26: Bisperas ng Pista

Ika-10 ng Nobyembre angn

bisperas ng pista sa bayan ng San
Diego.Naging masigla sa
paghahanda ang kilusan sa lahat ng
dako.Ang mga bintana ng bahay ay
napapalamutian ng iba -ibang
dekorasyon. May nagpapaputok ng
kuwitis at may nagtutugtugan ng
mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga
nakakariwasa,nakaayos ang
minatamis na bungang kahoy,may
nakahandang pagkain ,alka na binili
pa sa Maynila na katulad ng hamon
at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang
klase ng alak na inangkat pa mula
sa Europa.Ang mga pagkain ganito
ay inuukol sa mga
banyaga,kaibiganokaaway,at sa
mga Pilipino, mahirap man o
mayamanupang masiyahan sila sa
pista.
Ang mga ilawang globong kristal
na minana pa sa kanilang mga
kanununuan ay inilalabas
dinkabilang na ang kanyong
binurdahan ng mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na
gawang kamay, banehang pilak na
lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso
at nganga.Dahil sa sobrang kintab
ng sahig ay pwewdeng ng
makapanalamin.Puno ng kurtinang
sutla ang mga pinto at at pati ang
mga santo at imahen ay
nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San
Diego ay tinayuan ng arkong
kawayan. Naglagay naman ng
malaking tolda at mayroong tukod
sa may paligid ng patyo ng
simbahan. Ang tolda ay mayroong
tukod na kawayan upang makadan
ang prusisyon. Sa liwasang bayan
naman ay itinayo ang magandang
tanghalan siyang pagdarausan ng
komedya ng mga taga-Tundo.
Madalas na tinutogtug ang
kampana kasdunod ang mga putok
ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang
banda ng musiko at tatlong

oirkestra ang inihanda sa para sa

pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan
Tiyago at Kapitan Juaquin na may
dalawang 18,000, ang intsik na si
Carlos na siyang naglalagay sa
sugal na liam-po at mga
mamamayan buhat pa sa
Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz
ang inaasahang na darating. Batay
sa mga balita Si Padre Damaso ang
magsesermon sa umaga at
magiging bangkero naman
pasgdating ng gabi. Ang mag
magbubukid at taga bundok ay
naghahanda ng manok,baboy
bungangkahoy at mga gulay na
dadalhin sa mayayamang may-ari
na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa
bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga
trabahador ang katangang semento
na siyang pagtatayuan ng bahay
paaralan. Si Nyor Juan, ang
nangangasiwa sa mga
manggagawa. Habang abala ang
mga manggagawa,ipinaliliwanag ni
Juan ang kanilang itatayo ay isang
malaking paaralan. Ang isang panig
ay para sa mga lalakiat ang ikalawa
naman ay para sa mga babae. Ang
paaralan ay magiging kauri ng mga
modernong paaralan sa Alemenya.
Batay sa planong ginawa ni
Ginoong A, na siyang arkitekto
,ang tagiliran ng eskwela ay
tatamnan ng maraming puno at
gulay, magkakaroon ng bodega at
piitan para sa mga batang tamad na
mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog
ng tulong ang mga mayayaman
samantalang ang kura ay humiling
na siya angn gawing padrino at
magbabasbas sa paglalagay ng
unang batosa huling araw ng pista.
Sa mga pag-alok ng pagtulong ay
tumanggi si Ibarra sapagkat hindi
naman simabahan ang kanyang
ipinagagawa. Sasagutin niya ang
klahat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng
mga binata at nag-aaral sa Maynila.
Ginawa siyang huwaran, ngunit
karaniwan, ang atin lamang
natutularan sa kanila ay maliliit na
bagay na kanilang ginagawa at ang
mga kasiraan ay napupuna tulad ng
ayos ng kurbata, tabas ng

kuwelyong damit, bilang ng

butones ngtsaleko o amerikana.
Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga
natatakot na hinala ni Mang Tasyo,
at ito ay kanyang nasasbi ngunit
tinugon siya nng matanda sa isang
aral ni Balagtas na ung ang
isalubong sa iyong pagdating may
masayang mukha pakitang
gilliw, lalong pag-ingata
kaaway na lihim iyang

isaisip na
kakabakahin.

27: Sa Takipsilim
Sa lahat ng may handaan sa pista
ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiago ang pinakamalaki. Sinadya
niyang higtan sa dami ng handa ang
mga taga lalawigan dahil kay Maria
at Ibarra na kanyang
mamanugangin. Dahil si Ibarra ay
pinuri pa ng isang tanyag na
diyaryo sa Maynila sa pagsasabing
siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba
pa.
Bago pa mang dumating ang
talagang pista, ilang araw nang
dumarating ang sari-saring inumin
at pagkaing galing sa Europa sa
tahanan ni Kapitan Tiago. Sa
pagdating ng Kapitan sa bisperas
may pasalubong ito kay Maria na
isang agnos na may brilyante at
esmeralda at kapirasong kahoy na
mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina
Kapitan Tiago at Ibarra. May mga
ilang kaibigang dalaga si Maria na
kinumbidang mamasyal si Ibarra.
Humingi ng pahintulot si Maria sa
ama nito at siya ay pinahintulutan
naman. Gayunman, nagbilin ang
ama na kailangang umuwi bago
maghapunan si Maria sapagkat
darating si Padre Damaso. Mahigpit
na inanyayahan naman ni Kapitan
Tiago si Ibarra na sa kanilang
tahanan na siya maghapunan. Pero,
nagdahilan si Ibarra na mayroon
siyang hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra
kasunod ang mga dalaga. Si Maria
ay napagitna kina Iday at Victoria
at naglalakad siyang kasunod si
Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria

sapagkat nakadama siya ng

kalayaan sa labas ng kumbento.
Ang mga naglalakad ay napatapat
sa bahay ni Simang. Nanaog
kaagad ito at sila ay inimbitang
pumanhik muna. May bumati kay
Ibarra kay at pinuri naman si Maria.
Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio,
na naging kaibigan at
tagapagtanggol niya na sumama ito
sa kanya kinagabihan. Sinabi
niyang maglalagay ng isang
munting bangka sa monte si Padre
Damaso. Napangiti lamang si
Ibarra. Hindi masigurado kung ano
ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon,
kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan.
Nakita nila ang isang ketongin na
nakasalakot at umaawit sa saliw ng
kanyang gitara. Pinandidirihan at
nilalayuan siya ng mga tao
sapagkat natatakot silang mahawa
ng sakit nito. Ang ketongin ay
pinarusahan ng maraming palo
dahil lamang sa pagliligtas niya sa
isang nahulog sa mababaw na
kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin,
sinagilahan siya ng pagkahabag.
Kinuha ni Maria ang suot na agnos
at nilagay sa bakol ng ketongin, sa
pagtataka ng kanyang mga kasama.
Kinuha ng ketongin ang agnos sa
bakol at ito ay kanyang hinagkan.
Sumunod ay lumuhod ito sa sa may
harap ni Maria at isinubsob ang ulo
at hinagkan ang mga bakas ng
yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha
si Maria at pinahid ng panyo ang
lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang
lumapit ang baliw na si Sisa at
hinawakan sa bisig ang ketongin.
Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang
ilaw sa kampanaryo at sinabing
naruroon ang anak niyang si Basilio
na bumababa sa lubid. Itinuro rin
niya ang ilaw sa kumbento at
sinabing nandoroon naman ang
anak niyang si Crispin. Binitiwan ni
Sisa ang ketongin at umalis na
kumakanta. Umalis na rin ang
ketongin na dala ang bakol.

Sa gayong pangyayari, naibulong

na lamang ni Maria na mayroon
palang mga taong kulang-palad.

28: Mga Liham

Inilathala sa isang malaganap na
pahayagan sa Maynila ang tungkol
sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na
interesadong mabatid ang mga
pamamaraan ng pagdaraos ng pista
ng mga Pilipino. Nakasaad sa
dyaryo na walng makakatulad sa
karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring
pransiskano, pagdalo ni Padre
Hermando Sibyla, mga kakilala at
mamamayang Kastila at ginoo ng
gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang
pagkakaroon ng dalawang banda ng
musiko noong bisperas ng pista.
Ang pagsundo ng maraming tao at
mga makapangyarihan sa kura sa
kumbento; ang paghahanda ng
hapunan ng Hermana Mayor at at
ang pagtungo sa tahanan ng
madasaling si Don Santiago De los
Santos upang kaunin si Parde Salvi
at Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pagganap sa sa dula ng mga balitang
artistang sina Ratia Carvajal at
Fernandez na kapwa hinahangaan
ng lahat pero dahil sa kastila ang
kanilang usapan, ang marurunong
lamang ng espanyol ang mga
nakakaintindi sa palabas. Higit na
nasiyahan ang mga Pilipino sa
komedyang tagalog. Ang hindi pag
dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka
ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan,
idinaos ng birhen ang prusisyon ng
birhen de la Paz. Dumaan ito sa
paligid ng simbahan, na kasama
ang karong pilak nina Santo
Domingo at San Diego. Isinunod
naman kaagad ang misa kantada sa
saliw ng orkestra at awit ng mga
artista pag nagkatapos ng . Siyangsiya ang lahat sa sermon ni Padre
Manuel Martin. Nagkaroon din ng
sayawan at ang pinakamaringal ay
ang pagsayaw ni Kapitan Tiago.
Ang nakita kay Maria na nakasuot

mestisa at nagniningning sa
brilyante ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan
Aristorenas kay Luis Chiquito ang
nag-anyaya na ito dumalo sa
pista upang makipasya at makipaglaro ng monte sa mga batikan tahur
na sina Kapitan Tiago, Padre
Damaso, Kapitan Juaquin,
Kabesang Manuel at ang konsul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan
si Ibarra na dinala ni Andeng.
Anang liham:
Crisostomo:
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita.
Ikaw raw ay may sakit, kaya
ipinagdasal kita at ipinagtulos ng
kandila kahit sinabi ni itay na hindi
naman malubha. Kagabi, pinilit nila
akong tumugtog at sumayaw kaya
nayamot ako. May ganyan palang
mga tao. Kung hindi lang talaga
ako kwinentuhan ni Padre Damaso
ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang
kalagayan at ipapadalaw kita kay
Itay.. Ipaubaya mo na kay Andeng
ang paglalagay ng iyong tsa,
mahusay siya kaysa sa iyong
katulong.
Maria Clara:
Habol:
Ako dalawin mo bukas, upang
dumalo ako sa paglalagay ng unang
bato sa paaralan. paalam

29: Kinaumagahan
Maagang pumasiyo sa lasangan ang
mga banda ng musiko. Nagising
ang mga nututulog. Muling
narining ang tuong kampana at mga
paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga
magara at ginamit ang mga hiyas
na itinatago nila. Tanging si
Pilosopong Tasio lamang ang hindi
nagpalit ng bihisan. Binati siya ng
tinyente mayor. Sumagot ang

Pilosopo na ng magsaya ay
dinangangahulugan ng paggawa ng
mga kabaliwan.?Ang pagsasaya,
anya pagtatapon ng pera at
tumatakip sa karaingan ng lahat. Si
Don Filipo at sumang-ayon sa
pananaw na itoni Tasyo subalitwala
siyang magawa sa kagustuhan ng
kapitan at ng kura.

Huminto ang karong sinusudan ng

palyo sa tapat ng bahay nina
Kapitan Tiago. Nakadungaw sa
bintana ang alkalde, si Kapitan
Tiago, si Maria, si Ibarra at ilan
pang kastila. Si Padre Salvi ay
hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay
nagtaas lamang ng ulo mula sa
kanyang matuwid na pagkakatayo.

Punong-puno ng tao ang patyo. Ang

mga musiko ay walang tigil sa
kalilibot. Binabatak naman ng mga
hermana mayor ang mga tao upang
tumikim ng kanilang inihandang
pagkain.

30: Sa Loob ng Simbahan

Dahil sa mga tanyang na tao, mga

kastila at alkalde ang magsisimba
ng araw na iyon, si Padre Damaso,
kaya nagpahiwatig siya na hindi
makapagbibigay ng sermon
kinabukasan. Pero, hindi siya
natatanggi sapagkat sinabi ng mga
kasama niyang pari na walang
ibang nakakaalamat nakapag-aral
sa buhay ni San Diego kundi
tanging siya lamang. Dahil dito,
siya ay ginagamot ng babaing
nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg
at dibdib, binalot ito ng pranela at
hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal
si Padre Damaso ng ilang itlog na
binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga,
nang simula ang prisisyon. Ito ay
dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na
kausap sa kapatiran ni San
Francisco. Naiiba ang prusisyon
kaysa sa nagdaang araw sapagkat
ang mga nagsisilaw ay nakaabitong
ginggon. Sa suot na abito ay kaagad
na makikilala ang mayayaman at
mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na
sinusundan ng kay Francisco at ang
Birheng de la Paz. Maayos ang
prusisyon, ang tanging nagbago
lamang ay si Padre Salvi ang nasa
ilalim ng palyo sa halip na si Padre
Sibyla. Ang prusisyon ay
sinasabayan ng mga paputok ng
kuwitis, awitin at tugtuging
pangsimbahan.

Punong-puno ng tao ang simbahan.

Bawat isa ay gustong makasawsaw
sa agua bendita. Halos hindi na
humihinga ang mga tao sa loob ng
simbahan. Ang sermon ay
binayaran ng P250, ikatlong bahagi
ng ibinayad sa komedya na
magatatanghal sa loob ng tatlong
gabi. Naniniwala ang mga tao na
kahit na mahal ang bayad sa
komedya, ang manonood dito ay
mahuhulog sa impyerno ang
kaluluwa. Ang mga nakikinig
naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa
langit.
Habang hinihintay ang alkalde,
walang tigil na nagpapaypay ng
abaniko, sumbrero at panyo ang
mga tao. Nagsisigawan at nagiiyakan naman ang mga bata. Ang
iba ay ina-antok sa may tabi ng
kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang
alkalde kasama ang kanyang mga
tauhan. Ang suot niya ay
napapalamutian ng banda ni Carlos
III at ng limang medalya sa dibdib.
Inakala ng ilang tao na ang alakalde
ay osang sibil na nagsuotkomedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre
Damaso. Humandang makinig ang
lahat. Ang pari ay
pinangungunahan ng dalawang
sakristan sinusundan ng prayleng
may hawak na kuwaderno.
Pumanhik sa pulpito si Padre
Damaso at at Padre Sibyla. Pero,
tanging palibak ang inukol niya kay
Padre Martin, na ang ibig sabihin
ay higit na magaling ang isesermon
niya kaysa kahapon.

Binalingan ni Padre Damaso ang

kasamang prayle at pinabuksan ang
kuwderno upang kumuha ng tala.

