy. Kwarta zwikszona nie posiada takiego ptonu

4<

4<

32

Karta pracy ucznia nr 9:

Zbuduj kwarty czyste i zwikszone od podanych dwikw. Przystpujc do pracy wzoruj si na kwartach gamowaciwych z
gamy C dur, zaznaczonych na czarno.

kwarty czyste:

czysta /4/ - pierwsza linijka

zwikszona /4</ - czwarta linijka
kwarty zwikszone:

33

Karta pracy ucznia nr 10:

Uzupenij znaki przy nutach w cigu z dwikiem centralnym - zaznaczonym na czarno - tak, aby
powstay cig kwart czystych zawiera wszystkie dwiki skali chromatycznej.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.

Karta pracy ucznia nr 11:

Zbuduj cigi kwart zwikszonych z podanymi dwikami centralnymi.

Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si

i buduj cig od tego dwiku w d Przyk ( 1 6 )

34

e) Kwinty:
Informacja wyjciowa: - wszystkie kwinty w gamie C dur s czyste, oprcz kwinty h - f,
ktra jest kwint zmniejszon /5>/
- kada kwinta czysta posiada w swojej rozpitoci jeden pton
gamowaciwy, kwinta zmniejszona posiada a dwa takie ptony

5>

Karta pracy ucznia nr 12

Zbuduj kwinty czyste i zmniejszone od podanych dwikw. Przystpujc do pracy wzoruj si na kwintach gamowaciwych z
gamy C dur, zaznaczonych na czarno:

czysta /5/ - pierwsza linijka

zmniejszona /5>/ - ostatnia linijka
kwinty czyste:
kwinty zmniejszone:

35

Karta pracy ucznia nr 13:

Uzupenij znaki przy nutach w cigu z dwikiem centralnym - zaznaczonym na czarno - tak, aby
powstay cig kwint czystych zawiera wszystkie dwiki skali chromatycznej.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si i buduj
cig od tego dwiku w d

Karta pracy ucznia nr 14:

Zbuduj cigi kwint zmniejszonych z podanymi dwikami centralnymi.

Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si

i buduj cig od tego dwiku w d. ( Przyk. 1 6)

36

f) Seksty:
Informacja wyjciowa: *

seksta wielka / 6 / zawiera jeden pton gamowaciwy:

seksta maa / 6> / zawiera dwa gamowaciwe ptony:

6>

/2
Karta pracy ucznia nr 15:

Zbuduj seksty wedug wzorw: wielka /6/ - pierwsza linijka

maa /6>/ - trzecia linijka
seksty wielkie:
seksty mae:

37

/2

Karta pracy ucznia nr 16:

Zbuduj cigi sekst wielkich. Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.
Przyk. nr 1

Przyk. nr 2

Przyk. nr 3

Karta pracy ucznia nr 17:

1. Zbuduj cigi sekst maych . Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.
( Przykady 1 4 )

38

g) Septymy:
Informacja wyjciowa:

- dopenieniem / przewrotem / septymy wielkiej /7</do oktawy

jest pton / 2>/
/Skoro mamy w gamie C dur tylko dwa ptony gamowaciwe, to s
rwnie tylko dwie septymy wielkie pozostae septymy s mae /.

2>
-

dopenieniem septymy maej / 7 /do oktawy jest cay ton,

czyli sekunda wielka / 2 /

Septymy w gamie C dur:

39

Karta pracy ucznia nr 18:

Zbuduj septymy wedug wzorw: wielka / 7< / - pierwsza linijka
maa / 7 / - druga linijka

septymy mae:

septymy wielkie:

Karta pracy ucznia nr 19:

Zbuduj cigi septym maych . Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.

40

Przykad nr 1:

Przykad nr 2:

Karta pracy ucznia nr 20:

Zbuduj cigi septym wielkich . Kady cig posiada dwik centralny oznaczony na czarno.
Prac sw zacznij od budowania cigu w gr od dwiku centralnego, potem wr si
i buduj cig od tego dwiku w d.
( Przykady nr 1 5 )

41

10. PODSUMOWANIE WIADOMOCI

Budowanie interwaw
Karta pracy ucznia nr 21:
1 Zbuduj cigi sekund wielkich w gr od dwikw:
a)
c
b)
f
2. Zbuduj cigi sekund wielkich w d od dwikw:
a) e
b) h
3. Zbuduj cigi sekund maych w gr od dwikw:
a) g
b) a
c) h
d) d
e) e
4. Zbuduj cigi sekund maych w d od dwikw:
a)
f
b)
g
c)
a
d)
c
e)
d
2. Zbuduj cigi tercji maych w gr od dwikw:
a) e
b) a
c) h
3. Zbuduj cigi tercji maych w d od podanych dwikw:
a)
f
b)
g
c)
c
4. Zbuduj cigi tercji wielkich w gr od dwikw:
a)
c
f
b)
c)
d

42

d)
g
5. Zbuduj cigi tercji wielkich w d od dwikw:
a) e
b) a
c) d
d) h
6. Zbuduj cig kwart czystych w gr od dwiku h.
10. Zbuduj cig kwart czystych w d od dwiku
f.
11. Zbuduj cig kwart zwikszonych w gr od dwikw:
a)
a
d
b)
c)
e
g
d)
e)
c
f)
f
f.
12. Zbuduj cig kwint czystych w gr od dwiku
13. Zbuduj cig kwint czystych w d od dwiku h.
14. Zbuduj cig kwint zmniejszonych w gr od dwikw:
a) g
b) d
c) a
d) c
e) h
f)
e
15. Zbuduj cig kwint zmniejszonych w d od dwikw:
a)
f
b)
c
g
c)
d)
e
e)
a
f)
d
16. Zbuduj cig sekst maych w gr od dwikw:
a) e
b) a
c) d
d) h
17. Zbuduj cig sekst maych w d od dwikw:
a)
c
b)
f
c)
d
d)
g
18. Zbuduj cig sekst wielkich w gr od dwikw:
a)
f
g
b)
c)
c

43

19. Zbuduj cig sekst wielkich w d od dwikw:

a) e
b) a
c) h
20. Zbuduj cig septym maych w gr od dwikw:
a) e
b) h
21. Zbuduj cig septym maych w d od dwikw:
a)
c
f
b)
22. Zbuduj cig septym wielkich w gr od dwikw:
a)
g
b)
a
c)
c
f
d)
e)
d
23. Zbuduj cig septym wielkich w d od dwikw:
a) a
b) h
c) d
d) g
e) e

44

11. INTERWAY ZMNIEJSZONE I ZWIKSZONE

Kady interwa mona zmniejszy lub zwikszy.
Przy opisywaniu interwaw naley pamita poznane ju symbole:
zmniejszone
1>
2>>
3>>
4>
5>
6>>
7>
8>

mae
2>
3>

6>
7

wielkie czyste
1
2
3
4
5
6
7<
8

zwikszone
1<
2<
3<
4<
5<
6<
7<<
8<

1. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi sekund zwikszonych ( 2< )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

2<

2<

2<

2<

2<

2<

2<

2<

2<

2. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi sekund zmniejszonych ( 2>> )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

2>>

2>>

2>>

2>>

2>>
3.

2>>

2>>

2>>

2>>

2>>

2>>

2>>

Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi tercji zwikszonych ( 3< )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

3<

3<

3<
45

3<

3<

3<

3<

3<

3<

3<

3<

4. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi tercji zmniejszonych ( 3>> )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

3>>

3>>

3>>

3>>

3>>
5.

