MODYUL 1: Heograpiya at mga Sinaunang Kabihasnan sa

Daigdig
PANIMULA
Isa ang HEOGRAPIYA sa mga salik na nakaaapekto sa daloy ng
kasaysayan. Sa katunayan, malaki ang bahaging ginampanan ng heograpiya sa
pag-usbong at pagbagsak ng isang kabihasnan. Ito rin ang humubog at patuloy na
humuhubog sa pag-unlad ng kabuhayan at paglinang ng kultura ng tao.
Sa Yunit na ito, mauunawaan ang ugnayan ng heograpiya at ng kasaysayan.
Maiisip kung paano nilinang at ginamit ng mga prehistorikong tao ang kanilang
kapaligiran upang matugunan ang mga pangangailangan at tuluyang mapaunlad
ang kanilang pamumuhay. Dahil sa kanilang mahusay na pakikiayon sa kapaligiran,
nabigyang daan ang pagtatatag ng maunlad na pamayanan at kalinangang kultural
na tinawag na kabihasnan.
Ang mga sinaunang kabihasnan sa daigdig, partikular sa Asya, Africa, at
America, ay nag-iwan ng mga kahanga-hangang pamanang maipagmamalaki sa
lahat ng panahon at nakapagbigay ng malaking kapakinabangan sa pamumuhay ng
mga tao sa kasalukuyan. Sa modyul na ito, susuriin kung paano maipamamalas
ang pag-unawa sa kahalagahan ng mga pamanang ipinagkaloob ng mga
sinaunang kabihasnang nagtagumpay sa mga hamong dulot ng kapaligiran.
Mga Aralin at Sakop ng Modyul
Aralin 1 Heograpiya ng Daigdig
Aralin 2 Ang mga Sinaunang Tao
Aralin 3 Ang mga Sinaunang Kabihasnan

Sa modyul na ito, ay inaasahang matututuhan ang mga sumusunod.

Aralin 1

Aralin 2

Aralin 3

Nasusuri ang limang temang heograpikal bilang kasangkapan

sa pag-unawa sa daigdig
Nasusuri ang katangiang pisikal ng daigdig
Napahahalagahan ang natatanging kultura ng mga rehiyon,
bansa, at mamamayan sa daigdig, kabilang ang
lahi,
pangkat-etniko, at relihiyon.
Nasusuri ang kondisyong heograpikal sa panahon ng mga
unang tao sa daigdig
Naipaliliwanag ang uri ng pamumuhay ng mga unang tao sa
daigdig
Nasusuri ang yugto ng pag-unlad ng kultura sa panahong
prehistoriko
Naiuugnay ang heograpiya sa pagbuo at pag-unlad ng mga
sinaunang kabihasnan sa daigdig
Nasusuri ang pinagmulan at batayan ng mga sinaunang
kabihasnan sa daigdig.
2

 Nasusuri ang mga sinaunang kabihasnan sa daigdig batay sa

politika, ekonomiya, kultura, relihiyon, paniniwala, at lipunan
Napahahalagahan ang mga kontribusyon ng mga sinaunang
kabihasnan sa daigdig

PANIMULANG PAGTATAYA

Basahing mabuti ang bawat tanong at piliin ang wastong sagot mula sa mga
pagpipilian. Letra lamang ng wastong sagot ang isulat sa sagutang papel.
1. Alin sa isa sa limang tema ng heograpiya na tumutukoy sa bahagi ng
daigdig na may magkakatulad na katangiang pisikal o cultural? (K)
A. lokasyon
C. paggalaw
B. lugar
D. rehiyon
2. Anong panahon sa kasaysayan ng daigdig ang itinuturing na
pinakamaagang panahon sa pag-unlad ng tao batay sa mga ginamit na
kasangkapan at naging hudyat din ng pagtatapos ng Panahong
Pleistocene ? (K)
A. Mesolitiko
C. Neolitiko
B. Metal
D. Paleolitiko

3. Ano ang tumutukoy sa maunlad na pamayanan at mataas na antas ng

kulturang kinakitaan ng organisadong pamahalaan, kabuhayan, relihiyon,
mataas na antas ng teknolohiya, at may sistema ng pagsulat? (K)
A. imperyo
C. kalinangan
B. kabihasnan
D. lungsod
4. Ano ang tanyag na gusali sa Babylonia na ipinagawa ni Nebuchadnezzar
para sa kaniyang asawa at kabilang sa Seven Wonders of the Ancient
World ? (K)
A. Alexandria
C. Pyramid
B. Hanging Gardens
D. Ziggurat

5. Suriin ang mapa at sagutin ang tanong.

Indonesia

http://www.outline-world-map.com/outline-transparent-world-map-b1b

Alin sa sumusunod ang maaaring maglarawan sa klima ng Indonesia?

(P/S)
A. Tropikal na klima
B. Maladisyertong init
C. Buong taon na nagyeyelo
D. Nakararanas ng apat na klima
6. Alin sa sumusunod ang suliraning maaaring idulot ng pagkakaroon ng
maraming wika sa isang bansa? (P/S)
A. Mahirap makamit ang pag-unlad ng ekonomiya.
B. Maraming sigalot sa mga bansa.
C. May posibilidad na maraming mamamayan ang hindi
magkakaunawaan.
D. Walang sariling pagkakakilanlan ang bansa.
7. Alin sa mga sumusunod ang may wastong pagkakasunod-sunod ng
prosesong naganap sa mga sinaunang tao sa Panahong Prehistorya?
(P/S)
I. agrikultura
III. labis na pagkain
II. kalakalan
IV. pangangaso
A. IV, I, III, II
B. II, I, IV, III
8.

C. IV, I, II, III

D. I, II, III, IV

Aling pahayag ang may maling impormasyon tungkol sa mga yugto ng

pag-unlad ng tao ?
A. Pinakinis na bato ang gamit noong panahong Neolitiko.
B. Umunlad ang sistema ng agrikultura sa panahong Paleolitiko.
C. Ang sistema ng agrikultura ang nagbunsod sa pagkakaroon ng
kalakalan.
D. Dumami ang maaaring gawin ng mga tao nang gumamit na sila ng
metal.
4

9. Unawain ang mapa. Sagutan ang tanong pagkatapos. (P/S)

mrsommerglobal10.pbworks.com

Batay sa mapa, ano ang pagkakatulad ng mga sinaunang kabihasnang

umunlad sa Mesopotamia, Egyptian, Indus, at Tsino?
A.
B.
C.
D.

Magkakatulad ang kanilang relihiyon at sining.

Nanirahan ang mga sinaunang tao sa tabi ng ilog.
Umunlad sa isang kontinente ang mga nabanggit na kabihasnan.
Itinatag sa gitna ng disyerto ang mga sinaunang kabihasnan.

10. Buuin ang tsart ng sanhi at bunga sa pamamagitan ng pagtatala ng

angkop na dahilan at epekto tungkol sa pinagmulan ng kabihasnan sa
Mesopotamia. (P/S)

w. Natuklasan ng mga nomadikong tao ang matabang lupain

sa pagitan ng Euphrates at Tigris.
x. Sinalakay ng mga Assyrian ang Imperyong Babylonia na
tuluyang ikinabagsak nito.
y. Nanaig ang mga Chaldean laban sa mga Assyrian.
z. Permanenteng nanirahan ang mga sinaunang tao sa
Mesopotamia at pinaunlad ang kanilang pamumuhay sa
lugar na iyon.
A. w at z
B. x at y

C. y at z
D. z at w

11. Aling pahayag ang may wastong impormasyon batay sa diyagram? (P/S)
A. May pagkakapantay-pantay sa lipunang
historyonthenet.com
Egyptian noong sinaunang panahon.
B. Ang mga alipin at mangangalakal ay may
pantay na karapatan sa Egypt.
C. Mas mataas ang posisyon ng mga paring
Egyptian kaysa sa mga mandirigma.
D. Ang Pharaoh, maharlika, at magsasaka
ang nasa mataas na antas ng lipunang
Egyptian.
5

12. Paano pinahalagahan sa kasalukuyang panahon ang mga pamana ng

mga sinaunang tao? (U)
A. Mas maunlad ang mga kabihasnan noon kung ihahalintulad sa mga
kabihasnan sa kasalukuyang panahon.
B. Karaniwan lamang ang mga nagawa ng mga sinaunang tao kung
kayat kaunti ang kanilang mga ambag.
C. Patuloy na hinahangaan at tinatangkilik ng tao sa kasalukuyan ang
mga pamanang ito.
D. Limitado lamang ang kakayahan ng mga sinaunang tao upang
makagawa ng mga kahanga-hangang bagay sa daigdig.
13. Alin sa sumusunod na pahayag ang tumutukoy sa konsepto ng lugar
bilang isa sa tema ng pag-aaral ng heograpiya? (U)
A. Ang Germany ay miyembro ng European Union.
B. Malaking bahagi ng populasyon ng Pilipinas ang mga Kristiyano.
C. Ang Singapore ay isa sa mga bansang dinarayo ng mga dayuhang
mamumuhunan.
D. Matatagpuan ang Pilipinas sa kanluran ng Pacific Ocean, timog ng
Bashi Channel, at silangan ng West Philippine Sea.
14. Paano mapananatili ang mabuting ugnayan ng mga tagasunod ng ibat
ibang relihiyon sa kabila ng pagkakaiba ng kanilang mga paniniwala? (U)
A. Huwag pansinin ang mga taong may ibang relihiyon.
B. Makisalamuha sa mga taong may magkatulad na relihiyon.
C. Gawing makatuwiran ang mga taliwas na paniniwala ng ibang
relihiyon.
D. Panatilihin ang paggalang sa bawat isa kahit may magkakaibang
relihiyon.
15. Paano napakikinabangan sa kasalukuyan ang sistemang agrikultura na
pinasimulan ng mga sinaunang tao noong panahong Neolitiko? (U)
A. Agrikultura ang tanging ikinabubuhay natin sa kasalukuyan.
B. Walang pagbabago sa sistema ng agrikultura upang magkaroon tayo
ng sapat na pagkain.
C. Limitado ang karne dahil hindi marunong ang mga makabagong tao
na magpaamo ng hayop.
D. Isa ang agrikultura sa pangunahing kabuhayan at pinagkukunan ng
pagkain ng mga tao sa kasalukuyan.
16. Ano ang kahalagahan ng kalakalan sa mga sinaunang tao na
napakikinabangan pa rin sa kasalukuyan? (U)
A. Nakasalalay dito ang pag-unlad ng agrikultura.
B. Dito lamang nakadepende ang yaman ng bansa.
C. Nagkakaloob ito ng kaayusan at katahimikan sa lipunan.
D. Natutugunan nito ang ibang pangangailangan ng tao.

17. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng ugnayang

heograpiya-kasaysayan? (U)
A. May klimang tropikal ang mga bansa malapit sa equator.
B. Napaliligiran ang China ng malalawak na disyerto at nagtataasang
bulubundukin.
C. Pinag-isa ni Haring Sargon ang mga lungsod-estado ng Sumer na
nagbigay-daan sa pagtatag ng unang imperyo sa daigdig.
D. Umunlad ang kabihasnang Egyptian dahil sa kapakinabangang dulot
ng Nile sa mga sinaunang taong nanirahan sa mga lambak nito.
18. Kung ikaw ay isang Sumerian na nabuhay noong panahon ng kabihasnan
sa Mesopotamia, aling sitwasyon ang hindi nararapat na maganap sa
iyong lungsod-estado?(U)
A. Walang pagkakaisa ang mga lungsod-estado upang hindi madaling
masakop ang mga teritoryo nito.
B. May mahusay na pinunong mamamahala sa lungsod-estado na
magpapaunlad sa iyong pamumuhay.
C. May sistema ng pagsulat upang magamit sa kalakalan at sa iba pang
bagay.
D. May aktibong pagpapalitan ng mga produkto sa loob at labas ng
lungsod.
19. Bakit karapat-dapat hangaan ang mga sinaunang kabihasnang umunlad
sa Mesoamerica? (U)
A. Dahil itinatag ang mauunlad na kabihasnang ito sa America.
B. Dahil higit na mataas ang antas ng pamumuhay ng mga tagaMesoamerica kaysa sa mga kabihasnang itinatag sa Asya at Africa.
C. Dahil nananatili pa rin ang kanilang kabihasnan hanggang sa
kasalukuyang panahon.
D. Dahil nagtagumpay ang mga katutubo na makapagtatag ng mahusay
na pamayanan sa kabila ng mga hamon ng kapaligiran sa kanilang
buhay.
20. Ano ang isang patunay na kapaki-pakinabang ang mga pamanang
inihandog ng mga sinaunang kabihasnan sa kasalukuyang panahon? (U)
A. Limitado lamang ang naiwang pamana ng mga Olmec dahil sa
pagnakaw ng mga kayamanan at pagkasira ng mga estruktura nito.
B. Patuloy pa ring ginagamit ang papel, compass, at imprentang
naimbento ng mga sinaunang Tsino.
C. Madaling unawain ang cuneiform at hieroglyphics na dapat maging
asignatura sa mga paaralan sa kasalukuyan.
D. Umanib sa mga relihiyong itinatag noong panahon ang mga
sinaunang kabihasnan sa daigdig.
7

ARALIN 1: Heograpiya ng Daigdig

Sa iyong pag-aaral ng kasaysayan ng daigdig, malaki ang bahaging
ginagampanan ng heograpiya sa paghubog ng pamumuhay ng tao mula pa
noong sinaunang panahon. Sa pagbubukas ng bagong asignatura sa ikawalong
grado, una mong pagtutuunan ng pansin ang pag-aaral ng heograpiya ng
daigdig. Tatalakayin sa araling ito kung paano nakaaapekto ang heograpiya sa
pamumuhay ng mga tao.
Halina at simulang tuklasin ang pisikal at kultural na heograpiya ng daigdig.

ALAMIN
Sa pagsisimula ng iyong paglalakbay sa unang aralin ng yunit na ito,
pagtutuunan mo ng pansin ang dalawang gawaing pupukaw sa iyong interes.
Bukod dito, ipakikita sa mga gawaing ito ang iyong dati nang alam tungkol sa
heograpiya, gayon din ang antas ng kahandaan ng bawat isa sa mga paksang
nakaloob dito. Simulan mo na.

Gawain 1. GEOpardy!
Suriin ang kasunod na GEOpardy board. Pagkatapos, bumuo ng tanong na
ang sagot ay salita o larawang makikita sa GEOpardy board. Isulat sa sagutang
papel ang nabuong tanong at ang sagot nito.

Pacific Ocean

Antarctica

gubat

lahing Austronesian

globo

bundok

compass

bagyo

Tropikal

Halimbawa:
Ano ang pinakamalaking karagatan sa buong daigdig?
(Pacific Ocean)

Gawain 2. Graffiti Wall 1

Isulat sa Graffiti Wall 1 ang iyong sariling ideya tungkol sa tanong sa ibaba.
Masasagot ito sa anyo ng pangungusap o guhit.
Paano maipapakita ang pag-unawa sa kahalagahan ng mga
pamanang ipinagkaloob ng mga sinaunang kabihasnang
nagtagumpay sa hamong dulot ng kapaligiran nito?

Sa pagbabalik-tanaw sa mga nalalaman mo tungkol sa daigdig,

sisimulan ang pagtalakay sa mga konsepto at klasipikasyon ng heograpiya
bilang asignatura. Bukod dito,tatalakayin ang katangiang heograpikal ng
daigdig bilang planeta at tirahan ng lahat ng organismo, kabilang ang tao.
Sasagutan mo rin ang mga mapanghamong gawaing magbibigay ng
karagdagan at wastong kaalaman tungkol sa heograpiya ng daigdig.

PAUNLARIN
Paksa: Katuturan at Limang Tema ng Heograpiya
Malaki ang bahaging ginagampanan ng heograpiya mula pa noong sinaunang
panahon hanggang sa kasalukuyan. Ang idinikta ng katangiang pisikal ng lugar kung
saan nanirahan ang mga sinaunang tao ang humubog sa kanilang pamumuhay.
Bagamat hindi maitatangging nagdulot din ang heograpiya ng mapanghamong
sitwasyon sa buhay ng mga sinaunang tao, malaki pa rin ang naging epekto nito sa
pagkakaroon ng maayos na pamumuhay ng mga prehistorikong tao hanggang sa
tuluyang pagkakamit ng mauunlad na pamayanang tinawag na kabihasnan.
Nagmula ang salitang heograpiya sa wikang Greek na geo o daigdig at
graphia o paglalarawan. Samakatuwid, ang Heograpiya ay tumutukoy sa
siyentipikong pag-aaral ng katangiang pisikal ng daigdig.

Ipinakikita sa Diyagram 1.1 ang saklaw ng pag-aaral ng heograpiya:

HEOGRAPIYA

anyong lupa
at anyong tubig
klima at panahon

na
saklaw
ang

likas na yaman
flora (plant life)
fauna (animal life)

distribusyon at interaksyon ng tao at iba pang

organismo sa kapaligiran nito

http://digital-vector-maps.com/WORLD/GL-1068-AsiaGlobe.htm

Basahin at unawain ang teksto gayon din ang diyagram tungkol sa limang
tema ng heograpiya.
Taong 1984 nang binalangkas ang limang magkakaugnay na temang
heograpikal sa pangunguna ng National Council for Geographic Education at ng
Association of American Geographers. Layunin ng mga temang ito na gawing mas
madali at simple ang pag-aaral ng heograpiya bilang isang disiplina ng agham
panlipunan. Sa tulong ng mga temang ito, mas madaling mauunawaan ng tao ang
daigdig na kaniyang ginagalawan. Unawain ang kasunod na diyagram.
Diyagram 1.2 Limang Tema ng Heograpiya

10

Limang Tema ng Heograpiya

Lokasyon: Tumutukoy sa kinaroroonan

ng mga lugar sa daigdig
na may dalawang
pamamaraan sa pagtukoy

Lugar: Tumutukoy sa mga katangiang

natatangi sa isang pook
na may dalawang
pamamaraan sa pagtukoy

Rehiyon: Bahagi ng daigdig na

pinagbubuklod ng magkakatulad na
katangiang pisikal o kultural
Interaksiyon ng Tao at Kapaligiran:
ang kaugnayan ng tao sa pisikal na
katangiang
taglay
ng
kaniyang
kinaroroonan
Paggalaw: ang paglipat ng tao mula
sa kinagisnang lugar pa tungo sa ibang
lugar; kabilang din dito ang paglipat ng
mga bagay at likas na pangyayari,
tulad ng hangin at ulan

Lokasyong Absolute na gamit ang

mga imahinasyong guhit tulad ng
latitude line at longitude line na
bumubuo sa grid. Ang pagkukrus ng
dalawang guhit na ito ang tumutukoy
sa eksaktong kinaroroonan ng isang
lugar sa daigdig
Relatibong Lokasyon na ang batayan
ay mga lugar at bagay na nasa
paligid nito. Halimbawa ang mga
anyong lupa at tubig, at mga
estrukturang gawa ng tao
Katangian ng kinaroroonan tulad ng
klima, anyong lupa at tubig, at likas
na yaman
Katangian ng mga taong naninirahan
tulad ng wika, relihiyon, densidad o
dami ng tao, kultura, at mga
sistemang politikal
Kapaligiran bilang pinagkukunan ng
pangangailangan ng tao; gayon din
ang pakikiayon ng tao sa mga
pagbabagong
nagaganap
sa
kaniyang kapaligiran
may tatlong uri
ng distansiya ang isang lugar

(Linear) Gaano kalayo ang isang lugar?

(Time) Gaano katagal ang paglalakbay?
(Psychological) Paano tiningnan
ang layo ng lugar?

11

Gawain 3. Tukoy-Tema-Aplikasyon
Panuto: Basahing mabuti ang sumusunod na mga pangungusap. Pansinin ang
bawat sitwasyon tungkol sa lokasyon, lugar, rehiyon, interaksiyon ng tao at
kapaligiran, at paggalaw.
1. May tropikal na klima ang Pilipinas.
2. Matatagpuan ang Pilipinas sa kanluran ng Pacific Ocean, timog ng Bashi
Channel, at silangan ng West Philippine Sea.
3. Ang pangingisda ay isang aktibong kabuhayan ng mga Pilipino dahil
napalilibutan ng dagat ang bansa.
4. Libo-libong Pilipino ang nangingibang-bansa sa Australia at New Zealand
upang magtrabaho.
5. Kasapi ang Pilipinas sa Association of Southeast Asian Nations.
6. Ang lumalaking populasyon sa National Capital Region sa Pilipinas ang
nagbigay-daan upang patuloy na pagtuunan ng pansin ang pagpapaunlad ng
sistema ng transportasyon at ng pabahay sa kalungsuran.
7. Ang mataas na antas ng teknolohiya ay nagpabilis sa pagpunta ng tao sa
mga bansang may magagandang pasyalan.
8. Islam ang ang opisyal na relihiyon ng mga mamamayan ng Saudi Arabia.
9. Ang Singapore ay nasa 1 20 hilagang latitud at 103 50 silangang longhitud.
10. Espaol ang wikang ginagamit ng mga mamamayan sa Mexico.
Sa pagpapatuloy ng gawaing ito, pumili ng isang bansa na bibigyang-pansin
ng iyong kapangkat. Suriin ang kalagayang heograpikal ng napiling bansa sa tulong
ng mga kongkretong halimbawang naaayon sa limang tema ng heograpiya. Gamitin
ang Flower Chart sa pagsagot sa gawain.
[Lugar]

[Lokasyon]

[Rehiyon]
[Bansa]

[Interaksyon ng tao
at kapaligiran]

[Paggalaw]

Pamprosesong Tanong

1. Magbigay ng sariling reaksiyon tungkol sa heograpiya ng bansang napili ayon

sa limang tema nito.
2. Bakit magkakaugnay ang limang tema ng heograpiya sa pag-aaral ng
katangiang pisikal ng bansa?
3. Paano nakatulong ang mga temang ito sa iyong pag-unawa sa heograpiya ng
isang bansa?
12

Pagkaraan matutuhan ang heograpiya bilang isang konsepto, susunod

na tatalakayin ang katangiang pisikal ng daigdig. Sa paksang ito, higit na
mauunawaan ang heograpiya ng daigdig bilang nag-iisang planeta sa solar
system na maaaring tirahan ng tao at ng lahat ng nabubuhay na organismo.
Simulan mo na.

Paksa: Ang Katangiang Pisikal ng Daigdig

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Planets2013.jpg

Nasaan ang planetang daigdig sa solar system? Ano ang iyong masasabi sa
posisyon ng daigdig sa solar system?

Isa ang daigdig sa walong planetang umiinog sa isang malaking bituin, ang
araw. Bumubuo sa tinatawag na solar systemang mga ito. Ang lahat ng buhay sa
daigdig halaman, hayop, at tao ay kumukuha ng enerhiya mula sa araw. Gayon,
halos lahat sa kalikasan at kapaligiran mula sa hangin, alon, ulan, klima, at
panahon ay naaapektuhan ng araw.Mahalaga rin ang sinag ng araw sa mga
halaman upang mabuhay at maganap ang photosynthesis. Samantala, ang mga
halamang ito ay nagbibigay ng oxygen na mahalaga sa lahat ng nilalang. Ang
pagkakaroon ng buhay sa daigdig ay masasabing dulot ng tiyak na posisyon nito sa
solar system, patunay na ang pag-inog nito sa sariling aksis at ang paglalakbay
paikot sa araw bawat taon.

Ipinakikita sa Diyagram 1.3 ang estruktura ng daigdig.

13

Ang daigdig ay binubuo ng crust,ang

matigas at mabatong bahagi ng planetang
ito. Umaabot ang kapal nito mula 30-65
kilometro (km) palalim mula sa mga
kontinente. Subalit sa mga karagatan, ito
ay may kapal lamang na 5-7 km.
Ang mantle ay isang patong ng mga
batong napakainit kaya malambot at
natutunaw ang ilang bahagi nito.

http://www.rocksandminerals4u.com/earths_interio
r.html

Ang daigdig ay may

plate o malalaking
masa ng solidong bato
na hindi nananatili sa
posisyon. Sa halip, ang
mga ito ay gumagalaw
na tila mga balsang
inaanod sa mantle.

Tinatawag na core ang kaloob-loobang

bahagi ng daigdi na binubuo ng mga metal
tulad ng iron at nickel.

Estruktura ng Daigdig

http://en.wikipedia.org/wiki/Plate_t
ectonics

Ang daigdig ay may apat na hatingglobo (hemisphere): Ang Northern

Hemisphere at Southern
Hemisphere na hinahati ng equator,
at ang Eastern Hemisphere at
Western Hemisphere na hinahati ng
Prime Meridian.

http://www.studyzone.org/testprep/ss5/b/c
omcontocheml.cfm

Napakabagal ng paggalaw ng mga plate na Sa katunayan,

umaabot lamang sa 5 sentimetro (2 pulgada) bawat taon.
Gayunpaman, ang paggalaw at ang pag-uumpugan ng mga ito
ay napakalakas at nagdudulot ng mga paglindol, pagputok ng
mga bulkan, at pagbuo ng mga kabundukan tulad ng
Himalayas. Ito rin ang makapagpapaliwanag kung bakit sa loob
ng milyon-milyong taon, ang posisyon ng mga kontinente sa
daigdig ay nagbabago-bago.

Paano nakaaapekto
ang mga plate sa
pagbabago
ng
hitsura ng ibabaw ng
daigdig?