31: Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na
kaya niyang magsermon sa wikang
kastila at Tagalog. Ang pambungad
na sermon ay hinalaw sa Aklat II,
Kabanata IX, Salaysay 20 mga
salitang winika ng Diyos sa
pamamagitan ni Estres ng
nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila
ang iyong mabuting espiritu upang
silay turuan, hindi mo inaalis
sa kanilang bibig ang iyong tinig at
binigyan mo sila ng tubig mapawi
ang kanilang pagkauhaw ?/P>
Humanga si Padre Sibyla sa
pagkabigkas ni Padre Damaso at si
Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit na
maagaling ang pambungad na iyon
sa kanyang sariling sermon.
Nagpugay ang ari sa mga
nagsimba. Lumingon siya sa likod
at itinuro ang pintong malaki.
Inakala ng sakristan yaon ay isang
pagturo sa kanya upang isara ang
lahat ng mga pintuan.
Nagalinlangan anp alperes, iniisip
niyang tatayo at aalis na. Ngunit,
hindi niya magawa sapagkat
nagsisimula ng magsalita ang
predikador.
Sinabi ni Padre Damaso na
kanyang binitiwan ang mga
pananalita ng diyos upang maging
kapakikapakinabang na tulad ng
isang binhing umuusbong at
lumalaki sa lupain ng banal na si
francisco. Hinikayat niya ang mga
makasalanan na tularan ang
mapagwaging si gideon, ang
matapang na si David, ang
mapagtagumpay na si Roldan ng
kakkristiyanuhan, ang guwardiya
sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na
napakunot-noo ang alperes sa
kanyang tinuran. Kung kaya
sa malakas na tinig, sinabi ni
Damaso na po, ginoong
Alperes, higit na matapang at
makapangyarihan bgamat walang

armas kundi isang krus na kahoy

lamang. Natatalo nila ang mga
tulisan ng kadiliman at lahat ng
kampon ni Lucifer. Ang mga
himalang likhang ito ay tulad ng
paglikha kay Diego de Alcala.
?/P>
Ang mga bahaging ito ng sermon
ay ipinahayag ni Padre Damaso sa
wikang Kastila, kaya hindi
maiintiihan ng mga Indiyo. Ang
tanging naunawaan ng karamihan
ay ang salitang guwardiya sibil,
tulisan, San Diego at San
Francisco. Umasim din ang muha
ng alperes, kaya inakala ng marami
na pinagalitan siya ni Padre
Damaso dahil sa hindi pagkakahuli
nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang
tungkol sa patente upang tukuyin
ang pagwawalang-bahala ng mga
tao sa kasalanan, isang lalaki ang
namumutlang tumindig at nagtago
sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi
siya ng alak at madalas na usigin
siya ng mga karabinero dahil sa
hinihingan siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si
Kapitan Tiago ay napahikab.
Samantala, si Maria ay hindi
nakikinig sa sermon sapagkat abala
siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni
Ibarra na malapit lamanng sa
kanya. Nang simulan na sa tagalog
ang misa, ito ay tumagal ng
tumagal. Lumilisya na si Padri
Damaso sa sermon niya sapagkat
puro panunumbat, sumpa, at
pagtutungayaw ang isinasumbulat
niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay
nabalisa lalo nang turulin ng pari
ang tungkol sa makasalanang hindi
nangungumpisal na namamatay sa
bilangguan na walang sakramento
sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa
pag-aglahi ng pari ang mga
mistisilyong hambog at
mapagmataas, mga binatang
salbahe at pilosopo ng mga
parinig na ito ay nadadama ni
Ibarra. Pero, nagsawalang kibo na
lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang
sermon, kung kaya nagpakuliling
na si Padre Salvi upang huminto na

si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa

pagsasalita ng may kalahating oras.
Habang isinasagawa ang misa,
isang lalaki (ito ay si Elias) ang
lumapit kay Ibarra at nagbabala
tungkol sa gagawing pagdiriwang
sa paaralan. Kailangang maging
maingat, anya si Ibarra sa pagbaba
sa hukay at huwag lalapit sa bato
sapagkat maari siyang mamamatay.
Nakilala ni Ibarra si Elias na
kaagad namang umalis.

32: Ang Kabriya

Ipinakita ng taong madilaw kay
Nyor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kanyang itinayo. Ito ay
mayroong walong metro ang taas,
nakabaon sa lupa ang apat na
haligi. Sa haligi nakasabit ang
malalaking lubid kaya tila
napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas
naman ay mayroong banderang ibaiba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nyor Juan
kung paano ittinaas at ibinababa
ang batong malaki na siyang
ilalapat sa ilalim sa pamamagitan
ng pag-aayos ng kahit isang tao
lamang. Hangganghanga si Juan sa
taong madilaw. Nagbubulungan sa
pagpuri ang mga taong nasa paligid
nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nyor
Juan na natutuhan niya ang
paggawa ng makinarya kay Don
Saturnino na nuno ni Don
Crisistomo. Ito pa anya ay
maraming nalalaman. Hindi
marunong mamalo at magbilad sa
araw ang kanyang mga
tauhan;marunong ding gumising ng
mga natutulog at magpatulog ng
gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang
paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon
ng panulukang-bato ng bahaypaaralan. Sa ilalim ng maraming
habong na itinayo ay pawang puno
ng pagkain at inumin aalmusalin ng
mga panauhing isa-isang sinudo ng
mga banda at musiko. Ang mga
naghanda sa almusal ay mga guro
at mag-aaral.

Nagsimulang magbasbas si Padre

Salvi sa pamamagitan ng
pagbibihis ng damit na pangokasyon. Ang mga mahahalagang
kasulatan naman pati na ang mga
medalya, salaping pilak at relikya
ay inilulan na sa isang kahang
bakal. Ang kahang bakalay
ipinasok naman sa bumbong na yari
sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa
pagkakatitig sa taong madilaw na
siyang may hawak ng lubid. Ang
lubid ay nakatali naman sa isang
kalo na magtataas at magbaba ng
batogn na ilalapat sa nakatayong
bato sa ibaba. May uka sa gitna ang
bato, Sa ukang ito ilalagay ang
bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada,
nagtalumpati muna sa wikang
Kastila ang alkalde. Pagdaka
isa-isa ng bumaba ang kura, mga
prayle, mga kawani, ilang
mayayamang bisita at Kapitan
Tiago para sa pasinaya. Dahil sa
biro nio Kapitan Tiago at amuki ng
alkalde, napilitan ding bumaba si
Ibarra. Hustong nasa ibaba ito,
nang bigla na lamang humalagpos
ang lubid sa kalo. Nagiba ang
buong balangkas at umalumbukay
ang makapal na alikabok. Nang
mapawi ang usok, si Ibarra ay
nakitang nakatayo sa pagitan ng
bumagsak na kalo at ng
batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na
isang bangkay. Ito natabunan
ng mga biga na nasa paanan ni
Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli
ang nangasiwa sa pagpapagawa, na
walang iba kundi si Nyor Juan.
Pero, nakiusap si Iabarra na siya na
ang bahala sa lahat. Makaraang
ipagtanong niya si Maria, kaagad
na umuwi si Ibarra upang magpalit
ng damit.
Isa si Pilosopong Tasio sa
nakasaksi sa maganap na
pangyayari. Yaon daw ay isang
masamang simula.

33: Malayang Pag-iisip

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi

ni Elias sa binata na ipaglihim nito
ang pagbibigay niya ng babala sa
kanya. Isapa, si Elias ay
nagbabayad lamang ng utang na
loob sa kanya. Ipinaliwanag din
niya na dapat pa ring mag-ingat si
Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito
ay mayruong kaaway.?Batas ng
buhay ang di pagkakasundo. Lahat
tayo may kalaban, mula sa
pinakamaliit na kulisap hanggang
sa tao; mula sa pinakadukha
hanggang sa lalong mayaman at
makapangyarihan,?pagdidiin pa
ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay
naglilipana sa halos lahat ng lugar,
dahil sa kanyang mga ninuno at
ama na nagkaroon don ng mga
kagalit, dahil na rin sa kanyang
balak na pagpapatayo ng paaralan.
Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang
taong madilaw. Umano
narinig ni Elias ang taong madilaw
ng sinundang gabi nakikipag-usap
sa di kilalang tao at sinabing
indi kakanin ng isda ang isang ito
(Ibarra) tulad ng kanyang ama,
makikita ninyo.?/P>
Ang ganitong natuklasan ni Elias
ay kanyang ikinabahala sapagkat
kahit na ipinagmamalaki ng taong
madilaw ang kaalaman sa trabaho.
Hindi ito humingi ng mataas na
sahod ng magprisinta kay Nor Juan.
Binanggit ni Ibarra na
nanghihinayang sa pagkamatay ng
taong dilaw sapagkat marami pa
sanang mababatid uhat sa
kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na
maski na mabuhay ang taong
madilaw inakala niyang
matatakasan ang pag-uusig ng
bulag na hukuman ng tao. Subalit
sa kamatayan ng Diyos ang
humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang
tunay na pagkatao ni Elias, kung ito
ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot
ni Elias ay: Napilitan akong
maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala
sa Diyos. Alam ni Elias na marami
pa ang mga taong gustong
kumausap kay Ibarra kaya
nagpaalam na ito. Pero, nangako
siyang anumang oras na kailangan

siya ay babalik siya sapagkat

mayroon pa siyang tinatanaw na
utang na loob kay Ibarra.

34: Ang Tanghalian

Ang mga kilalang tao sa San Diego
ay magkaharap na nanananghalian
sa isang malaking hapag.
Nakaluklok sa magkabilang dulo ng
mesa sina Ibarra at ang alkalde.
Nasa bandang kanan ni Ibarra si
Maria at nasa kaliwa naman ang
eskribano. Sa magkabilang panig
naman nakaluklok sina Kapitan
Tiyago, kapitan ng bayan, mga
prayle, kawani at kaibigang dalaga
ni Maria. Ganadong kumain ang
lahat ng makatanggap ng telegrama
sina Kapitan Tiyago, siya
kaagad na umalis. Darating ang
Kapitan Heneral at magiging
panauhin ni Kapitan Tiyago sa
kanyang bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang
araw na mananatili ang Kapitan
Heneral sapagkat ito umano ay
mahilig sa bagay-bagay na katakataka. Kung saan napasuot ang
usapan ng mga kumakain. Ang
hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang
hindi pagdating ni Padre Damaso,
kawalan ng kaalaman ng mga
magbubukid ng kobyertos at kung
anong kurso ang ipapakuha nila sa
kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang
dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay
Ibarra. Umiinit na ang usapan noon
sapagkat nagsisimula ng ilagay ang
mga tsampan sa kopa. Nahalata ng
alkalde na panay ang pasaring ni
Padre Damaso kay Ibarra. Sinikap
na ibahin nito ang usapan, pero
patuloy ang pari sa pagsasaring.
Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Padre
Damaso ang tungklol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarrang
may kasamang pag-aglahi.
Sumulak ang dugo ni Ibarra.
Biglang dinaluhong niya si Padre
Damaso at sasaksakin nito sa
dibdib. Pero, pinigilan siya ni
Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na
umalis at iniwan ang mga kasalo sa
pananghalian.

35: Usap-Usapan
Ang mga pangyayaring namagitan
kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San
Diego. Sa mga usapan, hindi
matukoy kung sino ang may
katwiran sa dalawa. Nagkakaisa
ang lahat na kung naging matinpi si
Ibarra, hindi sana nangyari ang
gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan
Martin na walang makapigil kay
Ibarra sapagkat wala itong
kinatatakutang awtoridad. Handa
ang binata na dungisan ang kamay
nito sa sinumang lumapastanganan
sa kanyang ama. Dahil sa maagap
na pagsansala ng kanyang itinanggi
at minamahal na si Maria. Kaya,
hindi niya itiniloy ang balak na
kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo
na hinihintay daw ni Ibarra na
tulungan siya sa taumbayan bilang
pagtanaw ng utang na loob sa
kabutihang nagawa niya at ng
kanyang ama. Nanindigan naman
ang kapitan ng bayan na wala
silang magagawa sapagkat laging
nasa katwiran ang mga prayle. Ang
ganito, anang Don Filipo ay
nangyayari sapagkat hindi
nagkakaisa at watak-watak ang
mga taumbayan samantalang ang
mga prayle at mayayaman ay
nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan
naman sa mga babae ay takot na
mawalay sa grasya ng simbahan.
Tanging si Kapitana Maria lamang
at pumili kay Ibarra at sinabing
karangalan niya ang magkaroon ng
anak na magtatangol at
mangangalaga sa sagradong alaala
ng yumaong ama. Sakmal naman
ng matinding pagkatakot ang mga
magsasaka na hindi matuloy ang
pagpapatayo ng paaralan sapagkat
bawa isa sa kanila ay
naghahangad ng anak na makatapos
ng pag-aaral. May nagsabing hindi
na matutuloy ang pagpapatayo ng
simbahan sapagkat tinawag na
pilibustero ng prayle si Ibarra.
Hindi naman maintindihan ng mga
magsasaka ang kahulugan ng
Pilibustero.

36: Unang Ulap

Isang malaking gulo ang
nangyayari sa bahay ni Tiago dahil
sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay
panay ang pagtangis at hindi
pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano
nga, pinagbawalan si Maria ng
kanyang ama na makipag-usap kay
Ibarra habang hindi pa inaalis ang
eskomonyon sa binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiago
sapagkat pinapupunta ito sa
kumbento. Pinatuloy na inaalo
naman ni Tiya Isabel si Maria sa
pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos.
Madali namang mapapatawad si
Ibarra sapagkat nawalan lamang ng
ulirat si Padre Damaso. Si Andeng
ay nagboluntaryong gagawa ng
paraan para magkausap ang
magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang
bumalik si Kapitan Tiago. Sinabi
nito na inutusan siya ng pari na
sirain ang kasunduan ng pag-iisang
dibdib ng magkasintahan. Si Padre
Sibyla ay nagsabi naman na huwag
tanggapin si Ibarra sa kanyang
tahanan at ang utang ni Kapitan
Tiago na P50,000 sa binata ay
huwag ng pabayaran kundi
mawawala ang kanyan buhay at
kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiago si Maria sa
pagsasabing ang ina raw nito ay
nakita lamang niyang umiyak nang
ito naglilihi. Isa pa, anito, may
kamag-anak si Padre Damaso sa
nakatakdang dumating mula sa
Europa at siyang inilalaan ng
maging panibagong katipan ni
Maria. Sindak ang mga kausap ni
Kapitan lalo na si Maria na
napailing lamang, umiiyak at
tinakpan ang mga taynga. Pati si
Isabel ay nagalit at sinabihan ang
Kapitan na ang pagpapalit ng
katipan ay hindi parang nagpapalit
lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiago
ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya
Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi ng

Kapitan na mawawalang kabuluhan

lamang sapagkat ang arsobispo ay
isang prayle rin at walang ibang
paunlakan kundi ang mga kapwa
prayle. Pagkarrang pagsabihan ng
Kapitan si Maria na tumigil na ito
sa kangangalngal at baka mamugto
ang mga mata. Hinarap na niya ang
paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang
Kapitan-Heneral. Ang buong
kabahayan ni Kapitan Tiago ay
nagsimula nang mapuno ng mga
tao. Si Maria naman ay tumakbo sa
silid at nagdasal sa Mahal na
Birhen. Nasa ganito siyang
kalagayan nang pumasok ang
kanyang Tiya Isabel at sinabing
gusto siyang makausap ng KapitanHeneral. Mabigat man sa loob ay
unti-unti na siyang nag-ayos ng
katawan.