3>>

3>>

3>>

3>>

3>>

Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi kwart zmniejszonych ( 4> )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

4>

4>

4>

4>

4>

4>

4>

4>

6. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi kwint zwikszonych ( 5< )
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

5>

5>

5>
46

5>

5>

5>

5>

5>

7. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi sekst zmniejszonych (6>>)
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

6>>

8. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi sekst zwikszonych (6<)
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

6<

6<

6<

6<

6<

6<

6<

6<

6<

6<

9. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi septym zmniejszonych (7>)
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

47

10. Uzupenij znaki przy nutach tak, aby powstay cigi septym zwikszonych (7<<)
z dwikami centralnymi. Dwiki centralne oznaczone s na czarno.
Prac sw zacznij od uzupeniania znakw przy dwikach w gr od dwiku
centralnego, potem wr si i uzupeniaj dwiki przy nutach w d od tego dwiku:

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

7<<

Podsumowanie wiadomoci
1. Zbuduj cig sekund zmniejszonych od dwikw:
a) w gr:

f
g

a
h

48

b) w d:
f

a
c

7<<

7<<

2. Zbuduj cig sekund zwikszonych od dwikw:

a) w gr:

f
h

c
e

d
a

b) w d:

e
e

f
a

h
g

3. Zbuduj cig tercji zmniejszonych od dwikw:

a) w gr:
a

b) w d:

e
f

4. Zbuduj cig tercji zwikszonych od dwikw:

a) w gr:

c
5. Zbuduj cig kwart zmniejszonych od dwikw:
a) w gr:

h
g

f
49

b) w d:

h
c

h
b) w d:

d
h

6. Zbuduj cig kwint zwikszonych od dwikw:

a) w gr:

c
d

h
f

g
a

b) w d:

7. Zbuduj cig sekst zmniejszonych od dwikw:

a) w gr:

g
a

b) w d:

a
h

8. Zbuduj cig sekst zwikszonych od dwikw:

a) w gr:

50

b) w d:

h
e

a
e

9. Zbuduj cig septym zmniejszonych od dwikw:

a) w gr:

e
e

f
a

h
h

d
g

b) w d:
h

e
f

f
g

10. Zbuduj cig septym zwikszonych: od dwikw:

a) w gr:
b) w d:

d
h

a
f

g
c

51

12. I N T E R W A Y C H A R A K T E R Y S T Y C Z N E
C - DUR I

GAMACH

C - MOLL

Interway charakterystyczne to wszystkie interway zmniejszone i zwikszone jakie

wystpuj w gamach na rnych stopniach.

Rodzaj gamy

C dur

2<

4>

VI VII
harmoniczna

c moll

naturalna

c moll

harmoniczna

III VI

5<

IV VII

II VI

II - VI

VI -VII

c moll

5>

IV - VII

naturalna

C dur

4<

IV - VII

II - VI

III - VII

IV - VII

II - VI

III - VII

dorycka

III - VI

wiczenia:
1) Zapisz gamy C i c w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne z
tych gam.
2) Zapisz gamy G i g w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne.
3) Zapisz gamy D i d w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne.
4) Zapisz gamy A i a w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne
5) Zapisz gamy F i f w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne
6) Zapisz gamy B i b w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne
7) Zapisz gamy Es i es w odmianach, wypisz i rozwi wszystkie interway charakterystyczne

52

Wyszukiwanie tonacji dla danego interwau charakterystycznego:

stopnie

IV VII

w tonacjach:

A dur naturalnej
harmonicznej
a moll harmonicznej
doryckiej

III VI w tonacji

stopnie:

h moll doryckiej

IV VII w tonacjach:

Fis dur harmonicznej

fis moll harmonicznej

13 T O N A L N O

Naczelne znaczenie w skali durowej i molowej ma I st. dwik toniczny. Stanowi on

centrum, od ktrego zalene s i do ktrego d wszystkie dwiki i akordy. T zaleno
poszczeglnych dwikw i akordw nazywamy tonalnoci / gr. tonos napicie, dwik /.
Podstaw tzw. systemu tonalnego dur moll s skale majorowe i minorowe. System ten
dominuje ju od trzech wiekw w muzyce europejskiej.
Pomidzy poszczeglnymi gamami, ktre s transpozycjami skal istniej pewne wzajemne
stosunki, ktre okrelamy mianem pokrewiestwa. Stopie pokrewiestwa mierzymy iloci
wsplnych dwikw.
Rozpoznawanie tonacji:
1/ ilo znakw przy kluczu
2/ suchowe okrelenie trybu

53

3/ patrzymy na akord koczcy utwr lub ostatni dwik

4/ zwrcenie uwagi na podkad harmoniczny
Tonacja gwna to tonacja, w ktrej utrzymana jest przewaajca cz utworu.

14. D I A T O N I K A, C H R O M A T Y K A , E N H A R M O N I A

Diatonika to zasada posugiwania si wycznie dwikami gamowaciwymi, czyli

skadowymi danej gamy. Melodi opart tylko na dwikach gamowaciwych okrelamy
jako diatoniczn.
Chromatyka oprcz dwikw gamowaciwych stosuje te ich podwyszenia lub
obnienia za pomoc znakw chromatycznych.
Nale do nich krzyyk (

podwysza dwik o p tonu, do nazwy dwiku dodajemy

kocwk - is.

Krzyyk podwjny (

- podnosi dwik o dwa ptony, czyli o cay ton, do nazwy dwiku

dodajemy kocwk - isis.

Bemol

obnia dwik o p tonu, do nazwy dwiku dodajemy kocwk - es.

54

Bemol podwjny (

obnia dwik o dwa ptony, czyli o cay ton, do nazwy dwiku

dodajemy kocwk - eses.

Kasownik (

oznacza zniesienie dziaania krzyyka lub bemola, tak pojedynczego, jak

i podwjnego.

Znaki przykluczowe to stae znaki (

lub

umieszczone przy kluczu, obowizuj do koca

piciolinii ( a,b ), lub do zmiany znakw po podwjnej kresce taktowej (c):

Znaki przygodne s umieszczane bezporednio przed nutami, obowizuj do kreski taktowej,

Enharmonia to zmiana pisowni dwikw bez zmiany ich brzmienia. Jest ona moliwa
tylko w systemie rwnomiernie temperowanym, w ktrym ptony s rwne.
Kady dwik mona zapisa na trzy rne sposoby, oprcz dwiku gis, ktry jest rwnowany
tylko dwikowi as, a wic posiada tylko dwie nazwy.

55

Dwiki o rnej nazwie i pisowni, ale posiadajce t sam wysoko nazywamy dwikami
enharmonicznymi, lub enharmonicznie rwnowanymi.

eis

geses

heses

gisis

des

cis

hisis

Pton diatoniczny tworz dwiki lece na ssiednich stopniach ( linia pole, lub pole
linia ).

fis

Pton chromatyczny tworzy si przez obnienie, lub podwyszenie tego samego stopnia
( linia linia, pole pole ).

as

56

15. G A M A C D U R I

cMOLL

ODMIANACH

Podstaw europejskiej muzyki jest system tonalny opierajcy si na skalach durowej

i molowej. Kada z nich ma swoje odmiany.
Gama durowa moe wystpowa w odmianie naturalnej ( najczciej ), lub harmonicznej
( obniony VI stopie ) oraz mikkiej ( obniony VI i VII stopie ).

naturalna:
2>

2>

2<

harmoniczna:
2>

2>

2>

mikka:
2>

2>

Gama mollowa moe wystpowa w odmianie naturalnej ( inaczej eolskiej ), harmonicznej

( podniesiony VII stopie ), doryckiej ( podniesione stopnie VI i VII ) oraz
melodycznej ( w gr gama melodyczna jest taka sama jak gama dorycka, w d za jest
taka jak eolska ).

naturalna:
2>

2>

2<

harmoniczna:
2>

2>

57

2>

dorycka:
2>

2>

melodyczna:
2>

2>

2>

2>

Gamy C dur i c moll mona chromatyzowa, powstaj wtedy gamy chromatyczne.