Talahanayan 1.1: Ilang Mahalagang Kaalaman Tungkol sa Daigdig

Tinatayang Bigat (mass)
Tinatayang Edad
Populasyon (2009)
Kabuuang Lawak ng Ibabaw ng Daigdig
Lawak ng Kalupaan

5.9736 x 1024 kg
4.6 bilyong taon
6,768,167,712
510,066,000 kilometro kuwadrado (km2)
148,258,000 km kwd (29.1%) (km2)

14

Lawak ng Karagatan
Pangkalahatang Lawak ng Katubigan
Uri ng Tubig
Circumference o Kabilugan sa Equator
Circumference o Kabilugan sa Poles
Diyametro sa Equator
Diyametro sa Poles
Radius sa Equator
Radius sa Poles
Bilis ng Pag-ikot

Orbit sa Araw

335,258,000 km kwd (km2)

361,419,00 km kwd (70.9%) (km2)
97% alat, 3% tabang
40,066 km
39,992 km
12,753 km
12,710 km
6,376 km
6,355 km
Lumiligid ang daigdig paikot sa araw sa
bilis na 66,700 milya bawat oras (mph),
107,320 km bawat oras
Lumiligid ang daigdig paikot sa araw sa
loob ng 365 araw, limang oras, 48
minuto at 46 na segundo

Longitude at Latitude
Sa pagtatakda ng lokasyon ng isang lugar sa globo o mapa, mahalagang
mabatid ang ilang termino at konseptong may malaking kaugnayan dito. Sa
pamamagitan ng pagbibigay ng longitude at latitude ng isang lugar, maaaring
matukoy ang lokasyon nito sa globo o mapa sa paraang absolute, astronomical, o
tiyak.
Ipinakikita sa Diyagram 1.3 ang mahahalagang imahinasyong guhit na
matatagpuan sa mapa o globo.
Tinatawag na longtitude ang
distansiyang angular na
nasa pagitan ng dalawang
meridian patungo sa
kanluran ng Prime Meridian.
Ito rin ang
mga bilog (great
circles) na
tumatahak
mula sa North Pole
patungong South
Pole.

Ang Prime Meridian na

nasa Greenwich sa
England ay itinatalaga
bilang zero degree
longitude.

Ang 180 degrees longitude mula sa

Prime Meridian, pakanluran man o
pasilangan, ang International Date
Line na matatagpuan sa kalagitnaan
ng Pacific Ocean. Nagbabago ang
pagtatakda ng petsa alinsunod sa
pagtawid sa linyang ito, pasilangan o
pakanluran.

http://www.learner.org/jnorth/tm/mclass/
http://images.yourdictionary.com/internatio
Glossary.html
nal-date-line
http://www.avontrail.ca/coordinates.html

15

Tinatawag na latitude
ang distansyang
angular sa pagitan ng
dalawang parallel
patungo sa hilaga o
timog ng equator.

Ang equator ang

humahati sa globo sa
hilaga at timog
hemisphere o hemispero.
Ito rin ay itinatakdang
zero degree latitude.

Ang Tropic of Cancer ang pinaka dulong bahagi ng Northern Hemisphere

na direktang sinisikatan ng araw.
Makikita ito sa 23.5o hilaga ng equator.
Ang Tropic of Capricorn ay ang
pinakadulong bahagi ng Southern
Hemisphere na direkta ring
sinisikatan ng araw. Matatagpuan ito
sa 23.5o timog ng equator.

Gawain 4. KKK GeoCard Completion

Panuto: Gumawa ng sariling KKK GeoCard batay sa kasunod na format.
Kumpletuhin ang KKK (Kataga-Kahulugan-Kabuluhan) GeoCard na may kaugnayan
sa katangiang pisikal ng daigdig. Isulat sa unang bahagi ng KKK GeoCard ang
kataga na nasa loob ng kahon. Sa ikalawang bahagi, isulat ang kahulugan ng
nakatalang salita. Sa ikatlong bahagi, itala ang kabuluhan ng naturang kataga sa
pamamagitan ng pagsagot sa tanong na:
Paano nakaiimpluwensiya/nakaaapekto ang naturang konsepto sa buhay ng tao at iba
pang nabubuhay na organismo sa daigdig sa kasalukuyan?

K
G
E
O
C
A
R
D

Ang Klima

Mga Kataga:
1. Planetang Daigdig
2. mantle
3. plate
4. pagligid sa araw
5. longtitude at latitude

http://www.qldaccommodation.com/t
ag/alaska

Ang daigdig ang tanging planeta sa solar system na kayang

makapagpanatili ng buhay. Ang malaking bahagi ng ating planeta
ay may kaaya-ayang atmospera at sapat na sinag ng araw, init at
tubig upang matustusan ang pangangailangan ng mga halaman at
hayop sa balat ng lupa.
Mahalaga ang papel ng klima, ang kalagayan o kondisyon
ng atmospera sa isang rehiyon o lugar sa matagal na panahon.
Pangunahing salik sa pagkakaiba-iba ng mga klima sa daigdig
ang natatanggap na sinag ng araw ng isang lugar depende sa latitude at gayon din
sa panahon, distansiya mula sa karagatan, at taas mula sa sea level.
16

Ang mga lugar na malapit sa equator ang nakararanas ng pinakasapat na

sinag ng araw at ulan na nararanasan sa buong daigdig. Dahil dito, maraming
habitat o likas na tahanang nagtataglay ng ibat ibang species ng halaman at hayop
ang matatagpuan sa mga lugar na ito. Kabilang sa mga ito ay ang mga rainforest,
coral reef, at mangrove swamp. Kapag bihira naman ang pag-ulan at napakainit ng
panahon sa isang pook, tulad ng disyerto, kakaunti ang maaaring mabuhay na mga
halaman at hayop dito. Ganito rin ang maaaring asahan sa mga lugar na lubhang
napakalamig ng panahon.
Gawain 5. Dito sa Amin.
Suriing mabuti ang kasunod na diyagram. Tukuyin ang lugar na inilalarawan
sa mapa. Kumpletuhin ang pahayag sa call out. Magsaliksik ng impormasyon
tungkol sa klima at yamang likas ng lugar na kinaroroonan ng diyagram. Buuin ang
pangungusap sa ilalim na bahagi ng diyagram.
Ako si _____________________________. Narito ako
sa ___________________________________________

Ang klima dito ay

Ang mga likas

na yaman dito
ay
____________
_________

Batay sa taglay na klima at likas na

yaman ng aming lugar, ang
pamumuhay dito sa amin ay

________________________
________________________
________________________

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang klima?
2. Bakit nagkakaiba-iba ang klima sa ibat ibang panig ng daigdig?
3. Ano ang kaugnayan ng klima sa mga likas na yaman na matatagpuan sa
lugar?
4. Paano nakaaapekto ang klima sa pamumuhay ng tao sa isang lugar?
5. Bakit malaki ang bahaging ginagampanan ng klima at likas na yaman sa pagunlad ng kabuhayan ng tao mula noon hanggang ngayon?

17

Ang mga Kontinente

Tinatawag na kontinente ang pinakamalawak na masa ng lupa sa ibabaw ng
daigdig.May mga kontinenteng magkakaugnay samantalang ang iba ay
napapalibutan ng katubigan.
Ayon kay Alfred Wegener, isang German na nagsulong ng Continental Drift
Theory, dati ng magkakaugnay ang mga kontinente sa isang super kontinente na
Pangaea. Dahil sa paggalaw ng continental plate o malaking bloke ng bato kung
saan nakapatong ang kalupaan, nagkahiwa-hiwalay ang Pangaea at nabuo ang
kasalukuyang mga kontinente.
Paano nabuo ang mga kontinente ng daigdig? Pag-aralan ang
Diyagram1.4 na nasa ibaba na tungkol sa Continental Drift Theory.

240 milyong taon Mayroon lamang isang

super continent na tinawag na Pangaea na
pinaliligiran ng karagatang tinawag na
Panthalassa Ocean.

http://geology.com/pangea.htm

Sa kasalukuyan Unti-unti ang paggalaw

ng mga kontinente. Tinatayang 2.5
sentimetro ang galaw ng North America at
Europe bawat taon.

200 milyong taon Nagsimulang

maghiwalay ang kalupaan ng Pangaea
hanggang sa mahati sa dalawa: Laurasia sa
Northern Hemisphere at Gondwana sa
Southern Hemisphere.
65 milyong taon Nagpatuloy ang
paghihiwalay
ng
mga
kalupaan.
Mapapansin ang India na unti-unting
dumidikit sa Asya.

May mga kontinenteng nagtataglay ng marami. May pitong kontinente ang

daigdig Africa, Antarctica, Asya, Europe, North America, at South America at
Australia. Sa mga estadistika, ang karaniwang isinasama sa Australia ang Oceania
tumutukoy sa mga bansa at pulo sa Micronesia, Melanesia, at Polynesia.
Ipinakikita sa Diyagram 1.5 ang mapa at mahahalagang datos ng mga
kontinente ng daigdig.

18

http://geology.com/pangea.htm

Nagmumula sa Africa ang malaking

suplay ng ginto at diyamante. Naroon din ang
Nile River na pinakamahabang ilog sa buong
daigdig,
at
ang
Sahara
Desert,na
pinakamalaking disyerto. Ang Africa ang
nagtataglay ng pinakamaraming bansa kung
ihahambing sa ibang mga kontinente.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Africa_(orthograp
hic_projection).svg

Samantala, ang Antarctica ang tanging

kontinenteng natatakpan ng yelo na ang kapal
ay umaabot ng halos 2 km. (1.2 milya). Dahil
dito, walang taong naninirahan sa Antarctica
maliban sa mga siyentistang nagsasagawa ng
pag-aaral tungkol dito. Gayunpaman, sagana
sa mga isda at mammal ang karagatang
nakapalibot dito.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Antarctica_(ortho
graphic_projection).svg

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Asia_orthograph
ic Projection).svg

Pinakamalaking kontinente sa mundo

ang Asya. Sinasabing ang sukat nito ay mas
malaki pa sa pinagsamang lupain ng North at
South America, o sa kabuuang sukat ng Asya
ay tinatayang sangkatlong (1/3) bahagi ng
kabuuang sukat ng lupain ng daigdig. Nasa
Asya rin ang China na may pinakamalaking
populasyon sa daigdig at ang Mt. Everest na
pinakamataas na bundok sa pagitan ng
Sagamartha Zone sa Nepal at Tibet sa China.

Samantala, ang laki ng Europe ay

sangkapat (1/4) na bahagi lamang ng kalupaan
ng Asya. Ito ang ikalawa sa pinakamaliit na
kontinente ng daigdig sa lawak na halos 6.8%
ng kabuuang lupa ng daigdig.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Europe_orthograp
hic_Caucasus_Urals_boundary.svg

19

Ang Australia ay isang bansang

kinikilala ring kontinenteng pinakamaliit sa
daigdig. Napalilibutan ito ng Indian Ocean at
Pacific Ocean,at inihihiwalay ng Arafura Sea at
Timor Sea. Dahil sa mahigit 50 milyong taong
pagkakahiwalay ng Australia bilang isang
kontinente, may mga bukod tanging species ng
hayop at halaman na sa Australia lamang
matatagpuan.Kabilang dito ang kangaroo,
wombat, koala,Tasmanian devil, platypus, at
iba pa.

Ang North America ay may hugis na

malaking tatsulok subalit mistulang pinilasan
sa dalawang bahagi ng Hudson Bay at Gulf of
Mexico. Dalawang mahabang kabundukan ang
matatagpuan sa kontinenteng ito ang
Applachian Mountains sa silangan at Rocky
Mountains sa kanluran.

Gayundin, ang South America ay hugis

tatsulok na unti-unting nagiging patulis mula sa
bahaging equator hanggang sa Cape Horn sa
katimugan. Ang Andes Mountains na may
habang 7,240 km (4,500 milya) ay sumasakop
sa kabuuang baybayin ng South America.

Talahanayan 1.2 Ang Ilang Datos Tungkol sa Pitong Kontinente.

Kontinente
Asya
Africa
Europe
North America
South America
Antarctica
Australia at Oceania

Lawak (km)
44,614,000
30,218,000
10,505,000
24,230,000
12,814,000
14,245,000
8,503,000

Tinatayang
Populasyon
(2009)
4,088,647,780
990,189,529
728,227,141
534,051,188
392,366,329
-NA34,685,745

Bilang
ng
Bansa
44
53
47
23
12
0
14
20

Karagdagan sa natutuhan mo tungkol sa mga kontinente ng

daigdig, ipinaliliwanag sa ibaba ang mala-jigsaw puzzle na hugis ng
South America at Africa, at ang bahaging ginagampanan ng daandaang bulkan sa rehiyong tinatawag na Pacific Ring of Fire.
Kung susuriin ang
isang mapa, mapapansing
ang mga baybayin ng
silangang bahagi ng South
America at kanlurang bahagi
ng Africa ay tila lapat at
akma sa isat isa na parang
mga
piraso
ng
isang
malaking jigsaw puzzle. Ito
ay sa kadahilanang dating
magkaugnay ang dalawang
lupaing
ito.
Habang
tumatagal, patuloy pa rin
ang proseso ng paglawak
ng karagatan sa pagitan nito
at ang paglayo ng dalawang
nasabing kontinente. Ang
paliwang na ito ay batay sa
Continental Drift Theory.

phillipriley.comswiki.wikispaces.net

Ang malawakang hangganan ng Asya, North America, at South America

ay matatagpuan sa Pacific Ring of Fire. Saklaw nito ang kanlurang hangganan
ng South America at North America patungong hilaga sa Aleutian Islands ng
Alaska, pababa sa silangang hangganan ng Asya hanggang New Zealand sa
Timog Oceania. Tinatawag itong Ring of Fire dahil matindi ang pagputok ng
bulkan at paglindol sa rehiyong ito bunga ng pag-uumpugan ng mga tectonic
plate o tipak ng crust ng daigdig kung saan nakapatong ang mga naturang
kontinente.

Sa kasaysayan, tinatayang may 540 bulkan na ang pumutok at 75% sa mga

ito ay nasa Pacific Ring of Fire. Ilan sa mga bulkan sa Pacific Ring of Fire na
pumutok at nagdulot ng malaking pinsala, ang Tambora noong nagdulot ng (92,000
ang namatay); Krakatoa noong 1883 (36,000 ang namatay); at Mt. Pelee noong
1902 (30,000 ang namatay). Samantala, ilan sa mga bansang labis na napinsala ng
malalakas na lindol ang China noong 1556 (830,000 ang namatay) at 1976 (242,000
ang namatay); Japan noong 1923 (143,000 ang namatay); Sumatra noong 2004
(227,898 ang namatay); at Haiti noong 2010 (222,570 ang namatay).

Gawain 6. Three Words in One

Saang kontinente matatagpuan ang mga pook/ hayop na tinutukoy sa bawat bilang?
Isulat ang sagot sa kahon.

21

1.

2.
Nile
River

Sahara
Desert

Hudson
Bay

Appalachian
Mountains
Rocky
Mountains

Egypt

3.

4.
Cape
Horn

Andes
Mountains
Argentina

5.
Kangaroo

Tasmanian
Devil

Micronesia

Lhotse

K-2

Tibet

6.

Iberian
Peninsula

Balkan
Peninsula
Italy

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang mga katangi-tanging paglalarawan sa bawat kontinente?
2. Sa anong aspekto nagkakatulad o nagkakaiba ang mga kontinente?
3. Bakit mahalagang pag-aralan ang mga paglalarawan tungkol sa mga
kontinente ng daigdig?

Mga Anyong Lupa at Anyong Tubig

Tinatawag na topograpiya ang pisikal na katangian ng isang lugar o rehiyon.
Sa pagdaan ng panahon, ang mga tao ay natutong makiangkop sa kanilang
kapaligiran.
Sa kasaysayan ng sangkatauhan, ang mga kauna-unahang kabihasnan ng
daigdig ay umusbong malapit sa mga lambak-ilog. Kabilang dito ang mga lambak ng
Tigris-Euphrates, Indus, Huang Ho sa Asya, at lambak-ilog ng Nile sa Africa.
22

Ang mga bulubunduking lugar ay kadalasang nagtataglay lamang ng maliit na

populasyon. Kapansin-pansing ang pinakamataas na bundok sa buong daigdig ay
matatagpuan sa Asya, tulad ng Everest (29,028 talampakan o 8,848 metro). Sa
Africa, pinakamataas ang Kilimanjaro (19,340 talampakan o 5,895 metro) at sa
Europe, ang Elbrus sa Russia (18,510 talampakan o 5,642 metro).
Tingnan ang Talahanayan 1.4.
Talahanayan 1.4 : Pinakamataas na BUndok ng Daigdig

Bundok

Taas (sa metro)

Everest
K-2
Kangchenjunga
Lhotse
Makalu
Cho Oyu
Dhaulagiri
Manaslu
Nanga Parbat
Annapurna

8,848
8,611
8,586
8,511
8,463
8,201
8,167
8,163
8,125
8,091

Lokasyon
Nepal/Tibet
Pakistan
Nepal/India
Nepal
Nepal/Tibet
Nepal/Tibet
Nepal
Nepal
Pakistan
Nepal

Matagal ding panahong apat na karagatan lamang ang kinilala sa daigdig:

Pacific, Atlantic, Indian, at Arctic. Noong 2000 lamang itinakda ng International
Hydrographic Organization ang isang panibagong karagatan na pumapalibot sa
Antarctica: ang Southern Ocean na umaabot hanggang 60o S latitude. Tingnan ang
Talahanayan 1.5 ang ilang katangian ng mga karagatan sa daigdig.

Talahanayan 1.5 : Mga Karagatan sa Daigdig

Karagatan

Lawak
(sa kilometro
kuwadrado)

Average
na lalim
(sa talampakan)

Pinakamalalim
na Bahagi
(sa talampakan)

Pacific Ocean

155,557,000

12,926

Mariana Trench, 35,840

talampakang lalim

Atlantic Ocean

76,762,000

11,730

Puerto Rico Trench,

28,232 talampakang
lalim

Indian Ocean

68,556,000

12,596

Java Trench, 23,376

talampakang lalim

Southern Ocean

20,327,000

13,100

(4,000 - 5,000 metro)

16,400 talampakang
lalim, ang katimugang
dulo ng South Sandwich
Trench, 23,736

23

talampakang lalim
(7,235 metro)
Arctic Ocean

14,056,000

3,407

Eurasia Basin, 17,881

talampakang lalim

Matatagpuan sa mga karagatan ang ilang pinakamalalim na bahagi ng

daigdig, pangunahin sa talaan ang Challenger Deep sa Mariana Trench na nasa
kanlurang bahagi ng Pacific Ocean. Iba pang malalim na trench Puerto Rico Trench
sa Atlantic Ocean, Java Trench sa Indian Ocean, at Eurasia Basin sa Arctic Ocean.
Marami pang dagat na matatagpuan sa daigdig na kadalasang bahagyang
napaliligiran ng mga lupain. Pinakamalalaking dagat sa daigdig ang South China
Sea, Caribbean Sea, at Mediterranean Sea.
Mula sa Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et.al, edisyon 2012 (pp. 12-20)

Mababasa rin ang Project EASE (Effective Alternative Secondary

Education) AP III, Modyul 3 - Heograpiya ng Daigdig, pp. 1-40 upang higit na
mapagyaman ang sariling kaalaman tungkol sa heograpiya ng daigdig.

Gawain 7. Illustrated World Map

Punan ang mapa ng mga natatanging anyong lupa at tubig ng daigdig na
nasa loob ng kahon. Gamitin ang sumusunod na simbolo:
bundok
bulubundukin

disyerto
ilog

dagat,
look, golpo

phillipriley.comswiki.wikispaces
.net

24

Anyong Lupa
Greenland
Madagascar
Borneo
Mt. Everest
Mt. Kilimanjaro
Sahara Desert
Himalayas Mountain Range
Andes Mountain Range
Appalachian Mountain Range
Tibetan Plateau
Scandanavian Peninsula
Arabian Peninsula

Anyong Tubig
Nile River
Amazon River
Yangtze River
South China Sea
Mediterranean Sea
Caribbean Sea
Bering Sea
Arabian Sea
Bay of Bengal
Hudson Bay
Gulf of Mexico
Persian Gulf

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang halimbawa ng mga anyong lupa at tubig na makikita sa mapa?
2. Bakit maiuugnay ang pamumuhay ng tao sa anyong lupa o tubig na kanilang
pinaninirahan?
3. Paano nakaaapekto ang mga anyong lupa at tubig sa pag-unlad ng
kabuhayan ng tao?
Gawain 8. The Map Dictates
Panuto: Gamit ang kasunod na mapa, kumpletuhin ang datos tungkol sa heograpiya
ng daigdig batay sa hinihingi ng sumusunod na mga pangungusap.
Lagyan ng bituin ang pitong kontinente ng daigdig.
Tukuyin ang tatlong malalaking pulo, dalawang kapuluan at isang
tangway.
Guhitan ng simbolong alon (
) ang limang karagatan ng daigdig.
Tukuyin ang uri ng klima ng mga rehiyong may simbolong KL.
Magbigay ng halimbawa ng partikular na yaman ng mga lugar na may
simbolong YL. .
Iguhit ang karaniwang hayop na makikita sa lugar na may simbolong H.

25

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang masasabi mo tungkol sa daigdig bilang isang planeta?
2. May epekto ba ang kalagayang pisikal ng daigdig sa mga organismo at tao?
Bakit mo ito nasabi?
3. Bakit mahalagang magkaroon ng kaalaman tungkol sa ating kapaligiran at sa
heograpiya ng daigdig sa pangkalahatan?
Pagkaraang pag-aralan ang pisikal na heograpiya ng daigdig, isunod
ang pagbibigay-tuon sa ikalawang sangay ng heograpiya ang heograpiyang
pantao. Simulan mo na.

Paksa: Heograpiyang Pantao

Saklaw ng heograpiyang pantao (human geography) ang pag-aaral ng wika,
relihiyon, lahi, at pangkat-etniko sa ibat ibang bahagi ng daigdig.
Wika
Itinuturing ang wika bilang kaluluwa ng isang kultura. Nagbibigay ito ng
pagkakakilanlan o identidad sa mga taong kabilang sa isang pangkat. May 7,105
buhay na wika sa daigdig na ginagamit ng mahigit 6,200,000,000 katao. Nakapaloob
ang mga wikang ito sa tinatawag na language family o mga wikang magkakaugnay
at may iisang pinag-ugatan. Tinatayang may 136 language family sa buong daigdig.
Ang mga pamilya ng wikang ito ay nagsasanga-sanga sa iba pang wikang ginagamit
sa ibat ibang bahagi ng daigdig. Ipinakikita sa talahanayan 1.6 ang ilan sa mga
pangunahing pamilya ng wika sa daigdig.
Talahanayan 1.6

Mga Pangunahing Pamilya ng Wika sa Daigdig

Algeria, Bahrain, Cameroon, Chad,
Cyprus, Egypt, Eritrea, Ethiopia,
Georgia, Iran, Iraq, Israel, Jordan,
Kenya,
Libya,
Mali,
Malta,
Afro-Asiatic
366
5.81
Mauritania,
Morocco,
Niger,
Nigeria, Oman, Palestine, Saudi
Arabia, Somalia, Sudan, Syria,
Tajikistan,
Tanzania,
Tunisia,
Turkey, United Arab Emirates,
Uzbekistan, at Yemen
Brunei, Cambodia, Chile, China,
Cook Islands, East Timor, Fiji,
French
Polynesia,
Guam,
Indonesia, Kiribati, Madagascar,
Malaysia,
Marshall
Islands,
Mayotte, Micronesia, Myanmar,
Austronesian
1,221
5.55
Nauru, New Caledonia, New
Zealand, Niue, Northern Mariana
26

Indo-European

436

46.77

Niger-Congo

1,524

6.91

Sino-Tibetan

456

20.34

Islands, Palau, Papua

New
Guinea,
Philippines,
Samoa,
Solomon
Islands,
Suriname,
Taiwan, Thailand, Tokelau, Tonga,
Tuvalu, United States, Vanuatu,
Viet Nam, Wallis at Futuna
Afghanistan, Albania, Armenia,
Austria, Azerbaijan, Bangladesh,
Belarus, Belgium, Bosnia and
Herzegovina,
Brazil,
Bulgaria,
Canada, China, Croatia, Czech
Republic, Denmark, Fiji, Finland,
France,
Germany,
Greece,
Iceland, India, Iran, Iraq, Ireland,
Isle of Man, Israel, Italy, Latvia,
Lithuania, Luxembourg, Macedonia, Maldives, Myanmar, Nepal,
Netherlands,
Norway,
Oman,
Pakistan, Peru, Poland, Portugal,
Romania, Russian Federation,
Serbia, Slovakia, Slovenia, South
Africa, Spain, Sri Lanka, Suriname,
Sweden, Switzerland, Tajikistan,
Turkey, Ukraine, United Kingdom,
United States, Vatican State, at
Venezuela
Angola, Benin, Botswana, Burkina
Faso, Burundi, Cameroon, Central
African Republic, Chad, Comoros,
Congo, Cte dIvoire, Cuba,
Democratic Republic of the Congo,
Equatorial
Guinea,
Gabon,
Gambia, Ghana, Guinea, GuineaBissau, Kenya, Lesotho, Liberia,
Malawi,
Mali,
Mayotte,
Mozambique,
Namibia,
Niger,
Nigeria, Rwanda, Senegal, Sierra
Leone, Somalia, South Africa,
South Sudan, Sudan, Swaziland,
Tanzania, Togo, Uganda, Zambia,
at Zimbabwe
Bangladesh, Bhutan, China, India,
Kyrgyzstan,
Laos,
Myanmar,
Nepal, Pakistan, Thailand, at Viet
Nam

Pinagkunan: http://www.ethnologue.com/statistics/family

27

Relihiyon
Mabibigyang-kahulugan ang relihiyon bilang kalipunan ng mga paniniwala at
rituwal ng isang pangkat ng mga taong tungkol sa isang kinikilalang
makapangyarihang nilalang o Diyos. Nagmula ito sa salitang religare na
nangangahulugang buuin ang mga bahagi para maging magkakaugnay ang
kabuuan nito. Dahil sa mga paniniwalang nakapaloob sa sistema ng isang relihiyon,
ay nagiging batayan ito ng pagkilos ng tao sa kaniyang pang-araw-araw na
pamumuhay.
Kahit ang ating mga ninuno ay mayroon nang sistema ng mga paniniwala na
nagsisilbing-gabay sa kanilang pamumuhay. Ngunit hindi ito katulad ng mga
relihiyon sa kasalukuyan na may organisado at sistematikong mga doktrina. Sa
kasaysayan ng daigdig, naging malaki ang bahaging ginampanan ng relihiyon sa
buhay ng tao, bilang indibidwal at kasapi ng isang lipunan. Naging malaking salik ito
sa pagtatag at pagbagsak ng mga kaharian, at pagkasawi ng maraming buhay.
Dahilan din ito ng pag-unlad at pag-iral ng mga kultura. Hanggang sa kasalukuyan,
nananatiling malaking bahagi ng buhay ng tao ang relihiyon.
Makikita sa pie graph ang mga pangunahing relihiyon sa daigdig at ang
bahagdan ng dami ng tagasunod ng mga ito.