37: Ang Kanyang Kataastaasan

Pagkadating ng Kapitan-Heneral,
ipinahanap niya kaagad si Ibarra.
Samantala, kinausap muna niya ang
binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang
nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata sa
simbahan ay ikinagalit ni Damaso.
Namumutla at nginig ang buong
katawan ng binata ng pumasok
siyang kausapin ng Heneral.
Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng
mabuting ugali ng Kapitan-Heneral.
Mayroon siyang panahon basta sa
katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok
na ng kagawad ang mga reverencia
na sina Padre Sibyla, Padre Martin,
Padre Salvi at iba pang mga prayle.
Yumuko ang mga ito at nagbigay
galang sa Heneral ahil hindi
kasama si Padre Damaso, hinanap
siya ng heneral. Sinabi nina Padre
Sibyla at Padre Salvi na may sakit
ang hinahanap. Ang sumunod na
nagbigay galang sa Heneral ay sina
Kapitan Tiago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria
dahil sa ginawa nito sa
pananghalian. Kung hindi dahil sa

kanya, maaring nautas na si Ibarra

si Padre Damaso. Sinabi ng
Heneral na kailangang tumanggap
ng gantimpala si Maria na kagyat
namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad
na dumating na si Ibarra at
nakahanda na siyang humarap sa
Heneral. Napansin ng Heneral na
medyo nabalisa si Maria, Kaya
sinabi niyang nais itong makaharap
bago umaalis patungong Espanya.
Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Padre Salvi na
ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay
eskomulgado. Pero, hindi siya
pinapansin nito at sa halip sinabi ng
Heneral na ipaabot kay Padre
Damaso ang pangangamusta na
gumaling ito kaagad. Napamaang
ang mga reverencia at sabay sabay
na nagpaalam. Nakasalubong nila
ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit
hindi sila nagkakibuan. Mata
lamang ang nag-usap.
Pagkakita ng Heneral kay Ibarra
mabilis niya itong kinamayan at
sinabing tama lang ang kanyang
ginawa lalo na ang ginawang
pagtatanggol sa ala-ala ng ama.
Tiniyak niya na kakausapin ang
arsobispo tungkol sa
pagkakaeskomulgado ni Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na
nagkapalad si Ibarra na makatagpo
ang pamilya ng kapitan Heneral
noong siya nagpunta sa Madrid.
Tinanong ng Heneral kung wala
man lang liham na tagubiling dala
si Ibarra para sa kanya. Hindi na
kailangan ito, ani Ibarra sapagkat
lahat daw ng mga Pilipino ay
tinagubilin sa Heneral. Sa
pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang
sariling pananaw sa buhay,
nagpamuni ng Heneral na matalino
ang binata. Inamuki niya itong
ipagbili ang lahat lahat na ari-arian
at sumama na sa kanya sa Espanya
sapagkat hindi nababagay ang
kanyang kaisipan sa Pilipinas.
Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na
matamis ang mamuhay sa bayang
sinilangan at pinamuhayan din ng
mga magulang nito.

Pinahalagahan ng Heneral ang

paninindigan ni Ibarra sapagkat
inaakala niyang higit nga niyang
kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya.
Nang maalala niya si Maria, sinabi
ng Heneral kay Ibarra na puntahan
na niya ang kanyang kasintahan at
itagubilinang paparoonin sa kanya
si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya
kay Ibarra na samahan siya sa
pamamasyal. Tumango si Ibarr at
umalis na. Kapagdaka,tinawag ng
Heneral ang mga kagawad at
sumunod ang alkalde. Sinabihan ng
Heneral ang alkalde na hindi na
kailangang maulit pa ang naganap
na pananghalian at ibigay ang lahat
ng kaluwagan kay Ibarra sa
pagsasakatuparan ng kanyang mga
mabubuting layunin. Huwag ding
pakialaman si Ibarra, mariing
pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng
Heneral. Nangako siyang
pangangalagaan din ang kaligtasan
ni Ibarra. Nang dumating si tiyago
kaagad na binati siya ng Heneral
dahil sa pagkakaroon ng kapuripuring anak at marangal na
manunungangin. Nagprisinta pa
ang Heneral na maging ninong sa
kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni
Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa
silid ni Maria sapagkat naririnig
niya ang boses nito. Pero, hindi
binuksan ang pinto at sa halip ay si
Sinang ang sumilip. Sinabi ni
Sinang na isulat na lamang ni Ibarra
ang sasabihin sapagkat papunta sila
sa dulaan. Nagtaka si Ibarra.

38: Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at
sunod-sunod na pagdupikal ng mga
batingaw ay nagbabadyang inilabas
na ang prusisyon. Ang mga binata
na halos lahat ay mayroong dalang
sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang
mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra
at patungo sa bahay ng kapitan.
Nagpatayo ang kapitan ng isang
kubol sa harap ng kanyang bahay
upang pagdausan ng pagbigas ng
tulang papuri o loa sa pintakasi ng

bayan. Kung hindi lamang sa

imbitasyon ng Kapitan Heneral,
mas gusto ni Ibarra na manatili na
lamang sa tahanan ni Kapitan
Tiyago upang makasama niya si
Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang
taltong sakristan na may hawak na
mga seryales na pilak. Kasunod nila
ang mga guro, mag-aaral at mga
batang may dala-dalang parol na
papel. Ang mga agwasil at tinitini
naman ay may dalang mga pamalo
upang gamitin sa sinumang
maniksik o humiwalay sa hanay.
Mayroon din silang kasama na
namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay
pinangungunahan ni San Juan
Bautista. Sumunod si San
Francisco, Santa Maria Magdalena,
San Diego De Alcala at ang
pinakahuli ay ang Mahal na Birhen.
Ang karo ni San Diego ay hinihila
ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng
mga santo sa tapat ng kubol sa
pagdadarausan ng loa. Mula sa
tabing may isang batang lalaking
may pakpak, nakabotang
pangabayo, nakabanda at may
bigkis ang lumabas. Pagkatapos na
bumigkas ng papuri ang bata sa
wikang Latin, Kastila at Tagalog ay
pinagpatuloy ang prusisyon
hanggang sa mapatapat sa bahay ni
Kapitan Tiyago. Ang lahat ay
natigilan sa magandang pag-awit ni
Maria Claria ng Ave Maria ni
Gounod sa saliw ng kanyang
sariling piyano. Kung napatigil si
Padre Salvi sa ganda ng tinig ni
Maria Clara. Higit na nakadama ng
kalungkutan si Ibarra. Nadarama
niya ang mensahe ng tinig ng
kasiphayuan ng kasintahan. Saglot
na naputol ang pagmuni-muni ni
Ibarra nang palalahanan siya ng
Kapitan-heneral tungkol sa
imbitasyon nitong makasalo sa
pagkain upang pag-usapan ang
pagkawala nina Basilio at Crispin.

39: Donya Consolacion

Kahit na napatapat ang prusisyon sa

bhay ni Donya Consolacion ay
pinid na pinid. Nang umagang iyon,
ang asawa na alperes at paraluman
ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya
pinayagang lumabas ng kanyang
asawa. Ikinahihiya ng alperes ang
katawa-tawang pagdadamit nito.
Ang kanya namang amoy katulad
ng kalaguyo ng mga guwardiya
sibil. Pero, para sa sarili ni Donya
Consolacion siya ay higit pa ngang
maganda kaysa kay Maria Clara.?
/P>
Ang ipinagpuputok pa ng
damdamin ng Donya bukod sa siya
ay hindi pinayagang lumabas ng
bahay ay ang pangyayaring sobra
kung alipustain at murahin siya ng
alperes. Suklam na suklam ang
Donya at iniisip kung paano
makapaghiganti. Ang pagdili-dili
niya ay nakapagbigay sa kanyang
ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago
dumaan ang prusisyon, ipinasara
niya sa bantay ang lahat ng mga
bintana at nagpasindi pa ng ilaw.
Inutusan din nitong huwag
magpapasok maski sinuman.
Pinakandado niyang mabuti pati
pintuan. Habang nag-iisip ang
Donya narinig niyang umaawit si
Sisa na dalawang araw ng
nakukulong sa kwartel.
Pinapaakyat ng Donya si Sisa
upang pakantahin. Palibhasa, sa
wikang kastila ang utos ng Donya,
hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa
hindi matino ang isip, isa na siyang
baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng
alperes at muling inutos na
kumanta si Sisa. Pero, hindi
sumunod si Sisa. Dahil dito,
inutusan ng Donya ang sundalo na
sabihin kay Sisa ang gusto nitong
mangyari. Kumanta si Sisa ng
Kundiman ng Gabi. Ang awit ay
tumalab sa damdamin ng Donya at
nakapagsalita ng Tagalog.
Napamaang ang sundalo, hindi niya
sukat akalain na marunong ng
Tagalog ang Donya. Napansin ng
Donya ang pagkamaang ng kawal,
kaya galit na pinaalis ito.
Binalingan ng Donya si Sisa at sa

pilipit na pangangastila ay inutusan

itong magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo
niya ito sa binti at paa. Nabuwal si
Sisa at nagisi ang manipis nitong
damit kasabay ng paglabas ng dugo
mula sa nabakbak na sugat.
Nasisiyahan ang Donya sa gayong
tanawin. Ang kanyang galit ay
naibunton niya kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang
pagdating ng alperes na pasikad na
binuksan ang nakasarang pintuan.
Pagkakita ng alperes kay Sisa,
sinagilahan ito ng pangangatal ng
katawan sa galit at namutla.
Bumalasik ang kanyang mukha.
Ngunit, parang walang anuman ito
sa Donya. Tinanong pa niya ang
alperes kung bakit hindi man lang
daw bumati ito sa kanya. Hindi
sumagot ang alperes. Inutusan niya
ang bantay na bigyan ng damit at
pagkain si Sisa. Kailangang
gamutin din ang mga sugat nito,
bigyan ng magandang higaan at
huwag lalapastanganin. Ang
dahilan si Sisa ay nakatakdang
ihatid sa tahanan ni Ibarra
kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon
man ng kagaspangan ng ugali si
Donya Consolacion yaon ay bunga
ng kanyang kawalan ng sapat na
edukasyon. Siya ay dating
labandera lamang ng mga sundalo
na mapangasawa niya ang alperes
na noon ay isa lamang kabo. Ito ang
dahilan kung may plastik na paguugali. Pilit siyang nag-aastang
may pinag-aralan, marunong ng
kastila at may ugaling Europeo.

40: Karapatan at
Kapangyarihan
Mag-iikasampu na ng gabi ng
paisa-isang sindihan ang mga
kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng uces de
Bengala ?na siyang nagsisilbing
ilaw sa mga taong naglalakad
patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong
pagdarausan ng dula. Ang

nangasiwa sa palabas ay ang

Tenyente Mayor na si Don Filipo
sapagkat ang Kapitan ay nasa
sugalan. Kausap ng Tenyente si
Pilosopo Tasio at nakasentro ang
kanilang pag-uusap na nagbibitaw
na ang Don sa kanyang tungkulin.
Danga nalamang hindi
tinanggap ng alkalde ang
pagbibitiw nito. Saglit naputol ang
pag-uusap ng dalawa ng dumating
si Maria Clara kasama ang mga
kaibigan. Kasunod nilang dumating
ang kura at ilang kastila. Isa-isa
silang inihatid sa upuan ng
tenyente.
Nagsimula na ang palabas sa
pamamagitan ng tambalang tinig
nina Chananay at Marianito ng
Crispino e la Comare. Ang pansin
ng lahat ay nasa entablado maliban
kay Padre Salvi na walang kurap na
nakatitig kay Maria Clara.
Taposna na ang unang bahagi ng
dula nang pumasok si Ibarra.
Umugong ang bulungan, pero hindi
ito pinansin ni Ibarra. Malugod na
binati niya ang kasintahan at ang
mga kasama nito. Tumindig si
Padre Salvi o ang Kura at hiniling
kay Don Filipo na paalisin si Ibarra.
Ngunit, hindi sumunod ang Don at
sinabing hindi niya magagawa ang
gayon sapagkat nag-abuloy ng
malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don
hindi siya natatakot sa gagawin ng
kura sapagkat maghapong kaukausap ng Kapitan Heneralat ng
Alkalde ng lalawigan si Ibarra.
Kaya, wala itong dapat ipangamba.
Napilitan umalis ang Kura at ang
mga kasama nito. May ilang tao na
lumapit kay Ibarra at sinabing
huwag pansinin ang paglisan ng
kura, sapagkat ang mga ito ang
nagsasabing si Ibarra ay
eskumulgaldo. Dahil dito,
naitanong ni Ibarra na sila ay nasa
panahon pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga
at nagpaalam na ilang sandali
siyang mawawala sapagkat
mayroong nalimutang tipanan.
Pinigilan siya ni Sinang subalit
nangako si Ibarra na babakik na
lamang siya. Papalabas na si
Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay

Don Filipo at ipinatitigil ang

palabas dahil hindi raw makatulog
sa ingay ang alperes at si Donya
Consolacion. Pero, hindi
pinagbigyan ang kahilingan ng mga
sibil at natapos na ang dula. Pero,
bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang
mga musikero upang pigilin ang
palabas pero ang mga ito ay nahuli
ng mga kuwadrilyero na katulong
ni Don Filipo. Tiyempo namang
nakabalik na si Ibarra. Kaagad na
hinanap niya si Maria. Kumapit na
sa bisig ni Ibarra ang mga
nasindakna dalaga. Walang tigil
naman sa kauusal ng letania sa latin
si Tiya Isabel. Ang mga sibil na
inihatid ng mga kuwaddrilyero sa
tribunal ay pinagbabato ng mga tao.
May mga pulutong ng mga
kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero,
pinakiusapan sila ni Don Filipo na
huwag ng palalain pa ang
pangyayari. Ngunit, hindi siya
pinansin. Kaya kay Ibarra siys
nakiusap. Sinabi ng binata na wala
siyang magagawa. Pinakiusap ni
Ibarra si Elias na puntahan ang mga
kalalakihang nagbabalak ng
masama. Napahinuhod naman ng
piloto ang mga lalaki na huwag ng
ituloy ang kanilang mga binabalak.
Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni
Padre Salvi, nakita niya ang buong
pangyayari sa liwasan. Dumating
din ang kanyang utusan na
nagbalita rin tungkol sa nangyaring
kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Padre
Salvi sa kanyang pangitain na si
Mari Clara ay walang malay-tao,
pangko ni Ibarra at nawala sila sa
kadiliman. Halos nagkandahulog
siyang bumaba sa kumbento at
nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala
ng tao. Binubulyawan siya ng mga
kastila, pero hindi niya alumana.
Mabilis na tinungo niya ang bahay
ni Kapitan Tiago. Sa nakapinid na
durungawan nabanaagan niya ang
mga anino nina Maria Clara at Tiya
Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib
ng pari ay unti-unting nawala.
Ligtas sa kapahamakan si Maria.

Bumalik na sa kumbento si Padre

Salvi.

41: Dalawang Panauhin

Dahil sa nangyari hindi dalawin ng
antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang
laboratoryo. Pamaya-maya
pumasok ang kanyang utusan at
sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy
niya ito ng hindi man lamang
lumilingon. Ang kanyang panauhin
ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa
pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay
upang ipaalam na nilalagnat o may
sakit si Maria Clara. Ikalawa,
magpapaalam na siya kay Ibarra
sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas at ikatlo,
itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya.
Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni
Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano
napatigil ni Elias ang kaguluhan
nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias
na kilala niya ang magkapatid na
namumuno sa panggugulo. Ang
mga ito ay mga sibil. Ang ama ng
magkakapatid na patayin sa palo
ang mga sibil na nanggulo sa
liwasan. Pero dahil sa may utang na
loob ang magkapatid kay Elias, sila
ay madaling napakiusapan nito.
Hindi na kumibo si Ibarra, kaya
nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra
habang sinisisi ang sarili sa
pagkakasakit ng kasintahan.
Tutungo siya sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa daan nakasalubong niya
ang isang maliit na lalaking
nakaitim at may pilat sa kaliwang
pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng
taong madilaw na namatay sa
paghuhugos ng unang bato sa
paaralan. Nabanas ng husto si
Ibarra sa pangungulit ni Lucas na
kung magkano raw ang ibabayad sa
pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi
ni Ibarra na magbalik na lamang si
Lucas dahil dadalaw ito sa isang
maysakit. Ska na nila pinag-usapan

ang tungkol sa pagbabayad.