Gama durowa chromatyczna wystpuje w dwch odmianach: - regularnej ( w gr wszystkie

stopnie si podnosi, a w d si je obnia ).

- nieregularnej ( w gr wszystkie stopnie si podnosi, z wyjtkiem VII ten si obnia, w d

wszystkie stopnie si obnia, z wyjtkiem IV ten si podnosi ).

Gama mollowa chromatyczna idc do gry jest identyczna jak rwnolega do niej gama durowa
chromatyzowana nieregularnie, pisana od VI stopnia, czyli jak Es dur chromatyczna
nieregularna.

58

Idc w d jest identyczna jak jednoimienna gama durowa chromatyzowana nieregularnie, czyli jak
C dur chromatyczna nieregularna. ( dwiki gamy c moll oznaczone s O , za dwiki gamy
C dur + )

59

16. B U D O W A

TRJDWIKW

I. Wiadomoci wstpne:
Kady trjdwik skada si z trzech dwikw uoonych tercjami

np:

lub

Kady dwik trjdwiku to jego skadnik. Poszczeglne skadniki trjdwiku maj swoje
nazwy:

Trjdwiki mona budowa tercjami od dowolnych dwikw w gr lub w d, nadal jednak

najwyszy skadnik trjdwiku bdzie si nazywa kwint, rodkowy tercj,
a najniszy prym:

Trjdwik moe brzmie melodycznie tzn. dwik po dwiku jak melodia jest to zapis
melodyczny:

Mog te brzmie w trjdwiku wszystkie dwiki naraz jest to zapis harmoniczny:

60

Karta pracy ucznia nr 1:

1. Zbuduj trjdwiki w gr, w zapisie melodycznym, od nastpujcych dwikw:
c1,d1,e1,f1,g1,a1,h1,d2,e2,f2,g2. Podpisz skadniki trjdwikw.

2. Zbuduj trjdwiki w d, w zapisie melodycznym, od nastpujcych dwikw:

c2,d1, e1,f1,g1,a1,h1. Podpisz skadniki trjdwikw.

3. Zbuduj trjdwiki w gr, w zapisie harmonicznym, od nastpujcych dwikw:

C, c, d f, G. Podpisz skadniki trjdwikw.

4. Zbuduj trjdwiki w d, w zapisie harmonicznym, od nastpujcych dwikw:

F, f, h, c2,h2. Podpisz skadniki trjdwikw.

61

II. Rodzaje trjdwikw i ich budowa:

W zalenoci od rozmiarw i kolejnoci tercji uytych do budowy trjdwikw rozrniamy dwa

podstawowe typy trjdwikw: dur (+) i moll (0) oraz pochodne od nich: zwikszony (<) oraz
zmniejszony (>).

dur

zw

3 + 3>

moll

3 +3

zmn

3> + 3

3> + 3>

3
3>

<

dur

zw

moll

3>

3>

3>

>
zmn

Karta pracy ucznia nr 2:

1) Zbuduj trjdwiki harmoniczne w gr:
a) + od dwiku g1.
b) < od dwiku g1.
c) 0 od dwiku g1.
d) > od dwiku g1.
2) Podpisz rodzaje trjdwikw:

a)

b)

c)

d)

e)

62

f)

g)

h)

i)

3) Popraw bdy w trjdwikach, dopisujc odpowiednie znaki przy nutach tak, aby
powstay podane poniej rodzaje trjdwikw. Na czarno zaznaczono nuty, od ktrych
naley budowa trjdwiki.

63

III. PRZEWROTY

TRJDIKW

Trjdwik durowy:
Wzr: trjdwik C - dur

pz

Ip

IIp

1. Zbuduj trjdwiki durowe od podanych dwikw:

Trjdwik molowy:
Wzr: trjdwik c moll

pz

Ip

IIp

2. Zbuduj trjdwiki molowe od podanych dwikw:

Trjdwik zmniejszony:
Wzr: trjdwik h zmn.

pz

Ip

IIp

>

>

>

64

3. Zbuduj trjdwiki zmniejszone od podanych dwikw:

>

>

>

>

>

>

>

>

65

IV.

Trjdwiki w tonacji C-dur

1. Zapis gamy C-dur, zbudowanie na jej stopniach trjdwikw gamowych, omwienie

trybw akordw:

2. Wprowadzenie nazw akordw.

Kady akord posiada swoj nazw, ktra pochodzi od nazwy prymy akordu i jego trybu:

np.:

prym jest dwik c1, akord jest w trybie durowym, dlatego nazywa si C-dur

Nazwy akordw durowych zapisujemy du liter np.; A-dur, mollowe akordy oznaczamy ma
liter, np.: a-moll, akordy zmniejszone: ma liter i skrtem zmn np.; h-zmn, akordy zwikszone:
liter du i okreleniem zw, np.: H-zw.
W uyciu s te skrty:

- akord dur tylko dua litera np.: A

-

akord moll maa litera np.: a

akord zmn. np.: h>

akord zw np.: H<

Nazwy akordw w tonacji C-dur:

C-dur d-moll

e-moll

F-dur

G-dur

66

a-moll

h-zmn

C-dur

V. Porwnanie trjdwikw z trjdwikami z gamy C-dur

(Przeksztacanie trjdwikw)

wiczenia:
1. a. Zbuduj nastpujce trjdwiki wzorujc si na trjdwikach z gamy C dur:

67

1. b.Zamaluj w trjdwikach pochodnych dwiki wsplne z trjdwikiem podstawowym

2. Podpisz tryb trjdwikw zapisanych czarnymi nutami. Obok przekszta je,

na podane poniej, dopisujc znaki przy nutach prymy zmienia nie wolno:

<

<

<

>

<

3. Podpisz tryb trjdwikw:

a)

b)

c)

d)

e)

f)

68

g)

h)

i)

>

17. TETRACHORDY W GAMACH

Tetrachord zawiera cztery dwiki (jest to poowa gamy).
O rodzaju tetrachordu decyduje porzdek interwaw w nim zawartych:
Tetrachord durowy posiada pton na ostatnim miejscu, pozostae odlegoci to cae tony:

Tetrachord molowy posiada pton na drugim miejscu, pozostae odlegoci to cae tony:

Tetrachord eolski posiada pton na pierwszym miejscu, pozostae odlegoci to cae tony:

Tetrachord harmoniczny posiada ptony na pierwszym i ostatnim miejscu, w rodku za jest

sekunda zwikszona:

Kada gama durowa lub molowa skada si z dwch tetrachordw:

t. dolny:

t. grny:

II

III

IV

69

VI

VII

VIII

stopnie
gamy

W gamach durowych, niezalenie od odmiany, w roli tetrachordu dolnego zawsze wystpuje

tetrachord durowy. Tetrachordy grne rni si w zalenoci od odmiany gamy durowej.
Podobnie w gamach molowych, niezalenie od odmiany, w roli tetrachordu dolnego zawsze
wystpuje tetrachord molowy. Tetrachordy grne rni si w zalenoci od odmiany gamy
molowej.
gama
odmiana
durowa naturalna

zapis dwikowy

tetrachord grny
durowy

harmoniczny

harmoniczna

2<

eolski

mikka

eolski

molowa eolska

harmoniczny

harmoniczna

2<

dorycka

durowy

melodyczna

durowy

eolski

70

wiczenia:
1. Okrel rodzaj poniszych tetrachordw. Ustal w jakich gamach wystpuje kady z nich:

2.