Mga Pangunahing Relihiyon sa Daigdig

11.44%
Kristiyanismo
11.67%

31.59%

7.10%

Islam
Hinduismo

15%

23.20%

Budismo
non-religious
iba pa

Pinagkunan: The World Factbook 2012

Lahi/Pangkat-Etniko
Tila isang malaking mosaic ang daigdig dahil na rin sa maraming natatanging
paglalarawan at katangian ng mga naninirahan dito. Isang batayan nito ang race o
lahi na tumutukoy sa pagkakakilanlan ng isang pangkat ng mga tao, gayondin ang
pisikal o bayolohikal na katangian ng pangkat.Maraming eksperto ang bumuo ng ibat
ibang klasipikasyon ng mga tao sa daigdig, ngunit marami rin ang nagsabing
nagdulot ito ng kontrobersiya sapagkat maaaring magpakita rin ito ng maraming
diskriminasyon..
Sa kabilang banda, ang salitang etniko ay nagmula sa salitang Greek na
ethnos na nangangahulugang mamamayan. Ang mga miyembro ng pangkat-etniko
ay pinag-uugnay ng magkakatulad na kultura, pinagmulan, wika, at relihiyon kaya
naman sinasabing maliwanag ang kanilang sariling pagkakakilanlan.
Sa hudyat ng guro, sagutin ang mga gabay na tanong.
28

1. Ano ang ibig sabihin ng heograpiyang pantao? Ano ang pagkakaiba nito sa
pisikal na heograpiya?
2. Ano-ano ang saklaw ng heograpiyang pantao? Ipaliwanag ang bawat isa.
3. Bakit mahalagang pag-aralan ang heograpiyang pantao?
4. Paano nakaaapekto ang heograpiyang pantao sa pagkakakilanlan ng
indibiduwal o isang pangkat ng tao?
5. Paano magiging instrumento ang heograpiyang pantao sa pagkakaisa ng
mga tao sa daigdig?
Gawain 9. Crossword Puzzle
Buuin ang puzzle tungkol sa heograpiyang pantao sa pamamagitan ng
pagtukoy sa inilalarawan ng bawat bilang.
Pahalang
1. Kaluluwa ng kultura
3. Sistema ng mga paniniwala at
rituwal
7. Pagkakakilanlang biyolohikal
ng pangkat ng tao
9. Pamilya ng wikang Filipino
10. Matandang relihiyong umunlad sa
India

Pababa
2. Relihiyong may pinakamaraming
tagasunod
4. Pamilya ng wikang may
pinakamaraming
taong gumagamit
5. Salitang-ugat ng relihiyon
6. Salitang Greek ng mamamayan
8. Pangkat ng taong may iisang kultura
at pinagmulan

1
3
5

4
6

10
PAGNILAYAN/UNAWAIN
Sa bahaging ito, ang mga tinalakay na paksa tungkol sa pisikal na
katangian at heograpiyang pantao ng daigdig ay bibigyan ng malalim na
pagtalakay sa tulong ng mga nakalaang gawain. Maipakikita rito ang
pagbibigay ng kabuluhan sa paghubog ng heograpiya sa kabuhayan at
pamumuhay ng tao.
29

Gawain 10. My Travel Reenactment

Bumuo ng limang pangkat at sundin ang sumusunod na mga hakbang:
1. Makibahagi sa talakayan ng iyong pangkat tungkol sa hindi malilimutang
paglalakbay sa isang lugar.
2. Pumili ng isang katangi-tanging kuwento ng paglalakbay.
3. Bumuo ng isang pangkatang kuwento.
4. Tiyaking nakapaloob sa kuwento ang mahahalagang konsepto o kaalamang
tinalakay tungkol sa pisikal na heograpiya ng daigdig.
5. Pagkatapos, isadula ang kuwento ng paglalakbay habang isinasalaysay ito.
6. Maaaring gumamit ang pangkat ng improvised props at kasuotan.
7. Isaalang-alang sa pagmamarka ng gawaing ito ang sumusunod na rubric:

Rubric sa Pagmamarka ng My Travel Reenactment

Pamantayan
Deskripsiyon
Puntos
Angkop ang pagsasalaysay sa paksang
Pagsasalaysay tinalakay; nakapaloob ang tatlo o higit pang
10
kaalaman ng aralin; madaling unawain ang
pagkakasulat ng kuwento; malinaw ang
pagbasa
ng
pagsasalaysay
habang
isinasagawa ang pagsasadula
Magaling ang pagsasadula ng kuwento;
Pagsasadula
mahusay na naipakita ng mga tauhan ang
10
kanilang pag-arte; kapani-paniwala ang
kanilang pagganap
Gumamit ng angkop na props at kasuotan sa
Pagkamalikhain pagsasadula; orihinal at makatotohanan ang
5
ginawang pagsasadula
Kabuuan
25

Pamprosesong Tanong
1. Tungkol saan ang ipinakitang dula ng iyong pangkat?
2. Anong konsepto ang maiuugnay sa binasang kuwento at isinagawang dula?
3. Paano pinatunayan sa dula ang kaugnayan ng pisikal na heograpiya at
pamumuhay ng tao?
4. Bakit mahalagang magkaroon ng kaalaman tungkol sa pisikal na katangian ng
daigdig?
5. Anong linya o pahayag sa kuwento ang nakapukaw sa iyong interes? Bakit
nagging interesante ito para sa iyo?
Gawain 11. Modelo ng Kultura
Bumuo ng anim na pangkat at talakayin ang heograpiyang pantao ng bansang
inyong napili. Sundin ang sumusunod na panuto para sa gawaing ito.
1. Gupitin ang manila paper na kahugis ng isang damit o kasuotan.
30

2. Sulatan ang kasuotan ng mga impormasyon o guhitan ito ng mga simbolo at

bagay na tumutukoy sa lahi, wika at relihiyon ng bansang pinili ng iyong
pangkat.
3. Sa hudyat ng guro, ipasuot sa isang miyembro ng pangkat ang nabuong
kasuotan.
4. Ipakita ang kasuotan sa harap ng klase, tulad sa isang fashion show.
5. Pumili ng 1-2 miyembro ng pangkat na magpapaliwanag sa disenyo ng
kasuotang suot ng kapangkat.
6. Sagutin ang sumusunod na mga tanong. Markahan din ang gawaing ito
batay sa ibinigay na rubric.
Pamprosesong Tanong
1. Ano ang kaugnayan ng mga impormasyon, simbolo, at bagay na makikita sa
kasuotan sa lahi, relihiyon, at wika ng napiling bansa?
2. Paano mailalarawan ang mga mamamayang naninirahan sa bansang pinili
ng iyong kapangkat?
3. Paano naipakita ang pagkakakilanlan ng mga mamamayan sa napiling bansa
batay sa gawain?
4. Bakit dapat pahalagahan ang heograpiyang pantao ng mga bansa?
5. Sa paanong paraan maipakikita ang paggalang sa ibang tao?
Rubric sa Pagmamarka ng Modelo ng Kultura
Pamantayan
Deskripsiyon
Puntos
Nilalaman
Wasto ang impormasyong nakasulat at mga
ng Kasuotan bagay o simbolong nakaguhit sa damit;
10
nakapaloob ang tatlo o higit pang konsepto ng
aralin
Disenyo
Malikhain ang gawang damit; angkop ang kulay
ng Kasuotan at laki ng mga nakasulat at nakaguhit sa damit;
10
malinaw ang mensahe batay sa disenyo
Mahusay ang isinagawang pagmomodelo sa
Pagmomodelo klase; akma ang kilos sa pangkat-etniko o
5
bansang kinakatawan ng modelo
Kabuuan
25
Sa pagtatapos ng aralin na ito, sagutin ang tanong na nasa itaas ng
bagong Graffiti Wall. Pagkatapos ay muling balikan ang naunang Graffitti
Wall at paghambingin ang dalawang sagot.

Paano maipakikita ang pag-unawa sa kahalagahan ng mga

pamanang ipinagkaloob ng mga sinaunang kabihasnang
nagtagumpay sa hamong dulot ng kapaligiran nito?

31

Aralin 2: Ang mga Sinaunang Tao

ALAMIN
Bago tuluyang maglakbay sa panahon ng mga sinaunang tao, marapat
na baunin mo ang mga impormasyong dati mo nang alam. Makatutulong ito sa
pag-unawa sa paksang kasunod na pag-aaralang.
Gawain 1. Kung Ikaw Kaya?
Isiping isa ka sa mga taong nabuhay sa daigdig noong sinaunang panahon.
Pumili sa mga kahon ng tatlong bagay na sa tingin moy makatutulong sa iyong pang
arw-araw na pamumuhay. Mahalagang maipaliwanag mo ang Dahilan ng iyong
pagpili.
apoy

bato

kahoy

banga

buto ng
hayop

Pamprosesong Tanong
1. Alin ang iyong mga pinili ?
2. Bakit ang mga bagay na ito ang iyong pinili?
3. Kaya mo bang mabuhay sa sinaunang panahong kung taglay mo ang
bagay na pinili? Ipaliwanag ang sagot.
Isunod ngayon ang pagbuo ng I-R-Chart upang matukoy ang iyong
nalalaman tungkol sa mga sinaunang tao.
Gawain 2. I-R-F (Initial-Refined-Final Idea) Chart
Isulat sa unang kolum ng chart ang sariling sagot sa tanong.
Paano umunlad ang pamumuhay ng tao
noong sinaunang panahon?
Alam Ko Ngayon
Nadagdag Kong
Ito Na Ang Alam Ko
Kaalaman

32

Pagkatapos masabi ang alam mo Ngayon tungkol sa paksa, ay

maaari nang magtungo sa susunod na bahagi ng aralin. Sa yugtong ito,
inaasahang iyong matututuhan ang mahahalagang konsepto tungkol sa mga
sinaunang tao sa daigdig gamit ang mga teksto, graphic organizer, at mga
gawaing higit na magpapayabong sa iyong kaalaman.

PAUNLARIN
Batay sa makaagham na pag-aaral ng pinagmulan ng tao, nakita
ang mga ninuno ng tao may 2.5 milyong taon na ang nakalilipas. Sila ang
homo species (homo na nangangahulugang tao) nagtagumpay makiayon sa
kanilang kapaligiran at nagawang harapin ang mga hamon ng sitwasyon
noong sinaunang panahon.
May tatlong pangkat ng homo species na nabuhay sa daigdig at
naging mga ninuno ng mga kasalukuyang tao. Pag-aralan ang diyagram
tungkol sa Teorya ng Ebolusyon ng tao mula sa pagiging Ape hanggang sa
paglitaw ng mga homo sapiens.

Australopithecus

Ape
sinasabing
pinagmulan
ng tao

Chimpanzee
pinapalagay na
pinakamalapit na
kaanak ng tao, ayon sa
mga siyentista

Homo

Australopithecine
tinatayang ninuno ng
makabagong tao; Ape
na may kakayahang
tumayo nang tuwid

Homo habilis,
Homo erectus, at
Homo sapiens
mga pangkat ng
homo species

Lucy pinakatanyag na
Australopithecus afarensis na
natuklasan ang mga labi noong 1974
http://www.thejunglestore.com/ape
http://news.nationalgeographic.com/news/2012/10
/121026-australopithecus-afarensis-humanevolution-lucy-scapula-science/
http://en.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus

Pagkaraang lumitaw ang mga Homo species partikular ang Homo

habilis noong dakong 2.5 milyong taon ang nakararaan, nagsimula na rin ang
Panahong Paleolitiko, ang unang yugto sa pag-unlad ng kultura ng mga
sinaunang tao.

33

 Tinatawag ding Panahon

ng Lumang Bato
(Old Stone Age)
Nagmula ang Paleolitiko
sa mga katagang paleos
o matanda at lithos o bato
Pinakamahabang yugto
sa kasaysayan
ng sangkatauhan
Maiuugat sa pagsisimula
ng paggamit ng
kasangkapang bato ng mga
hominid
Unang gumamit ng apoy at
nangaso ang mga
sinaunang tao

Lower Paleolithic Period

Nagwakas dakong 120,000
taon na ang nakararaan
Pinakamaagang pananatili ng
tao sa daigdig
Hindi pa lumilikha ng mga
kasangkapan
Ang Homo habilis ay
nangangahulugang able man o
handy man dahil sila ang
unang species ng hominid na
marunong gumawa ng
kagamitang bato
Sinundan ng mga Homo
erectus nang higit na may
kakayahan sa paggawa ng
kagamitang bato

Panahong Paleolitiko
dakong 2,500,000 10,000 B.C.E.

Upper Paleolithic Period

Dakong 40,000 8500 taon
ang nakararaan
Nagkaroon na ng mga unang
pamayanan sa anyong mga
campsite na kadalasang
matatagpuan sa mga lambak
Ang mga Taong Neanderthal
ay nawala sa panahong ito at
napalitan ng mga Taong CroMagnon
Lumitaw ang mga
komplikadong pagpapangkat
sa lipunan.

Middle Paleolithic Period

Dakong 120,000 40,000 taon
ang nakararaan
Paglitaw ng makabagong tao
noong 100,000 taon ang
nakalilipas
Umusbong ang pagiging
artistiko ng mga tao sa
pagpipinta sa katawan at
pagguhit sa bato
Nabuhay ang taong
Neanderthal na natuklasan sa
Germany ang mga labi

34

Mga Tanyag
na Prehistorikong Tao
Ang Homo Sapiens ang pinakahuling species
na ebolusyon ng tao, ang Homo sapiens
Neanderthalensis (circa 200,000 - 30,000 taon BP).
Higit na malaki ang utak ng Homo sapiens kung
ihahambing sa mga naunang species kaya
nangangahulugan higit ang kanilang kakayahan sa
pamumuhay at paggawa ng kagamitan. May mga
patunay na may kaalaman ang Neanderthal sa
paglilibing samantalang ang Cro-Magnon ay lumikha
ng sining ng pagpipinta sa kuweba.

Homo Sapiens
Neanderthalensi

ttp://en.wikipedia.org/wiki/File:
Homo_sapiens_neanderthalensi
s.jpg

Cro-Magnon

http://en.wikipedia.org/wiki
/File:Cro-Magnon.jpg

Sa loob ng maraming libong taon, namuhay ang mga prehistorikong tao sa

pangangaso at pangangalap ng pagkain. Dakong 12,000 taon nang
matutuhan ng mga sinaunang tao ang pagtatanim. Tuluyan ding umunlad
ang kanilang mga kasangkapan sa paggamit ng mas makinis na bato. Ito
ang nagpasimula sa Panahong Neolitiko.

35

 Ang huling bahagi ng

Panahong Bato ay
tinatawag na Panahong
Neolitiko (Neolithic Period)
o Panahon ng Bagong
Bato (New Stone Age) na
hango sa mga salitang
Greek na neos o bago
at lithos o bato.
Ang terminong neolitiko ay
ginagamit sa arkeolohiya
at antropolohiya upang
italaga ang isang antas ng
ebolusyong
pangkalinangan o
pagbabago sa pamumuhay
at teknolohiya.

Kilala ang panahong ito sa

paggamit ng makikinis na
kasangkapang bato,
permanenteng paninirahan sa
pamayanan, pagtatanim,
paggawa ng palayok at
paghahabi.
Naganap sa panahong ito
ang Rebolusyong Neolitiko
o sistematikong pagtatanim.
Isa itong rebolusyong
agrikultural sapagkat
natustusan na ang
pangangailangan sa pagkain.
Ito rin ang nagbigay-daan sa
permanenteng paninirahan sa
isang lugar upang alagaan ang
mga pananim

Panahong Neolitiko
dakong 10,000 4000 B.C.E.
May populasyong mula 3000
6000 katao
Magkakadikit ang mga
dingding ng kabahayan at
ang tabing pasukan ng isang
bahay ay mula sa bubungan
pababa sa hagdan
Inililibing ang mga yumao
loob ng kanilang bahay
May paghahabi, paggawa
ng mga alahas, salamin, at
kutsilyo

Catal Huyuk Isang

pamayanang Neolitikong
matatagpuan sa kapatagan ng
Konya ng gitnang Anatolia
(Turkey ngayon)
Isang pamayanang sakahan

Teksto mula sa Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et.al, edisyon 2012 (pp. 12-20)

Nagkaroon ng malaking pagbabago sa pamumuhay ng mga sinaunang

tao nang matutuhan nila ang paggamit ng mga kasangkapan at sandatang yari
sa metal. Naganap ito dakong 4000 B.C.E. Inilalarawan sa susunod na
diyagram ang Panahon ng Metal.

36

Panahon ng Tanso
Naging mabilis ang pagunlad ng tao dahil sa tanso
subalit patuloy pa rin ang
paggamit sa kagamitang yari
sa bato.
Nagsimulang gamitin ang
tanso noong 4000 B.C. sa
ilang lugar sa Asya, at 2000
B.C.E. sa Europe at 1500
B.C.E. naman sa Egypt
Nalinang na mabuti ang
paggawa at pagpapanday
ng mga kagamitang yari sa
tanso.

Panahon ng Bronse
Naging malawakan na noon
ang paggamit ng bronse nang
matuklasan ang panibagong
paraan ng pagpapatigas dito
Pinaghalo ang tanso at lata
(tin) upang makagawa ng higit
na matigas na bagay
Ibat ibang kagamitan at armas
ang nagagawa mula sa tanso
tulad ng espada, palakol,
kutsilyo, punyal, martilyo,
pana, at sibat
Sa panahong ito natutong
makipagkalakalan ang mga tao
sa mga karatig-pook

Panahon ng Metal
dakong 4000 B.C.E. kasalukuyan

Persian Silver Cup

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Elam_c
ool.jpg

Panahon ng Bakal
Natuklasan ang bakal ng mga
Hittite, isang pangkat ng IndoEuropeo na nanirahan sa
Kanlurang Asya dakong 1500
B.C.E.
Natutuhan nilang magtunaw at
magpanday ng bakal.
Matagal nilang pinanatiling
lihim ang pagtutunaw at
pagpapanday ng bakal.
Nang lumaon, lumaganap ang
paggamit ng bakal sa iba
pang kaharian.

Teksto mula sa Project EASE Module 2

Gawain 3. I-Tweet Mo!

Bumuo ng anim na pangkat na ang bawat isa ay inaasahang pupunan ng
mga kailangang impormasyon ang I-Tweet Mo! Organizer.
Ibigay ang mga hinihinging impormasyon ng organizer batay sa pagkaunawa sa
binasa. Nakatakda sa pangkat 1 at 2 ang Panahong Paleolitiko,at sa pangkat 3 at 4
ang Panahong Neolitiko, at sa pangkat 5 at 6 ang Panahon ng Metal. Ibibigay ng
bawat pangkat ang mga hinihinging impormasyon ng organizer sa anyo ng mga
tweet o maiikling pahayag.

37

Pagkatapos ng pag-uulat ng bawat pangkat, magbigay ng komento sa mga

pahayag ng mga mag-uulat. Isulat ito sa kapirasong papel at idikit sa bahagi ng
komento ng diyagram.
@Paraan ng Pamumuhay
____Tweet:__________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________
Komento

@Kaugnayan ng Heograpiya sa Panahong Paleolitiko/Neolitiko/Metal

____Tweet:__________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________
Komento

@Mga Kagamitan/Tuklas
______Tweet:________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________
Komento

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang mga katangian ng bawat yugto ng pag-unlad ng kultura ng tao?
2. Ano ang mga patunay na may naganap na pag-unlad sa kultura ng mga
sinaunang tao batay sa kasangkapan, kabuhayan, at iba pang aspekto ng
pamumuhay?
3. Ano ang iyong mabubuong kongklusyon tungkol sa mga sinaunang tao?
Gawain 4. Tower of Hanoi Chart
Nasa tuktok ng Tower of Hanoi Chart ang mga kongklusyon tungkol sa yugto
ng pag-unlad ng kultura ng mga sinaunang tao. Punan ang ibabang bahagi ng tower
ng ebidensiyang susuporta sa nakatalang kongklusyon.

38

Malaki ang epekto ng

heograpiya sa pagusbong ng unang
pamayanan.

Malaki ang naging

epekto ng agrikultura sa
pamumuhay ng mga tao.

1.

Higit na umunlad ang

pamumuhay ng tao dahil
sa paggamit ng metal.

1.

1.

2.

2.

3.

3.

2.
3.

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang kaugnayan ng iyong sagot sa nakatalang kongklusyon?
2. Nakabuti ba ang pagbabagong ito sa pamumuhay ng mga sinaunang
tao? Patunayan.
3. Maipagmamalaki ba ng kasalukuyang henerasyon ang ginawang ito
ng mga sinaunang tao? Pangatuwiranan.
4. Ano ang gustong ipahiwatig ng mga kongklusyon at ebidensiyang
nakatala sa Tower of Hanoi Chart tungkol sa pag-unlad ng kultura ng
mga sinaunang tao sa daigdig?
Gawain 5. Ano Ngayon? Chart
Pagkatapos tukuyin ang mahahalagang konsepto tungkol sa bawat yugto ng
pag-unlad ng kultura ng tao, maiisip din ang kahalagahan ng mga konseptong ito sa
kasalukuyang pamumuhay.Nararapat iugnay ang mga pangyayari ng nakaraan sa
kasalukuyan sapagkat sa tulong nito, mas nakikita ang tunay na kabuluhan ng
kasaysayan.
Tukuyin ang kahalagahan ng ilan sa mga pangyayaring naganap sa ibat
ibang yugto ng pag-unlad ng sinaunang tao sa tulong ng Ano Ngayon? Chart, Isulat
sa kahon ang kahalagahan o epekto sa kasalukuyan ng pangyayaring nasa kaliwang
kahon

Paggamit ng apoy

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________

Pagsasaka

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________
39

Pag-iimbak ng labis
na pagkain

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________

Paggamit ng mga
pinatulis na bato

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________

Paggamit ng mga
kasangkapang metal

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________

Pagtatayo ng mga
permanenteng tirahan

Pag-aalaga ng mga hayop

__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________

Rubric sa Pagmamarka ng Ano Ngayon? Chart

Paglalarawan
Puntos
Mahusay na nailahad ang kaugnayan ng mga
Nilalaman
pangyayari noong sinaunang panahon sa
10
kasalukuyan
Ebidensya Napatunayan ang kaugnayang ito sa tulong ng
mga kongkretong halimbawa
10
Kabuuan
20

Pamantayan

Pamprosesong Tanong
1. Gaano kahalaga ang mga pag-unlad na naganap noong sinaunang
panahon?
2. Paano hinubog ng mga pagbabagong ito ang kasalukuyang pamumuhay
ng tao?
3. Sa iyong palagay, alin sa mga pagbabago sa pamumuhay ng tao ang may
pinakamalaking epekto sa kasalukuyan?

40

Sa pagkakataong ito, muling balikan ang iyong I-R-F Chart. Muling

sagutin ang tanong na nasa itaas ng chart. Isulat ito sa ikalawang kolum, sa
Refined Idea. Bunga ng mga bagong kaalamang natutuhan mo mula sa
pagbabasa ng mahahalagang teksto at pagsagot sa mga gawaing
nagpayabong ng iyong kaalaman, maiwawasto mo ngayon ang mga konsepto
sa Initial Idea.

PAGNILAYAN/UNAWAIN

Sa puntong ito, mayabong na ang iyong kaalaman tungkol sa paksa. Higit

pang palalalimin at patatatagin sa bahaging ito ang iyong kaalaman sa
pamamagitan ng kritikal at malikhaing pag-iisip. Isang hamon para sa iyo na
makabuo ng mga konsepto at makapagbahagi ng iyong kaalaman sa
pangkatang gawain sa bahaging ito.

GAWAIN
6. Archaeologist
at gawain
Work sa bahaging ito.
kaalaman
sa pangkatang
Bumuo ng apat na pangkat para sa gawaing ito. Isiping miyembro ka ng isang
pangkat ng mga archaeologist na nakahukay ng mga artifact sa isang lugar. Inyong
susuriin ang bawat artifact na nahukay gamit ang Artifact Analysis Worksheet #1.
Pagkatapos nito, pag-uusapan ang mga ginawang pagsusuri at sama-samang
sagutan ang Artifact Analysis Worksheet #2.

Task Card
Kabilang ka sa pangkat ng mga archaeologist mula sa ibat
ibang bahagi ng daigdig na kasalukuyang naghuhukay sa Catal
Hyk. Nakapaloob sa task card na ito ang ilang artifact na natagpuan
ng inyong pangkat sa nasabing lugar.
Ang Iyong Misyon
Gamit ang Artifact Analysis Worksheet#1, suriin ang bawat
artifact na nahukay sa Catal Hyk. Tingnan ang pisikal na katangian,
gamit, at kahalagahan ng mga artifact na ito.
Kaligirang Impormasyon
Ang Catal Hyk sa kasalukuyan ay isang lugar sa Turkey.
Sinasabing umunlad ang sinaunang pamayanan na ito 9000 taon na
ang nakararaan. Ang lugar na ito ay may lawak na 32 acres o halos 24
football fields. Malapit ang Catal Hyk sa pampang ng Ilog
Carsamba.