Mauubos na ang pagtitimpi ni
Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad
si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni
Lucas si Ibarra sabay bulong sa
sariling si Ibarra ay apo nga talaga
ng nagbilad sa init sa kanyang ama
at iisa ang dugong nananalaytay sa
kanilang mga ugat ?subalit kapag
ito (Ibarra) ay mahusay magbayad
ng mataas, sila ay magiging
mabuting kaibigan.

42: Mag-asawang De
Espada a
Malungkot sa bahay ni Kapitan
Tiago sapagkat may sakit si Maria.
Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya
Isabel at Kapitan Tiago kung alin
ang mabuting bigyan ng limos, ang
krus sa Tunasan na lumaki, o ang
krus sa Matahong na nagpapawis.
Nais malaman ni Tiago kung alin sa
dalawang ito ang higit na
mapaghimala. Napagdesisyonan na
parehong bigyan ng limos ang
dalawang ito upang gumaling
kaagad ang karamdaman ni Maria.
Natigil ang pag-uusap ng
magpinsan nang mayroong tumigil
sa harap ng bahay. Ang dumating
ay sina Dr. Tiburcio de Espada a,
na inaanak ng kamag-anak ni Padre
Damaso at tanging kalihim ng lahat
ng ministro sa Espanya.
Inaasahan ni Tiago ang mga
dumating na panauhin. Pagkatapos
na maipakilala ni Victorina si
Linares, sinamahan sila ni Tiago sa
kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si
Donya Victorina ay isang Orofea.
Siya ay isang ginang na may edad
na 45, pero ipinamamalitang siya
ay 32 taong gulang lamang. Noong
bata at dalaga pa siya at kapanipaniwalang maganda ito. Kaya,
hindi siya nagpasilo sa mga
lalaking Pilipino at ang pinangarap
niyang mapangasawa ay isang
dayuhan. Isa siyang social climber
at ibig na mapabilang sa mataas na
antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag
na inihanda niya ay walang nasilo.
Nalagay siya sa pangangailangan

na kailangang makapangasawa siya

ng dayuhan. Napilitan siyang
masiyahan sa isang maralitang
Kastila na taga-Espanya itinaboy
ng bayang Extremadura at
ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas.
Ang kastilang ito ay Tiburcio de
Espanada na may 35 taong
gulang,ngunit mukha pang matanda
kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay
ng barkong Salvadora. Sa barko
dumanas siya ng katakot-takot na
pagkahilo at nabalian pa ng paa.
Nahihiya na siyang magbalik sa
Espanya, dahil ipinasya na niyang
manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15
araw siya sa bansa nang matanggap
siya sa trabaho dahil sa tulong ng
mga kababayang Kastila. Sapagkat
hindi naman siya nag-aral
pinayuhan siya ng mga kababayan
na humanap nang magandang
kapalaran sa mga lalawigan at
magpanggap na isang mediko na
ang tanging puhunan ay ang
pagiging kastila. Ayaw sana niyang
sumunod dahil nahihya siya, pero
dahil sa gipit na gipit na siya,wala
siyang mapagpipilian kundi
sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa
pagamutan ng San Carlos bilang
tagapagbaga ng mga painitan at
tagapaspas ng alikabok sa mga
mesa at upuan pero wala talagang
kaalam-alam sa panggagamot. Sa
una mabana ang singil. Lumalaon
pataas ng pataas, sinamantala niya
ng husto ang pagtitiwala ng mga
Indio. Dahil dito, umaasa siya na
tuloy-tuloy na ang kanyang
pagyaman. Ngunit, nagsumbong
ang mga tunay na mediko sa
Protomediko de Manila na siya ay
pekeng doktor. Nawalan na siya ng
pasyente. Babalik na sana siya sa
pamamalimos sa mga kakilala
kababayan subalit napangasawa
nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa
Ana at dito idinaos ang kanilang
pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal
bumili ng aranya at karomata si
Donya Victorina at matutuling
kabayo mula sa Albay at Batangas
para sa gamit nilang mag-asawa.
Binihisan din niya ng husto ang

asawa para magmukhang kagalanggalang. Ang Donya ay nagsimulang

maging ilusyunada bilang isang
Orofea. Nagpusod-Espanyola at
naglagay ng mga palamuti sa
katawan. Ilang buwan ang lumipas,
Ipinamalita niyang siya ay naglilihi
at sa Espanya manganganak
sapagkat ayaw ipanganak ang anak
na tatawaging rebolusyunario. Ang
kanyang pangalan ay dinagdag din
ng de, kayat nakalimbag sa mga
tarheta nito ang Donya Victorina de
los Reyes de de Espada a.
Dumaan ang tatlong buwan, ang
inaasahang pagbubuntis ng Donya
ay naunsiyami kayat wala siyang
magawa kundi ang manatili sa
upaing ito ng mga salvaje.?Ang
ginawa niya ay nagpatingin sa mga
hilot at manggagamot, ngunit wala
ring nangyari. Hindi siya
nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang
Donya sa hindi pagkakaroon ng
anak, naibunton niya ang kanyang
ngitngit sa asawa nito. Parang
maamong kordero ang Don, kahit
na ano ang gawin ng Donya hindi
ito nakakarinigan ng reklamo,
kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng
asawa at kung minsan nama
hindi niya ipinapahintulutan
lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang
asawa ay dapat na maglagay ng
titulong medicina at cirugia.
Tumutol ang Don sapagakat
pamemeke na naman ang gagawin
niyang panggagamot. Ngunit, wala
siyang magawa at sumunod na
lamang sa Donya. Tunay na amini
hindi, siya ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya
ng karatulang may nakasulat na:Dr.
DE ESPADA A,
ESPESYALISTA SA LAHAT NG
URI NG SAKIT at ito ay ikinabit
sa kanyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng
tagapangasiwang kastila sa
kanyang mga ari-arian sapagkat
hindi niya pinagkakatiwalaan ang
mga Pilipino. Ipinakaon naman ng

Don ang pamangkin si Linares na

nag-aaral ng pagkamananggol, sa
gastos ng Donya.

Samantala sila ay nagmimiryenda

ay dumating si Padre Salvi. Dati ng
kakilala ng mag-asawa ang pari,
kaya si Linares na lamang ang
kanilang ipinakilala. Kaagad
sinabakan na ni Donya Victorina
ang pamimintas sa mga taglalawigan at pinangalandakan na
kaututang dila nila ang alkalde at
ng iba pang nasa mataas na poder
sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang
sabihin ni Tiago na kadadalaw
lamang ng Kapitan-Heneral sa
kanilang tahanan. Halos hindi
makapaniwala ang Donya.
Gayunpaman, dahil sa wala na
siyang magawa sinabi na lamang na
nanghinayang siya at hindi kaagad
nagkasakit si Mari disin sanay
nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang paguusap, pinuntahan nila si Maria na
noon ay nakahiga sa isang
kamagong na nakaukurtinahan ng
husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay
may taling panyo na basa ng agua
colonia at nakakumot ng puti. Nasa
tabi ang dalawang kaibiganng
babae at si Andeng na may hawak
ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay
Padre Salvi kung saan si Padre
Damaso, sapagakat may dala itong
sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni
Salvi na dadalaw ito kay Maria
kaya napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria,
tiningnan ang dila at sinabing may
sakit ito, ngunit mapapagaling. Ang
iniresetang gamot niya ay: Sa
umaga ay liquen con leche, jarabe
de altea at dalawang pildoras ng
cinoglosa. Sinamantala ito ng
Donya at ipinakilala si Linarez na
nabigla sapagkat nakatoun ang

kanyang mga mata at isip kay

Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap
na pagkakatitig ni Linares sa
magandang mukha ni Maria nang
sabihin ni Padre Salvi na dumating
na si Padre Damaso. Ang pari ay
kagagaling lamang niya sa sakit,
siya ay putlain mabuway kung
lumakad, payat at hindi masalita.
Ang una niyang ginawa ay
dumalaw nga kay Maria Clara.

43: Mga Balak

Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa
kamang kinahihigan ni Maria at
luhaang sisnabi sa nak ko,
hindi ka mamamatay. agtaka si
Maria sa nakitang anyo ng pari.
Ang mga nakakakilala sa prayle ay
halos hindi rin makapaniwala na
ang paring may magaspang na ugali
at matipunong anyo ay mayroon
palang gayong kalambot na
damdamin ng pari. Tumindig si
Padre Damaso at nagpunta sa
silong ng balag sa ilalim ng
balkkonahe at umiyak na parang
batang ibunulalas ang lahat ng
sama ng loob. Dahil dito, nasabi ng
lahat na talagang mahal na mahal
ng pari ang inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin
ng pari, ipinakilala ni Donya
Victorina si Linares. Sinabi ni
Linares na siya ay anaanak ng
bayaw ni Damaso na si Carlicos.
Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari
na binasa naman niya. Lumitaw na
si Linares ay nangangailangan ng
trabho at mapapangasawa. Ayon
kay Damaso madali niyang
maihanap ng trabaho ang binata
sapagkat ito ay tinanggap na
abogado sa Universidad Central.
Tungkol naman sa pag-aasawa,
sinabi ni Damaso na kakauapin nila
si Tiyago.
Naiwan si Padre Salvi na
malungkot at nagmumuni-muni.
Nagitla na lamang siya nang batiin
ni Lucas, na hinihingi umano ng
payo tungkol sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Nagdrama ng
husto si Lucas, pilit na nagpapatulo
siya ng luha nan isalysay niya ang

pakikipagkita niya kay Ibarra at

binigyan lamang ng P500.00 para
sa pagkamatay ng kanyang kapatid.
Nagalit ang pari sa kadramahan ni
Lucas, kaya pinagtabuyan niya ito
at pasalamat siya hindi siya
ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis na
bumubulong-bulong si Lucas.

44: Pagsusuri ng Budhi

Nabinat si Maria pagkatapos na
makapagkumpisal. Sa kanyang
pagkahibang walang sinasabing
pangalan kundi ang pangalan ng
kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang
mabuti ng kanyang mga kaibigang
dalaga. Si Tiago naman ay
nagpamisa at nangako na
magbibigay ng tungkod na ginto sa
Birhen ng Antipolo. Unti-unti
namang bumaba ang lagnat ni
Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio
sa naging epekto ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa
kasiyahan ni Donya Victorina hindi
niya nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang
nakatakdang pag lipat ng parokya
ni Padre Damaso sa Tayabas.
Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang
ganitong pagkakalayo ng pari ay
labis na daramdamin ni Maria
sapagkat para na rin niya itong
ama. Ipinaliwanag din niya na ang
pagkakasakit ng dalaga ay bunga
ng mga pangyayari noong pista.
Sinabi naman ng kura na mabuti
nga ang di pag papahintulot ng
kapitan na mag kausap ang anak at
si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya
ang ganitong pananaw ng dalaga
sapagkat matibay ang kanyang
paniniwala, na si Don Tiburcio ang
nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Padre Salvi ang
Donya at sa halip sinabi niya na
malaki raw ang nagawa ng
pangungumpisal sapagkat daig ng
isang malinis na budhi ang lahat
namga gamot na gaya ng
pinatutunayan na ng maraming
pagkakaton. Dahil dito, nabanas
ang Donya at iminungkahi niya kay
Padre Salvi na gamutin ng kanyang

kumpisal Si Donya Consulation na

asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip
ay tinagubilinan niya si Kapitan
Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel
si Maria sa isang pangungumpisal
muli sa gabing iyon at bibigyan
nniya ng viatico kinabukasan upang
tuloy-tuloy na ang kanyang
paggaling.
Samantala, pinainom ni Sinang si
Maria ng isang pildoras na mula sa
bumbong na kristal at bilin ng
doktor ay itigil ito kaag
nakakaramdam siya ng pamimingi.
Itinanong ni Maria kay Silang kung
hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si
sinang na abala si Ibarra sa pagaasikaso na mapatawad ng
arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang
kanilang pag-uusap sapagkat siyang
pagpasok ni Tiya Isabel upang
ihanda muli si Maria na sulatan
niya si Ibarra at sabihing limutin na
niya ito. Di nakapag tanong si
Sinang dahil nagsisimula na si Tiya
Isabel, si Maria naman ay nag-iisip
ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya
Isabel ang sampung utos.
Pagkaraan ay nagtulos ng isang
malaking kandila sa harap ng altar
ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing
iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa
halip na makinig ang pari sa
sinasabin ni Maria, tila ba binabasa
ang nasa isip ng dalaga. Nung
lumabas ng silid si Padre Salvi, ito
ay namumutla at nakapangagat labi,
kunot ang nuo at pawisan. Sa
malas, siya ang kinumpisalan na di
nagtamo nag patawad.

45: Mga Inuusig

Nagpunta sa Kagubatan si Elias at
hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay
sinamahan ng isang lalaki sa
yungib na tila nasa ilalim ng lupa.
Nag makita ni Elias ang Matandang
Pablo natatalian ang ulo ng isang
bigkis na kayong may bahid ng
dugo. Kayat na nagkilala silang
dalawa. May anim na buwan na
nang huli silang magkita. Noon,
ayon Kay matandang Pablo siya

ang naaawa Kay Elias. Subalit,

ngayon nagkapalit sila ng puwesto.
Si Elias ay malakas samantalang
ang matanda ay sugatan at lugami
sa hirap ng katawan at kalooban.
Mayo 15 araw na araw na naibalita
kay Elias ang sinapit ni Kapitan
Pablo. Katunayan, pinaghanap siya
nito sa kabundukan ng dalawang
lalawigan. At ngayon nga ay
kanyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na
nais niya itong isama sa lupain ng
mga di-binyagan upang doon na
manirahan nang payapa kahit na
malayo sa sibilisasyon, yaman din
lamang daw walang nangyari sa
kanyang paghahanap sa angkang
nagpahamak sa kanyang pamilya.
Binigyang diin ni Elias na
magturingan na lamang silang
dalawa bilang mag-ama yayamang
pareho na silang nag-iisa sa buhay.
Umiilig lamang ang matanda sa
kahilingan ni Elias at sinabing wala
siyang dahilan para magpanibagong
buhay sa ibang lupain. Kailangan
niyang maipaghiganti ang
kalupitang sinapit o pagkamatay ng
kanyang dalawang anak na lalaki at
isang babae sa kamay ng mga
buhong. Noon anya, siya ay isang
duwag ngunit, dugo at kamatayan
ang isinisigaw ng kanyang budhi
dahil sa kaapihang kanyang
natamo. Karumal-dumal ang sinapit
ng kanyang mga anak kaya ganito
na lamang ang kanyang
pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay
pinagsamantalahan at inilugso ang
kapurihan ng isang alagad ng
simbahan. Dahil dito, nagsiyasat
ang dalawa niyang anak na lalaki.
Pero, nagkaroon ng nakawan sa
kumbento at ang isa niyang anak ay
sinuplong. Ang anak niyang ito ay
ibinitin sa kanyang buhok at narinig
niya ang sigaw, daing at pagtawag
sa kanya, pero siya ay nasanay sa
buhay na tahimik ay naging duwag
at hindi nagkaroon ng lakas ng loob
na pumatay o magpakamatay. Ang
paratang na pagnanakaw sa
kanyang anak ay di napatunayan,
isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang
nagparatang ay inilipat sa ibang
lugar. Pero ang kanyang anak ay

namatay sa sobrang pahirap na

dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay
hindi duwag at pingambahan na
siya ay maghihiganti dahil sa
sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay
hinuli ng mga awtoridad dahil
nakalimutan lamang niyang
magdala ng sedula. Ito ay
pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Ngayon,
wala ng nalalabi sa kanya kundi
bababa ng bayan upang
maghimasik at makapaghiganti.
Hindi naman siya nag-iisa, marami
siyang kaanib na kapwa rin pinaguusig ng awtoridad. Ang mga ito
ang bumubuo sa kanyang pangkat
na pinamumunuan. At sila ay
naghihintay lamang na tamang
tiyempo at araw upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang
paninindigan ni Kapitan Pablo, siya
man daw ay tulad nito na sa
pangambang makasugat nang
walang kinalaman, kinalimutan
niya ang paghihiganti. Pero, para sa
kapitan, ang paglimot ay lubhang
napakahirap. Kaya ang ganang kay
Elias ay napakadali sapagkat siya
ay bata pa, hindi namatayan ng mga
anak at hindi nawawalan ng pagasa. Nangako ang matanda na hindi
rin siya susugat sa sinumang
walang kasalanan tulad ng ginawa
nitong pagkakasakit na naging
sanhi ng kanyang pagkakasugat at
huwag lamang ang isang
kuwadrilyong tumutupad lang
naman ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang
Pablo na siya ay nagkapalad na
makilala at makatulong sa isang
binatang mayaman, matapat, may
pinag-aralan at nag-iisang anak ng
isang taong marangal na hinamak
din ng isang pari, maraming
kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang
pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang
binatang ito sa kanilang pagnasang
maipaabot sa heneral ang mga
hinaing ng bayan. Tumango ang
matanda. Dahil dito, ipinangako ni
Elias na malalaman ni Kapitan
Pablo ang magiging resulta ng
kanyang lakad o pakikipag-usap sa

binata (si Ibarra) sa loob ng apat na

araw. Sa mga tauhan ng kapitan ang
kakatagpuin niya sa may baybayin
ng San Diego at sasabihin niya ang
sagot. Kapag pumayag ang binata,
may maasahan at makakapagtamo
sila ng katarungan at kung hindi
naman, si Elias ang unang kasama
niyang maghahadog ng buhay.