Uzupenij znaki przygodne tak, aby powstay oznaczone tetrachordy:

3. Zbuduj tetrachordy: durowy, molowy, eolski, harmoniczny od dwikw:

a) C
b) es
c) h1
d) gis2

4.

Wymie wszystkie gamy, w jakich wystpuj tetrachordy z wiczenia 3.

71

18. A K O R D Y

GAMACH

CDUR

c- MOLL

Akordem nazywamy wspbrzmienie zoone z trzech lub wicej dwikw o rnej wysokoci
i nazwie.
Trjdwiki w gamach C dur i c moll na poszczeglnych stopniach gamy:
C dur
naturalna

C dur
harmoniczna
c moll
naturalna
c moll
harmoniczna
c moll
dorycka

Czterodwiki septymowe w poszczeglnych rodzajach gam:

C dur
naturalna
+7<

o7

+7<

>7

o7

+7<

+7

o7

o7

+7

<7<

>7

+7<

C dur
harmoniczna
o7

>7>

+7<

c moll
naturalna
o7

>7

>7<

o7

o7

+7

+7

o7

o7<

>7

<7<

o7

+7

+7<

>7>

o7<

c moll
harmoniczna

72

c moll
dorycka
o7<

o7

<7<

+7

+7

>7

>7

o7<

W poszczeglnych rodzajach gam na wszystkich stopniach mona te budowa

piciodwiki nonowe:
C dur
naturalna

C dur
harmoniczna

c moll
naturalna

c moll
harmoniczna

c moll
dorycka

wiczenia:
1. Zapisz gam C dur. Podpisz tryby trjdwikw zbudowanych na poszczeglnych jej
stopniach.
2. Zapisz gam G dur. Podpisz tryby trjdwikw zbudowanych na poszczeglnych jej
stopniach

73

3.

Zapisz gamy: D dur, A dur. E - dur Podpisz tryby trjdwikw zbudowanych na

stopniach tych gam.

4.

Zapisz gamy: F dur, B dur, Es dur, As dur. Podpisz tryby trjdwikw

zbudowanych na poszczeglnych stopniach tych gam.

74

19. FUNKCJE TRJDWIKW GWNYCH I POBOCZNYCH

W DUR NATURALNYM I HARMONICZNYM
ORAZ MOLL HARMONICZNYM

Funkcje trjdwikw okrelaj ich miejsce w danej tonacji ( np. T to akord na1-szym stopniu, S -na IV
stopniu, D-na V stopniu) oraz typy zalenoci midzy akordami.
Trjdwiki gwne to trjdwiki triady harmonicznej: T,S,D
Trjdwiki poboczne to akordy zbudowane na pozostaych stopniach gamy: II, III, VI i VII st.
Akordy w tonacji C-dur:
+

>

II

III

IV

VI

VII

VIII

d-moll

e-moll

h-zmn

C-dur

C-dur

F-dur

G-dur

a-moll

h>

W gamie C dur harmonicznej obniony zostaje dwik na VI stopniu,

w zwizku z tym zmianie ulegn akordy w skad ktrych
wchodzi ten dwik:
o

C-dur naturalna:
gwne poboczne
T S D II III VI

VII

+ + + 0
F G d
C

>
h>

0
e

C-dur harmoniczna:
gwne poboczne
T 0S D II III VI
+ 0 + > 0
f G d> e
C

d-zmn

f moll

0
a

VII

<
>
As< h>

As zw

Pozostae akordy pozostaj te same, co w C-dur naturalnej.

c-moll harmoniczna:
gwne poboczne

W tonacji c moll harmonicznej akordy s nastpujce:

T 0S D II III VI VII

0
c
I
c-moll

II
d-zmn

III
Es-zw

IV
f-moll

V
G-dur

VI
As-dur

d>

Es<

As

VII
h-zmn
h>

VIII
c-moll
c

0 + > <
+ >
f G d> Es< As h>

1. Zbuduj trjdwiki na kolejnych stopniach gam: G-dur, G-dur harm. oraz g-moll harmonicznej.
Podpisz tryby tych trjdwikw. Porwnaj z trjdwikami z gam C i c.
Zapisz wnioski.

G-dur
G-dur naturalna:
gwne poboczne

G-dur harm.
T

T S D II III VI

VII

+ + + 0
G C D a

>
fis>

0
h

0
e

G-dur harmoniczna:
gwne poboczne
T 0S D II III VI
+ 0 + > 0
G c D a> h

VII

<
>
Es< Fis>

g moll harmoniczna
g-moll harmoniczna:
gwne poboczne
0

T 0S D II III VI VII

0
g

0 + > < + >

c D a> B< Es Fis>

wiczenia:
1) Zbuduj akordy na stopniach gamy we wszystkich tonacjach durowych i molowych w gr koa
kwintowego. Podpisz te akordy nazwami. Zrb zestawienie w formie tabeli akordw gwnych i
pobocznych w w.wym. tonacjach.
2) Zbuduj akordy na stopniach gamy we wszystkich tonacjach durowych i molowych w d koa
kwintowego. Podpisz te akordy nazwami. Zrb zestawienie w formie tabeli akordw gwnych i
pobocznych w w.wym. tonacjach.

76

20. W I E L O Z N A C Z N O F U N K C Y J N A
TRJDWIKW

Ten sam trjdwik durowy moe mie rne funkcje w rnych tonacjach:
np. trjdwik C-dur moe by akordem:
gama C-dur
- T w tonacji C-dur
gwne poboczne
- S w tonacji G-dur
T S D II III VI VII
- D w tonacji F-dur i f-moll
- VI stopnia w tonacji e-moll
+ + + 0 0 0 >
F G d e a h>
C
Ten sam trjdwik molowy moe mie rne funkcje w rnych
tonacjach:
gama c-moll-harm
np. trjdwik c-moll moe by akordem:
gwne poboczne
- oT w tonacji c-moll
0
T 0S D II III VI VII
- oS w tonacji g moll
- II stopnia w tonacji B-dur
+ >
0 0 + > <
- III stopnia w tonacji As dur
f G d> Es< As h>
c
- VI stopnia w tonacji Es dur
Ten sam trjdwik zmniejszony moe przybra rne funkcje:
np. trjdwik h> moe by akordem:
- VII stopnia w tonacji C-dur i c-moll
- II stopnia w tonacji a-moll
Ten sam trjdwik zwikszony posiada najczciej funkcj
np. trjdwik Es< moe by akordem:
- III stopnia w tonacji c-moll
wiczenia:
1. Naucz si doskonale schematw funkcyjnych trjdwikw w tonacjach C-dur naturalnym i
c-moll harmonicznym.
2. Zrb tabel akordw triady harmonicznej we wszystkich tonacjach durowych i molowych
koa kwintowego, wedug wzoru:
Naucz si bardzo dobrze tych
tonacja oT oS D
akordw.
tonacja T S D
a-moll
a
d
E
C-dur C F G
e-moll e a H
G-dur G C D
h-moll h e Fis
D-dur D G A
fis-moll fis h Cis
A-dur A D E
itd.
itd.
3. Ustal wszystkie moliwe funkcje dla nastpujcych trjdwikw:
a) d
f) A
d) e>
b) E
g) D<
e) g
c) F<
h) fis>

77

21. D O M I N A N T A S E P T Y M O W A

Oto triada harmoniczna gamy C dur:

Gdy do dwikw dominanty dodamy jeszcze jeden skadnik oddalony o tercj

gamowaciw wyej od kwinty akordu, powstanie czterodwik o nazwie dominanta
septymowa:
3w

3m

3m

7m

Kady skadnik tego akordu ma swoj nazw w zalenoci od interwau jaki tworzy
z prym akordu:
1 to pryma
3 to tercja
5 to kwinta
7 to septyma

Kady skadnik tego akordu wymaga odpowiedniego rozwizania na dwiki akordu

tonicznego:

D
7

--

T
5

Kada D7 posiada 4 postacie:

posta zasadnicza

I przewrt

II przewrt

III przewrt

D7

D7

D7

D7

D5

bas cyfrowany:

D3

D2

Budujc akordy D7 w przewrotach naley pamita o rozkadzie interwaw:

Posta zasadnicza

I przewrt

II przewrt

III przewrt

Cwiczenia:
!. Zbuduj w gr od podanych dwikw dominanty septymowe w postaciach zasadniczych.
Zaznacz
skadniki.