41

Artifact Analysis Worksheet #1

1. Ano ang artifact? Ilarawan ang mga
katangian nito?
______________________________
______________________________
2. Sa iyong palagay, ano ang gamit nito
noong sinaunang panahon?
______________________________
______________________________
3. Bakit mahalaga ang artifact na ito sa
kasalukuyang panahon?
______________________________
______________________________
4. Ano ang nais ipahiwatig ng artifact na
ito tungkol sa Catal Hyk?
______________________________
______________________________

Artifact Analysis Worksheet #2

1. Ano-ano ang katangian ng Catal
Hyk batay sa iyong ginawang
imbestigasyon?
______________________________
______________________________
2. Ihambing ang paraan ng pamumuhay
ng mga taga-Catal Hyk sa
kasalukuyang pamumuhay gamit ang
sumusunod na aspekto:
a. pang-araw-araw na gawain
b. paraan ng paglilibing
c. sining
d. pinagkukunan ng pagkain

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang kaugnayan ng mga artifact sa pagtukoy sa kultura ng mga
taong nabuhay sa Catal Hyk?
2. Ano ang mga patunay na ang Catal Hyk ay lumitaw noong panahong
Neolitiko?
3. Ano ang kongklusyong mabubuo batay sa paghahambing ng buhay sa
Catal Hyk at sa kasalukuyang pamumuhay?

Rubric sa Pagmamarka ng Archaeologist at Work

Pamantayan

Paglalarawan

Puntos

Artifact
Analysis
Worksheet
#1
Artifact
Analysis
Worksheet
#2

Mahusay na nasuri ang katangian ng bawat

artifact; mahusay na natukoy ang gamit at
kahalagahan ng mga artifact na ito.

10

Pag-uulat

Mahusay na nailarawan ang mga katangian ng

Catal Hyk gamit ang mga sinuring artifact;
mahusay na napaghambing ang pamumuhay sa
Catal Hyk sa kasalukuyang pamumuhay gamit
ang ibat ibang aspekto
Mahusay ang pagpapaliwanag ng mga inilalahad
na kasagutan; mahusay na nalagom ang mga
impormasyong inilahad
Kabuuan

10

5
25

42

ARTIFACTS

Mural Painting
Imahe mula kay Prof. Michael Fuller, St.
Louis Community College
http://users.stlcc.edu/mfuller/catalhuyuk.html
.

Isang Pigurin
Imahe mula kay Prof. Michael Fuller, St. Louis
Community College
http://users.stlcc.edu/mfuller/catalhuyuk.html.

Imahe mula kay Prof. Michael Fuller, St. Louis

Community College
http://users.stlcc.edu/mfuller/catalhuyuk.html.

Obsidian Arrow Head

Imahe mula kay Prof Michael Fuller, St. Louis
Community College
http://users.stlcc.edu/mfuller/catalhuyuk.html.

Mga Palamuti mula sa mga Bato

at Buto ng Hayop
Imahe mula kay Prof. Michael Fuller, St. Louis
Community College
http://users.stlcc.edu/mfuller/catalhuyuk.html.

Labing Nahukay sa Loob ng Bahay sa Catal

Hyk Imahe mula sa Science Museum of
Minnesota, www.smm.org/catal

Ceremonial Flint Dagger

43

Pagkatapos talakayan ang mga sagot sa Archaeologist at Work, muling

sagutin ang tanong na nasa I-R-F Chart. Sa puntong , ilagay ang sagot sa huling
kolum,na Final Idea. Pagkatapos ay ibahagi sa klase ang lahat ng iyong
kasagutan sa tatlong kolum ng chart.

Matapos matutuhan ang pagsisikap ng mga sinaunang tao, mapaunlad

ang kanilang pamumuhay, maiisip lamang na tuluyan nilang nakamit ang mataas
na antas ng kalinangang kultural. Ito ang pagtatag ng mga kabihasnang
nagkaloob ng mga dakilang pamana sa iyo at sa lahat ng tao sa kasalukuyang
panahon.
Halina at pag-aralan ang mga sinaunang kabihasnan sa daigdig.
Aralin 3: Mga Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig

ALAMIN
Gawain 1. Picture Frame
Masdan ang tatlong picture frame at pansining walang laman ang bawat
isa.Tatawag ang guro ng tatlong mag-aaral na guguhit ng mga salitang ipapaloob sa
bawat frame. Isulat sa papel ang natatanging salitang inilalarawan ng mga guhit.
K

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang salitang mabubuo sa itaas ng mga frame?
2. Batay sa mga guhit na nasa loob ng tatlong frame, ano ang iyong
pagkakaunawa sa salitang kabihasnan?

Gawain 2. WQF Diagram

Panuto: Pumili ng paksa mula sa Sinaunang Kabihasnan ng Daigdig na gagawan
ng WQF Diagram. Isaalang-alang ang sumusunod na mga panuto sa pagbuo nito:
1. Itala sa bawat kahong nasa ibaba ng W (words) ang mga salitang
maiuugnay sa paksa.
2. Sa kahon ng Q (questions), bumuo ng 3-5 tanong na nais mong masagot
tungkol sa paksa.
3. Ipagpaliban ang pagsagot sa Bilog F (facts). Pabalikan ito pagkatapos ng
Pagnilayan/ Unawain.
44

Paksa: Sinaunang Kabihasnan ng Daigdig

W

Pagkatapos lagyan ng mga salita at tanong ang W at Q sa WQF

Diagram, malalaman mo kung wasto ang iyong mga sagot sa pagpapatuloy ng
pag-aaral ng araling ito. Ipagpatuloy natin.

PAUNLARIN
a.
Sa bahaging ito, tatalakayin ang katuturan ng kabihasnan at ang
impluwensiya ng heograpiya sa pag-unlad ng mga sinaunang kabihasnan. Gayon
din ang mahahalagang pangyayari ng mga sinaunang kabihasnan sa daigdig.
Susuriin din ang mga aspektong humubog sa pamumuhay ng mga nanirahan sa
mga kabihasnang ito.
Maging matalino sa pagsagot ng mga gawain sa bahaging ito. Simulan mo
na.
Paksa: Kabihasnan Katuturan at mga Batayan
a. Magbigay ng kahulugan ng salitang kabihasnan. Pakinggan din ang ibibigay
na kahulugan ng mga kamag-aral.

b. Pansinin ang blank concept map. Punan ito ng mga salitang may
kaugnayan sa kabihasnan.
c. Batay sa nabuong concept map, ano ang iyong sariling pagpapakahulugan ng
salitang kabihasnan?
d. Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga pampropsesong tanong.

45

http://revphil2011.wordpress.com/2011/07/28/fighting-for-the-crown/

Larawan ng Hieroglyphics

http://depositphotos.com/4400538/stock-photo-Ancient-egypthieroglyphics-on-wall.html
/

http://www.fishfarming.com/tilapia.html
http://forum.philboxing.com/viewtopic.php?f=8&t=110850&p=281814
0

Larawan ng sinaunang gulong

http://listdose.com/top-10-inventions-that-changed-human-livesforever/
/

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang sinisimbolo ng korona ng hari? Bakit mahalaga ang bahaging
ginampanan ng mga pinuno at batas sa isang sinaunang pamayanan?
2. Ano ang kahulugan ng larawan ng isda at palay sa aspektong
pangkabuhayan ng mga sinaunang tao? Bakit mahalaga ang aktibong
kalakalan sa pagtaguyod ng kabihasnan?
3. Paano nagsimula ang sistema ng pagsulat ng mga sinaunang tao?
4. Ano ang kahalagahan ng sistema ng pagsulat sa isang pamayanan?
5. Ano ang sinisimbolo ng gulong? Bakit malaki ang pakinabang ng
mataas na antas ng agham at teknolohiya?
6. Ano-ano ang sinaunang kabihasnang umunlad sa daigdig, partikular sa
Asya, Africa, at America?
Sa puntong ito, malinaw na ang katuturan ng kabihasnan at ang mga
batayan upang maituring na kabihasnan ang isang pamayanan. Sa pagtalakay
ng mga sinaunang kabihasnan sa daigdig, mahalagang talakayin ang bahaging
ginampanan ng heograpiya sa paghubog ng mga kabihasnan noong sinaunang
panahon.

46

Impluwensiya ng Heograpiya
sa Pag-unlad ng mga Sinaunang Kabihasnan
Pagmasdan ang mapa ng daigdig. Tukuyin ang mga kontinente nito. Lagyan
ang mapa ng bituin (
) na kumakatawan sa kinaroroonan ng mga sinaunang
kabihasnan sa daigdig.

phillipriley.comswiki.wikispaces.net

Mesopotamia (Iraq)
Huang Ho (China)

Egypt

Indus (India at Pakistan)

Mesoamerica

Basahin at unawain ang teksto tungkol sa heograpikal na kalagayan

ng mga sinaunang kabihasnan sa daigdig. Maaari mo nang simulan.

Ang Kabihasnang Mesopotamia sa Kanlurang Asya

Ang salitang Mesopotamia ay nagmula sa mga salitang Greek na meso o
pagitan at potamos o ilog. Samakatuwid, ang Mesopotamia ay
nangangahulugang lupain sa pagitan ng dalawang ilog. na inaakalang lunduyan ng
unang kabihasnan. Ang Mesopotamia ay itinuturing na kauna-unahang kabihasnan
sa buong daigdig. Sinakop at pinanahanan ito ng ibat ibang sinaunang pangkat ng
tao, kabilang ang mga Sumerian, Akkadian, Babylonian, Assyrian, Chaldean, at
Elamite na nagtangka ring sakupin ang lupaing ito. Sa paglipas ng mahabang
panahon, ibat ibang lungsod ang umusbong at bumagsak sa lugar na ito na nang
lumaon ay pinalitan ng iba pang mga kabihasnan.

47

Heograpiya ng Mesopotamia
Nagsimula sa malawak na lupaing
dinadaluyan ng mga ilog Tigris at
Euphrates ang kauna-unahang mga
lungsod sa daigdig, tinatawag na
Mesopotamia ang lupaig matatagpuan sa
pagitan ng mga ilog na ito. Sa
kasalukuyan, matatagpuan ito sa Iraq at
bahagi ng Syria at Turkey. Matatagpuan
ang Mesopotamia sa rehiyon ng Fertile
Crescent, isang paarkong matabang
lupaing nagsisimula sa Persian Gulf
hanggang sa silangang baybayin ng
Mediterranean Sea. Ang regular na pagapaw ng ilog Tigris at Euphrates ay
nagdudulot ng baha na nag-iiwan ng
banlik (silt). Dahil dito, nagiging mataba
ang lupain ng rehiyon na nakabubuti sa
Mapa ng Mesopotamia
pagtatanim
http://www.mesopotamia.co.uk/geography/explore/ex
Ang Mesopotamia ay walang likas
p_set.html
na hangganan kaya mahirap ipagtanggol
ang lupaing ito sa ibang karatig lugar. Naimpluwensiyahan din ito ng mga karatig
lugar dahil na rin sa mga ugnayang pangkalakalan at tunggaliang militar.
Sa mga taong 5500 B.C.E., daan-daang maliliit na pamayanang sakahan ang
matatagpuan sa kapatagan ng hilagang Mesopotamia na pinag-ugnay-ugnay ng
malalayo at mahahabang rutang pangkalakalan. Bunga ng pag-unlad ng lipunan sa
mga sumusunod na taon, nagkaroon ng mga pagbabago sa aspektong panlipunan,
pampulitika, at panrelihiyon na nagdulot ng sentralisadong kapangyarihan. Isang
halimbawa ang Uruk na itinuturing na isa sa mga kauna-unahang lungsod sa
daigdig.
Ang Kabihasnang Indus sa Timog Asya
Ang Timog Asya ay isang malawak na tangway na hugis tatsulok. Sa
kasalukuyan,binubuo ito ng mga bansang India, Pakistan, Bangladesh, Afghanistan,
Bhutan, Sri Lanka, Nepal, at Maldives.
Ang rehiyong ito ay kakaiba sa aspektong heograpikal at kultural kung
ihahambing sa ibang panig ng Asya. Madalas itong tawagin ng mga heograpo na
sub-kontinente ng India dahil inihihiwalay ito ng mga kabundukan, kaya maituturing
itong halos isang hiwalay na kontinente. Matatarik na kabundukan ng Hindu Kush,
Himalayas, at Karakuran ang nasa hilaga nito samantalang pinalilibutan ito ng
Arabian Sea sa kanluran, Indian Ocean sa katimugan, at Bay of Bengal sa silangan.
Tulad ng ibang kontinente, samut sari rin ang wikang ginagamit sa rehiyong ito.
Bagamat ang rehiyong ito ay inihihiwalay ng mga kabundukan sa hilaga,
nakararanas din ito ng mga pagsalakay at pandarayuhan. Nakapapasok ang mga
tao sa mga daanang tulad ng Khyber Pass sa hilagang-kanluran, dala ang kanilang
sariling wika at tradisyon, na nagpayaman sa kulturang Indian.
48

Sinasabing mahirap na lubusang mabatid ang sinaunang kasaysayan ng

India. Nakahukay nga ang mga arkeologo ng mga kasangkapang ginamit ng mga
ninuno subalit hanggang sa kasalukuyan, hindi pa rin nauunawaan ng mga iskolar
ang mga naiwang sistema ng pagsulat ng sinaunang kabihasnan ng India.
Heograpiya ng Lambak ng Indus
Ang mga lungsod ng Harappa at Mohenjo-Daro sa lambak ng Indus ang
pinakabagong tuklas na mga sinaunang
sentrong kabihasnan sa kasalukuyang
panahon. Natagpuan ng mga arkeologo ang
mga labi ng dalawang lungsod noong 1920
ang mga lugar na ito. Gayon din ang
lipunang nabuo rito, ay kasabay halos ng
pagsisimula ng Sumer noong 3000 B.C.E.
Mas malawak ang lupain sa Indus
kung ihahambing sa sinaunang Egypt at
Mesopotamia. Sakop nito ang malaking
bahagi ng hilagang-kanluran ng dating
India, at ang kinaroroonan ng lupaing
Pakistan sa kasalukuyan. Ang mga lungsod
na itio ay nagsimulang humina at bumagsak
noong ikalawang milenyo B.C.E. Sa
kasalukuya, tinatayang mahigit 1000
lungsod at pamayanan ang matatagpuan
dito partikular sa rehiyon ng Indus River sa
Pakistan.
Mapa ng Indus Valley
http://www.mapsofindia.com/history/indus-valleyNagsimula ang kabihasnan sa India
civilization.html
sa paligid ng Indus River. Ang tuktok ng
kabundukang Himalaya ay nababalot ng makapal na yelo at nagmumula sa
natutunaw na yelo ang tubig na dumadaloy sa Indus River na may habang 2900
km.(1800) milya at bumabagtas sa Kashmir patungong kapatagan ng Pakistan..
Katulad sa Mesopotamia, ang pagkakaroon ng matabang lupa ay naging mahalaga
sa pagsisimula ng mga lipunan at estado sa sinaunang India. Sa pagitan ng Hunyo
at Setyembre bawat taon, ang pag-apaw ng ilog ay nagdudulot ng pataba sa lupa at
nagbibigay-daan upang malinang ang lupain.
Daan-daang pamayanan ang nananahan sa lambak ng Indus sa pagsapit ng
3000 B.C.E. Karamihan sa mga ito ay maliliit na pamayanang may tanggulan at
maayos na mga kalsada. Nang sumunod na limang siglo, nagkaroon din ng mga
kanal pang-irigasyon at mga estrukturang pumipigil sa mga pagbaha.
Sa kasalukuyan,isa lamang ang India sa mga bansa sa Timog Asya. Subalit
kung susuriin, ang hilagang bahagi nito ay tahanan at pinag-usbungan ng sinaunang
kabihasnang namumukod-tangi sa iba.
Ang Kabihasnang Tsino sa Silangang Asya
Ang kabihasnang umusbong sa China ay itinuturing na pinakamatandang
kabihasnang nananatili sa buong daigdig hanggang sa kasalukuyan. Nag-ugat ito
49

halos apat na milenyo na ang nakalilipas. Noon pa man, mithiin na ng mga Tsino
ang pagkakaroon ng mahusay na pamamahala.. Ang pagkakaroon ng mga
ideolohiyang suportado ng estado, partikular ang Confucianism at Taoism, ay lalo
pang nagpatatag sa kabihasnang Tsino. Sa aspektong politikal, halinhinang
nakaranas ang China ng pagkakaisa at pagkakawatak-watak. Ang mga
pangyayaring ito ang humubog sa kultura at mamamayan ng bansa hanggang sa
makabagong panahon.
Heograpiya ng Ilog Huang Ho
Tulad ng Mesopotamia at India,
ang kabihasnan sa China ay
umusbong sa tabing-ilog malapit sa
Yellow River o Huang Ho. Ang ilog
na ito ay nagmumula sa kabundukan
ng kanlurang China at may habang
halos 3000 milya. Dumadaloy ito
patungong
Yellow
Sea.
Ang
dinaraanan nito ay nagpabago-bago
nang makailang ulit sa mahabang Ito
ay dumadaloy patungo sa Yellow
Sea. Ang dinaraanan nito ay
nagpabago-bago nang makailang ulit
sa
mahabang
panahon
at
humantong sa pagkakabuo ng isang
malawak na kapatagan, ang North
Mapa ng Kabihasnan sa China
China Plain. Ang pag-apaw ng
http://history.howstuffworks.com/asian-history/history-of-china.htm
Huang Ho ay nagdudulot ng pataba
sa lupa ngunit dahil sa pagiging patag ng North China Plain, madalas nang
nagaganap ang pagbaha sa lugar na ito. Ayon sa tekstong tradisyunal ng China, ang
Xia o Hsia ang kauna-unahang dinastiyang naghari sa China. Subalit dahil sa
kakulangan ng ebidensiya, hindi matiyak kung kailan ito pinasimulan ni Yu, ang
unang pinuno ng dinastiya. Pinaniniwalaang si Yu ang nakagawa ng paraan upang
makontrol ang pagbahang idinudulot ng Huang Ho. Ang pangyayaring ito ay
nagbigay-daan upang makapamuhay sa lambak ang mga magsasaka. Naniniwala
ang mga Tsino na sila lamang ang mga sibilisadong tao sa gitna ng mga tribo na
tinawag nilang barbaro sapagkat hindi sila nabiyayaan ng kabihasnang Tsino.
Tinawag din nila ang kanilang lupain na Zhongguo na nangangahulugang Middle
Kingdom.
Ang Sinaunang Kabihasnan sa Africa
Isang sinaunang kabihasnan ang nagmula sa lambak ng Nile River sa Egypt
na nasa hilagang-silangang bahagi ng Africa. Ang kabihasnan sa Mesopotamia ay
mas naunang nagsimula subalit masasabing mas naging matatag ang kabihasnang
yumabong sa Egypt. Ang sinaunang Egypt ay nabuklod bilang isang estado pagsapit
ng 3100 B.C.E. at nakapagpatuloy sa loob halos ng tatlong milenyo.
Batay sa mga ebidensiyang arkeolohikal, mayroon ng lipunan sa Egypt bago
pa nagsimula ang kabihasnan sa Lambak ng Nile. Ang mga isinagawang
paghuhukay sa Egypt ay patuloy na nagpabago sa pananaw ng mga iskolar tungkol
50

sa pinagmulan ng kabihasnan nito. Sa pagtatapos ng ika-20 siglo, natuklasan ng

mga arkeologo ang isang tirahan ng mga sinaunang tao sa timog-ng kanlurang
bahagi ng Egypt malapit sa hangganan ng Sudan. Tinatayang naroroon na ang
paninirahang bago pa sumapit 8000 B.C.E. Sinasabing maaaring ang mga kaanak o
inapo ng mga taong ito ang nagpasimula sa kabihasnang Egyptian sa Lambak ng
Nile.
Heograpiya ng Egypt
Sa pag-unawa sa heograpiya ng sinaunang Egypt, mahalagang tandaang
ang tinutukoy na Lower Egypt ay nasa bahaging hilaga ng lupain o kung saan ang
Ilog Nile ay dumadaloy patungong Mediterranean Sea. Samantala, ang Upper Egypt
ay nasa bahaging katimugan mula sa Libyan Desert hanggang sa Abu Simbel. Ang
Nile River na may 4160 milya o 6694 kilometro ang haba ay dumadaloy mula
katimugan patungong hilaga.
Noon pa mang unang panahon, ang
Egypt ay tinawag na bilang The Gift of the
Nile dahil kung wala ang ilog na ito, ang
buong lupain nito ay magiging isang
disyerto. Tila hinihiwa ng ilog na ito ang
bahaging hilagang-silangan ng disyerto ng
Africa. Dati-rati, ang malakas na pag-ulan
sa lugar na pinagmumulan ng Nile ay
nagdudulot ng pag-apaw ng ilog tuwing
Hulyo bawat taon. Ang pagbahang
idinudulot ng Nile ay nahinto lamang noong
1970 nang maitayo ang Aswan High Dam
upang makapagbigay ng elektrisidad at
maisaayos ang suplay ng tubig.
Sa Panahong Neolitiko, ang taunang
pag-apaw ng Nile ay nagbigay-daan upang
makapagtanim ang mga magsasaka sa
lambak-ilog. Ang tubig-baha ay nagdudulot
Mapa ng Egypt
ng halumigmig sa tuyong lupain at naghttp://egypt-trade.wikidot.com/
iiwan ng matabang lupain na mainam para
sa pagtatanim. Ang mga magsasaka ay
kaagad nagtatanim sa pagbaba ng tubigbaha. Ang putik na dala ng ilog ay unti-unting naiipon sa bunganga ng Nile sa hilaga
upang maging latiang tinatawag na delta. Ang lugar na ito ay nagging tahanan ng
mga ibon at hayop. Maaari ring gamitin ang tubig mula rito para sa mga lupang
sakahan.
Upang maparami ang kanilang maaaring itanim bawat taon, ang mga
sinaunang Egyptian ay gumagawa ng mga imbakan ng tubig at naghukay ng mga
kanal upang padaluyin ang tubig sa kanilang mga lupang sinasaka. Ang ganitong
mga proyekto ay nangangailangan ng malaking bilang ng mga manggagawa, sapat
na teknolohiya, at maayos na mga plano. Ang pagtataya ng panahon kung kailan
magaganap ang mga pagbaha ay naisakatuparan din sa mga panahong ito.
Maliban sa kahalagahan nito sa pagsasaka, ang Nile ay nagsilbing mahusay
na ruta sa paglalakbay noong mga panahong iyon. Nagawa nitong mapag-ugnay
ang mga pamayanang matatagpuan malapit sa pampang ng ilog. Ang pagkakaroon
51

ng mga disyerto sa silangan at kanlurang bahagi ng ilog ay nakapagbigay ng

kaligtasan sa Egypt sapagkat nahahadlangan nito ang mga pagsalakay. Dahil dito,
ang mga tao ay nagawang makapamuhay nang mapayapa at masagana sa loob ng
mahabang panahon.
Ang Kabihasnan sa Mesoamerica
Maraming siyentista ang naniniwalang may mga pangkat ng mga
mangangaso o hunter ang nandayuhan mula sa Asya patungong North America,
libong taon na ang nakararaan. Unti-unting tinahak ng mga ito ang kanlurang
baybayin ng North America patungong timog, at nakapagtatag ng mga kalat-kalat na
pamayanan sa mga kontinente ng north America at South America. Noong ika-13
siglo B.C.E., umusbong ang kauna-unahang kabihasnan sa America --- ang mga
Olmec sa kasalukuyang Mexico. Naimpluwensiyahan ang mga gawaing sinimulan
ng mga Olmec ang iba pang pangkat ng mga tao sa ibat ibang bahagi ng America.
Heograpiya ng Mesoamerica

Mapa ng Mesoamerica
http://clccharter.org/aa/projects/ancientcivilizations
/mesoamerica.html

Hango
ang
pangalang
Mesoamerica sa katagang meso na
nangangahulugang gitna. Ito ang
lunduyan ng mga unang kabihasnan sa
America. Ang Mesoamerica o Central
America ang rehiyon sa pagitan ng
Sinaloa River Valley sa gitnang Mexico
at Gulf of Fonseca sa katimugan ng El
Salvador. Sa hilagang hangganan nito
matatagpuan ang mga ilog ng Panuco at
Santiago. Samantala, ang katimugang
hangganan ay mula sa baybayin ng
Honduras sa Atlantic hanggang sa
gulod o slope ng Nicaragua sa Pacific at
sa tangway ng Nicoya sa Costa River.

Sa kasalukuyan, saklaw ng
Mesoamerica ang malaking bahagi ng Mexico, Guatemala, Belize, El Salvador, at
kanlurang bahagi ng Honduras.
Sa lupaing ito, ang malaking pagkakaiba sa elebasyon ng lupa at dalas ng
pag-ulan ay nagdudulot ng mga uri ng klima at ekolohiya sa ibat ibang bahagi ng
rehiyon. Pabago-bago ang panahon sa rehiyong ito.Dito naitatag ang unang
paninirahan ng tao at isa ito sa mga lugar na unang pinag-usbungan ng agrikultura,
tulad ng Kanlurang Asya at China. Sa kasalukuyang panahon, may malaking
populasyon ang rehiyong ito.
Mula sa Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et.al, edisyon 2012

Mababasa rin ang Project EASE (Effective Alternative Secondary Education)

AP III Modyul 3 - Ang Mga Unang Kabihasnan (pp. 7-15) (p.22) (p.54) upang higit na
mapagyaman ang kaalaman tungkol sa mga sinaunang kabihasnan sa daigdig.