46: Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng
Pilipinas, may sabungan din sa San
Diego. Ito ay nahahati sa tatlong
bahagi. May pasukan ito sa pinto na
binabantayan ng isang babaeng
naniningil ng bayad sa pagpasok.
Nakahanay naman sa magkabilang
daraanan na mga tao ang mga
tindera na nagtitinda ng kung anuano na katulad ng pagkain, gamit
na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba
pa. Kalapit ito ng isang may
kalakihan ding lugar na
kinaroroonan ng mga tahur,
magtatari at mga sobra ang hilig sa
sabong. Dito nagpapalipat-lipat
nang mabilis ang kuwarta sa kamay
ng mga tao at pakikipagsunduan.
Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan.
Ang ikatlong bahagi naman ng
sabungan ay tinatawag na ruweda.
Dito dinaraos ang mga sultada.
Makikita sa lugar na ito ang mga
taong may matataas na tungkulin,
mayayaman, ang mga tahur at
sentensiyador.
Nasa loob ng sabungan sina
Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at
Lucas. Nagtanong si Kapitan
Basilio tungkol sa manok na
isasabong ni Kapitan Tiyago
samantalang papasok ito sa
sabungan na kasunod ang dalawang
alalay o utusan na may dalang isang
lasak na manok at isang malaking
putting tinali. Bulik naman ang
manok ni Kapitan Basilio.
Nagkaroon muna ng batian tungkol
sa pagkakasakit ni Maria Clara,
pagkaraan nagkasundo ang dalawa
na paglabanin ang bulik at ang
lasak sa pustang P 3,000. Parang
apoy na kumalat ang paglalaban.
Nagkaroon ng pustahan ang mga
sabungero. Lumilitaw na dehado
ang pula at llamado naman ang
puti.

Habang hindi magkamayaw sa

pagpusta ang ilang sabungero sa
gagawing pagsusultada, ang
dalawang binatang magkapatid na
sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa
mga pumupusta. Sila ay matamang
pinagmamasdan ni
Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang
pinakabata sa dalawa kay Lucas at
nakiusap na pautangin ito ng pera
para may maipusta. Sina Bruno at
Tarsilo ay may masaklap na
karanasan sa mga sibil, ang
kanilang ama ay pinatay sa palo ng
mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitid
kung payag na sila sa kondisyong
kanyang ibinigay. Ayaw ng
nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni
Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti
ang pagkamatay ng kanilang ama,
hindi niya mapapautang ang mga
ito ng perang hindi niya pag-aari.
Ang pera, anya ay kay Don
Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung
papayag sila sa kanilang amuki,
madali niyang mabibigyan ng pera
ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa,
na kundi lamang sa kanilang
kapatid na babae ay matagal na
siguro silang nabitay. Pero, sinagot
sila ni Lucas na mga nabibitay ay
mga duwag lamang, walang salapi
at mahihina at kung sakali ay
malapit lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang
dalawang manok, na ilang sandali
lang ay kapwa sugatan. Pero
matindi ang sa puti. May tarak ito
sa dibdib samantalang ang sa pula
naman ay sa pakpak lamang.
Gayunman, unang bumulagta ang
puit na nagkikisay at sumunod
naman ang pula na ipinipikit ang
mga mata. Ang nanalo sa labanan
ay ang pula. Hiyawang umaatikabo
ang sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno
at hindi sila nakapusta disin sana
nanalo ng tig-P100 bawat isa. Sa
di kalayuan, nakita nila si Pedro,
ang asawa ni Sisa na binibilangan
ng pera ni Lucas. Naisip nilang
pumusta sa sususnod na laban.

Tiyempo namang ang isusunod na

paglalabanin ay ang bulik ni
Kapitan Basilio at ang lasak ni
Kapitan Tiago. Nakalimutan ng
magkapatid ang tungkol sa kanilang
kapatid na babae. Naisip nilang
walang mangyayari sa kanila kung
kukunin nila ang inaalok na pera ni
Lucas sapagkat si Crisostomo ay
kaibigang matalik ng heneral at
kasama pa nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay
Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay
binigyan ng tig- P30.00 sa
kasunduang sasama sila sa
pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila
ay nakapagsama pa, tig-sasampu uli
sa bawat maisama nila. Kapag
nagtagumpay sila sa gagawing
pagsalakay, may tig-P100 at ang
mga kasama nila at sila naman ay
tig-P200 ang tatanggapin. Tumango
sila pareho sa lahat ng kondisyon.
Kaagad na tinanggap ang perang
hinihingi nila. Tinagubilinan ni
Lucas ang magkapatid na
kinabukasan ay darating ang mga
sandatang padala ni Ibarra. Sa
ikawalo naman ng gabi sa
makalawa ay kailangan magtungo
sila sa libingan upang tumanggap
ng utos. Ito lamang at naghiwalay
na silang tatlo. Tuloy ang sabong.

47: Dalawang Senyora

Habang nakikipaglaban ang lasak
ni Kapitan Tiago, magkaakbay
naman na namamasyal sina Donya
Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga indio.
Ayon sa Donya pangit ang mga
bahay ng mga Indio. Sa kanilang
paglakad, nababanas siya ng husto
kapag hindi nagpupugay sa kanila
ang mga nakakasalubong. Dahil
dito, inutos niya sa Don na mamalo
ng sumbrero. Pero, tumanggi ang
Don bunga raw ng kanyang
kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat
ng bahay ng alperes nagkatama ang
kanilang mga paningin. Parehong
matalim. Tiningnan ng alperes ang
Donya mula ulo hanngang paa,
ngumuso at dumura sa kabila.
Sinugod ng Donya ang alperes at
nagkaroon ng mainitang pagtatalo

?Binanggit ng Donya ang

pagiging labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan
naman ng huli ang pagiging pilay at
mapagpanggap na asawa ng Donya.
Puyos sa galit, Habang hawak na
mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion,
upang daluhugin si Donya
Victorina. Pero, Bago mag-pangabot ang dalawa, dumating ang
alperes. Umawat si Don Tiburcio.
Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin
ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil
ang dalawa, ngunit pasinghal na
binulyawan siya ng alperes kasabay
sa pagtawag ditong
apagbanal-banalang Carliston ?
Nagalit naman ng husto si Victorina
at sinabi kay tiburcio na kailangan
hamunin niya ang alperes sa
pamamagitan ns sabelo o rebolber.
Tumanggi ang Tiburcio, kaya
nahablot na naman ng di oras ang
kanyang pustiso ng nagtatalak na
asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa,
inabutan nilang kausap ni Linares si
Maria at ang mga kaibigan nito.
Kay Linares nabaling ang atensiyon
ng Donya, inutusan nito na siya ang
humamon sa Alperes sa
pamamagitan ng baril o sable at
kung hindi ibubulatlat nito sa madla
at kay Kapitan Tiyago ang tunay
nitong pagkatao. Namutla si
Linares at humingi ito ng
paumanhin sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan
Tiago na lugo-lugo sapagkat natalo
ang kangyang lasak. Hindi pa
nakapagpapahinga si Tiago,
Tinaltalan kaagad siya ng Donya.
Sinabi niya sa Kapitan na
hahamunin ni Linares ang alperes
at kapag hindi niya ito nagawa, di
dapat itong magpakasal kay Maria.
Sapagkat ang duwag ay hindi
nababagay sa inyong anak,
pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa
narinig nagpahatid si Maria sa
kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina
Donya Victorina at Don Tiburcio

iniwan nila ang kuwenta sa

paggagamot kay Maria at ito
umaabot sa kung ilang libong piso.
Naiwan naman si Linares na nasa
gipit na kalagayan.

48: Hiwaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na
gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa
magkapatid na Tarsilo at Bruno.
Ang unang sinadya ng binata ay
ang tahanan ni Kapitan Tiago
upang ibalita na siya ay hindi
escomulgado at dalawin si Maria.
May dala siyang sulat mula sa
arsobispo na ibinigay nito sa kura
at nagsasaad na inaalis na ang
excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya
Isabel, sapagkat boto siya kay
Ibarra at ayaw din niyang
mapangasawa ng kanyang
pamangkin si Maria ang kastilang
si Linares. Tinawag ni Isabel si
Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng
binata sapagkat nakita niyang
kalapit ng kasintahan si Linares na
nasa balkon. Nakasandig sa silyon
si Maria at may hawak na abaniko.
Sa may paanan nito ay nandoroon
si Linares na nagkukumpol ng rosas
at sampaga. Namulat si Linares ng
makita si Ibarra samantalang si
Maria ay namula at hinayaang
malaglag na lamang ang tangang
pamaypay. Sinikap nitong tumayo,
pero hinang-hina siya dahil nga sa
pagkakasakit. Si Linares ay waring
napapatda at hindi makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang
dahilan ng kanyang diipinasabing
pagdalaw. Nakatingin lamang sa
kanya si Maria na parang inuunawa
ang bawat katagang namutawi sa
kanyang labi. Malungkot si Maria,
kaya nakuro ni Ibarra na bukas
nalamang siya dadalaw. Tumango
ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang
puso ay ginugutay ng matinding
pag-aalinlangan, gulo ang kanyang
isip. Sa paglakad niya, humantong
siya sa ipinapagawang paaralan.
Binati siya ni Nyor Juan at
mangagawang dinatnan niyang
abalang gumagawa. Binigyang diin
ni Ibarra sa mga dinatnan na wala
ng dapat ipangamba sa kanya ng

sinuman sapagkat siya ay hindi na

eskomulgado. Pero, tinugon siya ni
Nyor Juan na hindi nila pinapansin
ang excommunion sapagkat silang
lahat ay pawang eskomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama
ang mga manggagawa. Yumukod si
Elias at ipinahiwatig sa
pamamagitan ng tingin na mayroon
siyang gustong sabihin sa kanya.
Dahil dito, inutusan ni Ibarra si
Nyor Juan na kunin at ipakita sa
kanya ang talaan nito ng mga
obrero upang kanyang tignan.
Nilapitan ni Ibarra si Elias na nagiisang nagkakarga ng bato sa isang
kariton. Sinabi ni Elias na nais
niyang makausap ang binata nang
ilang oras. Ipinakiusap nitong
mamangka sila sa baybay ng lawa
sa bandang hapon upang pagusapan ang isang napakahalagang
bagay. Tumango lamang si Ibarra
nang makitang papalapit na sa
kanila si Nyor Juan. Si Elias naman
ay lumayo na. Nang tignan ng
binata ang talaan ng mga obrero,
wala ang pangalan ng pilotong si
Elias.

Elias ay (1) humingi sila ng

makaamang pagtangkilik sa
gobyerno na katulad ng mga ganap
na pagbabago sa mga kawal na
sandatahan, sa mga prayle, sa
paglalapat ng katarungan at sa iba
pang pangangasiwa ng gobyerno
(2) pagkakaloob ng kaunting
karangalan sa pagkatao ng mga tao,
ang kanilang kapanatagan at
bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil
na madalas na nagiging puno
dulo ng paglapastangan sa
karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang
pagbabago na sa halip na
makakabuti ay lalo pang
makakasama. Sinabi nitong maaari
niyang pakilusin ang kanyang mga
kaibigan sa Madrid sa pamamagitan
ng salapi at pati na ang KapitanHeneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila
ay walang magagawa. Siya man ay
hindi gagawa ng anumang pagkilos
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat
kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman
nilang masasamang kailangan.

49: Tinig ng mga Inuusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka
ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na
humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata.
Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at
gusto nitong muli na magkausap.
Dahil nag-aalala siyang makita si
Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng
sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na
napabuntonghininga si Ibarra
sapagkat biglang pumasok sa
kanyang isip ang kanyang pangako
kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si
Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra
na siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (si Kapitan Pablo) na hindi
na binanggit pa ang mga pagaalinlangan at pagbabala. Ang
kahilingan ng mga sawimpalad, ani

Nagtaka si Elias, hindi niya sukat

akalaing ang isang tulad ni Ibarra
ay naniniwala satinatawag na
masamang kailangan na para bang
nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang
makapagdulot ng mabuti.
Naniniwala siya na kapag ang sakit
ay malala, kailangang gamutin ng
isang mahapding panlunas. Ang
sakit ng bayan ay malubha kaya
kailangan ang kaparaanang
marahas kung ito ay makakabuti.
Ang isang mabuting manggagamot,
anya ay sinususri ang pinagmulan
ng sakit at hindi ang mga at hindi
ang mga palatandaan nito na
sinisikap na bigyan ng lunas.
Katulad ng mga sibil na sa
pagnanais daw na masugpo ang
kasamaan, ito iniinis sa
pananakot, paggawa ng marahas at
walang habas na paggamit ng lakas.
At kapag pinahina ang guwardiya
sibil ay malalagay naman sa
panganib ang katahimikan ng
bayan. Paano raw magkakagayon
gayong 15 taon nang may mga
sibil, ngunit ang mga tulisan ay

patuloy pa rin sa pandarambong.