2. Zbuduj D7 w postaciach zasadniczych w gr od podanych dwikw. Rozwi je zgodnie

z zasadami na dwiki toniki.

3. Zbuduj w gr od podanych dwikw D7we wszystkich postaciach, zaznacz skadniki.

79

4. Zbuduj w d od podanych dwikw D7we wszystkich postaciach, oznacz skadniki.

80

22. ROZWIZANIA

D7

Dominanta septymowa jako dysonansowa forma akordu dominantowego zawsze rozwizuje si na

akord toniczny.

3
5

(0)

3
1

5
1

Kady skadnik dominanty ma okrelony kierunek rozwizania:

a) tercja D7 zawsze posuwa si do gry na prym T
b) septyma D7 zawsze opada na tercj T
c) pryma pozostaje jako dwik wsplny akordw stajc si kwint T, lub jeeli jest w basie
skacze na prym T
d) kwinta D7 opada na prym T

wiczenia:
1. Oznacz skadnikami zapisane D7 ( zamaluj prym ). Podpisz nazw D7. Podaj nazw
tonacji w ktrej ten akord jest dominant ( akordem zbudowanym na V stopniu ).

2. Zbuduj w podanej tonacji akordy D7 w oznaczonych postaciach:

81

3. Zbuduj w podanej tonacji akord D7 w oznaczonej postaci i rozwi na T:

4. Podpisz nazw podan D7, oznacz skadniki i rozwi na podan T, podpisz nazw T
(czyli oznacz tonacj).

82

23. R Y T M

MUZYCZNY

Rytm muzyczny to zjawiska zwizane z przebiegiem czasowym utworu ( inaczej

nastpstwo dwikw w czasie ).
Podzia rytmiczny regularny - ( w jego wyniku powstaj grupy rytmiczne regularne ) :
- podzia dwudzielny: - kada wiksza warto dzieli si na dwie mniejsze

itd

Caa nuta

trwa przez

4 miary

Pnuta

trwa przez

2 miary

wiernuta

trwa przez

1 miar

semka

trwa przez

0.5 miary

Szesnastka

trwa przez

0.25 miary

- podzia trjdzielny: - kada wiksza warto dzieli si na trzy mniejsze

6 miar

po 2 miary

po 1 mierze

3 miary

po 1 mierze

po pl miary

83

Podzia rytmiczny nieregularny - ( w jego wyniku powstaj nieregularne grupy rytmiczne ):

1 miara

0.5 miary

2 miary

Kropka przy nucie przedua czas jej trwania o poow, np.:

Kiedy przy nucie stoi wicej kropek, np.: 2,

wtedy pierwsza kropka przedua czas
trwania nuty o jej poow, druga za
przedua jeszcze o poow z pierwszej
kropki:

6 miar

3 miary
=

3 semki
=

=
3 szesnastki
=

uk czcy dwie nuty o tej samej wysokoci przedua czas trwania jednej nuty o warto drugiej.
Np.:
=

3 miary

3 semki

84

wiczenia:

1. Napisz oznaczenie metrum

taktowe:

lub

przy kadym przykadzie, oznacz klamrami miary

a)

b)

c)

d)

2. Zrealizuj przebiegi rytmiczne:

a)

b)
c)
d)

85

24. N I E R E G U L A R N Y

PODZIA

WARTOCI

RYTMICZNYCH

A. Grupy niemiarowe w podziale dwjkowym:

W podziale regularnym dwjkowym kada dusza warto dzieli si na dwie rwne
mniejsze, dalej na cztery .......osiem ..............szesnacie...............trzydzieci dwie.......itd.
Np.:
1

4
itd

16
Jeeli zatem bdziemy chcieli podzieli jak warto na inn ilo rwnych czci,
otrzymamy wtedy nieregularne grupy rytmiczne:
a) Jeeli nut podzielimy na trzy rwne czci, zamiast na dwie. Wwczas powstanie triola.

=
3

=
3

=
3
3

=
3

86

b) Jeeli nut podzielimy na pi, sze lub siedem rwnych czci, zamiast na cztery.
Powstanie wwczas kwintola, sekstola lub septola.

=
6

=
6

=
5

=
5

c) Jeeli nut podzielimy na dziewi....do pitnastu rwnych czci, zamiast na osiem.

Wwczas powstan: nowemola, decymola, undecymola, duodecymola, tercdecymola,
kwartdecymola lub kwintdecymola.
9

10

=
9

10

=
9

10

d) Jeeli nut podzielimy na siedemnacie .....do trzydziestu jeden rwnych czci, zamiast
na szesnacie.
21

87

B. Grupy niemiarowe w podziale trjkowym:

W regularnym podziale trjkowym kada dusza warto dzieli si na trzy rwne
czci, dalej na sze..........dwanacie.............dwadziecia cztery................czterdzieci
osiem......itd. Np.:

1.

3.

6.

12.

itd.

1.

3.

6.

itd.
Jeeli zatem bdziemy chcieli podzieli jak warto na inn ilo rwnych czci,

otrzymamy wtedy nieregularne grupy rytmiczne::

a) Jeeli nut zamiast na trzy, podzielimy na dwie, cztery lub pi rwnych czci
powstanie wtedy duola, kwartola lub kwintola.

=
2

=
4

=
2

=
4

88

b) Jeeli nut zamiast na sze, podzielimy na siedem..........do jedenacie rwnych czci powstanie wtedy: septola ....... undecymola.

= ......................... =
7

11

11

= ............. =
7

11

= ...............=

c) Grup niemiarow mamy te wwczas, gdy nut zamiast na dwanacie, podzielimy na

trzynacie ......... do dwadziecia trzy czci.
15

20

=
15

= ....... itd

d) Do grupy niemiarowej mog wchodzi pauzy, np.:

6

e) W grupie niemiarowej spotyka si te nuty z kropk.