52

Gawain 3. Triple Matching Type

Buuin ang triple matching type sa pamamagitan ng pagsasama-sama ng mga
terminolohiya at konsepto batay sa partikular na heograpiya ng isang kabihasnan.
A

Egypt
Tsino
Indus
Mesoamerica
Mesopotamia

Sa pagitan ng mga ilog

Nasa gitna ng kontinente
Biyaya ng Nile
Nasa tangway ng Timog Asya
May matabang lupain
sa Huang Ho

Lupain ng Yucatan Peninsula

Timog ng Mediterranean
Nasa kanluran ng Yellow Sea
Dumadaloy ang Indus River
Nasa Kanlurang Asya

Pamprosesong Tanong
1. Ano-anong katangiang pisikal ng mga sinaunang kabihasnan ang may
pagkakatulad sa isat isa?
2. Bakit nakaapekto ang mga anyong lupa at tubig ng isang lugar sa
pagtataguyod ng kabihasnan?
3. Alin sa kalagayang heograpikal ng kabihasnan ang may malaking
impluwensiya sa pamumuhay ng mga taong nanirahan dito? Ipaliwanag
ang sagot.
Gawain 4. Geography Checklist
Unawain ang sumusunod na mga hakbang sa pagbuo ng checklistsa ibaba.
1. Makilahok sa iyong pangkat.
2. Bawat pangkat ay may partikular na paksang bibigyang-pansin:
(1) Sinaunang Kabihasnan sa Kanlurang Asya, (2) Kabihasnang
Egyptian, (3) Kabihasnang Indus, (4) Kabihasnang Tsino, at (5)
Kabihasnang Mesoamerica.
3. Basahin at unawain ang teksto ng paksang nakatalaga sa iyong
pangkat. Pagkatapos ay gumawa ng checklist (magagawa sa manila
paper) sa tulong ng sumusunod na panuto:
Isulat ang kabihasnang
nakatalaga sa pangkat

Geography Checklist
Kabihasnan:
Katangiang Heograpikal:

53

Magtala ng 5 hanggang 10 katangiang heograpikal

ng kabihasnang nakatalaga sa pangkat.

4. Kapag kumpleto na ang checklist ng iyong pangkat, makipag-usap sa

ibang pangkat.
5. Ihambing ang kabihasnan inyong pangkat at sa kabihasnan ng ibang
pangkat.
6. Muling gamitin ang checklist at sundin ang sumusunod na panuto:
Isulat ang pangalawang
kabihasnang ihahambing

Isulat ang pangatlong

kabihasnang ihahambing

Geography Checklist
Kabihasnan:
Katangiang Heograpikal:
1
2
3
Lagyan ng tsek () ang kahon kung taglay ng mga
kabihasnang tinukoy ang mga katangiang heograpikal
ng kabihasnan ng inyong pangkat.

7. Ipaskil ang ginawang checklist. Iulat sa klase ang output ng

paghahambing ng mga kabihasnan batay sa mga katangiang heograpikal .
Suriin ang nabuong checklist ng lahat ng pangkat.
Pamprosesong Tanong
1. Alin sa mga katangiang heograpikal ng mga sinaunang kabihasnan ng
daigdig ang may malaking pagkakatulad sa isat isa?
2. Bakit kaya karaniwang may magkakatulad na katangiang heograpikal ang
mga sinaunang kabihasnan?
3. Ano ang epekto ng mga katangiang heograpikal sa pamumuhay ng mga
sinaunang tao?
4. Para sa iyo, alin sa mga katangiang heograpikal ng mga sinaunang
kabihasnan ang nararapat na mapangalagaan? Ipaliwanag ang sagot.
Sa tulong ng natapos na gawain, inaasahang nabigyang linaw ang
kaugnayan ng heograpiya sa pag-unlad ng mga sinaunang kabihasnan sa
daigdig. Sa pagkakataong ito, iisa-isahin ang mahahalagang datos tungkol sa
mga sinaunang kabihasnang umunlad sa mga lambak-ilog at kontinente ng
America.

54

Mga Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig

Sa itinatag na mga sinaunang kabihasnan sa daigdig, ang pangkat ng mga
taong nanirahan at nagtatag ng mauunlad na pamayanan sa Mesopotamia ang
kauna-unahang nakapagtaguyod ng kabihasnan. Binubuo ang kabihasnang
Mesopotamia ng mga lungsod-estado ng Sumer, at mga itinatag na imperyo ng
Akkad, Babylonia, Assyria, at Chaldea.
Ang Kabihasnang Mesopotamia sa Kanlurang Asya
Sumer (3500-2340 B.C.E.)

Ziggurat
http://www.biblearchaeology.info/ziggurats.htm

Namalagi ang mga nomadikong Sumer sa mga lupaing

sakahan ng lambak-ilog.
Nabuo ang 12 lungsod estado (hal. Eridu, Kish, Lagash,
Uruk, at Ur) na pinamunuan ng isang hari.
Tinawag na Ziggurat ang strukturang nagsilbing tahanan
at templo ng mga patron o diyos na makikita sa bawat
lungsod.
Naniwala sila sa maraming diyos at diyosa na
anthropomorphic o may katangian at pag-uugaling tao.
Cuneiform (hugis-sinsel)ang paraan ng pagsulat na
ginamitan ng stylus at clay o luwad na lapida.
Nag-alaga sila ng mga baka, tupa, kambing, at baboy.
Madalas ang tunggalian ng mga lungsod-estado tungkol
sa lupa at tubig kaya hindi nakabuo ng isang matatag na
pamahalaan ang mga Sumerian.

Akkad (2340-2100 B.C.E.)

Sinakop ni Sargon I (2334-2279 B.C.E.) ang mga
lungsod-estado at itinatag ang kauna-unahang imperyo
sa daigdig.
Si Sargon I ay mula sa hilagang bahagi ng Mesopotamia
sa lungsod- estado ng Akkad o Agade.
Isa sa pinakahuling mahusay na pinuno ng Akkadia si
Naram-Sin (2254-2218 B.C.E).
Noong 2100 B.C.E., panandaliang nabawi ng lungsod
estado ng Ur ang kapangyarihan nito at pinamunuan
ang Sumer at Akkad.
Sargon I

Bumagsak ang dinastiyang Ur sa pagsalakay ng mga

http://en.wikipedia.org/wiki/Sarg
Amorite at Hurrian sa Mesopotamia. Sa loob ng
on_of_Akkad
sumunod na tatlong siglo, ang mga lungsod-estado sa
katimugan, partikular ang Isin at Larsa, ay
nagtunggalian upang makontrol ang rehiyon.

55

Babylonian (1792-1595 B.C.E.)

Sinakop ni Hammurabi, pinuno ng lungsod ng
Babylon, ang Mesopotamia.
Ang Babylon ay naging kabisera ng imperyong
Babylonia.
Sa panahon ng kaniyang paghahari, nasakop ni
Hammurabi ang mga kaharian sa hilaga, kabilang
ang kahariang Ashur.
Nang mamatay si Hammurabi ay nagkawatak-watak
ang kaharian ng Babylon.
Noong 1595 B.C.E., sinalakay ng mga Hittite Anatolia
ang Babylon bagamat naipagpatuloy pa rin ng mga
lungsod estado ang pamumuhay sa ilalim ng mga
dayuhang pinuno.
Ang mga Hittite ay orihinal na nagmula sa hilagang
silangang bahagi ng Black Sea. Lumisan sila at
nanirahan sa Asia Minor (kasalukuyang Turkey).

Code of Hammurabi
http://en.wikipedia.org/wiki/Fil
e:Code-de-Hammurabi-1.jpg

Assyrian (1813-605 B.C.E.)

Ashurbanipal
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ki
nadshburn.JPG

Noong 1120 B.C.E., nasupil ni Tiglath-Pileser I (1114-1076

B.C.E.) ang mga Hittite at naabot ng puwersa ang baybayin
ng Mediterranean at itinatag ang imperyong Assyrian.
Noong ika-9 na siglo B.C.E., nagpadala sila ng mga
ekspedisyong militar pakanluran upang mapasakamay ang
mahahalagang rutang pangkalakalan at makatanggap ng
tributo.
Isa si Ashurbanipal (circa 668-627 B.C.E.) sa mga haring
kinakitaan ng maayos na pamamahala sa kaniyang
panahon.
Pinabagsak ng mga Chaldean ang Assyria sa isang pagaalsa.

56

Chaldean (612-539 B.C.E.)

Si Nabopolassar (612-605 B.C.E.) ang nagtatag ng
bagong imperyo ng Babylonia matapos pangunahan ang
isang pag-aalsa laban sa Assyria.
Tuluyang naigupo ni Nebuchadnezzar II (605-562
B.C.E.), anak ni Nabopolassar ang natitirang hukbo ng
Assyria noong 609 B.C.E.
Si Nebuchadnezzar II - ang pinuno ng imperyo nang
natamo nito ang rurok ng kadakilaan. Siya rin ang
nagpagawa ng Hanging Gardens of Babylon para sa
kaniyang asawa, kinilala ito ng mga Greek bilang isa sa
Hanging Gardens
Seven Wonders of the Ancient World.
http://en.wikipedia.org/wik
i/File:Hanging_Gardens_of_ Noong 539 B.C.E., ang Babylon ay nilusob ng hukbo ni
Babylon.jpg
Cyrus the Great ng Persia hanggang tuluyang naging
bahagi ng mas malawak na imperyo ng mga Persian ang
Mesopotamia.

Sa silangan ng Mesopotamia, partikular sa kasalukuyang Iran, umunlad ang

pamayanang Persian at tuluyang nakapagtatag ng malakas na imperyo.
Persian (539-330 B.C.E.)

Cyrus the Great

http://en.wikipedia.org/wiki
/Cyrus_the_great

Nagtatag ng isang malawak na imperyo ang mga Persian

na tinawag na Imperyong Achaemenid. Nasa Persia
(kasalukuyang Iran) ang sentro ng imperyong ito.
Sa ilalim ni Cyrus The Great (559-530 B.C.E.)
nagsimulang manakop ang mga Persian. Napasailalim nila
ang mga Medes at Chaldean ng Mesopotamia at Asia
Minor (kasalukuyang Turkey).
Darius The Great (521-486 B.C.E.) Umabot ang sakop
hanggang India.
Epektibo ang pangangasiwa ng mga pinunong Persian sa
kanilang imperyo. Hinati ang imperyo sa mga lalawigan o
satrapy at pinamahalaan ng gobernador o satrap.
Nagpagawa din dito ng isang Royal Road na tinatayang
may habang 1677 milya o 2699 na kilometro mula Sardis
hanggang Susa.
Napatanyag din ang mga Persian sa pagsulong ng
relihiyong Zoroastrianism na itinatag ni Zoroaster.

57

Gawain 5. Complete It!

A. Kumpletuhin ang pangalan na tinutukoy na pook. Isulat ang mga akmang letra sa
patlang.
1. ___ ___ M ___ ___ - Mga unang lungsod-estado ng Mesopotamia
2. ___ K ___ ___ ___ - Unang imperyong itinatag sa daigdig
3. ___ ___ ___ ___ L ___ ___ - Kabisera ng Imperyong Babylonia
4. C ___ ___ ___ ___ ___ ___ - Imperyong itinatag ni Nabopolassar
5. ___ ___ T ___ ___ ___ - Tawag sa mga lalawigang bumuo sa Persia
6. ___ ___ ___ ___ ___ I ___ - Imperyong itinatag pagkatapos ng Babylonia

B. Isulat ang impormasyon tungkol

makumpleto ang pangungusap.

sa

kabihasnang

Mesopotamia

upang

1. Ang Mesopotamia ay maituturing na kabihasnan dahil

__________________________________________________________.

2. Naging tanyag sa kasaysayan si Haring Sargon I sa kasaysayan nang

__________________________________________________________.

3. Sa panahon ni Hammurabi naganap ang _________________________

__________________________________________________________.

4. Nagwakas ang pamamahala ng mga Chaldean sa Mesopotamia nang

__________________________________________________________.

5. Isa sa mga kahanga-hangang nagawa ni Haring Darius the Great sa

Imperyong Persian ang _______________________________________
__________________________________________________________.

Pamprosesong Tanong
1.
2.
3.
4.

Paano nagsimula at nagwakas ang kabihasnang Mesopotamia?

Sino-sino ang mga pinunong namahala sa imperyo?
Ano ang naging paraan ng kanilang pamamahala?
Bakit sinasabing ang kasaysayan ng Mesopotamia ay pag-usbong at
pagbagsak ng mga kabihasnan

5.
58

Ang Kabihasnang Indus sa Timog Asya

Sa rehiyong Timog Asya nagsimula ang kabihasnang Indus na nakasentro sa
mga lambak ng Indus River. Dumadaloy ang Indus River sa kasalukuyang bansang
India at Pakistan. Sa nasabing ilog umunlad ang kambal na lungsod ng kabihasnang
Indus: ang Harappa at Mohenjo-Daro na ipinakikita sa kasunod na diyagram.

Natuklasan ang
dalawang lungsod na ito
sa lambak Indus at
tinatayang umusbong ito
noong 2700 B.C.E.
Sinasabing ang mga
Dravidian ang bumuo ng
kabihasnang Indus.
Planado at malalapad
ang mga kalsada nito.

Harappa
Matatagpuan sa kasalukuyang
Punjab na bahagi ng Pakistan.
May 350 milya ang layo nito
mula sa Mohenjo Daro pahilaga.
http://www.thenagain.info/webc
hron/india/harappa.html

Ang mga gusali ay hugis

parisukat at ang mga
kabahayan ay may
malalawak na espasyo.
Ang pagkakaroon ng
mga palikuran ng mga
kabahayan ay itinuturing
na kauna-unahang
paggamit sa
kasaysayan ng
sistemang alkantarilya o
sewerage system.

Mohenjo-Daro
Ang Mohenjo-Daro ay nasa
katimugang bahagi ng daluyang
Indus River.
http://upload.wikimedia.org/wik
ipedia/commons/thumb/d/da/Mo
henjo-daro-2010.jpg/320pxMohenjo-daro-2010.jpg

Nanirahan sa maliliit na pamayanan ang mga Dravidian. Ang kanilang lugar

ay matatagpuan sa mababang bahagi ng lupain, may mainit na klima at halos
walang mapagkukunan ng suplay ng bakal. Ang pagkukulang sa mga
kinakailangang suplay ay napupunan sa tulong ng pakikipagkalakalan hanggang sa
katimugang Baluchistan sa kanlurang Pakistan. Sa loob ng ilang libong taon,
nakakuha sila ng bakal, mamahaling bato, at tabla sa pakikipagpalitan ng kanilang
mga produkto, tulad ng bulak, mga butil, at tela.

59

Ang irigasyon ng lupa ay mahalaga

sa pagsasaka ng mga Dravidian. Nagaalaga rin sila ng mga hayop tulad ng
elepante, tupa, at kambing. Maaaring sila
rin ang kauna-unahang taong nagtanim
ng bulak at nakalikha ng damit mula rito.
Mayroon
din
silang
masistemang
pamantayan para sa mga timbang at
sukat ng butil at ginto. Samantala, ang
mga artisano ay gumamit ng tanso,
bronze, at ginto sa kanilang mga gawain.
Ang lipunang Indus ay kinakitaan
ng malinaw na pagpapangkat-pangkat ng
mga tao. Nakatira sa bahagi ng moog
Sewer System
http://www.mitchellteachers.org/WorldHistory/I
ang mga naghaharing-uri tulad ng mga
ndiaUnit/images/mohenjodaro/WaterChannelPic
mangangalakal. May mga bahay ring
_large.jpg
may tatlong palapag. Maaaring katibayan
ito ng pagkakahati-hati ng lipunan sa ibat ibang uri ng
tao.
pictogram
Nagtatag ng mga daungan sa baybayin ng
Arabian Sea. Ang mga mangangalakal ay naglakbay
sa mga baybayin patungong Persian Gulf upang dalhin
ang kanilang mga produkto tulad ng telang yari sa
bulak, mga butil, turquoise, at ivory. Natagpuan din sa
Sumer ang selyong Harappan na may pictogram na
pictogram na representasyon ng isang bagay sa
anyong larawan. Dahil dito, inaakalang ginamit ang
selyong ito upang kilalanin ang mga paninda.Patunay
lamang ang kalakalan sa pagitan ng dalawang
kabihasnannoon pa mang 2300 B.C.E.
KapunaSteatite Seal
punang wala ni isa mang pinuno mula sa sinaunang
http://phys.org/news16853
kabihasnang Indus ang kilala sa kasalukuyan.
9680.html
Maaaring hanggang ngayon ay hindi pa nauunawaan
ng mga iskolar ang sistema ng pagsulat ng kabihasnang ito kaya hindi nababasa
ang mga naiwang tala.
Sewer system

Narating ng mga Dravidian ang tugatog ng kanilang kabihasnan noong 2000

B.C.E. subalit matapos ang isang milenyong pamamayani sa Indus, ang kabihasnan
at kulturang umusbong dito ay nagsimulang humina at bumagsak.
May ibat ibang paliwanag ukol sa pagtatapos ng kabihasnang Indus. May
nagsasabing bunga ito ng pagkaubos ng mga puno, mga labis na pagbaha, at
pagbabago sa klima. Maaari rin daw nagkaroon ng lindol o pagsabog ng bulkan.
May mga ebidensiya rin na ang pagkatuyo ng Sarasvati River ay nagresulta sa
pagtatapos ng kabihasnang Harappa noong 1900 B.C.E.
Isang lumang paliwanag ang teoryang Mohenjo Daro at Harappa ay nawasak
dahil sa paglusob ng mga pangkat nomadiko-pastoral mula sa gitnang Asya,
kabilang ang mga Aryan. Walang malinaw na ebidensiya na naglabanan nga ang
mga Dravidian at Aryan na nagdulot ng wasak sa kabihasnang Indus.

60

Ang mga Aryan ay pinaniniwalaang nagmula sa steppe ng Asya sa kanluran

ng Hindu Kush at nakarating sa Timog Asya sa pamamagitan ng pagdaan sa Khyber
Pass. Sila ay mas matatangkad at mapuputi kung ihahambing sa mga naunang
taong nanirahan sa lambak ng Indus. Dumating ang mga Aryan sa panahong
mahina na ang kabihasnang Indus.
Ang Panahong Vedic (1500-500 B.C.E.)
Ang mga Aryan ay nagtungo sa kanluran ng Europe at timog-silangan ng
Persia at India. Dinala nila sa mga rehiyong ito ang wikang tinatawag ngayong IndoEuropean. Ang Sanskrit, ang wikang klasikal ng panitikang Indian, ay nabibilang sa
pamilya ng Indo-European. Ang mga makabagong wika tulad ng Hindi at Bengali ay
nag-ugat din sa Indo-European.
Ang salitang Arya ay nangangahulugang marangal sa wikang
Sanskrit.Ginamit ito upang tukuyin ang mga pangkat ng tao o lahi. Ang kaalaman
ukol sa unang milenyong pamamayani ng mga Aryan sa hilaga at hilagangkanlurang India ay hango sa apat na sagradong aklat na tinatawag na Vedas: ang
Rig Veda, Sama Veda, Yajur Veda, at Atharva Veda. Ang Vedas ay tinipong
himnong pandigma, mga sagradong rituwal, mga sawikain, at mga salaysay.
Makikita sa Vedas kung paano namuhay ang mga Aryan mula 1500 B.C.E.
hanggang 500 B.C.E. na tinatawag ding panahong Vedic.
Dinala ng mga Aryan ang kanilang mga diyos (na kadalasan ay mga lalaki
at mapandigma) at kulturang pinangingibabawan ng mga lalaki. Ngunit unti-unti rin
silang umangkop sa kanilang bagong kapaligiran.Hindi na pagpapastol ang kanilang
kabuhayan, natuto silang magsaka.Nakabuo rin sila ng sistema ng pagsulat.
Pagsapit ng 1100 B.C.E.,tuluyang nasakop ng mga Aryan ang hilagang bahagi ng
India.
Ang lipunan ng mga sinaunang Aryan ay may tatlong antas lamang:
maharlikang mandirigma, mga pari, at mga pangkaraniwang mamamayan.
Kapansin-pansing ang mga kasapi ng bawat antas ay maaaring makalipat
sa ibang antas ng lipunan. Ang isang mandirigma ay pinipili upang pamunuan at
pangasiwaan ang pang-araw-araw na pamumuhay ng mga tao. Malinaw rin ang mga
tungkuling nakaatang sa kalalakihan at kababaihan. Subalit ang pagsakop nila sa
Lambak ng Indus ay nagdulot ng malaking pagbabago sa kanilang pamumuhay. Ang
lipunan ay naging mahigpit at masalimuot nang lumaon. Nagtatatag ng kaharian at
pagiging pinuno ay nagsimulang mamana. Naging mahalaga sa kanilang paniniwala
ang mga rituwal at sakripisyo ng mga pari.

Nang lumaon, nabuo ang tinatawag na sistemang caste sa India. Ang

katagang ito ay unang ginamit ng mga Portuguese na nakarating sa India noong ika16 na siglo. Ang terminong ito ay hango sa salitang casta na nanganga-hulugang
lahi o angkan.
Makikita sa ilustrasyon
pagpapangkat ng mga tao.

ang

sistemang

caste

na

nagpapakita

ng

61

Brahmin
kaparian
Ksatriya
mandirigma
Vaisya
mangangalakal, artisan,
magsasakang may lupa
Sudra
magsasakang walang sariling lupa, Dravidian,
inapo ng Aryan na nakapag-asawa ng hindi Aryan
Pariah
Naglilinis ng kalsada, nagsusunog ng mga patay,
nagbibitay sa mga kriminal
Sistemang Caste

Gawain 6. Tatak-Kabihasnan sa Timog Asya

A. Iguhit sa loob ng kahon ang tatlong mahahalagang bagay na naglalarawan sa
pamumuhay ng mga katutubo at dayuhang Aryan na nanirahan sa Timog
Asya. Pagkatapos, ay isulat sa loob ng bilog ang datos at kahalagahan nito sa
kanilang pamumuhay.

62

B. Itala sa unang kolum ng tsart ang mga ambag ng kabihasnang Indus at

Panahong Vedic. Sa pangalawang kolum, itala ang kapakinabangan nito sa
kasalukuyan.
Ambag ng Kabihasnan

Kapakinabangan Ngayon

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang dalawang lungsod na umunlad sa lambak-ilog ng Indus? Ilarawan
ang mga ito.
2. Paano mailalarawan ang pamumuhay ng mga tao sa panahong Vedic?
3. Ano ang iyong opinion tungkol sa pagpapangkat-pangkat ng mga tao sa India
batay sa sistemang Caste? Ipaliwanag ang sagot.
Pagbuo ng mga Kaharian at Imperyo (500 B.C.E.- 500 C.E.)
Mula sa kanilang orihinal na pamayanan sa rehiyonng Punjab, nagsimulang
tunguhin ng mga Aryan ang bahaging pasilangan. Mga 600 B.C.E. noon at 16
pinakamakapangyarihang mga estado ay matatagpuan sa kapatagan ng hilagang
India mula sa kasalukuyang Afghanistan hanggang Bangladesh. Kabilang dito ang
Magadha, Kosala, Kuru, at Gandhara.
Pagsapit ng 500 B.C.E.,ang malaking bahagi ng hilagang India ay
pinanirahan at sinaka ng mga Aryan. Ang dating payak na pamamahala ng mga
pinuno sa maliliit na pamayanan ay napalitan ng mas malalaking estadong nasa
ilalim ng monarkiyang namamana. Ang mga umuunlad na estadong ito ay
nangailangang mangolekta ng buwis mula sa mga opisyal, magtatag ng mga hukbo,
at magtayo ng mga bagong lungsod at lansangan.
Isa ang Magadha sa mga pinakamatatag at pinakamasaganang kaharian sa
bahagi ng Ganges River. Nagtataglay ito ng mineral na bakal, matabang lupain,
mayamang kagubatan na pinagkukunan ng mga tabla, at elepante na mahalaga sa
panahon ng digmaan at pagsasaka.
Isa sa mahusay na pinuno ng Magadha si Bimbisara (545-494 B.C.E.)
Nagpagawa siya ng mga kalsada, isinaayos ang pangangasiwa sa mga pamayanan,
at pinalakas ang kaharian kung ihahambing sa mga karatig-lugar. Lalo pang
pinalawig ng sumusunod na pinuno ang teritoryo ng kaharian. Nang lumaon,
nagawang mapamunuan ng Magadha ang kalakhang kapatagan ng Ganges at
buong hilagang India hanggang Punjab. Ito ang naging pinakamalawak na kaharian
sa panahong ito. Ang kabisera nito ay nasa Pataliputra na ngayon ay makabagong
Patna sa Bihar.

63

Halos kasabay ng panahong lumalakas ang Magadha, isang hukbong

pinamunuan ni Cyrus the Great mula Persia ang sumalakay sa hilagang-kanlurang
India. Noong 518 B.C.E. nasakop ni Darius, ang pumalit kay Cyrus, ang mga
Lambak ng Indus at Punjab. Ang bahaging ito ng India ay napasailalim ng Persia sa
loob ng halos dalawang siglo. Ang mga lungsod ng Persia ay naging sentro ng
kaalaman at kultura ang kalalakihan mula sa ibat ibang kaharian ay maaaring
makapag-aral.
Tinapos ni Alexander, The Great ng Macedonia ang kapangyarihan ng
Persia. Tinalo niya ang mga Persian sa mga labanan bago tuluyang tinahak ang
landas patungong India noong 327 B.C.E. Matapos ang madugong
pakikipagtunggalian ng hukbo ni Alexander sa pinagsamang puwersa ng mga
Persian at Indian, nagawa rin nilang matawid ang Indus River. Subalit dahil sa layo
ng kanilang nilakbay at labis na kapaguran, ang mga tauhan ni Alexander ay
nagbantang mag-alsa laban sa kaniya. Dahil dito, napilitang lisanin ni Alexander ang
India. Mahihinuhang pagod na ang mga tropa at maaaring tinamaan sila ng sakit o
ng sakuna. Bukod dito, kulang na ang pantustos sa kanilang mga pangangailangan.
Sa pagkamatay ni Alexander noong 323 B.C.E., ang bahagi ng hilagang-kanlurang
India ay naiwang walang mahusay na pinuno.
Pagkatapos nito, ibat ibang mga imperyo ang naitatag sa India. Tunghayan
ang kasunod na diyagram.