Ang mga sibil ay walang
naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at
pinahihirapan ang isang tao kahit
na marangal dahil lamang sa
nakalimutan ang cedula personal, at
kapag kailangang malinis ang
kanilang mga kuwartel, ay
manghuhuli sila ng mga kaawaawang mamamayan na walang
lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago
itatag ang guardia civil nanunulisan
ang mga tao dahil sa matinding
pagkagutom. Binigyang diin naman
ni Elias na ang mga sawimpalad na
hinihingi ng bayan ang pagbabago
sa mga palakad ng mga prayle at ng
isang pagtangkilik laban sa
korporasyon. Pero, sinabi naman ni
Ibarra na may utang na loob na
dapat tanawin ng bayan sa mga
paring pinagkakautangan ng
pananalig at patangkilik noon laban
sa mga pandarahas ng mga maykapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kurokuro ng dalawa na kapwa nila
mahal ang bayan. Pero, hindi
napahinuhod ni Elias si Ibarra
tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya
kay Ibarra na sasabihin na lamang
daw niya sa mga ito na ilipat na sa
Diyos o sa kanilang mga bisig ang
pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.

50: Ugat ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang
kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang
din sa mga swimpalad. Mayo 60
taon na ang nakakalipas, ang
kanyang nuno ay isang tenedor de
libros sa isang bahay- kalakal ng
kastila.Kasama ng kanyang asawa
at isang anak na lalaki, ito ay
nanirahan sa Maynila. Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita at
walang kayang ibayad sa abogado,
siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa
lansangan na nakagapos sa kabayo

at pinapalo sa bawat panulukan ng

daan. Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa
masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang gumaling
ang sugat ng kanyang nuno, silang
mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi
nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang
sapin-saping pagdurusang kanilang
natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito
naipalibing ng babae. Nangamoy
ang bangkay at nalaman ng mga
awtoridad ang pagkamatay ng
asawa.Nahatulan din siyang paluin.
Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang
buwan siyang buntis noon.
Gayunman, pagkasilang niya,
ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula
sa malupit na kamay ng batas,
lumipat sila sa kalapit na lalawigan.
Sa paglaki ng anak na panganay, ito
ay naging tulisan. Gumawa siya ng
panununog at pagpatay upang
maipaghiganti nila ang kaapihang
natamo. Nakilalasiya sa tawag na
balat. Ang lahat ay natakot sa
kanyang pangalan. Ang ina ay
nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo
at ang bunso dahil sa mabait at
tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na
lamang ng anak ang ina na patay
na. Ito ay nakabulagta ssa ilalim ng
isang puno at ang isang ulo ay
nakatingala sa isang bakol na
nakasabit sa puno. Ang kanyang
katawan ay ibinaon samantalang
ang mga paa,kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa
kanyang ina. Walang nalalabing
paraan sa nakakabata dahil sa
kalunos-lunos na pangyayaring ito
kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas
at namasukang obrero sa isang
mayamang angkan. Madali naman
siyang nakagiliwan sapagkat
nagtataglay nga ito ng magandang
ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon
ng puhunan, napaunlad niya ang
kanyang kabuhayan hanggang sa

makakilala siya ng isang dalagang

taga-bayan na kanyang inibig ng
tapat. Gayunman sinasagilahan siya
ng matinding pangamba na
mamanhikan. Nangangambasiyang
matuklasan ang tunay niyang
pagkatao. Mahal palibhasa ang
babae, minsan ay nailugso nito ang
puri at desidido siyang panindigan
ang nagawa. Ngunit, dahil sa
mayaman ang ama ng babae at wala
siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na
makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang
magkasuyo, ang kanilang
pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig
ay nagkaroon ng bunga. Ang babae
ay nanganak ng kambal, isang
babae at isang lalaki. Ang lalaki ay
si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa
kanilang patay na ang kanilang
ama. Naniniwala naman sila
sapagkat musmos pa lamang ay
namatay ang kanilang ina. Nang
magkaroon ng sapat na isip,
palibhasa may kaya ang nuno
si Elias ay nag-aral sa mga
Heswitas samantalang ang kapatid
na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid
at ang pag-igkas ng panahon ay
hindi nila namamalayan. Namatay
ang kanilang nuno kaya
umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap,
ang kanyang kapatid na babae ay
nakatakdang ikasal sa binatang
nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
kanilang kahapon ang nagwasak sa
kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapagmataas, isang malayong kamaganak ang nagpamukha sa kanilang
kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang
utusan nila. Iyon pala ang kanilang
ama. Namatay na naghihinagpis
ang kanilang ama dahil sa pagaakalang siya ang naging dahilan
ng kasawian nilang magkapatid.
Pero, bago ito namatay naipagtapat
niyang lahat ang kahapon ng
magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding
kalungkutan ang kapatid ni Elias
nang mabalitaan niyang ikinasal sa
iba ang kanyang kasintahan. Isang

araw nawala na lamang ito

sukat. Lumipas ang anim na buwan
nabalitaan na lamang ni Elias na
mayroong isang bangkay ng
babaing natagpuan sa baybayuin ng
Calamba na may tarak sa dibdib.
Ito ang kanyang kapatid. Dahil dito
siya ay nagpagala-gala sa iba ibang lalawigan bunga ng iba ibang pagbibintang tungkol sa
kanya na hindi naman niya
ginagawa. Dito natapos ang
salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba -ibang
pananaw ang dalawa hanggang sa
sabihin ni Ibarra kay Elias na
sabihin niya sa mga sumugo sa
kanya na siya (Ibarra) ay tauspusong nakikiisa sa kanilang mga
damdaming. Lamang, wala siyang
magagawa kundi ang maghintay pa
sapagkat ang sama ay dinagagamot ng kapwa sama rin.
Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao
siya man ay matroong kasalanan
din. Nang makarating na sila sa
baybayin, nagpaalam na si Ibarra at
sinabi kay Elias na siya ay limutin
na at huwag babatiin sa anumang
kalagayang siya ay makita nito.
Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan
Pablo at sinabi sa kapitan na siya
kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kanyang pangako na
aanib sa kanila sa sandaling ipasiya
ng pinuno na dumating na ang oras
ng pakikibaka sa mga Kastila.

51: Mga Palitan at

Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pagigmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula
kay Donya Victorina na nagsasaad
ng ganito:
"Itinatanging
pinsan,
Sa loob ng tatlong araw inaasahan
kong malaman sa yo kung ikaw
pinatay ng alferez o ikaw sa kaniya
ayoko lumampas pa ang isang araw
na wala ang hayop na yan sa
kaniyang parusa kung lumampas
ang taning at di pa hinahamon mo
siya sasabihin ko ke Don Santiago
na ikaw kelanman di naging

segretaryo ni Canobas ni
makipaginuman sa Heneral arse
o Martines sasabihin ko ke Clarita
na lahay ang bola at di ikaw
bibigyan ko ni isang kusing pa
kung hahamunin siya pangako sa
yo lahat ng ibbig kaya tinggnan
natin kung hahamunin mo
pinagpapaunako sa yo na alang
nang paluggit at dahildahilan.
Iyong pinsang maal kang
buompuso
Victorina de los Reyes de De
Espada a
Sampaloc lunes I ka 7 ng Gabi."
Alam ni Linares na hindi nagbibiro
ang Donya. Kailangang hamunin
niya ang alperes subalit sino naman
kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya
ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad
lamang na makapagsamantala.
Labis siyang nagpatianod sa
kapritso ng Donya.
Dumating si Padre Salvi at
nagmano sa Kapitan Tiyago.
Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng
arsobispo tungkol sa pagalis ng
excommunion kay Ibarra kasabay
ng kanyang pagpupuring and binata
ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang
sagabal na lamang sa pagpapatawad
ay si Padre Damaso. Pero anya ay
hindi makatanggi kung si Maria
ang kakausap sapagkat inaama niya
ang pari. Narinig ni Maria ang
usapan at nagtungo ito sa silid
kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari
at Kapitan Tiago pumasok si Ibarra
na kasama si Tiya Isabael. Binata
niya ang kapitan at yumukod
naman kay Linares. Si Padre Salvi
ay buong lugod na kumamay kay
Ibarra at sinabi nitong katatatapos
pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at
lumapit kay sinang upang itanong
kung lumapit kay Sinang upang
itanong kung galit sa kanya si
Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani
Sinang na limutin na siya ng binata
ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto
niyang makausap ng sarilinan ang

kasintahan. Di nagluwat, umalis na

si Ibarra.

52: Baraha ng mga Patay

at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang
ihip ng hangin pumapaspas sa mga
dahong tuyo at alikabok ng makipot
ng daang patungo sa libingan. May
tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng
libingan. Itinanong ng isa kung
nakausap na niya ng kaharap si
Elias. Hindi raw pero siguradong
kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito.
Tumugon ang unang anino na ito
nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa
Maynila ang kanyang asawa upang
ipagamot. Siya ang sasalakay sa
kumbento upang makaganti siya sa
kura. Binigyang diin naman ng
ikatlong anino na kasama ng lima
lulusob sila sa kwartel upang
ipakilala sa mga sibil na kanilang
ama ay may mga anak na lalaki. Isa
pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial
ay magigng 20 na katao na. Saglit
na huminto sa pagaasanan ang mga
anino nang mabanaagan nilang may
dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.

magsugal. Ang mataas sa dalawa ay

si Elias at ang may pilat sa mukha
ay si Lucas. Nagsimula na silang
magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang
mga patay. Natalo si Elias kaya
umalis itong hindi kumikibo.
Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyon dalawang sibil
ang naglalakad sa tabi ng
simbahan. Pinaguusapan nila ang
tungkol sa paghuli kay Elias
sapagkat sinumang makahuli rito
ay hindi mapapalo sa loob ng
tatlong buwan. Nakasalubong nila
si Lucas at itinanong kung saan ito
pupunta. Sa simbahan ani Lucas
upang magpamisa. Pinabayaan nila
sapagkat ayon sa alperes walang
pilat si Elias. Ilang saglit lamamg,
si Elias mismo ang nakasalubong
ng mga sibil. Dinala siya sa
liwanag upang kilalanin. Sinabi ni
Elias na hinahabol niya ang
lalaking may pilat sapagkat siyang
bumugbog sa kanyang kapatid. Ang
mga sibil ay patakbong nagtungo sa
simbahang pinasukan ni Lucas.

53: Makikilala sa Umaga

ang Isang
Magandang Araw

Pagdating sa lugar ng tatlo,

nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng
bagong dumating na anino na
sinusubaybayan siya kaya
naghiwa-hiwalay na sila at
tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila
tatanggapin ang mga sandata
kasabay ng sigaw na abuhay
Don Crisostomo ? ang tatlong
anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay
naghintay sa sulok ng pintuan.

Kinabukasan ng umaga, kumalat

ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang
gabi. Sa paniniwala ng mga puno
ng mga kapatiranh ni San
Francisco, may 20 ang nakita
niyang kandila na sinindihan.
Panaghoy at pahikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na
malayo ang kanyang bahay sa
libinga. Sa pulpito, binigyang diin
naman ng kura sa kanyang sermon
ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.

Nang dumating ang ikalawang

anino, namasid ito sa kanyang
paligid. Umaambon palibhasa,
sumilong ito sa pintuan kaya
nagkita sila ng unang sumilong.
Naisipan nilang magsugal at kung
sinuman ang manalo sa kanila ay
maiiwan upang makipagsugal sa
mga patay. Pumasok sila sa loob
nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang

Ang usapan ay hindi nakaligtas sa

matalas na paningin nina Don
Filipo at Pilosopong Tasio na ilang
araw na ilang araw ngt naghihina.
Nasabi ni Don na tinaggap ng
alkade ang kanyang pagbibitiw sa
tungkulin. Hindi naman mapakali si
Tandang Asyo sapagkat naniniwala
siyang ang pagbibitiw ay hindi
nararapat at napapanahon. Sa
panahon ng digmaan, anya, ang

puno ay dapat na manatili sa

kanyang tao. Sa pag-iisip ni
Pilosopong Tasio. Ayon sa kanya,
nag iba ang bayan na di na katulad
noon na may 20 na taon na ang
nakalipas. Ang nakaraan ay
nagbigay ng aralin. Namamalas na
nag naging bunga ng pagdayo sa
Pilipinas ng mga Europeo at ang
pagdayo naman ng mga kabataan sa
Europa ay nadadma na rin.
Ang mga kabataang nakapag aral sa
Europa ay nagkaroon ng malawak
na kaalaman tungkol sa kaysayan,
Matematika, Agham, wika at iba
pang uri ng kaalamn na itutring na
enerhiya noong una. Kaya na ng tao
na pangasiwaan ang malawak na
daigdig na kanyang ginagalwan at
tinatahanan. Sa panitikan,
nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya
at mga makaagham ng pagsubok.
Hindi na rin kayang sawatain ng
kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng
katwiran ang dalawa tungkol sa
bayan, sa relihiyon, sa kahihinatnan
ng bayan, ugali ng mga binata at
dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni
Don Filipo si Tandang Tasio kung
hindi nangangailangan ng mga
gamot sapagkat napansin nitong
hinang-hina na sya. Pero tinugon
sya ni Tandang Tasio na ang mga
mamamatay ay hindi na
nangangailangan ng gamot at sa
halip ang mga maiiwan ang
mangangailangan. Ipinakiusap din
niya sa Don na sabihin kay Ibarra
na makipagkita sa kanya sa loob ng
ilang araw sapagkat malapit na
siyang yumao. Sa kabila ng
karamdaman ni Tandang Tasio ang
kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang
paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi
nagluwat, nagpaalam na si Don
Filipo.

54: (Pagbubunyag)[7]
Orasyon. Pahangos na patungo ang
kura sa bahay ng alperes. Ang mga
taong gustong humalik sa kanyang

kamay ay hindi niya pinapansin.

Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng
bahay at malakas na tinwag ang
alperes. Lumabas agad ang alperes
kasunod ang asawang si Donya
Consolacion. Bago makapag salita
ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura
na naninira sa kanyang bakod.
Sinabi naman ng pari na
nanganganib ang buhay ng lahat.
Katunayan, anya ay mayroong
napipintong pag-aalsa na gagawin
nang gabing iyon. Nalaman ito ng
pari, anya sa pamamagitan ng isang
babae na nangumpisal sa kanya na
nagsabi sa kanya na sasalakayin
ang kuwartel at kumbento. Dahil
dito nagkasundo ang kura at alperes
na paghandaan nila ang gagawing
paglusob ng mga insurektos.
Humingi ang kura ng apat na sibil
na nakapaisana ang itatalaga sa
kumbento. Sa kuwartel naman ay
palihim ang pagkilos ng mga kawal
upang mahuli nang mga buhay ang
mga lulusob. Layunin nito na
kanilang mapakanta ang sinumang
mahuhuling buhay. Ika-walo ng
gabi ang nakatakdang paglusob,
kuna kaya nakini-kinita ng alperes
at kura ang pag-ulan ng kurus at
bituin sapagkat ganap silang
nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki
ang mabilis na tumatakbo sa daan
patungo sa tirahan ni Ibarra.
Mabilis na umakyat ng bahay at
hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro
na ito ay nasa laboratoryo.
Pagkakita ni Elias kay Ibarra
ipinagtapat niya kaagad ang
nakatakdang paglusob at batay sa
kanyang natuklasan. Si Ibarra ang
kapural at nagbayad sa mga
kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni
Elias kay Ibarra ang lahat ng mga
aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang
isisigaw ng sinumang mahuhuli ng
mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa
pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol
kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano
ang relasyon nito sa kanya. Halos

nayanig ang buong pagkatao ni

Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli
lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay
isang Baskongado. Natagpuan na
ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang
buhay. Biglang bumunot ng
balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit,
saglit lang ang pagkadimlan ng
kaisipan ng biglang siyang
matauhan. Binitiwan niya ang
hawak na balaraw at tulirong
tumingin ng tuwid kay Ibarra at
saka mabilis na pumanaog ng
bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy
ang pagsunog sa mga mahahaagang
papeles at dokumento.