89

2 5. M E T R U M M U Z Y C Z N E.
TAKT

JEGO

RODZAJE

Metrum muzyczne pozwala grupowa wartoci w takty za pomoc regularnie

powtarzajcych si akcentw metrycznych.
Takt ograniczony kreskami taktowymi zawiera odpowiedni ilo wartoci rytmicznych
nut i pauz. Ilo ta jest okrelona przez oznaczenie taktowe, np.:
trzy
zawiera
wiernuty
Takty dzielimy na:
1. Proste i zoone
,

Proste grna cyfra oznaczenia taktowego to 2 lub3, np.:

, ,

Zoone grna cyfra oznaczenia taktowego to wielokrotno 2 lub 3, np.:

, ,

2. Dwjkowe i trjkowe
Dwjkowe grna cyfra oznaczenia taktowego to 2 lub 4, np.:

, ,

Trjkowe grna cyfra oznaczenia taktowego to 3, lub jego wielokrotno.

np.:

, , ,

3. Takty zoone regularnie i nieregularnie.

Regularne grna cyfra oznaczenia taktowego bez reszty dzieli si przez 2 lub 3.
np.:

, , , ,

Skadaj si z takich samych taktw prostych, np.:

=
+ +
Nieregularne grna cyfra nie dzieli si bez reszty ani przez 2, ani przez 3.
np.:

Skadaj si z niejednakowych taktw prostych, np.:

90

,=

Takty proste posiadaj jeden akcent metryczny:

saba cz
mocna cz

taktu

taktu

mocna cz

sabe czci taktu

taktu

Takty zoone skadaj si z dwu lub wicej taktw prostych, dlatego posiadaj dwie lub
wicej czci mocne:

mocna

mocna
sabe

mocna
sabe

sabe

91

26. G R U P O W A N I E

WARTOCI

TAKTACH

PROSTYCH

Rozrniamy kilka rodzajw rytmw:

1. Gwnoczciowy takty zawieraj wartoci rwne jednostce miarowej, np.:

2. Rozdrobniony jest wtedy, gdy takty zawieraj wartoci mniejsze od jednostki

miarowej ( metrycznej ), np.:

3. Rozszerzony jest wtedy, dgy takty zawieraj wartoci wiksze od jednostki miarowej
( metrycznej ), np.:

Grupowanie wartoci rytmicznych w takcie ma na celu ustalenie sumy ( iloci )

tych wartoci oraz ich uporzdkowanie tak, aby atwo mona byo je odczyta.
Grupowanie wartoci rytmicznych w rytmie rozdrobnionym:
Jeeli w czci taktu - obojtne w mocnej, czy sabej znajduj si co najmniej dwie nuty, to
mwimy wwczas o tzw. grupie rytmicznej, pierwsza nuta tej grupy jest metrycznie mocna,
druga za saba, np.:
czci taktu

poziom semek

czci grup

poziom szesnastek

i podgrup

poziom trzydziestodwjek

92

Rozdrobnienie wartoci rytmicznych w taktach moe nastpowa w ramach poszczeglnych

czci taktu. W pisowni oznacza to, e wartoci ( powstae przez rozdrobnienie wartoci
rytmicznych ) nalece do tej samej czci taktu powinny by wyranie graficznie zwizane, np.:

Grupowanie wartoci w rytmie rozszerzonym:

W rytmie rozszerzonym wartoci rytmiczne s wiksze od wartoci jednostki miarowej.
Rozszerzenie wartoci rytmicznych przeprowadza si wedug nastpujcych zasad;
1) Warto rytmiczna mocnej czci taktu moe si rozszerzy o ca warto nastpnej
sabej czci taktu w taktach dwjkowych np.:

93

, :

lub nastpnych sabych czci taktu w taktach trjkowych np.: , , :

2) Warto rytmiczna mocnej czci taktu moe si powikszy o poow nastpnej

wartoci w takcie za pomoc kropki np.:

3) Warto rytmiczna mocnej czci taktu moe si powikszy o mniej ni poow

nastpnej wartoci w takcie tylko za pomoc uku. np.:

4) Warto rytmiczna sabej czci taktu moe si powikszy o dowoln cz

nastpnej wartoci ( nawet o ca warto) tylko za pomoc uku, w przeciwnym
bowiem razie powstanie synkopa.

94

Zadania: Grupowanie wartoci w taktach prostych

1) le:

Dobrze:

2) le:

Dobrze:

95

3) le:

Dobrze:

96

27. T A K T Y

ZOONE

REGULARNIE

Takty zoone regularnie skadaj si z dwch lub wicej taktw prostych tego samego rodzaju,
np.:

+
=

mocne czci
taktw 1 i 3

czci sabe taktu

taktw 2 i 4 rwnowane

1 mocniejsze od 3

rwnowane metrycznie

mocne czci

sabe czci taktw rwnowane

taktw 1 i 4 rwnowane

metrycznie

metrycznie

czci mocne taktu

metrycznie

sabe czci

metrycznie

rwnowane

czci mocne taktu

czci sabe taktu rwnowane

1 mocniejsze ni 4

metrycznie

97

28. G R U P O W A N I E
W

TAKTACH

WARTOCI
ZOONYCH

REGULARNIE
I.

W rytmie rozdrobnionym:
a) kady takt prosty powinien by graficznie wyranie wyodrbniony.

b) wszystkie nuty nalece do jednego taktu semkowego, bd szesnastkowego czy si

wsplnym wizaniem.

II.

W rytmie rozszerzonym:
1. Wszystkie takty zoone regularnie daj si wypeni jedn nut ( pauz ) z kropk,
lub bez kropki. Wyjtek stanowi takty majce w oznaczeniu grn cyfr 9,
ktrych nie mona wypeni jedn nut.
2. W taktach dwjkowych warto rytmiczna pierwszej mocnej czci taktu moe zosta
zosta przeduona na cay takt (a), na trzy czwarte taktu za pomoc kropki (b),
na siedem smych taktu za pomoc dwch kropek(c), lub na pitnacie szesnastych
taktu za pomoc trzech kropek (d).

98

zamiast

powinno by

a)
b)
c)
d)

3. W taktach trjkowych warto rytmiczna znajdujca si na pierwszej mocnej czci

taktu moe przedua czas swego trwania na ca warto taktw prostych,
skadajcych si na takt zoony.

Dobrze:

le:

W poniszych przykadach podany jest w pierwszych taktach rytm gwnoczciowy, a w

nastpnych najczstsze formy rytmu rozszerzonego:

99

100

29. P R Z E K S Z T A C A N I E

Kady z taktw

TAKTW

posiada w sumie 12 szesnastek: rni si jednak midzy sob

ugrupowaniem swych wartoci rytmicznych:

wiczenia:
1. Przekszta rytm zapisany w takcie

, na

2. Przekszta rytm zapisany w takcie

na

101

3. Przekszta rytm zapisany w takcie

na

102

30.

INNE

RYTMICZNO

ZJAWISKA
-

METRYCZNE

Synkopa
Moe powsta z przeduenia wartoci rytmicznej ze sabej czci taktu na mocn jego cz:
>

akcent rytmiczny:

akcent metryczny: 1

wynikiem tego jest akcent rytmiczny ( akcent metryczny w takcie jest normalny ).
Akcent rytmiczny oparcie w takcie na sabej czci taktu.

Przykady synkop:
pisownia uproszczona:

zamiast:

103

Synkopy, ktre powstaj z poczenia mniejszej wartoci z wiksz:

Zjawiska synkopo podobne - sytuacje powodujce powstanie akcentu rytmicznego.

1. Hoguetus ( kanie ) pojawianie si tekstu muzycznego na sabych czciach taktu,
podczas dgy na mocnych czciach jest pauza. ( zaczynanie od pauzy ).

2. Akcent charakterystyczny, np. polskich tacw ludowych mazur:

>

>

akcent rytmiczny, gdy wypada na

sab cz taktu.

3. Przebieg rytmiczny, gdy na sabej czci taktu lub grupy wystpuj wiksze wartoci
rytmiczne, np.:

Cwiczenia:
1. Wypeni w takcie

pierwszy takt wiernutami, drugi semkami, trzeci szesnastkami

i wprowadzi moliwie jak najwiksz ilo synkop, po czym uproci zapis.

2. W taktach

, ,

wypeni pierwszy takt semkami, drugi szesnastkami, wprowadzi

moliwie najwiksz ilo synkop, po czym uproci zapis.

3. Podany schemat w takcie

przeksztaci na takt

synkop:

104

w miar potrzeby z zastosowaniem

31.