64

Imperyong Maurya
Pagkatatag
Noong 322 B.C.E., nasakop ni
Chandragupta Maurya ang dating
kaharian ng Magadha at tinungo ang
mga naiwang lupain ni Alexander.
Sakop ng imperyo ang hilagang India
at bahagi ng kasalukuyang
Afghanistan.

Lions of Sarnath
http://en.wikipedia.org/wiki/Emblem_of_India

Pagbagsak
Nagsimulang humiwalay sa imperyo ang
ilang mga estadong malayo sa kabisera. Sa
pagbagsak ng Imperyong Maurya noong
ikalawang siglo B.C.E. nagtagisan ng
kapangyarihan ang mga estado ng India. Sa
sumunod na limang siglo, ang hilaga at
gitnang India ay nahati sa maliliit na kaharian
at estado.

Mahahalagang Pangyayari
Ang kabisera ay nanatili sa
Pataliputra.
Tagapayo ni Chandragupta
Maurya si Kautilya, ang may
akda ng Arthasastra.
Naglalaman ito ng mga
kaisipan hinggil sa
pangangasiwa .at
estratehiyang politikal.
Ang imperyo ay pinamunuan
ni Ashoka o Asoka (269-232
B.C.E.) ang kinikilalang
pinakamahusay na pinuno
ng Maurya at isa sa
mahuhusay na pinuno sa
kasaysayan ng daigdig.
Matapos ang kaniyang
madugong pakikibaka sa
mga kalinga ng Orissa noong
261 B.C.E. na tinatayang
100,000 katao ang nasawi,
tinalikdan niya ang
karahasan at sinunod ang
mga turo ni Buddha.

65

Imperyong Gupta
Mahahalagang Pangyayari
Pagkatatag
Ang pangalan nito ay hango mula
sa pangalan ng naunang imperyo.
Itinatag ito ni Chandragupta I (circa
319-335 C.E.)

Chandragupta II (Circa
376-415 C.E.).Nakontrol
uli ang hilagang India.Muli,
ang kabisera ng imperyo
ay nasa Pataliputra.
Itinuturing itong panahong
klasikal ng India.

Si Reyna
Kumaradevi
at
Chandragupt
aI
http://en.wikipe
dia.org/wiki/Fil
e:Queen_Kuma
radevi_and_Kin
g_Chandragupt
a_I_on_a_coin_
of_their_son_Sa
mudragupta_35
0_380_CE.jpg

Pagbagsak
Sa pagsapit ng ikaanim na siglo C.E.,
nagsimulang humina at bumagsak
ang Gupta sa kamay ng panibagong
mananakop, ang mga White Hun, na
maaaring mga Iranian o Turk mula sa
Gitnang Asya.

Naging epektibo ang

pangangasiwa
samantalang ang
panitikan, sining, at agham
ay yumabong.
Maunlad ang mga
larangan ng astronomiya,
matematika, at siruhiya
(surgery) sa panahong ito.
Si Kalidasa, ang
kinikilalang
pinakamahusay na
manunulat at makata ng
India, ay nabuhay sa
panahong ito bagamat
hindi alam ang eksaktong
petsa. Ang dulang
Sakuntala na tinatayang
isinulat niya noong ikaapat
o ikalimang siglo C.E. ay
hango mula sa kaisipang
Hindu.

66

Imperyong Mogul

Pagkatatag
Itinatag ang Mogul nang masakop ni
Babur ang hilagang India at Delhi
noong 1526.
Mahahalagang
Pangyayari

Taj Mahal
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Taj_Mahal_2
012.jpg

Pagbagsak
Sa pagsapit ng ikaanim na siglo C.E.,
nagsimulang humina at bumagsak
ang Gupta sa kamay ng panibagong
mananakop,ang mga White Hun, na
maaaring mga Iranian o Turk mula sa
Gitnang Asya

Narating ng imperyo ang

tugatog ng kapangyarihan
sa ilalim ni Akbar na
namuno sa kabuuan ng
hilagang India mula 1556
hanggang 1605.
Nagpatupad siya ng
kalayaan sa
pananampalataya at
makatarungang
pangangasiwa.
Ilan pang magagaling na
pinuno ang humalili kay
Akbar tulad nina Shah
Jahan na nagpatayo ng Taj
Mahal at Aurangzeb
nagbawal ng sugal, alak,
prostitusyon,at sati (suttee)
o pagsunog ng buhay sa
mga biyuda.

Labis na humina ang Mogul dahil na

rin sa pagdating ng makapangyarihang English sa India.

67

Gawain 7. Empire Diagram

Kumpletuhin ang diyagram tungkol sa mga imperyong itinatag sa Timog Asya. Sa
mga unang kahon, itala ang mahahalagang datos sa bawat imperyo. Sa mga
ikalawang kahon, isulat ang mga tanyag na pinuno ng imperyo at ilarawan ang
bawat isa. Sa huling kahon, magbigay ng isang aral na natutuhan sa mga itinatag na
imperyo sa Timog Asya.

Pamprosesong Tanong
1. Ano ang naging kontribusyon ng mga pinuno sa pag-unlad ng kanilang
imperyo?
2. Paano bumagsak ang mga naturang imperyo sa Timog Asya?
3. Ano-ano ang naging ambag ng mga imperyong ito sa kasalukuyang
kabihasnan?
Ang Kabihasnang Tsino sa Silangang Asya
Ang mga natural na hadlang sa China tulad ng mga disyerto, bulubundukin, at
dagat ang nagbigay-daan sa pagpapanatili ng natatanging kultura ng mga sinaunang
Tsino at pag-unlad ng isang kabihasnang tumagal ng halos 3000 taon. Suriin ang
kasunod na diyagram:

68

Kabihasnang Tsino

Xia

Sinasabing nag-ugat ito mula sa Longshan, isang

kulturang Neolitikong laganap sa lambak ng Huang Ho.

(? - 1570 B.C.E.)

Hindi pa ito lubusang napatutunayan dahil sa kawalan ng

matibay na ebidensiyang arkeolohiya.
Sinasabing ito ang pinakamaunlad na kabihasnang
gumamit ng bronse sa panahong ito.

Shang
(1570? B.C.E. - 1045 B.C.E.)

Naiwang kasulatan ng panahong ito ang pinakamatanda

sa mga panulat sa Tsino na nakasulat sa mga oracle
bones o mga tortoise shell at cattle bone.
Malimit ang isinagawang pagsasakripisyo ng mga tao
lalo na sa tuwing may namamatay na pinuno.
Pinatalsik ang Shang noong 1045 B.C.E.

Oracle bone
http://en.wikipedia.org/wiki/
File:Orakelknochen.JPG

Zhou o Chou
(1045 B.C.E.- 221 B.C.E.)

Confucius
http://en.wikipedia.org/wiki/
File:Confucius_Tang_Dynas
ty.jpg

Naniwala ang mga tao sa Mandate of Heaven o Basbas

ng Kalangitan. na, ang emperador ay namumuno sa
kapahintulutan ng langit . Pinili siya dahil puno siya ng
kabutihan. Kapag siya ay naging masama at mapangabuso, ay babawiin ng kalangiatan sa anyo ng lindol,
bagyo, tagtuyot, peste o digmaan.
Umusbong noon ang mahahalagang kaisipang humubog
sa kamalayang Tsino kabilang ang:
Confucianism - Layuning magkaroon ng isang tahimik at
organisadong lipunan sa pamamagitan ng pagpapabuti
sa sarili at pagpapahalaga sa ugnayan ng mga tao sa
lipunan.
Taoism - Hangad ang balanseng sa kalikasan at daigdig
at pakikiayon ng tao sa kalikasan.
Legalism - Ipinanganak ang tao na masama at
makasarili. Subalit sila ay maaaring mapasunod sa
pamamagitan ng mahigpit na batas at marahas na
kaparusahan.

69

Ginapi ng mga pinunong Qin ang mga estado ng

dinastiyang Zhou.

Qin o Chin
(221 B.C.E. - 206 B.C.E.)

Great Wall
http://en.wikipedia.org/wiki/
File:The_Great_Wall_of_Ch
ina_at_Jinshanling.jpg
.jpg

Sa ilalim ni Ying Zheng ng Qin o Chin, nagawang

pag-isahin ang mga nagdidigmaang estado at
isinailalim sa kaniyang kapangyarihan ang ibat ibang
rehiyon sa China. Inihayag niya ang sarili bilang
Unang Emperador ng China at kinilala bilang si Shi
Huangdi o Shih Huang Ti (221-210 B.C.E.).
Ang hinahangaang Great Wall of China ay itinayo
upang magsilbing-tanggulan laban sa mga tribong
nomadiko na nagmula sa hilaga ng China may haba
2400 kilometro o 1500 milya.
Humina ang dinastiya nang mamatay si Shih Huangdi
at napalitan ng dinastiyang Han nang mag-alsa si Lui
Bang.

Ito ang kauna-unahang dinastiyang yumakap sa

Confucianism.

Han
(202 B.C.E. - 220 C.E.)

Ang pagsulat ng kasaysayan ng China ay isang

napakalaking ambag ng Dinastiyang Han.

Nagkaroon lamang ng dalawang emperador ang Sui.

Gayon man, nagawa nitong muling pag-isahin ang
watak-watak na teritoryo ng China.

Sui
(589 C.E. - 618 C.E.)

Isinaayos sa panahong ito ang Great Wall na

napabayaan sa mahabang panahon. Ginawa rin ang
Grand Canal na nag-uugnay sa mga ilog ng Huang
Ho at Yangtze.
Grand Canal
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Kais
erkanal01.jpg

70

Tang

Li Yuan Dating opisyal ng Sui na nag-alsa laban sa

dinastiya dahil sa mga pang-aabuso. Itinatag niya ang
dinastiyang Tang.

(618 C.E. - 907 C.E))

Itinuturing na isa sa mga dakilang dinastiya ng China

sapagkat nagkaroon muli ng kasaganaan ang lupain at
mabilis na mga pagbabago sa larangan ng sining at
teknolohiya.

Ang Buddhism na naging dominanteng relihiyon sa

mga panahong ito ay tinangkilik ng mga dugong
bughaw at mga karaniwang tao.
Mapa ng China sa ilalim ng
Tang
http://en.wikipedia.org/wiki
/File:Tang_Dynasty_circa_
700_CE.png

Ibinalik ang civil service examination system na naging

mahalaga sa pagpili ng opisyal ng pamahalaan. Ang
pagsusulit na ito ay unang ginamit sa panahong Han
subalit pinagbuti pa sa panahong Tang.

Bumagsak ang dinastiya dahil sa samut saring pagaalsang naganap sa China.

Itinayo ng isang hukbong imperyal ang dinastiyang ito.

Song
(960 C.E. - 1127 C.E.)

Naging sapat ang suplay ng pagkain sa China dahil sa

pag-unlad ng teknolohiyang agrikultural.

Nalikha ang isang paraan ng paglilimbag.

Sinakop ng mga barbaro ang hilagang bahagi ng China
kaya napilitan ang Song na iwanan ang kabisera nito
noong ika-12 siglo.

71

Itinatag ito ni Kublai Khan, isang Mongol. Sa unang

pagkakataon para sa mga Tsino, ang kabuuang China
ay pinamunuan ng mga dayuhang barbaro.

Yuan
(1279 - 1368)

Ang mga Mongol ay kaiba sa mga Tsino sa aspektong

kultural, tradisyon, at wika. Pinanatili nila ang kanilang
pagkakakilanlan at namuhay nang hiwalay sa China na
hindi nila pinagkatiwalaan.
Pagkatapos ng mga labanan dumaan ang dinastiya sa
tinatawag na Pax Mongolica o panahon ng
kapayapaan, maayos na sistema ng komunikasyon, at
mabuting kalakalan sa malawak na teritoryong sakop
mula Timog-silangang Asya hanggang silangang
Europe.
Pinabagsak ang dinastiya ng mga pag-aalsa na ang isa
ay pinamunuan ni Zhu Yuanzhang at itinatag ang
dinastiyang Ming.
Ang malaking bahagi ng Great Wall ay itinayo sa ilalim
ng dinastiyang ito. Naitayo rin ang Forbidden City sa
Peking na naging tahanan ng emperador.

Ming
(1368 - 1644)

Ang sining ay napayaman partikular ang paggawa ng

porselana. Naglayag at nakarating sa Indian Ocean at
silangang bahagi ng Africa ang mga Tsino sa
pamumuno ni Admiral Zheng He.

Maraming aklat ang nailimbag sa pamamagitan ng

pamamaraang movable type. Lumaki rin ang
populasyon ng China na umabot sa 100 milyon.
Forbidden City
http://en.wikipedia.org/wiki
/File:Forbidden_City_Cour
tyard.jpg

Bumagsak ang dinastiya noong 1644. Pinahina ito ng

mga pagtutol sa mga pagbabago sa lipunan. Kasama
rito ang pakikipaglaban nito sa Japan na sumalakay sa
Korea.

72

Itinatag ito ng mga Manchu. Matapos magapi ang

Dinastiyang Ming na mga semi-nomadic mula sa
hilagang Manchuria at itinuturing ng mga Tsino na
barbarong dayuhan.

Qing o Ching
(1644 - 1911)

Ang pagkatalo ng China sa mga Digmaang Opium

laban sa England (1839-1842) at laban sa England at
France (1856-1860) ay malaking dagok sa imperyo.
Tinutulan ng pamahalaang China ang pagbebenta ng
opyo ng mga Europeo sa China, dahil nakasisira ito sa
moralidad ng tao at kaayusan ng lipunan.
Sa pagkatalo ng China, nagkaloob ito ng mga
konsesyon sa mga dayuhan, kabilang ang pagkakaloob
ng lupain tulad ng Hong Kong sa mga British.
Pinagkalooban din sila ng karapatang pakinabangan at
pamunuan ang ilang teritoryo sa China bilang sphere of
influence o mga rehiyon kung saan nangingibabaw ang
kapakanang pang-ekonomiya ng nanalong bansa.

Mapa ng China sa ilalim ng

Qing
http://www.inquirer.net/

Hinangad ng Rebelyong Taiping (1850-1865) at

Rebelyong Nien (1851-1863) na pabagsakin ang mga
Manchu na lubhang mahina at walang kakayahang
labanan ang panghihimasok ng mga Kanluranin. Nais din
ng Rebelyong Taiping na baguhin ang tradisyonal na
lipunang Tsino. Samantala, sumuporta ang Rebelyong
Boxer (1900) sa mga Manchu sa layuning palayasin ang
mga mapanghimasok na Kanluranin.
Lalong humina ang Dinastiyang Qing nang magapi ang
hukbong Tsino sa Digmaang Sino-French (1883-1885)
at Digmaang Sino-Japanese (1894-1895).

Noong 1911, nagwakas ang sistema ng dinastiya sa

China nang maganap ang Rebolusyon ng 1911 na
nagbigay-daan sa pagkatatag ng Republika ng China.

73

Gawain 8. Maramihang Pagpili sa Tsart

A. Buuin ang tsart sa pamamagitan ng pagtukoy ng mahahalagang
impormasyon tungkol sa kabihasnang Tsino. Kabilang ang tinutukoy na
dinastiya, mga tanyag na tauhan, at mga ambag nito sa kasalukuyan. Piliin
ang sagot sa loob ng mga bilog.
Kabihasnang Tsino

Mga Dinastiya

Chou

Ming
Qing Shang
Sui Tang Yuan

1. Nakasulat sa mga oracle bone ang mga naiwang kasulatan ng mga

sinaunang Tsinong nabuhay sa dinastiyang ito
2. Unang dayuhang dinastiyang namahala sa China
3. Huling dinastiya ng China
4. Yumabong sa dinastiyang ito ang kaisipang humubog sa
kamalayang Tsino tulad ng Confucianism, Taoism, at Legalism
5. Ipinagawa ang Grand Canal sa ilalim ng dinastiyang ito
6. Sa dinastiyang ito nagsimula at lumaganap ang kaisipang Mandate
of Heaven
7. Ipinatayo ang Forbidden City sa Peking sa dinastiyang ito

Mga Tauhan

Zheng He
Confucius

Kublai Khan
Shih Huangdi

8. Itinuring ang kaniyang sarili bilang unang emperador

9. Itinatag niya ang Dinastiyang Yuan sa China
10. Pinangunahan niya ang mga ekspedisyon sa Indian Ocean at
silangang bahagi ng Africa
11. Nakasentro sa kaniyang mga aral ang kaisipang Confucianism

Mga Ambag

Great Wall Forbidden City

Mandate of Heaven Taoism

12. Pagpapahintulot ng kalangitan na mamuno ang emperador

13. Nagsilbing-tanggulan ang estrukturang ito laban sa mga tribong
nomadiko sa hilagang China
14. Naging tahanan ng mga emperador noong Dinastiyang Ming
15. Hangad ng kaisipang ito ang balanseng kalikasan at pakikiayon
ng tao sa kalikasan

74

Kabihasnang Egyptian
Ang sinaunang kasaysayan ng Egypt ay kadalasang hinahati sa mga
panahong batay sa dinastiya ng naghaharing pharaoh. Ang pharaoh ang tumayong
pinuno at hari ng sinaunang Egypt at itinuring ding isang diyos na taglay ang mga
lihim ng langit at lupa. Para sa mga pharaoh, sila ang tagapagtanggol sa kanilang
nasasakupan. Sa pangkalahatan, maituturing na kontrolado ng isang pharaoh ang
lahat ng aspekto ng pamumuhay ng mga sinaunang Egyptian. Kabilang sa kaniyang
mga tungkulin ang pagsasaayos ng mga irigasyon, pagkontrol sa kalakalan,
pagtatakda ng mga batas, pagpapanatili ng hukbo, at pagtiyak sa kaayusan ng
Egypt.
Ang mga iskolar na nag-aaral sa kasaysayan ng Egypt ay tinatawag na mga
Egyptologist. Batay sa ilang tala, mahahati ang kronolohiya ng kasaysayan ng Egypt
sa sumusunod na pagpapanahon:

Pre-dynastic Period

Early Dynastic Period

Old Kingdom

Nauna sa Panahon
ng mga Dinastiya
Panahon ng mga Unang
Dinastiya
Matandang Kaharian

First Intermediate
Period

Unang Intermedyang
Panahon

Middle Kingdom

Gitnang Kaharian

Second Intermediate
Period

Ikalawang Intermedyang
Panahon

New Kingdom

Bagong Kaharian

Third Intermediate
Period

Ikatlong Intermedyang
Panahon

Late Period

Huling Panahon

Nauna sa
3100 B.C.E.
Una at Ikalawang Dinastiya
(circa 3100-2670 B.C.E.)
Ikatlo hanggang Ikaanim
na Dinastiya
(circa 2670-2150 B.C.E.)
Ikapito hanggang Ika-11
Dinastiya
(circa 2150-2040 B.C.E.)
Ika-12 at Ika-13 Dinastiya
(circa 2040-1650 B.C.E.)
Ika-14 hanggang Ika-17
Dinastiya
(circa 1650-1550 B.C.E.)
Ika-18 hanggang Ika-20
Dinastiya
(circa 1550-1070 B.C.E.)
Ika-21 hanggang Ika-25
Dinastiya
(circa 1070-664 B.C.E.)
Ika-26 hanggang Ika-31
Dinastiya
(circa 664-330 B.C.E.)

Nangingibabaw ang bawat dinastiya hanggat hindi ito napatatalsik o walang

tagapagmana sa trono. Ang mga petsa ng mga pangyayari sa kasaysayan ng Egypt
ay patuloy pa ring paksa ng mga pananaliksik kaya di pa maitakda ang tiyak na
petsa.
Suriin ang kasunod na diyagram upang higit na maunawaan ang daloy ng
sinaunang kasaysayan ng Egypt.

75

3
2

Nauna sa Panahon ng mga Dinastiya

Nile

hieroglyphics

nome

nomarch

Ang mga sinaunang Egyptian ay namuhay sa mga pamayanang malapit sa

Nile. Tulad sa Mesopotomia, sumasailalim sila sa pamamahala ng mga lokal na
pinunong may kontrol sa pakikipagkalakalan. Ang mga eskribano ay nakapaglinang
din ng kanilang sariling sistema ng pagsulat na tinatawag na hieroglyphics o
nangangahulugang sagradong ukit o hieratic sa wikang Greek. Ang sinaunang
panulat na ito ay naging mahalaga sa pakikipagkalakalan at pagtatala ng mga
pangyayari.
Pagsapit ng ikaapat na milenyo B.C.E., ang ilang pamayanan ay naging
sentro ng pamumuhay sa sinaunang Egypt. Nang lumaon, ang mga ito ay tinawag
na nome o malalayang pamayanan na naging batayan ng mga binuong lalawigan ng
sinaunang estado ng Egypt. Ang mga pinuno ng mga nome o nomarch, ay untiunting nakapagbuklod ng isang estado sa Nile upang makabuo ng panrehiyong
pagkakakilanlan.

Tungkol saan ang larawan?

________________________________

Picture of
Hieroglyphics

Bakit mahalaga ang larawan sa buhay ng

mga sinaunang Egyptian? __________
_________________________________
_________________________________

http://en.wikipedia.org/wi
ki/Hieroglyphics

Panahon ng mga Unang Dinastiya

Upper Egypt

Lower Egypt

Menes

Memphis

Ang proseso ng pagbubuo ng isang estado ay nagtagal ng ilang siglo.

Mahalagang salik ang pagkakaroon ng mga alyansa sa harap ng mabilis na mga
pagbabago sa aspektong pangkabuhayan at politikal. Unti-unti ring lumaki ang
populasyong nangailangan ng mas intensibong irigasyon para sa mga lupang
sakahan. Dalawang kaharian ang nabuo sa kahabaan ng Nile, ang Upper Egypt at
76

Lower Egypt. Noong 3100 B.C.E., isang pinuno ng Upper Egypt, sa katauhan ni
Menes, ang sumakop sa Lower Egypt na nagbigay-daan upang mapag-isa ang
lupain sa mahabang panahon. Si Menes ay isa sa mga pinakaunang pharaoh sa
panahon ng Unang Dinastiya ng Egypt. Maliban sa pagkakaroon ng pinag-isang
pangangasiwa, nagtalaga rin siya ng mga gobernador sa ibat ibang lupain. Ang
Memphis ang naging kabisera sa panahon ng paghahari ni Menes.
Tungkol saan ang nasa larawan?
________________________________

Picture of Menes
wearing two crowns

Ano ang nais ipahiwatig nito?

_________________________________
________________________________

http://www.markville.ss.yrdsb.edu.on.ca/projects/classof2007/16chong/don
nelly/Egypt%20Web%20Site/donnellyegyptfacts.html

3
4

Matandang Kaharian
Great Pyramid

Khufu

Seven Wonders

Pepi II

Ang Matandang Kaharian ay nagsimula sa Ikatlong Dinastiya ng Egypt. Ang

mga kahanga-hangang pyramid o piramide ng Egypt na itinayo sa panahong ito ay
nagsilbing mga monumento ng kapangyarihan ng mga pharaoh at huling hantungan
sa kanilang pagpanaw. Ang pagtatayo ng mga ganitong uri ng estruktura ay
nangailangan ng husay mula sa mga arkitektong nagdisenyo at sakripisyo naman
mula sa libo-libong taong nagtayo nito. Ang ilan sa halimbawa nito ay ang Great
Pyramid ni Khufu o Cheops sa Giza na naitayo noong 2600 B.C.E. Ito ay may lawak
na 5.3 ektarya at may taas na 147 metro.
Makalipas lamang ang dalawang siglo, nahinto ang pagtatayo ng mga
piramide. Sa kabuuan, tinatayang may 80 lokasyon ang pinagtayuan ng mga
piramide sa Egypt subalit ang karamihan sa mga ito ay gumuho na. Ang mga
piramide ang tanging estrukturang Egyptian na nananatili sa kasalukuyang panahon.
Kabilang ito sa tinaguriang Seven Wonders of the Ancient World na itinala ng mga
Greek na pinakamagandang arkitektura sa mundo.
Bagamat natigil na ang pagpapagawa ng piramide, itinuon na lamang ng mga
pharaoh ang panahon sa iba pang mga pampublikong gawain. Kabilang dito ang
paghukay ng kanal upang iugnay ang Nile River at Red Sea at nang mapabilis ang
kalakalan at transportasyon. Gayundin ang pagsipsip ng mga latian sa Nile Delta
upang maging bagong taniman.

77

Si Pepi II ang kahuli-hulihang pharaoh ng Ikaanim na Dinastiya (circa 90

B.C.E.). Pinaniniwalaang tumagal ng 94 na taon ang kaniyang pamumuno na
nangangahulugang siya ang pinakamatagal na naghari sa lahat ng hari sa
kasaysayan. Anim na taong gulang lamang si Pepi II nang maupo sa trono. Namatay
siya sa edad na 100. Bumagsak ang Old Kingdom sa kaniyang pagkamatay. Ang
kaharian ay nagsimulang humina dahil sa laganap na taggutom at mahinang
pamamahala. Nagsimulang hamunin ng ilang mga opisyal ng pamahalaan ang
kapangyarihan ng pharaoh. Dahil dito, nasadlak ang lupain sa kaguluhan sa loob
halos ng dalawang siglo.
Unang Intermedyang Panahon
Ang tinatawag na Unang Intermedyang Panahon ay panahon ng Ikapito
hanggang Ika-11 Dinastiya ng Egypt. Sa pagsapit ng 2160 B.C.E., tinangka ng mga
panibagong pharaoh na pagbukluring muli ang Lower Egypt mula sa kabisera nitong
Heracleopolis. Sa kabilang dako, ang kanilang mga katunggali sa Thebes ay binuo
naman ang Upper Egypt. Dulot nito, nagsagupaan ang dalawang magkaribal na
dinastiya sa Egypt. Ang mga pinuno mula sa Heracleopolis ay nagmula sa linya ng
pharaoh na si Akhtoy samantalang ang unang apat na pinuno mula sa Thebes ay
pinangalanang Inyotef o Antef.