55: Malaking Sakuna

Oras ng hapunan pero nagdahilan si
Maria na wala siyang ganang
kumain. Kaya niyaya niya ang
kaibigan ni Sinangsa piyano.
Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Padre Salvi sa loob
ng bulwagan. Hindi mapakali si si
Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni
Ibarra. Kasalukuyan kumakain
noon ang argos na si :Linares at
isinadasal nilang umalais na ang
ultong ?si Padre Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo
ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng
gabi ang nakatakdang paglusob sa
kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa
isang sulok ang pari samantalang
ang magkaibigan ay hindi malaman
ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig
upang magdasal. Sya namang
pagpasok ni Ibarra na luksang luksa
ang suot. Tinangkang lapitan ni
Maria ang kasintahan ngunit
biglang umalingawngaw na lamang
ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi
makapagsalita. Ang Kura naman ay
nagtago sa likod ng haligi. Ang
mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago
ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may
kumbento. At mga nagsisikain na
kumedor ay biglang pumasok at
panay na ulisan ulisan
i Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang

nagyakapan. Si Ibarra ay walang

tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy
ang putukan atsilbatuhan kasabay
ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan.

Elias ang larawan ni Maria at

isinilid ito sa isang supot. Nagipon
siya ng mga damit at papel,
Binuhusan niya ito nga mga gas at
saka sinilaban.

Tinawag ni Tiya Isabel, si Padre

Salvi dahil sabi ng alperes ay gusto
nitong magumpisal. Umalis si
Padre Salvi Mula sa kanyang
pinagtataguan sa may haligi. Takot
na takot din si Tiya Isabel para kay
Crisostomo dahil Gustong lumabas
nito, ngunit ayaw nito ito
mahintulutan dahil hindi pa ito
nangungumpisal sa kura.

Ang mga kawal ay nagpupumilit

namang pumasok. Sinabihan sila ng
matandang katulong ng walang
pahintolot sa may-ari, kaya hindi
maa-ari silang pumasok. Naalaska
ng husto ang directocillo, sa isang
hudyat niya tinabig ng kawal ang
matanda at mabilis silang pumanik.
Pero sinalubong sila ng makapal na
usok at ang apoy na nakarating na
sa gabinete. Biglang nagkaroon ng
bmalalakas na pagsabog. Mabilis
pa sa lintik na umatras at nanaog ng
bahay ang mga kawal kasama ang
mga katulong ni Ibarra.

Pagdating ni Ibarra sa bahay,

kaagad na inutusan ni Ibarra ang
kanyang katulong na ihanda ang
kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang
maleta ang mga hiyas, salapi, ilang
mga kasukatan at larawan ni Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at
dalawang rebolber. Ngunit aalis na
lamang siya nakarinig sya ng
malaks na pagputok sa pintuan.
Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago
ang kanyang isip. Binitawan niya
ang kanyang baril at binuksan ang
pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng
mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang
isip ni Elias ng pumasok siya sa
bahay ni Ibarra. Para siyang
sinusurot sa sariling budhi.
Naalalala niya ang sinapit ng
kanyang angkan, ang kanyang
nuno, si Balat, kapatid na babae at
ang kanyang ama. Waring ang lahat
ay tinatawag siyang duwag ?
isang duwag. Labis na
pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip
niyang balikan ang bahay ni Ibarra.
Dinatnan niya ang mga katulong ni
Ibarra na hilong naghihintay sa
kanilang amo. Nang malaman niya
ang nangyari kay Ibarra,
nagkunwari itong umalis. Pero
lumigid lamang saka umakyat sa
bintana na patungo sa gabinete.
Nakita niya ang mga kasulatan,
mga aklat, alahas at baril.
Dinampot niya ang baril at ang iba
naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang
dumating ang mga sibil. Kinuha ni

56: Sabi-sabi at Kurokuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal
pa rin ng takot ang buong bayan ng
San Diego. Ni isa mang tao ay
walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya,
isang bata ang naglakas loob na
magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata,
nagsisunod ang mga iba na
magbukas ng bintana. Ang mga
magkakapit-bahay ay nagbalitaan.
Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang
pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan
Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang
mga kuwadrilyero raw kaya dinakip
si Ibarra. Ang mga lalaki ay
nagpunta naman sa kuwartel at sa
may tribunal. Lumitaw pa sa
usapan ng mga tao na tinangka raw
ni Ibarra na itanan ang kasintahang
si Maria upang hindi matuloy ang
pakikipag-isang dibdib niya kay
Linares. Kaya lang sinansala ni
Kapitan Tiyago ang kanilang
pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana
Pute ang isang lalaking kagagaling
lamang sa tribunal. Sinabi nitong
nagtapat na si Bruno. Pinatunayan
nito ang balita tungkol sa

magkasintahang sina Ibarra at

Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra,
pati simbaha nais niyang
paghigantihan, mabuti na lamang at
nasa bahay ni Kapitan Tiago si
Padre Salvi. Ang mga sibil daw ang
sumunog sa bahay ng binata. May
isang utusang babae naman ang
nagpahayag na nakita niyang
nakabitin sa ilalim ng puno ng
santol si Lucas.

57: Vae Victis (Magdusa

ang mga Nalupig!)
Balisa ang mga sibil na nasa
kwartel. Panay ang kanilang
pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas
upang tingnan ang mga nadakip.
Naroroon ang alperes, direktorsillo,
Donya Consolation at nag kapitan
na halatang malungkot. Bago magikasiyam dumating ang kura at
wala sa loob na naitanong niya sa
alperes sina Ibarra at Don Filipo.
Kasunod niya ang isang parag
batang umiiyak at duguan ang
salawal. Hinarap sa kura ang
dalawang tanging buhay na nabihag
ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na
pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa
nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit
din niyang walang kamalay-malay
si Ibarra sapagkat ang ginawa ay
upang ipaghiganti ang kanilang
amang pinatay sa palo ng mga sibil.
Dahil dito, iniutos ng alperes na
dalhin si Tarsilo sa limang bangkay,
ito ay umiling. Nakita niya ang
kanyang kapatid na si Bruno sa
tadtad ng saksak, si Pedro na asawa
ni Sisa at ang kay Lucas na may tali
pang lubid sa leeg. Dahil sa patuloy
itong walang immik kahit sa sunodsunod ang pagtatanong sa kanya.
Nagpuyos sa galit ang alperes.
Iniutos na paluin ng yantok si
Tarsilo hanggang sa magdugo ang
buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya
ito ay ibinalik sa bulwagan.
Nadatnan niya ang isang bilanggo
ring nagpapalahaw sa iyak at
tumatawag sa mga santo. Ipinasino
kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi

niyang noong lamang niya nakita.

Dahil dito, muli siyang pinalo
hanggang sa mabalot ng dugo ang
buong katawan. Hindi nakayanan
ng kura ang gayong tanawin kaya
lumabas siya sa bulwagan na
namumutla. Nakita ng kura ang
isang dalagang parang nagbibilang
ng mga naririnnig sa loob ng
tribunal, humahalinghing at
nanananghoy ng malakas. Ang
babaing ito ay ang kapatid na
dalaga nina Bruno at Tarsilo.
Samantala, nang di mapansin si
Tarsilo, lalong nagngitngit ang
alperes. Binulungan pa siya ni
Donya Consolacion na lalong
pahirapan ang binata. Pero, hiningi
na lamang ni Tarsilo na madaliin
ang kanyang kamatayan. Walang
makuhang anumang impormasyon
at di mapaamin si Tarsilo kaya ito
ay itinimba sa isang balong
nakakabaligtad ng sikmura ang
tubig at amoy. Kung ilang bese
ibinulusok ang katawan ni Tarsilo
sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan
siya ng hininga sa gayong uri ng
kalupitan. Nang matiyak na patay
na si Tarsilo ang binalingan naman
ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan di-umano ng
bilanggong ito ay Andong lukoluko at kaya napapunta sa patyo ay
upang magbawass sapagkat
pinapakain ng bulok ng biyenan
nito. Inaantok ang alperes sa naging
sagot ng bilanggo, kaya iniutos
itong ipasok na muli sa karsel.

58: Isinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng
mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik
sa kumbento, kuwartel at tribunal.
Ngunit, hindi sila makapagtamo ng
luna sa kanilang mga inilalakad.
Palubhasa wala silang kilalang
malakas at makakapitan na
makakatulong upang palayain ang
kanilang kaanak na bilanggo. May
sakit ang kura at ayaw na lumabas
ng kanyang silid at ayaw daw itong
makipag-usap kahit kanino. Ang
alperes naman ay nagdagdag ng
mga bantay upang kulahatin ang
mga babaingh nagsusumamo sa
kanaya. Ang kapitan naman ay
lalong nawalan ng silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw,

ngunit ang mga babae ay ayaw
umalis. Palakad-lakad umiiyak ang
mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal
naman ni Kapitana Tinay ang
pangalan ng kanyang anak na si
Antonio. Si Kapitana Maria naman
ay pasilip-silip sa rehas upang
tignan ang kambal niyang anak.
Ang biyenan ni Andong ay
nanduroon din at walang gatol na
ipinagsasabio na kaya raw hinuli si
Andong ng mga sibil ay dahil sa
bago nitong salawal. Amy isang
babae naman ang halos mangiyakngiyak na nagsabing si Ibarra ang
may pakana at kasalanan ng lahat.
Ang suro ng paaralan ay kasamasama rin ng mga tao. Samantalang
si Nyor Juan ay nakaluksa na
sapagkat ipinalagay niyang wala ng
kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng
dumating ang isang kariton na hila
ang isang baka. Tinangka ng mga
kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero,
ipinagbawalan sila ni Kapitana
Maria at sinabing kapag ginawan
nila iyon, mahihirapan sa paglakad
ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20
kawal at pinaligiran ng kariton. Ang
sinunod na ilaban ay mga bilanggo
sa pangunguna ni Don Filipo na
nakuha pang batiin ng naka ngiti
ang kanyang asawang si Doray ng
yakapin ang asawa, pero
hinadlangan siya ng dalawang sibil.
Nang makita naman si Antonio ng
inang si Kapitana Tinay binirahan
ito ng katakot takot na hagulgol. Si
Andong ay napaiyak din ng makita
ang biyenan na may pasari ng
kanyang pagkakakulong. Katulad
ng kambal na anak ni Kapitana
Maria, and seminaristang si Albano
ay naka gapos na mabuti. Ang
huling lumabas ay si Ibarra na
walang gapos ngunit nasa pagitan
ng dalawang kawal. Ang
namumutlang si Ibarra ay pasuyod
na tinignan ng mga maraming tao at
naghahanap ng isang mukhang
kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao,
biglang umugong ang salitaan na

kung sino pa ang may sala ay siya

pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya
ng mga kawal ng abot-siko. Kahit
na walang utos ang kanilang mga
pinuno ang mga sibil sumunod sin
sila sa utos ng binata. Ang alperes
ay lumabas na naka-kabayo at
batbat ng sandata ang katawan.
Kasunod ay may 15 ng kawal na
umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo,
tanging kay Ibarra lamang na
walang tumatawag sa kanyang
pangalan sa halip siya ang
binubuntunan ng sis at tinwag na
siyang duwag. Pati ang kanyang
mga nuno at magulang ay isinumpa
ng mga tao hanggang siya ay
tinawag ng erehe ng dapat mabitay.
Kasunod nito ay pinagbabato si
Ibarra. Naalala niya ang kuwento ni
Elias tungkol sa babaeng nakakita
ng ulong nasa bakol at nakabitin sa
punongkahoy. Ang kasay sayan ng
piloto ay parang biglang naglaro sa
kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay
Ibarra. Pati si Sinang ay
pinagbawalan umiyak ni Kapitan
Basilio. Kahit na nasa gipit at
abang kalagayan ang binata.
Walang naawa sa kanya. Doon nya
nadama ng husto ang mawalan ng
inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang
kinabukasan.
Mula sa isang mataas na lugar,
maamang nagmamasid si
Pilosopong Tasyo na pagod na
pagod at naka balabal ng makapal
na kumot. Sundan nya ng tingin
ang papalaong kariton na sinakyan
ng bilanggo. Ilang sandali pa
ipinasiya na niyang umuwi.
Kinabukasan, nagisnan ng isang
pastol patay na si Tasyo sa may
ointuan ng kanyang bahay.

59: Pambayan at mga

Pansariling
Kapakanan
Ang ginawang pagluson ng mga
naapi o sawimpalad ay nakarating
at napalathala sa mga diyaryo sa
Maynila. Iba rin ang balitang

nagmula sa kumbento. Iab-iba ang

estilo ng mga balitang lumaganap.
At ang pang-unawa sa mga ito ay
batay sa talas ng isip, kuro-kuro,
damdamin at paniniwala. Ang mga
tauhan ng kumbento ay higit na
naliligalig. Ang mga provincial ay
palihim na nagdadalawan at
gumagawa ng mga pagpapanayam
hinggil sa nangyari. Ang ilan
naman ay nagpunta sa palasyo at
naghahandog ng tulong sa
pamahalaang nasa panganib.
Nabanggit pa nga na na maging ang
munting heneral o generalillo daw
MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si
Padre Salvi at sinabing ito ay
karapat-dapat na bigyan ng isang
mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba
ang pinag-uusapan. Ang mga nagaaral daw sa mga heswita sa Ateneo
ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman
sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan
Tinong dahil minsan ito ay
nagpakita ito ng kagandahang loob
kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa
kanya ng asawang si kapitana
Tinchang. Ang kanilang dalawang
anak na dalaga ay sa isang tabi
lamang at di umiimik. Nasabi pa ni
Tinchang na kung siya ay naging
lalaki lamang, disin sana ay
haharap siya sa Kapitan-Heneral at
ihahandog nito ang kanyang
paglilingkod laban sa mga
manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si
Tinong sa kakulitan ng asawa nang
dumating ang kanilang pinsan si
Don Primitivo. Ito ay isng lalaking
may edad at mahilig magsasalita ng
Latin. Siya ay ipinasundo ni
Tinchang upang hingan ng payo
sapagkat marunong itong
mangatwiran. Kaagad na nagumpisa ng pagsasalita si Tinchang
pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya,
pinakain ni Tinong si Ibarra sa
kanilang bahay at niyukuran pa
niya ito nang makita sa may tulay
ng Espanya sa gitna ng maraming
tao at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat
napakilala si Tinong kay Ibarra

pagkat ang mga mabubuti raw ay

napaparusahan dahil sa mga
masasama. Kaya walang
ibang nalalabing paraan kundi ang
gumawa ng huling habilin si
Tinong. Nawalan ng malay ng di
oras si Tinong dahil sa payo. Nang
bumalik ang kanyang ulirat,
dalawang payo ang ibinigay ni Don
Primitivo: (1) magbigay sila ng
regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko
at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring
makapagpahamak kay Tinong, na
katulad ng ginawang pagsunong ni
Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang
pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga
asawa at mga anak ng kawani ang
tema ng kanilang pag-uusap ay ang
tungkol din sa naganap na pagaalsa. Ayon sa isang lalaking
komang galit na galit daw ang
heneral kay Ibarra sapagkat naging
napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang
walang utang na loob ang mga
indiyo kaya di dapat silang
ituring na mga tunay na tao. Kahit
na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang
tunay na layunin ni Ibarra ay gawin
lamang itong kuta na gagamitin
niya sa kanyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman
ang isa pang babae at ipinaliwanag
na is Tinchang daw ay nagregalo ng
isang singsing na puno ng brilyante
sa heneral. Napalingon ang lalaking
komang at tiniyak kung totoo ang
balita. Nagdahilan ang pingkok at
nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang
ilang mag-anak sa Tundo ay
tumanggap ng mga paanyaya ng
pamahalaan sa pamamagitan ng
mga kawal. Ang imbitasyon ay
tungkol sa pagtulog ng ilang
mayayaman at tanyag na tao sa
Fuerza de Santiago na may bantay
pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa
mga inimbita.