POKREWIESTWO

TONACJI

Stopie pokrewiestwa tonacji mierzymy iloci dwikw wsplnych pomidzy obu

skalami.
Wyrniamy trzy rodzaje pokrewiestw:
1. Tercjowe szczeg. przypadkiem jest pokr. rwnolegoci
2. Kwintowe
3. Jednoimiennoci
Ad 1.
Stosunek tercjowy zachodzi wwczas, gdy toniki dwch tonacji oddalone s od siebie w
odlegoci tercji maej lub wielkiej. Istnieje kilka odmian tego pokrewiestwa:
a) stosunek mediantowy tonika drugiej tonacji ley o tercj wyej od toniki pierwszej
tonacji np. C-Es, C-es, C-E, C-e, c-es, c-E, c-e
b) stosunek submediantowy tonika drugiej tonacji ley o tercj niej od toniki pierwszej
tonacji np. C-As, C-A, C-as, c-As, c-as, c-A
c) Rwnolego ( paralelno ):
1) Zachodzi pomidzy par gam
+ i 0, tonika + ley o 3> wyej
od toniki 0.
2) Gamy takie maj wszystkie dwiki
wsplne, a wic posiadaj takie same
znaki przy kluczu.

Inne pary gam paralelnych np.:

3>
C - dur

a - moll

G - dur(1 )

e - moll(1 )

D - dur(2 )

h - moll(2 )

105

Jednoimienno:
1) Zachodzi pomidzy par
gam (+ i 0) o wsplnej
tonice.
2) Gamy te maj 5 dwikw
wsplnych i rnic 3 znakw
przy kluczu.
Inne pary gam jednoimiennych:
F dur (1 )

f moll (4 )

B dur (2 )

b moll (5 )

G dur (1 )

g moll (2 )

A dur (3 )

a moll ( 0 )

Kwintowo :
Pokrewiestwo kwintowe zachodzi pomidzy gamami durowymi, ktrych toniki oddalone
s o interwa kwinty czystej. Gamy te maj siedem dwikw wsplnych.

5cz

5cz

106

Takie samo pokrewiestwo zachodzi pomidzy dwoma gamami molowymi oddalonymi od

siebie o interwa kwinty czystej, np. gamy a moll i e moll maj te
Siedem dwikw wsplnych.

Na pokrewiestwie kwintowym opiera si koo kwintowe.

5cz

5cz

C
(1

)F

G(1 #)

(1

)d

e (1#)

(2 )B

Es
(3 )

D(2#)
durowe

As
(4 )

A
(3#)

(2 )g
molowe

c
(3 )

E
(4#)

(5 )Des
(7#)Cis

h(2#)

f
(4 )

H (5#)
Ces(7 )

cis
(4#)

(5 )b
(7#) ais

Fis (6#)
Ges (6 )

gis (5#)
as(7 )
dis(6#)
es(6 )

107

fis
(3#)

Koo kwintowe gam durowych:

a) w gr koa kwintowego

7#
5cz
6#
5cz
5#
5cz

5cz
4#
5cz
3#
5cz
2#
5cz
1#
5cz
0#

108

b) w d koa kwintowego:

0
5cz

1
5cz

2
5cz

3
5cz

4
5cz

5
5cz
6
5cz
7

109

Koo kwintowe gam molowych:

a) w gr koa kwintowego

7#
5cz

6#
5cz
5#
5cz
4#
5cz
3#
5cz
2#

5cz
1#
5cz
0#

110

b) w d koa kwintowego:

0
5cz
1
5cz
2
5cz

3
5cz
4
5cz
5
5cz

6
5cz
7

Kolejno pisania znakw przykluczowych:

111

Znaki w gamach bemolowych:

durowe:

molowe:

Cdur
0

C
moll
0

Znaki gam krzyykowych:

durowe:

molowe:

Stosunek sekundowy ( np. C-D, c-d, C-d itp.) oraz stosunek trytonu ( np.C-Fis, D-As) gamy
nalece do tych stosunkw uwaamy za niepokrewne.

112

32.

SKALE

MUZYCZNE
DUR

POZA

SYSTEMEM

MOL

Najbardziej znane s dzi dwie podstawowe skale muzyczne:

-

durowa

molowa

Inne skale obecne w muzyce na przestrzeni dziejw to:

-

pentatonika

skala caotonowa

dwunastostopniowa

gralska

cygaska

skale starogreckie

skale kocielne ( redniowieczne )

Pentatonika:
Jest to skala piciodwikowa, ( szsty jest powtrzeniem pierwszego ). Istnieje w dwch
odmianach:
-

anhemitonicznej ( bezptonowej )
3>

3>

hemitonicznej ( ptonowej ) dwie odmiany

- 2 ptony

- -- 1 pton

2>

113

Poniewa rne dwiki tonikalizowano ( staway si dwikami podstawowymi ), tote

pentatonika obu odmian wystpowaa w przewrotach, np.:

wiczenia:
1) Napisa przewroty wyej podanej pentatoniki ptonowej.
2) Zbudowa skale: pentatoniki ptonow i bezptonow z danymi dwikami centralnymi
f1 i h1.

Skala caotonowa:
Jest to skala 6 stopniowa. Nie posiada cie funkcyjnych, ani dwikw prowadzcych.
( w skalach durowej i molowej Dominanta zawsze, lub prawie zawsze rozwizuje si na Tonik,
natomiast tercja Dominanty wdruje jako dwik prowadzcy w gr na prym Toniki. )
Skal t posugiwa si Debussy w swych utworach.

Skala ta wystpuje tylko w 2 odmianach:

-

od dwiku c
od dwiku cis

wiczenie:
Zapisz skal caotonow od dwiku cis.

Skala dwunastostopniowa:

Skala zbudowana z dwunastu dwikw powstaych z podziau oktawy na 12 rwnych czci.

Wszystkie dwiki s w tej skali jednakowo wane, ( nie tak jak w skalach systemu dur moll,
gdzie najwaniejszy jest pierwszy stopie Tonika ).
Skala ta wykorzystywana jest w muzyce wspczesnej, przede wszystkim w muzyce serialnej
i dodekafonicznej.

114

Skala gralska:
Jest to skala 7 stopniowa, podobnie jak skale systemu dur moll. Obecna w muzyce grali
tatrzaskich. Do skal gralskich siga Karol Szymanowski w swojej twrczoci.

Skala cygaska:
To skala 7 stopniowa. Wystpuje w dwch odmianach:
1)

4<

2)

wiczenia:
1) Zbudowa skale gralskie kolejno od dwikw: es2, f, A.
2) Zbudowa skale cygaskie w odmianach, kolejno od dwikw: d1, f1,H1.

Skale starogreckie:
Skale greckie byy, tak jak skale naszego systemu tonalnego skalami 7 stopniowymi,
( smy stopie by powtrzeniem pierwszego ). Skaday si z dwch takich samych tetrachordw
budowanych z gry w d.
Najbardziej znane skale to:
dorycka

frygijska

115

lidyjska

wiczenie:
Napisz transpozycje powyszych skal o 3w

i 4cz

Skale redniowieczne ( kocielne ):

Skale te zapoyczyy nazwy od skal greckich. Dzielono je na cztery gwne ( autentyczne ):

dorycka

frygijska

lidyjska

miksolidyjska

W poowie XVI w wprowadzono jeszcze dwie skale autentyczne:

joska

eolska
Zakres skal gwnych rozszerzano, budujc skale poboczne ( plagalne ) o 4cz niej od
autentycznych. Tak powstay skale:
- hypodorycka,

zaczynajca si od dwiku

- hypofrygijska

zaczynajca si od dwiku

- hypolidyjska

zaczynajca si od dwiku

- hypomiksolidyjska

zaczynajca si od dwiku

- hypojoska

zaczynajca si od dwiku

- hypoeolska

zaczynajca si od dwiku

116

Wpywy skal redniowiecznych na muzyk artystyczn s bardzo silne. Rwnie w polskiej

muzyce ludowej mona znale wiele pieni opartych na skalach kocielnych, np.: w zbiorze A.
Chybiskiego Od Tatr do Batyku s liczne pieni oparte na skali doryckiej, frygijskiej,
lidyjskiej itd.
Z muzyki ludowej skale redniowieczne przedostay si min. do mazurkw Chopina, np.:
Mazurek nr 27 oparty jest na skali frygijskiej.