Anong estruktura ang nasa larawan?

________________________________

Picture of Great
Pyramid at Giza

Paano inilarawan ng estruktura ang

taglay na kabihasnan ng mga sinaunang
Egyptian? ________________________
_________________________________

http://en.wikipedia.org/wi
ki/gizapyramid

Gitnang Panahon
Mentuhotep I

Itjtawy

Amenemhet II

Hyksos

Ang kaguluhang politikal ay nagtapos nang manungkulan si Mentuhotep I. Sa mga

sumunod na naghari, napag-isa muli ang Egypt. Nalipat ang kabisera sa Itjtawy
(ipinapalagay na ngayon ay el-Lisht) sa Lower Egypt. Sa panahon ni Senusret I o
Sesostris I (1970-1926 B.C.E.), nakipagtunggali siya sa bahaging Nubia. Noong
1878 B.C.E., ipinagpatuloy ni Senusret o Sesostris III (1878-1842 B.C.E.) ang
kampanyang militar sa Nubia. Sa una ring pagkakataon, tinangka niyang palawakin
ang kapangyarihan ng Egypt hanggang Syria. Ang pinakamahusay na pinuno ng

78

panahong ito ay si Amenemhet II (1929-1895 B.C.E.) na namayani sa loob ng 45

taon.
Hindi sa Lambak ng Nile naganap ang mga gawain ng karamihan sa mga
naging pinuno ng Ika-12 Dinastiya. Sa halip, maraming ekspedisyon ang nagtungo
sa Nubia, Syria, at Eastern Desert upang tumuklas ng mahahalagang bagay na
maaaring minahin o mga kahoy na maaaring gamitin. Nagkaroon din ng kalakalan sa
pagitan ng Egypt at Crete ng kabihasnang Minoan.
Ang Ika-13 Dinastiya ay bahagi ng Gitnang Kaharian. Kaguluhan at pagdating
ng mga Hyksos mula sa Asya ang namayani sa panahong ito. Ang katagang hyksos
ay nangangahulugang mga prinsipe mula sa dayuhang lupain. Sinamantala nila
ang mga kaguluhan sa Nile upang makontrol ang lugar at palawigin ang kanilang
kapangyarihan sa katimugan. Nagsimula ang pamamayani ng mga Hyksos noong
1670 B.C.E. at kanilang napasailalim ang Egypt sa loob ng isang siglo. Hindi
nagtagal, ang kanilang paggamit ng mga chariot ay natutuhan din ng mga Egyptian.
Nang lumaon, dahil sa kawalan ng kontrol sa kabisera, nagsimula ang panibagong
panahon sa kasaysayan ng Egypt.
Ikalawang Intermedyang Panahon
Nagpatuloy ang pamamahala ng mga Ika-13 at Ika-14 na Dinastiya sa
alinman sa dalawang lugar, sa Itjtawy o sa Thebes. Subalit nang lumaon,
nagsimulang humina ang kanilang kontrol sa lupain. Ayon sa mga tala, ang Ika-13
Dinastiya ay nagkaroon ng 57 hari. Ito ay nagpapahiwatig ng kawalan ng
kapanatagan at katatagan sa pamamahala. Ang Ika-15 Dinastiya ay nangingibabaw
sa isang bahaging Nile Delta. Ang naging pangunahing banta sa mga pharaoh ng
Thebes ay ang Ika-16 na Dinastiya na tinatawag ding Dinastiya ng Great Hyksos na
namayani sa Avaris. Nagawang palawigin ng mga pinuno rito ang kanilang
kapangyarihan hanggang sa katimugang bahagi na umaabot sa Thebes. Ang
pangingibabaw ng dinastiya ng mga Hyksos ay natapos sa pag-usbong ng Ika-17
Dinastiya. Nagawang mapatalsik ng mga pinuno nito ang mga Hyksos mula sa
Egypt.

Anong pangkat ng tao ang nasa

larawan? _________________________

Picture of Hyksos

Ano ang bahaging kanilang ginampanan

sa kasaysayan ng sinaunang Egypt?
_________________________________
_________________________________

http://en.wikipedia.org/wiki/File:I
bscha.jpg

79

3
4

Bagong Kaharian
Empire Age Ahmose Hatshepsut Akhenaton Rameses II

Ang Bagong Kaharian ay itinuturing na pinakadakilang panahon ng

kabihasnang Egyptian. Ito ay pinasimulan ng Ika-18 Dinastiya. Tinatawag din ito
bilang Empire Age. Naitaboy ni Ahmose (1570-1546 B.C.E.) ang mga Hyksos mula
sa Egypt noong 1570 B.C.E. Sinimulan niya ang dinastiya ng mga dakilang pharaoh
mula sa Thebes at namayani mula sa delta hanggang Nubia sa katimugan. Panahon
din ito ng agresibong pagpapalawak ng lupain ng Egypt sa kamay ng malalakas na
mga pharaoh. Ang kapangyarihan ng Egypt ay umabot sa Nubia sa katimugan
hanggang sa Euphrates River sa Mesopotamia, sa lupain ng mga Hittite at Mitanni.
Si Reyna Hatshepsut (1503-1483 B.C.E.), asawa ni Pharaoh Thutmose II
(1518-1504 B.C.E.), ay kinilala bilang isa sa mahusay na babaing pinuno sa
kasaysayan. Siya ay nagpagawa ng mga templo at nagpadala ng mga ekspedisyon
sa ibang mga lupain. Sa kaniyang pagkamatay, lalo pang pinalawig ni Thutmose III
(1504-1450 B.C.E.), anak ni Thutmose II, ang Imperyong Egypt.
Isa sa mga tanyag na pharaoh noong ika-14 na siglo B.C.E. ay si Amenophis
IV o Akhenaton (1350-1334 B.C.E.). Tinangka niyang bawasan ang kapangyarihan
ng mga pari sa pamahalaan. Tinangka rin niyang baguhin ang paniniwala ng mga
tao ukol sa pagsamba sa maraming diyos. Pinasimulan niya ang bagong relihiyon na
nakatuon sa pagsamba sa iisang diyos, si Aton, na sinasagisag ng araw. Sa
kasamaang-palad, hindi tinangkilik ng mga pari ang ganitong pagtatangka. Sa
pagkamatay ni Akhenaton, tuluyang nawala ang kaniyang sinimulan. Siya ay
pinalitan ni Tutankhamen (1334-1325 B.C.E.) na noon ay siyam na taong gulang pa
lamang nang maupo sa trono.
Ang Ika-19 na Dinastiya ay pinasimulan ni Rameses I (1293-1291 B.C.E.).
Siya ay sinundan nina Seti I (1291-1279 B.C.E.) at Rameses II (1279-1213 B.C.E.).
Si Rameses II ay isa sa mahusay na pinuno ng mga panahong ito. Sa loob ng 20
taon, kinalaban niya ang mga Hittite mula sa Asia Minor na unti-unting pumapasok
sa silangang bahagi ng Egypt. Natapos ang alitan ng Egypt at Hittite nang lumagda
sa isang kasunduang pangkapayapaan si Rameses II at Hattusilis III, ang hari ng
Hittite. Ito ang kauna-unahang kasunduang pangkapayapaan sa pagitan ng
dalawang imperyo sa kasaysayan ng daigdig. Pinaniniwalaang ang Exodus ng mga
Jew mula Egypt ay naganap sa panahon ni Rameses II. Muli na namang humina
ang pamamahala sa Egypt sa kaniyang pagpanaw.

80

Ikatlong Intermedyang Panahon

Ang Ika-21 Dinastiya, na tinawag din bilang Tanites, ay pinasimulan ni
Smendes (1070-1044 B.C.E.) ng Lower Egypt. Ang dinastiyang ito ay napalitan ng
mga hari mula sa Libya na nagpasimula naman sa Ika-22 Dinastiya. Ang unang
pinuno nito ay si Shoshenq I (946-913 B.C.E.) na isang heneral sa ilalim ng
nagdaang dinastiya. Sa mga panahong ito, maraming mga nagtutunggaliang
pangkat ang nagnanais mapasakamay ang kapangyarihan. Humantong ito sa
pagbuo ng Ika-23 Dinastiya. Sa paglisan sa Egypt, sa Sudan, isang prinsipe ang
kumontrol sa Lower Nubia. Nang lumaon, isang nagngangalang Piye ang sumalakay
pahilaga upang kalabanin ang mga naghahari sa Nile Delta. Umabot ang kaniyang
kapangyarihan hanggang sa Memphis. Sumuko nang lumaon ang kaniyang
katunggaling si Tefnakhte subalit pinayagan siyang mamuno sa Lower Egypt.
Sinimulan niya ang Ika-24 na Dinastiya na hindi naman nagtagal.

Ano ang nais ipahiwatig ng mapa?

_________________________________

Map of Egypt
Empire during New
Kingdom

Bakit tinagurian ang Bagong Kaharian

bilang Empire Age?
_________________________________
_________________________________

http://en.wikipedia.org/wi
ki/File:Egypt_1450_BC.svg

3
4

Huling Panahon
Psammetichus

Alexander the Great

Cleopatra VII

Nagsimula ang Ika-26 na Dinastiya sa ilalim ni Psammetichus (664-610

B.C.E.). Nagawa niyang pagbuklurin ang Middle at Lower Egypt. Nakontrol niya ang
buong Egypt noong 656 B.C.E. Sa ilalim ni Apries, isang hukbo ang ipinadala upang
tulungan ang mga taga-Libya na puksain ang kolonya ng Greece na Cyrene. Subalit
ang malaking pagkatalo ng kaniyang hukbo ay nagdulot ng kaguluhang sibil na
humantong sa paghalili ni Amasis II (570-526 B.C.E.). Hindi naglaon, napasakamay
ng mga Persian ang Egypt. Ang pinuno ng mga Persian na si Cambyses II ang
naging unang hari ng Ika-27 Dinastiya.
Napalayas ng mga Egyptian ang mga Persian sa pagtatapos ng Ika-28
Dinastiya. Sa pananaw ng Persia, ang Egypt ay isa lamang nagrerebelyong
lalawigan nito. Namuno ang mga Egyptian hanggang sa ika-30 Dinastiya bagamat
mahihina ang naging pinuno. Panandaliang bumalik sa kapangyarihan ang mga
Persian at itinatag ang Ika-31 Dinastiya.
Noong 332 B.C.E., sinakop ni Alexander The Great ang Egypt at ginawa itong
bahagi ng kanyang Imperyong Hellenistic. Malawak ang saklaw ng kaniyang imperyo
81

na umabot ng Egypt, Macedonia, Asia Minor, Persia, Mesopotamia hanggang Indus

Valley sa India. Sa kaniyang pagkamatay noong 323 B.C.E., naging satrap o
gobernador ng Egypt ang kaniyang kaibigan at heneral na si Ptolemy.
Noong 305 B.C.E., itinalaga ni Ptolemy ang kaniyang sarili bilang hari ng
Egypt at pinasimulan ang Panahong Ptolemaic. Ang Dinastiyang Ptolemaic ay
naghari sa loob halos ng tatlong siglo. Si Cleopatra VII ang kahuli-hulihang reyna ng
dinastiya. Ang Egypt ay naging bahagi ng Imperyong Roman noong 30 B.C.E.
Mula sa Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et. al (2012), pp. 75-82

Sino ang nasa larawan?

_________________________

Picture of Cleopatra

http://en.wikipedia.org/wi
ki/File:Kleopatra-VII.-AltesMuseum-Berlin1.jpg

Paano nagwakas ang kabihasnang

Egyptian?
_________________________________
_________________________________

Gawain 9. Walk to Ancient Egypt

A. Tukuyin ang inilalarawan sa bawat aytem upang makumpleto ang dayagram.

Kabihasnang Egyptian
1. Tauhan

8. Tauhan

2. Bagay

7. Bagay

3. Panahon

4. Tauhan

5. Tauhan

6. Panahon

82

1. Nagpagawa ng Great Pyramid na pinakamalaki sa buong daigdig

2. Sistema ng pagsulat ng mga sinaunang Egyptian
3. Itinuring bilang Empire Age at pinakadakila sa kasaysayan ng sinaunang
Egypt
4. Kinilalang isa sa mahuhusay na babaing pinuno ng sinaunang Egypt
5. Napag-isa sa kaniyang paghahari ang Upper Egypt at Lower Egypt
6. Nagsimula sa Ikatlong Dinastiya ng Egypt at panahon ng pagtayo ng mga
pyramid sa Egypt
7. Nagsilbing mga bantayog ng kapangyarihan ng mga pharaoh at naging
libingan ng mga ito
8. Lumagda sa kauna-unahang kasunduang pangkapayapaan sa hari ng mga
Hititte
Pamprosesong Tanong
1. Anong kabihasnan ang umunlad sa Africa?
2. Ano ang pagkakatulad at pagkakaiba ng kabihasnang Egyptian sa mga
kabihasnang umunlad sa Mesopotamia?
3. Paano mailalarawan ang pamumuhay ng mga sinaunang Egyptian?
4. Sino ang mga naging pinuno ng Egypt? Ano ang kanilang naging papel sa
paghubog ng kabihasnan sa Egypt?
5. Anong kongklusyon ang iyong mabubuo sa kabihasnang Egyptian?
Hindi lamang sa mga kontinente ng Asya at Africa nakapagtatag ng mga
sinaunang kabihasnan sa daigdig, kundi maging sa kontinente ng America,
partikular sa Mesoamerica ang mga Olmec at Teotihuacan.

Ang mga Kabihasnan sa Mesoamerica

Ang mga Pamayanang Nagsasaka (2000-1500 B.C.E.)
Maraming siglo muna ang lumipas sa pagitan ng pagsisimula ng pamumuhay
sa mga pamayanan at pagkakaroon ng mga lipunang binuo ng estado sa
Mesoamerica. Ang mga sinaunang tao ay nagtatanim ng mais at iba pang mga
produkto sa matabang lupain ng Yucatan Peninsula at kasalukuyang Veracruz noon
pa mang 3500 B.C.E. Sa pagsapit ng 1500 B.C.E., maraming taga-Mesoamerica
ang nagsimulang manirahan sa mga pamayanan. Naidagdag din sa kanilang
karaniwang kinakain ang isda at karne ng maiilap na hayop.
Mababanaag na ang pagkakaroon ng politikal at panlipunang kaayusan sa
Mesoamerica sa pagitan ng 2000 B.C.E. at 900 B.C.E. Sa maraming rehiyon, ang
maliliit subalit makapangyarihang pamayanan ay nagkaroon ng mga pinuno.
Nagkaroon din ng ilang mga angkang pinangibabawan ang aspektong pangekonomiya, pampolitika, at panrehiyon. Ang pinakakilala sa mga bagong tatag na
lipunan ay ang Olmec.

83

Ang mga Olmec

Olmec (1500-500 B.C.E.)

Picture of Olmec culture

Ang kauna-unahang umusbong sa Central

America (at maaaring maging kabuuang
America) ay ang Olmec
Ang katagang olmec ay nangangahulugang
rubber people dahil sila ang kaunaunahang taong gumamit ng dagta ng
punong rubber o goma
Ang kanilang kabihasnan ay yumabong sa
rehiyon ng Gulf Coast sa katimugang
Mexico na nang lumaon ay lumawig
hanggang Guatemala
Ang panahong ito ay halos kasabayan ng
Dinastiyang Shang sa China

The Wrestler, rebultong gawa ng mga

Olmec
http://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Wr
estler_(Olmec)_by_DeLange.jpg

Ang Olmec ay isang pamayanang agrikultural.

Ang sistemang irigasyon na itinayo rito ay
nagbigay-daan upang masaka ang kanilang lupain. Sila rin ay nakagawa ng
kalendaryo, gumamit ng isang sistema ng pagsulat na may pagkakatulad sa
hieroglyphics ng mga Egyptian, at nakalinang ng katangi-tanging akda ng sining.
Naunawaan na rin nila ang konseptong zero sa pagkukuwenta. Sa kasamaang palad
ang kanilang sulat ay hindi pa lubusang nauunawaan ng mga iskolar hanggang
ngayon. Dahil dito ang mga kaalaman sa Olmec at iba pang mga sinaunang tao sa
America ay hango mula sa iba pang labi ng kanilang panahon. Ang mga likhang ito
at maging ang paniniwalang Olmec ay may malaking impluwensiya sa kultura ng
mga sumunod na kabihasnan, tulad ng Maya at Aztec.

84

Kulturang Olmec
Larong
Pok-a-tok
Ang rituwal ukol sa kanilang
paniniwala ay mahalaga sa
pamumuhay ng mga Olmec. Sila ay
may panrituwal na larong tinatawag
na pok-a-tok na tila kahalintulad ng
larong basketbol, subalit ang mga
manlalaro ay hindi maaaring
gumamit ng kanilang kamay upang
hawakan ang bolang yari sa goma.
Sa halip, gamit ang mga siko at
baywang, tinatangka ng mga
manlalaro na ihulog at ipasok ang
bola sa isang maliit na ring na gawa
sa bato at nakalagay sa isang
mataas na pader. Pinaniniwalaan ng
mga arkeologo na ang ilang mga
manlalaro ay ginagawang sakripisyo
matapos ang nasabing laro. Nang
lumaon, ito ay nilaro sa ibat ibang
sentro sa buong Mesoamerica.

Hayop na jaguar

Lilok ng anyong ulo

mula sa mga bato
Ang mga Olmec ay kilala rin sa
paglililok ng mga anyong ulo mula
sa mga bato. Ang pinakamalaking
ulo ay may taas na siyam na
talampakan at may bigat na 44 libra.
Maaari diumanong ang mga lilok na
ito ay hango sa anyo ng kanilang
mga pinuno. Sila rin ay nakagawa
ng mga templong hugis-piramide sa
ibabaw ng mga umbok ng lupa. Ang
mga estrukturang ito ay nagsilbing
mga lugar-sambahan ng kanilang
mga diyos.

Mahalaga sa paniniwalang Olmec

ang hayop na jaguar na
pinakakinatatakutanng maninila
(predator) sa central America at
South America. Ito ay nagpapakita
ng lakas, katusuhan, at kakayahang
manirahan saan mang lugar. Ito rin
ay agresibo at matapang.
Sinasamba ng mga Olmec ang
espiritu ng jaguar.

Dalawa sa sentrong Olmec ay ang San Lorenzo at ang La Venta. Ang mga lugar na
ito ay mga sentrong pangkalakalan kung saan ang mga produktong mineral tulad ng
jade, obsidian, at serpentine ay nagmumula pa sa malalayong lugar tulad ng Costa
Rica.
Katulad ng iba pang kulturang umusbong sa America, ang kabihasnang
Olmec ay humina at bumagsak. Sinasabing sila ay maaaring makihalubilo sa iba
pang mga pangkat na sumakop sa kanila. Gayunpaman, ang mga sinaunang taong
sumunod sa kanila ay nagawang maitatag ang dakilang lungsod ng Teotihuacan.

85

Ang mga Teotihuacan

Picture of Teotihuacan culture

Avenue of the Dead at ang Pyramid of the

Sun
http://en.wikipedia.org/wiki/File:View_fr
om_Pyramide_de_la_luna.jpg

Teotihuacan
(250 B.C.E.-650 C.E.)

Sa pagsapit ng 200 B.C.E., ang ilan sa

mga lugar sa lambak ng Mexico ay naging
mas maunlad dahil sa ugnayang
kalakalan at pagyabong ng ekonomiya
Isa sa mga dakila at pinakamalaking
lungsod sa panahong ito ay ang
Teotihuacan na nangangahulugang
tirahan ng diyos
Pagsapit ng 150 C.E., ito ay naging isang
lungsod na may halos 12.95 kilometro
kuwadrado na mahigit sa 20,000 katao
Sa pagitan ng 150 C.E. at 750 C.E., ang
populasyon nito ay minsang umabot sa
120,000

Ang mga piramide, liwasan, at lansangan ay nagbigay ng karangyaan,

kadakilaan, at kapangyarihan sa lungsod. Maliban dito, ang mga pinuno nito ay
nagawang makontrol ang malaking bahagi ng lambak ng Mexico. Naging sentrong
pagawaan ang lungsod samantalang ito ay nagkarooon ng monopolyo sa
mahahalagang produkto tulad ng cacao, goma, balahibo, at obsidian. Ang obsidian
ay isang maitim at makintab na bato na nabuo mula sa tumigas na lava. Ginamit ito
ng mga Teotihuacan sa paggawa ng kagamitan, salamin, at talim ng mga kutsilyo.
Matagumpay na pinamunuan ng mga dugong bughaw o nobility ang malaking
bahagdan ng populasyon. Ito ay naganap sa pamamagitan ng pagkontrol sa
ekonomiya, pag-angkop sa relihiyon, at pagpapasunod nang puwersahan.
Ang pinakamahalagang diyos ng Teotihuacan ay si Quetzalcoatl, ang
Feathered Serpent God. Tinawag na diyos ng kabihasnan, pinaniniwalaang sa
kaniya nagmula ang ibat ibang elemento ng kabihasnan ng Teotihuacan. Kinatawan
din niya ang puwersa ng kabutihan at liwanag. Siya rin ang diyos ng hangin.
Noong 600 C.E., ang ilang mga tribo sa hilaga ay sumalakay sa lungsod at
sinunog ang Teotihuacan. Mabilis na bumagsak ang lungsod matapos ang 650 C.E.
Ang paghina ng lugar ay maaaring dulot ng mga banta mula sa karatig-lugar,
tagtuyot, at pagkasira ng kalikasan.
Mula sa Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et.al (2012)

Maaaring tingnan ang sumusunod na Modyul ng Project EASE (Effective

Alternative Secondary Education) AP III para sa karagdagang impormasyon.
a. Modyul 3 Ang mga Unang Kabihasnan (pp. 6-48)
b. Modyul 7 Kabihasnang Klasikal sa Amerika at Pacifico (pp. 9-16)

86

Gawain 10. Tracing the Beginning Chart

a. Kumpletuhin ang tsart ayon sa hinihinging datos sa bawat kolum.
b. Talakayin ang mga impormasyon matapos mabuo ang tsart.
Ano ang sinaunang
kabihasnang
umusbong sa daigdig?

Paano nagsimula
ang kasaysayan ng
kabihasnang ito?

Ano ang katangian

ng mga
katutubo nito?

Pamprosesong Tanong
1. Sa anong aspeto nagkakatulad ang mga sinaunang kabihasnan sa daigdig batay
sa pagsisimula ng mga ito?
2. Ano ang magkakahawig na mga katangiang taglay ng mga sinaunang katutubo
sa panahon ng pagkatatag ng kanilang mga kabihasnan?
3. Kahanga-hanga ba ang ginawa ng mga sinaunang tao sa pagtatatag nila ng
kanilang kabihasnan? Ipaliwanag.
4. Anong aral ang iyong natutuhan sa naging katangian at kakayahan ng mga
sinaunang tao na mapaunlad ang kanilang pamumuhay?
Gawain 11. Pagbuo ng K-Web Diagram
Unawain ang mga panuntunan sa pagbuo ng Kabihasnan - Web
Diagram.
1. Alamin ang tinutukoy sa bawat bilang.
2. Isulat ang bilang at sagot sa kaukulang lugar nito sa web diagram.

Mesopotamia

Mesomerica

Egypt

Sinaunang
Kabihasnan

Indus

Tsino

87

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Sistema ng pagsulat ng mga Sumerian

Kambal na lungsod na umunlad sa lambak-ilog ng Indus
Sagradong aklat ng mga Aryan
Tawag sa China na nangangahulugang Gitnang Kaharian
Kauna-unahang kabihasnang umunlad sa America
Pagpapangkat-pangkat ng tao sa lipunang Hindu
Bahay-sambahan ng mga Sumerian
Pinakamalaking estruktura at libingan ng pinuno ng sinaunang Egypt
Maunlad na lungsod sa Mesoamerica na nangangahulugang tirahan ng diyos
Tanyag na gusali sa Babylon; kabilang sa Seven Wonders ng sinaunang daigdig
Estruktura sa China na nagsilbing harang at proteksiyon laban sa mga mananakop
Tawag sa rehiyon ng America na kinabibilangan ng malaking bahagi ng Mexico, Guatemala,
at El Salvador
13. Taguri sa pinuno ng sinaunang Egypt
14. Sinaunang paniniwala ng mga pinunong Tsino na may pahintulot ang langit na pamunuan
ang China
15. Tawag sa sinaunang sistema ng pagsulat ng mga Egyptian

Batay sa mahahalagang impormasyon tungkol sa mga sinaunang

kabihasnan sa daigdig, ituon ang isipan sa pagsisimula, paglago, at tuluyang
pagbagsak ng bawat kabihasnan. Makatutulong ang susunod na gawaing
tatalakay pa rin sa kasaysayan ng mga sinaunang kabihasnan.

Gawain 12. Kabihasnan Pathway Diagram

a. Makilahok sa iyong pangkat. Unawain ang sumusunod na panuntunan.
1. Bibigyang-pansin ng Pangkat 1 ang Kabihasnang Mesopotamia, Pangkat
2 ang Kabihasnang Indus, Pangkat 3 ang Kabihasnang Tsino, at Pangkat
4 ang Kabihasnang Egyptian.
2. Batay sa iyong pag-unawa sa pinag-aralang kasaysayan, aktibong
makilahok sa iyong pangkat sa pagkumpleto ng Pathway Diagram sa
pamamagitan ng paglalagay ng mahahalagang pangyayari ayon sa
pagkakasunod-sunod ng mga ito. Isulat ang isang pangyayari sa bawat
hakbang.
3. Pagkatapos mabuo ang pathway diagram, punan ang mga bilog ng iba
pang impormasyon tungkol sa nakatalagang kabihasnan kabilang ang
ekonomiya, kultura, at lipunan nito.
4. Gawin sa manila paper ang kasunod na diyagram.