60: Ikakasal si Maria

Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago
sapagkat hindi siya nahuli o
natanong man lamang. Hindi rin
siya nakuryente o nabilanggo sa
ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay
nagpamisa sa Mahal na Birhen sa
Antipolo, Birhen del Rosario at sa
Birhen del Carmen. Kung hindi
naimbita si Kapitan Tiyago ng
pamahalaan, masamang kapalaran
naman ang dumapo kay Kapitan
Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di
nakabuti ito sa kanya ang
aglalakbay ?sa ibat-ibang
tanggapan nito sapagkat ng siya ay
lumabas. Siya ay may sakit,
putlain, namamanas at di palaimik.
Hindi na rin siya bumaba ng bahay,
dahil nangangamba itong baka
batiin siya ng isang pilibustero.
Alam ni Tiyago ang ganitong
sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si
Linares at ang mag-asawang de
Espada a na kapwa itinuring na
pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang
usapan. Sinabi na kung babarilin si
Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat
siya ay isang pilibustero. Bagama
namumutla at mahina si
Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan
tungkol sa pagpapakasal nina Maria
at Linares. Nagkayarian din na
magpapapista si Tiyago. Sinabihan
niya si Tiya Isabel na kung ano ang
nasa loob ni Maria tungkol sa
napipinto nitong pakikipag-isang
dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria
sapagkat nakini-kinita niyang siya
maglalabas-masok sa palasyo
sa sandaling maging manugang
niya si Linares. Si Linares ang
tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya
inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni
Tiago ay puno ng mga bisitang
kastila at intsik. Nangunguna sa
mga ito si Padre Salvi, Padre
Sibyla, ilang pransiskano at
dominikano, ang alperes na ngayon
ay tinyente at may grado ng

komandante, ang mag-asawang de

Espada a, si Linares na
nagpatihuli ng dating at si tenyente
Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga
babae ay si Maria na kahit
malungkot siya ay magalang na
tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng
isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga
naman. Kayamanan lang daw habol
ni Linares. Sinabi rin na marunong
daw siya sa buhay sapagkat kaya
siya ikakasal dahil bibitayin ang
unang katipan ni Ibarra. Sa narinig
ni Maria lalo siyang nasaktan at
naghirap ang kalooban. Iniwan niya
ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking naguusap naman, lumitaw na ang kura
ay lilipat na ng Maynila
samantalang di tiyak ng alperes
kung saan ito madedestino.
Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi
mabibitay si Ibarra na katulad ng
mga nangyari kina GOMBURZA at
sa halip ito ay ipatatapon lamang.
Binanggit din niya ang tungkol sa
kaso ng binata at pagkaraan ay
binati niya si Maria. Ito raw ay
nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang
tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria.
Nakita niya ang bangkang pasadsad
sa may sadsaran ng bahay ni
kapitan Tiyago. Puno ng damo ang
ibabaw ng bangka at may lulan
itong dalawang lalaki. Bumaba ang
isa sa lulan ng bangka at pinanhik
siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa
tulong ni Elias. Dumaan lamang
ang binata upang ipaalam ang
damdamin nito at tuloy bigyan ng
laya ang kasintahan tungkol sa
kanilang kasunduan. Inilahad ni
Maria ang tunay na kasaysayan at
pagkatao nito. Napilitan umano
itong talikuran ang kanilang pagiibigan alang-alang sa kanyang
inang namayapa at sa dalawang
amang nabubuhay pa. Pero wala
siyang tanging pag-ibig kundi si
Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos
at pinupog ng halik ni Ibarra si
Maria. Matagal. Pagkaraan,
lumundag muli ito sa pader at
sumakay sa bangka. Nag-alis ng

sumbrero si Elias at yumukod kay

Maria. Sumagwang papalayo sa
lumuluhang si Maria.

Nagkuwentuhan muli sina Elias at

Ibarra. Nakalabas na sila sa ilogPasig

61: Pagtakas Hanggang

Lawa

At nakarating sa may Sta. Ana.

Napadaan sila sa tapat ng bahaybakasyunan ng mga heswitas kaya
hindi maiwasang manariwa sa isip
ni Elias ang masasayang araw na
tinamasa niya, may magulang,
kapatid at maganddang
kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit
sila sa malapad na bato at nang
makitang inaantok na bantay na
wala siyang kasama at mahihingi,
pinaraan niya si Elias.

Habang mabilis na sumasagwan si

Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang
kaibigan sa Mandaluyong. Ang
salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng
ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa
pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa
ibang lupain daw ang katiwasayan
ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang
buhay niya ay hindi inilaan sa
kahirapan. Inalok ni Ibarra na
magsama na lang sila ni Elias, tutal
pareho na sila ng kapalaran at
magturingan na parang magkapatid.
Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng
palasyo, napansin nilang
nagkakagulo ang mga bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si
Ibarra at tinakpan ng maraming
damo. Nang mapadaan sila sa tapat
na polvorista, sila pinatigil at
tinanong ng bantay si Elias kung
saan ito nanggaling. Ipinaliwanag
ni Elias na siya galing ng
Maynila at rarasyunan niya ng
damo ang hukom at ang kura.
Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy
niya ito sa pagsasagwan at
pinagbilinan na huwag
magpapasakay sa bangka sapagkat
katatakas pa lamang ng isang
bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni
Elias, siya ay bibigyan ng
gantimpala. Inilarawan ng bantay
ang bilanggong tinutukoy ay
nakalebita at mahusay magsalita ng
Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila
ng landas. Pumasok sila sa may
ilog-Beatang inawit ni Balagtas
upang akalaing siya ay taga-Pe
afrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa
pampang, kinuha ang isang
mahabang kawayan at ilang bayong
at sumige sa pagsagwan.

Umaga na ang sapitin nila ang

lawa. Pero sa di-kalayuan
nabanaagan nila ang isang palwa ng
mga sibil na papalapit sa kanila.
Pinahiga ni Elias si Ibarra at
tinakpan niya ito ng bayong.
Nahalata ni Elias na hinahadlangan
sila sa baybayin. Kaya sumagwan
itong patungo sa may Binangonan,
ngunit nagbago rin ng direksiyon
ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni
Elias na magbalik sa bunganga ng
Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na
napagtatalikupan sila at walang
kalaban-laban. Isa pa wala silang
dala ni isa mang sandata. Mabilis
na naghubad ng damit si Elias.
Sinabi niya kay Ibarra na magkita
na lamang sila sa noche buena sa
libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo
si Elias at tumalon sabay sikad sa
bangka.
Ang atensiyon ng mga sibil sa
palwa at nakasakay sa bangka ay
natuon kay Elias. Pinaulanan nila
ng punglo ang lugar na
pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw
si Elias pinapuputukan ito. Nang
may 50 dipa na lamang ang layo ni
Elias sa may pampang, nahapo na
ang humahabol sa kanya sa
kasasagwan . Makalipas ang tatlong
oras ay umalis na ang mga sibil
sapagkat napansin nilang may
bahid ng dugo sa tubig ng baybayin
ng pampang.

62: Nagpaliwanag si
Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang

maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya
ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay
o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi
naman binabasa ni Maria ang
Diyaryo. Pamaya-maya dumating si
Padre Damaso na hinilingan kaagad
ni Maria na sirain ang kasunduan
ng kanyang kasal kay Linares at
pangalagaan ang kapakanan ng
ama. Sinabi ni Maria na ngayong
patay na si Ibarra walang sinumang
lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan
o ang kumbento.
Napagmuni ni Padre Damaso na
pinaninindigan ni Maria ang
kanyang sinabi, kaya humingi ito
ng tawad sa kanya. Napahagulgol
pa ito ng malakas habang
binibigyan diin niya ang walang
kapantay na pagtingin kay Maria.
Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin nito
ang kamatayan. Umalis si Padre
Damaso na sakbibi ng lumbay.
Tumingala ito sa lagit at pabulong
na sinabing totoo ngang may Diyos
na nagpaparusa. Hiniling niya sa
Diyos na siya ang parusahan at
huwag ang walang malay niyang
anak na nangangailangan ng
kanyang pagkalinga. Damdam na
damdam ng pari ang kasiphayuang
dinaranas ni Maria.

63: Nochebuena
May isang kubo na yari sa balubaluktot na sanga ng kahoy ang
nakatayo sa libis ng isang bundok.
Sa dampa ay mayroong nakatirang
mag-anak na tagalog na nabubuhay
dahil sa pangangaso at
pangangahoy. Sa lilim ng isang
puno mayroong isang matanda na
gumagawa ng walis. Sa isang tabi
naman mayroong isang dalaga na
naglalagay ng mga itlog ng manok,
gulay at dayap sa isang bilao. Sa dikalayuan, may isang batang lalaki
at batang babae ang naglalaro sa
tabi ng isang payat at putlain. Ang
batang nakaupo sa nakabuwal na
kahoy ay si Basilio, may sugat ito
sa paa. Inaaliw siya ng dalawang

batang naglalaro. Nang utusan ng

matanda ang apong dalaga na
ipagbili ang mga nagawang walis,
sinabi niya kay Basilio na may
dalawang buwan na ang nakakaraan
nang ito ay kanilang matagpuang
sugatan at kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa
buhay nilang mag-anak. Kaya, nang
ito ay magpaalam na uuwi na sa
kanila, siya ay pinayagan ng
matanda at ipinagbaon pa niya ng
pindang na usa para sa kanyang
inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit
ang mga taga-San Diego ay
nangangatog sa ginaw bunga ng
hanging amihan na nagmumula sa
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan
na masayang-masaya ang mgat tao.
Ngunit ngayon lungkot na lungkot
ang buong bayan. Wla man lamang
nakasabit na mga parol sa bintana
ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring
kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si
Don Filipo na napawalang sala sa
mga bintang na laban dito nang
mamataan nila si Sisa na isa ng
palaboy. Pero, hindi naman
nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si
Iday. Si sinang ay tumanggap ng
liham buhat kay Maria subalit hindi
niya ito binubuksan sa takot na
malaman ang nilalaman. Habag na
habag ang magkakaibigan sa
magkasintahang Maria at Ibarra.
May kumalat namang balita na ang
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago
mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang
tahanan. Pero, wala ang kanyang
ina. Paika-ika niyang tinalunton
ang landas patungo sa tapat ng
bahay ng alperes. Nanduon ang ina,
umaawit ng walang katuturan.
Inutusan ng babaing nasa
durungawan ang sibil na
papanhikin si Sisa. Subalit nang
makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot.
Hinabol ni Basilio ang ina, pero
binato siya ng alilang babaing nasa
daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero
hindi ito tumigil sa pagsunod sa
inang tumatakbo. Nakarating sila sa

may guabat. Pumasok sa pinto ng

libingan ng matandang kastila si
Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong
baliti. Pilipt na binubuksan ito ni
Basilio. Nakita niya ang isang
sanga ng baliting nakakapit sa
kinaroroonan ng ina. Kaagad niya
itong niyakap at pinaghahagkan
hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang
duguang ulo si Basilio, unti-unting
nagbalik ang katinuan ng kanyang
isip. Nakilala rin niya ang anak.
Napatili ito ng malakas at biglang
napahandusay sa ibabaw ng ank.
Nawalan ng malay. Nang magbalik
naman ng ulirat si Basilio at nakita
ang ina, kumuha ito ng tubig at
winisikan sa mukha. Dinaiti niya
ang kanyang taynga sa dibdib ni
Sisa. Sinakmal ng matinding
pagkasindak si Basilio. Patay na
ang kanyang ina. Buong higpit na
niyakap niya ang malamig na
bangkay ng ina at napahagulgol ng
malaks, pasubsob sa ina. Nang
mag-angat siya ng ulo, nakita niya
ang isang taong nagmamasid sa
kanya. Tumango si Basilio nang
tanungin siya ng tao kung anak siya
ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan,
hindi niya matutulungan si Basilio
na mailibing si Sisa. Sa halip
pinagbilinan niya si Basilio na
mag-ipon ng maraming tuyong
kahoy at ibunton sa bangkay ng
kanyang ina at pagkaraan sila ay
silaban hanggang sa maging abo
ang kanilang katawan. Itinagubilin
rin ng lalaki kay Basilio ang
malaking kayamanan na nakabaon
sa may puno ng balite. Kay Basilio
na raw ito kung walang ibang
dumating na tao upang gamitin niya
sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan
na kausap ni Basilio na dalawang
araw ng hindi kumakain at sa wari
ay malapit ng mamamatay ay si
Elias. At lumakad na si Basilio
upang manguha ng panggatong. Si
Elias ay tumanaw naman sa dakong
silangan at nagwikang higit pa sa
isang dalangin. Siya ay babawian
ng buhay nang di nakikita ang
pagbubukang-liwayway ng bayang
kanyang minamahal. Sa mga
mapalad, huwag lamang daw
limutin nang ganap ang mga nasawi

sa dilim ng gabi. Sa pagkakatingala

niya sa langit, kumibot hanggang sa
unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw,
namalas ng buong bayan ng San
Diego ang isang malaking siga na
nagmumula sa may lugar na
kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi
pa ni Manang rufa ang gumawa ng
siga na hindi raw marunong
mangilin sa araw ng pagsilang ni
Hesus.

64: Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento
si Maria, nanirahan na si Padre
Damaso sa Maynila. Di nagtagal,
aiya ay inilipat ng padre provincial
sa isang malayong probinsiya.
Kinabukasan, siya ay nakitang
bangkay sa kanyang higaan. Sa
pagsusuri ng doktor, sama ng loob
o bangungot ang sanhi ng kanyang
ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Padre Salvi
habang hinihintay niya ang
pagiging obispo ay nanungkulan
pansamantala sa kumbento ng Sta.
Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa
San Diego at nanirahan na sa
Maynila.
Ilang linggo naman bago naging
ganap na mongha si Maria, si
Kapitan Tiago ay dumanas ng
sapin-saping paghihirap ng
damdamin, nangayayat ng husto,
naging mapag-isip at nawalan ng
tiwala sa mga kainuman.
Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na
umuwi na ito sa Malabon o sa San
Diego sapagkat gusto na lamang
mabuhay mag-isa. Ang lahat ng
mga santo at santang kanyang
pinipintakasi at nalimot na niya.
Ang kanyang inaatupag ay ang
paglalaro ng liyempo, sabong at
paghitit ng marijuana. Madalas
tuwing takip-silim ay makikita siya
sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo.
Di nagtagal, napapayaan niya ang
kanyang katawan at kabuhayan.
Ang kanyang dating marangyang
tahanan ay mayroong nakasulat sa
pintuan na: Fumadero Publico de

Anfion. Ganap na siyang nalimot

ng mga tao. Wala ni isa mang
nakakaalala sa kanya, siya na isang
tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si
Donya Victorina upang mapagbuti
ang pagbabalatkayo niyang siya
taga-Andalucia. Siya ngayon
ang nangungutsero. Si Don
Tiburcio ay hindi na niya
pinakikilos. Nagsasalamin na ito.
Hindi na rin siya natatawag bilang
oktor ?para mag-gamot.
Wala na rin siyang ngipin.