117

33. E L E M E N T Y

DZIEA

MUZYCZNEGO

Suchajc dowolnej muzyki moemy zaobserwowa, e jest ona zmienna, o rnym wyrazie,
nastroju, tempie. Na t jej rnorodno wpywaj elementy muzyczne:
-

rytmika

melodyka

harmonika

agogika ( czyli tempo )

dynamika ( czyli gono )

kolorystyka ( czyli barwa )

artykulacja

Rytmika:
Zwizana jest z rytmem, czyli przebiegiem czasowym dwikw ( z wartociami rytmicznymi ).
Dzielimy j na:
RYTMIKA
Swobodna

Ustalona
Motoryczna

Zmienna

Okresowa

Swobodna

nie ujmuje muzyki w takty, melodia pynie swobodnie

Ustalona

Posiada konkretne metrum, rytm ujty w takty

Okresowa

Czsto jest to rytmika taneczna i marszowa, operuje

F. Chopin Preludium A dur
staymi schematami rytmicznymi powtarzajcymi si
kilkakrotnie w rwnych odstpach czasu okresowo, std Schemat rytmiczny:
nazwa.

Czsto zmieniaj si grupy rytmiczne, rytmy, chocia

metrum pozostaje to samo
Motoryczna Oparta na jednostajnych, drobnych przebiegach
rytmicznych
Zmienna

118

Anonim Bogurodzica

itd.
L. van Beethoven Sonata A dur op.2 nr 2
N. Paganini Moto
perpetuo
M. Rimski Korsakow
Lot trzmiela

Harmonika:
Zwizana jest nieodcznie z harmoni czyli wspbrzmieniami zachodzcymi w utworze.
Dzielimy j na:
HARMONIKA

Modalna

modalna

funkcyjna

Funkcyjna

Sonorystyczna

Cechuj j: - nieokrelono tonalna

- lune wspbrzmienia
- posugiwanie si skalami kocielnymi
Stosowana bya gwnie do XVI wieku
Wprowadzona od XVII wieku. Stosuje system tonalny
dur moll.
Cechuje j odnoszenie akordw do podstawowego
akordu Toniki.

sonorystyczna Cechuje j posugiwanie si akordami ( czsto

dysonujcymi ) jako plamami barwnymi.

Anonim Chwaa Tobie

Gospodzinie

F. Chopin Preludium E
dur
op 28 nr 9

W. Lutosawski
Muzyka aobna

Dynamika:
Zwizana jest z gonoci dwiku. Posiada swoje gwne stopnie i odcienie:
fff

ff

moliwie
najgoniej

zgonienie
crescendo

mf

mp

gono

pp

cicho

ppp

moliwie najciszej

ciszenie
diminuendo

Stosuje si te czste kontrasty dynamiczne, np.: O. di Lasso madryga Echo.

Agogika:
Zwizana jest z tempem utworu. Podstawowe oznaczenia agogiczne:
largo

bardzo wolno

adagio

powoli

andante

wolno

moderato

umiarkowanie

allegretto

szybciej ni moderato

119

allegro

szybko wesoo

presto

bardzo szybko

prestissimo

jak najszybciej

rallentando

zwalniajc

ritardando

zwalniajc

accelerando

przyspieszajc

stringendo

przyspieszajc

Kolorystyka:
Zwizana jest z barw dwiku, z barw instrumentu.
M. Musorgski Obrazki z wystawy

Artykulacja:
Zwizana jest ze sposobem wydobywania dwiku z danego instrumentu.
Wybrane oznaczenia artykulacyjne:
staccato

odrywajc dwiki od siebie

spiccato

odrywajc dwiki od siebie bardziej ni staccato

portato

mikko oddzielajc dwiki

portamento

stopniowo pynnie przechodzc z dwiku na dwik

legato

czc dwiki

glissando

pynne przechodzenie z jednego dwiku na drugi poprzez wszystkie

moliwe wysokoci pomidzy tymi dwikami

tremolo
tremolando
arpegio

szybkie powtarzanie dwiku o tej samej wysokoci

szybkie przejcie poprzez skadniki akordu od najniszego do najwyszego

z zatrzymaniem tych dwikw do wybrzmienia.

arco

grajc smyczkiem

pizzicato

szarpic strun palcami

con sordino

grajc z tumikiem

col legno

grajc drzewcem smyczka.

120

SPIS

TRECI:

1. Wprowadzenie........................................................................................ 2
2. Dwik i jego cechy................................................................................ 3
3. Elementy notacji muzycznej................................................................... 6
4. Klucze muzyczne....................................................................................10
5. System temperowany, skala, gama, tonacja............................................12
6. Interway..................................................................................................13
7. Rozwizywanie dysonansw...17
8. Interway w gamie C dur......................................................................18
9. Budowanie interwaw wiczenia........................................................20
a. pryma...........................................................................................20
b. sekundy........................................................................................20
c. tercje............................................................................................28
d. kwarty..........................................................................................30
e. kwinty..........................................................................................33
f. seksty...........................................................................................35
g. septymy.......................................................................................37
10. Podsumowanie wiadomoci Budowanie interwaw...........................40
11. Interway zmniejszone i zwikszone......................................................43
12. Interway charakterystyczne w gamach C dur i c moll.....................50
13. Tonalno................................................................................................51
14. Diatonika, chromatyka i enharmonia......................................................52
15. Gama C dur i c moll w odmianach....................................................55
16. Budowa trjdwikw.............................................................................58
i. Wiadomoci wstpne.......................................................58
ii. Rodzaje trjdwikw i ich budowa................................60
iii. Przewroty trjdwikw..................................................62
iv. Trjdwiki w tonacji C dur.........................................64
v. Porwnanie trjdwikw z trjdwikami z gamy
C-dur (Przeksztacanie trjdwikw)............................65
17. Tetrachordy w gamach.............................................................................67
18. Akordy w gamach C dur i c moll.......................................................72

121

19. Funkcje trjdwikw gwnych i pobocznych w dur naturalnym

i harmonicznym oraz moll harmonicznym.............................................75
20. Wieloznaczno funkcyjna trjdwikw...............................................77
21. Dominanta septymowa............................................................................78
22. Rozwizania D7.......................................................................................81
23. Rytm muzyczny......................................................................................83
24. Nieregularny podzia wartoci rytmicznych............................................86
25. Metrum muzyczne. Takt i jego rodzaje...................................................90
26. Grupowanie wartoci rytmicznych w taktach prostych...........................92
27. Takty zoone...........................................................................................97
28. Grupowanie wartoci rytmicznych w taktach zoonych regularnie........98
29. Przeksztacanie taktw............................................................................101
30. Inne zjawiska rytmiczno metryczne.....................................................103
31. Pokrewiestwo tonacji. ...........................................................................105
32. Skale muzyczne poza systemem dur moll............................................113
33. Elementy dziea muzycznego..................................................................118
34. Spis treci.................................................................................................121

122