88

5. Pumili ng dalawang kapangkat na mag-uulat sa klase ng nabuong

pathway diagram.
6. Isaalang-alang ang mga pamantayan sa pagmamarka, gamit ang
sumusunod na rubric.
Rubric sa Pagmamarka ng K-Pathway Diagram
Pamantayan
Paglalarawan
Puntos
Nakapaloob sa diagram ang 5 o higit pang
Nilalaman
mahahalagang pangyayari sa nakatalagang
10
kabihasnan; wasto ang pagkakasunod-sunod
nito
Pag-uulat
Mahusay na naipaliwanag ang kasaysayan ng
nakatalagang kabihasnan batay sa nabuong
10
diyagram
Iba pang
Nakapaglahad ng iba pang datos na may
impormasyon kaugnayan sa kasaysayan ng nakatalagang
5
kabihasnan
Kabuuan
25
b. Batay sa daloy ng talakayan, bumuo ng mga tanong tungkol sa
kasaysayan at iba pang aspekto ng mga iniulat na kabihasnan. Lumahok
sa talakayan.
c. Bigyang-pansin ang mga tanyag na pinunong namahala sa ibat ibang
sinaunang kabihasnan sa daigdig.
Gawain 13. Gallery of Ancient Rulers
a. Unawain ang mga panuntunan sa paglahok sa gawaing ito. Pumili ang
pangkat ng isang pinunong binanggit sa nakaraang aralin.
b. Planuhin ang paggawa ng isang human statue ng napiling pinuno. Isaalangalang ang kasunod na mga panuntunan:
1. Pumili ng isang kapangkat na magsisilbing estatwa na kakatawan sa
piniling pinuno.
2. Ihanda ang posisyon ng estatwa ayon sa katangian at nagawa ng piniling
pinuno.
3. Dikitan ng papel (o manila paper) na may simbolo o mga salitang
maglalarawan sa pinuno ang katawan ng estatwa.
4. Itanghal sa klase ang mga estatwa. Magtalaga ng 1-2 kapangkat na
magpapaliwanag tungkol sa estatwa.
Pamprosesong Tanong
1.
2.
3.
4.

Ano ang mahalagang katangian ng napiling pinuno?

Bakit siya naging tanyag sa kasaysayan?
Maipagmamalaki ba ng inyong pangkat ang piniling pinuno? Ipaliwanag.
Para sa iyo, ano ang pinakamahalagang katangiang dapat taglayin ng
isang pinuno? Ipaliwanag.

89

Bibigyan ng marka ang ginawang estatwa gamit ang kasunod na rubric.

Rubric sa Pagmamarka ng Gallery of Ancient Rulers
Pamantayan
Paglalarawan
Puntos
Gawang
Angkop ang estatwa bilang kinatawan ng
Estatwa
piniling pinuno ng pangkat; wasto ang mga
10
simbolo at datos na ikinabit sa estatwa
Mahusay na ipinakilala ang nakatalagang
Pag-uulat
pinuno batay sa estatwa; naglahad nang higit
8
sa tatlong impormasyon tungkol sa nasabing
pinuno
Natatangi ang pagkakabuo ng estatwa;
Orihinalidad gumamit ng mga akmang disenyo upang
7
maging makatotohanan ang hitsura
Kabuuan
25
Mga Pamana ng mga Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig
Ang mga sinaunang kabihasnang umusbong sa daigdig ay nag-iwan ng kanikanilang mga pamana sa sangkatauhan. Ang mga ito ay nagpapakita ng kadakilaan,
husay, at talento ng mga sinaunang tao sa ibat ibang larangan at aspekto. Hindi
natin napapansin subalit ang ilang mga bagay na ating ginagamit araw-araw ay
maaaring mag-ugat sa malayong nakaraan. Gayundin, ang kasaysayan ng ibat
ibang kaisipan, pilosopiya, at relihiyon sa kasalukuyan ay maaaring tuntunin sa mga
sinaunang kabihasnang ito. Bilang mag-aaral ng kasaysayan, ikaw ba ay may
nalalamang ambag o kontribusyong nagmula sa mga sinaunang kabihasnan na
kanilang ipinamana sa kasalukuyang panahon?

90

Mesopotamia
Ang ziggurat ay estruktura kung
saan pinaparangalan at
sinasamba ang diyos o patron
ng isang lungsod. Sentro rin ng
pamayanan ang ziggurat.
Ang katipunan ng
mga batas ni
Hammurabi, na
mas kilala bilang
Code of
Hammurabi, ay
isang
napakahalagang
ambag. Ito ay
naglalaman ng
282 batas na
pumapaksa sa
halos lahat na
aspekto ng arawaraw na buhay sa
Mesopotamia.

Sa larangan ng literatura, itinuturing

ang Epic of Gilgamesh bilang kaunaunahang akdang pampanitikan sa
buong daigdig. Ito ay kuwento ni
Haring Galgamesh ng lungsod-estado
ng Uruk sa Sumeria noong ikatlong
siglo B.C.E. Ang isa sa mga kabanata
ng epikong ito ay kahalintulad sa The
Great Flood ng Bibliya.

Epic of
Gilgamesh
http://www.crystalinks.com/ziggurat.html

Code of
Hammurabi

Iba pang kontribusyon

water clock
paggawa ng unang mapa

sexagesimal system o
pagbibilang na nakabatay sa 60
astronomiya

http://www.crystalinks.com/ziggurat.html

Ang kauna-unahang
sistematikong paraan ng pagsulat
sa buong daigdig ay nalinang sa
Sumer. Ito ay tinatawag na
cuneiform.

91

Indus

May sewerage system ang

Mohenjo-Daro. Bukod dito, ang mga
pamayanan sa Indus ay kinikilala
bilang mga kauna-unahang
paninirahang sumailalim sa
tinatawag na urban o city planning o
pagpaplanong panlungsod. Ang
mga kalsada sa matatandang
lungsod ng Mohenjo-Daro at
Harappa ay nakaayos na parang
mga nagsasalubong na guhit o grid
pattern.

Ang dalawang epikong

pamana ng India sa
larangan ng panitikan. Ang
Mahabharata ay isang
salaysay hinggil sa
matinding tunggalian ng
dalawang pamilya na
magkakamag-anak ang
mga Pandava na
kumakatawan sa
kaguluhan at kasamaan.
Ang Ramayana naman ay
isang salaysay tungkol sa
buhay ni Prinsipe Rama at
ang pagsagip niya kay
Prinsesa Sita, ang
kaniyang asawa, na
sapilitang kinuha ni
Ravana, isang demonyong
hari.

Isinulat ni Kautilya ang

Arthasastra noong ikatlong
siglo B.C.E. Ito ang kaunaunahang akda o treatise
hinggil sa pamahalaan at
ekonomiya. Si Kautilya ay
tagapayo ni Chandragupta
Maurya, ang tagapagtatag ng
Imperyong Maurya.

Arthasastra

Iba pang
kontribusyon:
Pamantayan ng
bigat at sukat
Decimal system
Paggamot at
pagbubunot ng
ngipin
Halaga ng pi
(3.1416)
http://www.mitchellteachers.org/WorldHistor
y/IndiaUnit/images/mohenjodaro/WaterChan Taj Mahal
Pinagmulan ng
nelPic_large.jpg
mga relihiyon
(Hinduism,
Ramayana at
Buddhism,
Jainism, at
Mahabharata
Sikhism)

Ayurveda
Ang Ayurveda o agham ng buhay ay isang
mahalagang kaisipang pangmedisina ng
sinaunang India. Tinawag itong agham ng buhay
sapagkat binigyang-tuon nito ang pagpapanatili ng
kalusugan at kaligtasan mula sa mga
karamdaman.

92

Tsino

Sa panahon ng Qin, tinatayang

isang milyong katao ang
sapilitang pinagtrabaho upang
itayo ang Great Wall ng China.
Ito ay nagsilbing simbolo ng
kabihasnang Tsino sa loob ng
mahabang panahon.
Iba pang
kontribusyon:
Paggamit ng
silk o seda
Kalendaryo
Star map
magnetic
compass
seismograph
wheel barrow
water clock
sundial
chopsticks
abacus
pamaypay
payong

Ang I Ching (Classic of Change) ay

nagbibigay
ng
perspektiba
at
pamamaraan ng prediksyon ukol sa
ibat ibang bagay at sitwasyon sa
buhay ng tao. Samantala, ang Bing
Fa (Art of War) ay itinuturing na isa
sa
mga
kauna-unahan
at
pinakatanyag na aklat ukol sa
estratehiyang militar na isinulat ni
Sun Zi o Sun Tzu noong 510 B.C.E.

I Ching at Bing Fa

http://en.wikipedia.org/wiki/Great_Wall_of_
China

Feng Shui

Ang paniniwala sa feng shui o geomancy ay nagmula rin

sa China. Ang kaisipang ito ay ukol sa tamang pagbalanse
ng yin at yang upang makapagdulot ng magandang
hinaharap sa sinuman. Ang yin ay sumisimbolo sa
kababaihanmalambot at kalmado. Samantala ang yang
ay tumutukoy sa kalalakihanmatigas at masigla.

93

Egypt
May sistema ng pagsusulat din ang mga
Egyptian na tinatawag na hieroglyphics. Sa
simula, ang isang larawan ay sumasagisag sa
isang kaisipan. Ang hieroglyphics ay
nakasulat hindi lamang sa mga papel kundi
nakaukit din sa mga pampublikong gusali o
kaya naman ay nakapinta sa luwad o kahoy.
Ang panulat na ito ay naging mahalaga sa
pagtatala at kalakalan. Ang mga rolyo ng
pergamino o paper scroll ay mula sa
malatambong halaman na tinatawag na
papyrus.

Iba pang
kontribusyon:
Geometry
Medisina tulad
ng
pagsasaayos
ng nabaling
buto
Kalendaryo na
may 365 araw
Sagradong
pagdiriwang

Hieroglyphics
Ang mga piramide
ay hitik sa mga
simbolismong
relihiyoso. Libingan
ito ng pharaoh
kung kaya
sinisimbolo nito
ang kapangyarihan
ng mamuno.
Gayundin,
pinatunayan nito
ang paniniwala sa
buhay matapos
ang kamatayan.
Lahat ng
kayamanan at
karangyaan ng
pharaoh ay
makikita sa
piramide bilang
paghahanda sa
kabilang buhay.

http://en.wikipedia.org
/wiki/Tutankhamun

http://en.wikipedia.org/wiki/gizapyramid

Ang katawan ng isang yumao ay sumasailalim sa isang

preserbasyon bago ito tuluyang ilibing. Sa isang
prosesong tinatawag na mummification, Ang mga
Egyptian ay gumagamit ng kemikal upang patuyuin ang
bangkay. Matapos nito, ang isang mummy o
embalsamadong bangkay ay pinipintahan, binabalutan
ng linen, at pinapalamutian ng alahas.

94

Gawain 14. K-A-K Organizer

Unawain ang panuto sa pagbuo ng organizer.
a. Pumili ng tatlong sinaunang kabihasnan na gagawan ng Kabihasnan-AmbagKabuluhan (K-A-K) Organizer.
b. Isulat sa unang hugis ang piniling kabihasnan, sa pangalawang hugis ang
ambag, at pangatlong hugis ang kabuluhan ng ambag sa mga sinaunang tao.
Kabihasnan

Ambag

Kabuluhan

c. Ibahagi sa klase ang mga nabuong kaisipan batay sa ginawang organizer.

Pamprosesong Tanong
1. Ano-ano ang pamana/ambag ng mga sinaunang kabihasnan sa daigdig?
2. Ano ang kabuluhan ng mga nabanggit na ambag sa pamumuhay ng mga
sinaunang taong nanirahan sa kani-kanilang kabihasnan?
3. Bakit maituturing na dakilang pamana ang mga ambag na ito?

PAGNILAYAN/UNAWAIN
a.
Sa yugtong ito, ang mga tinalakay na paksa tungkol sa impluwensiyang
heograpikal at mga sinaunang kabihasnan sa daigdig ay bibigyan ng malalim na
pagtalakay sa pamamagitan ng mga nakalaang gawain. Maipakikita rito ang
pagbibigay-kabuluhan sa impluwensiya ng heograpiya at pamana ng mga
sinaunang kabihasnan sa kasalukuyang pamumuhay ng tao.

Gawain 15. Thank You Letter.

a. Batay sa natutuhan tungkol sa ginampanan ng heograpiya sa pag-unlad ng
mga sinaunang kabihasnan sa daigdig, sumulat ng isang liham pasasalamat.
b. Isaalang-alang ang mga sumusunod na hakbang sa gawaing ito:
1. Pumili ng isang anyong lupa, tubig o kahit anong bagay na may
kaugnayan sa heograpiya ng mga sinaunang kabihasnan na nais mong
gawan ng liham pasasalamat.
95

2. Isulat sa liham ang sariling saloobin tungkol sa mahalagang papel na

ginampanan nito sa buhay ng mga sinaunang tao.
3. Gawing batayan ang kasunod na rubric sa pagmamarka ng iyong liham.
Rubric sa Pagmamarka ng Thank You Letter
Pamantayan
Paglalarawan
Mahusay na naipaliwanag ang bahaging
Nilalaman
ginampanan ng heograpiya sa buhay ng mga
sinaunang
tao;
nakapagbigay
ng
halimbawang magpapatunay sa papel na
ginampanan nito sa mga sinaunang tao
Teknikal na Wasto ang paggamit ng mga bantas, baybay
Pagbuo ng
ng mga salita, at maayos ang mga bahagi ng
Liham
isang liham
Anyo at
Disenyo

Malinis at maayos ang pagkakasulat;

naglagay ng malilikhaing bagay at simbolo;
angkop ang kulay ng disenyo
Kabuuan

Puntos
12

5
25

4. Ibahagi ang liham sa iyong mga kamag-aral.

Gawain 16. Maimpluwensiyang Kabihasnan
a. Kumpletuhin ang kasunod na dayagram. Itala ang pamana ng mga sinaunang
kabihasnan at ang impluwensiya ng pamanang ito sa daigdig at sa ating
bansa sa kasalukuyang panahon.
Impluwensiya sa Daigdig
Impluwensiya sa Pilipinas
Pamana ng Sinaunang Kabihasnan

Pamprosesong Tanong
1. Sa anong aspekto ng pamumuhay ng mga Pilipino maiuugnay ang
pamanang tinukoy sa dayagram?
2. Ano ang kapakinabangang dulot ng naturang pamana sa mga Pilipino?
Magbigay ng halimbawa.
3. Bakit maimpluwensiya ang piniling pamana sa mga tao?
4. Kung ikaw ay nabuhay sa kabihasnang nagkaloob ng nasabing pamana,
ano ang iyong reaksiyon?
5. Ano ang iba pang bagay na maituturing na pamana ng mga sinaunang tao
sa kasalukuyang kabihasnan? Bakit mo ito itinuring na isang pamana?
Balikan ang WQF Diagram at punan ang kolum ng F (facts) ng mga
bago at wastong kaalaman tungkol sa paksa.

96

ILIPAT AT ISABUHAY
Sa pagkakataong ito, isagawa ang huling yugto ng Modyul 1, ang
ILIPAT. Gamit ang kaalamang natutuhan mula sa pag-unawa ng teksto at
pagsasagawa sa mga gawain, ihanda ang sarili sa pagbuo ng susunod na
proyekto.

Gawain 17 POKUS NGAYON:

Preserbasyon ng mga Pamana ng mga Sinaunang Kabihasnan ng
Daigdig
Isiping tagapangulo ka ng National Committee on the Preservation of
Cultural Heritage ng iyong bansa na isa sa mga sinaunang kabihasnan sa daigdig.
Nakatanggap ka ng liham mula sa United Nations na humihingi ng panukalang
proyektong may layuning ipreserba ang mga dakilang pamanang mula sa iyong
bansa.
Ang iyong komite ay nagtakda ng pulong una bubuo ng isang panukalang
proyekto para sa nabanggit na layunin. Isaalang-alang ang mga panuntunan sa
pagbuo ng panukalang proyekto:
1. Sa tulong ng guro, hahatiin ang klase sa mga pangkat ayon sa sumusunod:
Pangkat 1 Iraq para sa Kabihasnang Mesopotamia
Pangkat 2 Iran para sa Sinaunang Persia
Pangkat 3 Egypt para sa Kabihasnang Egyptian
Pangkat 4 India at Pakistan para sa Kabihasnang Indus
Pangkat 5 China para sa Kabihasnang Tsino
Pangkat 6 Mexico para sa Kabihasnan sa Mesoamerica
2. Kung ikaw ang tagapangulo ng iyong komite na nabanggit sa itaas, tiyaking
makibahagi ang lahat ng miyembro ng iyong pangkat sa pagtalakay sa
itinakdang kabihasnan na bibigyang-tuon sa gagawing panukalang proyekto.
a. Bigyan ang bawat pares na miyembro ng pamana na nararapat na
ipreserba: Pares 1 isang estruktura o landmark, Pares 2 isang
tradisyon/kaugalian, at Pares 3 isang sinaunang bagay
b. Sa papel, gawin ang format ng panukalang proyekto. Gawing gabay ang
kasunod na template.
Bansang nakatalaga sa pangkat: ____________________
National Committee on the Preservation of Cultural Heritage
UNANG BAHAGI:
a. Pamagat ng proyekto: _________
b. Kinaroroonan ng isasagawang proyekto: _________
c. Petsa ng simula at wakas ng pagpapatupad ng proyekto: _________
d. Halagang gugugulin sa proyekto: _________
Ahensiya ng pamahalaang kaakibat sa proyekto: _________

97

IKALAWANG BAHAGI:
a. Panimula (Tungkol saan ang panukalang proyekto?)
b. Katuturan (Mahalaga bang isagawa ang proyekto? Bakit?)
c. Kapakinabangan (Sino ang makikinabang nito? Sa paanong paraan?)
IKATLONG BAHAGI:
a. Mga hakbang sa pagkamit ng layunin (Ano-ano ang dapat gawin
upang magtagumpay sa hangarin ng pangkat?)
b. Pondo ng proyekto (Paano makakukuha ng salaping gagastusin sa
proyekto?)
c. Pagsasanay (Sino at paano sasanayin ang mga tauhan sa pagkamit ng
proyekto?)
d. Kagamitan (Ano-ano ang kagamitan upang magawa ang proyekto?)
IKAAPAT NA BAHAGI:
a. Inaasahang bunga (Ano-ano ang inaasahang bunga o resulta kung
isasagawa ang proyekto?)
b. Mensahe sa kinauukulan at sa taong-bayan (Ano ang nais mong
sabihin upang maging matagumpay ang preserbasyon ng mga
sinaunang ambag at pamana ng bansa?)
c. Guhit ng isasakatuparang proyekto (Ano ang hitsura ng kalalabasan
ng gagawing proyekto?)

c. Talakayin ng iyong pangkat ang bubuuing panukala.

d. Kumpletuhin ang template para sa gagawing panukala.
e. Iulat sa klase ang ginawang panukala.
3. Gamitin ang mga pamantayan sa pagmamarka ng gawaing ito.
Kraytirya
Nilalaman
ng
Panukalang
Proyekto

Kumpleto ang
nilalaman ng
panukalang
proyekto;
100% na wasto
ang itinala sa
panukala;
makatotohanan
ang lahat ng
sagot sa
tanong; may
kabuluhan ang
gawang
panukala;
mahusay ang
iginuhit sa
magiging
bunga ng

May 1-2 ang

nawala sa
panukalang
proyekto; hindi
bababa sa
75% ang may
wastong itinala
sa panukala;
Makatotohanan
ang mahigit
75% sagot sa
tanong; may
kabuluhan ang
gawang
panukala;
mahusay ang
iginuhit sa
magiging

Mahigit sa 50%
ang nawala sa
panukalang
proyekto;
mahigit sa 50%
ang hindi wasto
sa mga itinala
sa panukala;
may 50% sa
nilalaman ng
panukala ay
hindi
makatotohanan;
may pagaalinlangan sa
kabuluhan ang
gawang
panukala; hindi

Mahigit sa
50% ang
nawala sa
nilalaman ng
panukalang
proyekto;
mahigit sa
50% ang
hindi wasto
sa mga itinala
sa panukala;
hindi makatotohanan
ang panukala;
hindi
maipakita ang
kaugnayan ng
guhit sa
98

proyekto

Pinagkunan
ng Datos

Ibinatay sa 3 o
higit pang
sanggunian
ang datos na
kabilang sa
panukalang
proyekto
(aklat,
pahayagan,
video clip,
internet, at iba
pa)
Presentasyon Mahusay ang
ng
paglahad sa
Panukalang
presentasyon;
Proyekto
malinaw at
malakas ang
boses ng
tagapagsalita;
lubos na
naipaliwanag
ang bawat
aytem sa
panukala

bunga ng
proyekto na
may 1-2
aspekto ng
guhit ang
kailangang
isaayos

gaanong
malinaw ang
guhit

panukala

Ibinatay sa 2
sanggunian
ang datos

Ibinatay lamang
ang sanggunian
sa batayang
aklat

Walang
batayang
pinagkunan at
gawa-gawa
lamang ang
mga
impormasyon

Maayos ang
paglahad sa
presentasyon;
may ilang
kinabahan at
mahinang
boses;
naipaliwanag
ang higit sa
75% ng
kabuuang
aytem sa
panukala

Karaniwan ang
paglahad sa
presentasyon;
maikli at hindi
binigyan ng
pansin ang
maraming
bahagi ng
panukala; hindi
gaanong
maunawaan
ang
pagsasalita;
mahigit sa 50%
ang hindi
naipaliwanag sa
panukala

Hindi malinaw
ang paglahad
sa
presentasyon;
hindi
naipaliwanag
ang
maraming
bahagi ng
panukala;
hindi
maunawaan
ang
pagsasalita;
kaunti lamang
ang
naipaliwanag

Transisyon sa Susunod na Yunit

Tinalakay sa yunit na ito ang heograpiya ng daigdig. Ang mga saklaw nito
tulad ng mga anyong lupa at tubig, klima, at likas na yaman ay tunay na may
malaking impluwensiya sa paghubog ng kasaysayan ng mga sinaunang tao.
Nakasalalay ang pamumuhay ng mga prehistorikong tao sa kanilang mahusay na
pakikiayon sa idinikta ng kanilang kapaligiran.
Ang kanilang talino at kakayahan ang naging instrumento upang maging
matagumpay sila sa mga hamon ng buhay. Ito rin ang nagbigay-daan upang higit na

99

mapabuti ang kanilang pamumuhay hanggang nakapagtatag sila ng mga mauunlad

na pamayanang tinawag na kabihasnan.
Ang mga kontribusyon ng mga sinaunang kabihasnan sa larangan ng politika,
relihiyon, ekonomiya, kultura, at maging sa agham at teknolohiya ay lubos na may
kapakinabangan hindi lamang sa kanilang panahon kundi sa lahat ng panahon.
Sa susunod na yunit, pag-aaralan mo ang mga dakilang kabihasnang klasikal
ng Greece at Rome. Idagdag pa rito ang pakikipagsapalaran ng mga Europeo noong
Gitnang Panahon, ang mga kabihasnan sa iba pang panig ng daigdig hanggang sa
pagbubukang-liwayway ng Makabagong Panahon.

100

Talasalitaan
Ahimsa doktrina ng pag-iwas sa pananakit ng anumang may buhay na
organismo
Caste pagkakahati-hati ng tao sa lipunang Hindu noong Panahong Vedic
Core pinakamalalim na bahagi ng daigdig; binubuo ng inner core at outer core;
halos 1380 milya ang kapal ng outer core
Crust pinakaibabaw na bahagi ng daigdig; matigas at mabatong bahagi ng
planeta
Dinastiya pamamahala ng mga miyembrong nagmula sa iisang pamilya o
angkan
Hellenistic - nagmula sa salitang Greek na nangangahulugang to imitate
Greeks; tumutukoy sa kasaysayan, panahon, imperyo, kultura, at sining na
may impluwensiyang Greek pagkaraan ni Alexander the Great
Heograpiya pag-aaral ng katangiang pisikal ng daigdig at interaksiyon ng tao
sa kapaligiran
Heograpiyang pantao sangay ng heograpiya na tumutukoy sa pag-aaral ng
wika, relihiyon, lahi, at pangkat-etniko sa ibat ibang bahagi ng daigdig
Hominid miyembro ng pamilya ng mga mammal na may kakayahang tumayo
sa dalawang paa kabilang ang tao, gorilya, chimpanzee at
orangutan
Khanate estadong nasa hurisdiksyon ng isang khan (pinunong lokal ng ilang
bansa sa gitnang Asya)
Klima kalagayan o kondisyon ng atmospera na karaniwan sa mga malaking
rehiyon o lugar sa matagal na panahon
Kontinente pinakamalawak na masa ng lupa sa ibabaw ng daigdig
Khyber Pass lagusan o daanan sa kabundukan sa pagitan ng Afghanistan at
Pakistan na nag-uugnay sa Timog Asya at Kanlurang Asya
Mantle binubuo ng makakapal at maiinit na tunaw na bato; halos 1800 milya
ang kapal
Nome malalayang pamayanan ng sinaunang Egypt
Nomarch pinuno ng nome
Oracle bone tawag sa mga tortoise shell at cattle bone na ginagamit upang
101

mabatid ang mensahe o saloobin ng mga diyos ng mga Tsino

Pacific Ring of Fire rehiyong nakapaligid sa Pacific Ocean na katatagpuan ng
mga aktibong bulkan
Plate malaking masa ng solidong bato
Satrap gobernador o pinuno ng satrapy
Satrapy lalawigan ng Imperyong Persian
Steppe malawak na damuhang lupain na may kakaunting puno; matatagpuan
sa silangang Europe at Asya
Terra-cotta anumang bagay (tulad ng banga, pigurin o estatwa) na yari sa
pinainitang luwad
Vedas sagradong aklat para sa mga Hindu; binubuo ng mga himnong
pandigma, ritwal at mga salaysay.

Sanggunian
A. Aklat
Kasaysayan ng Daigdig ni Mateo et.al, edisyon 2012

B. Module
Project EASE Araling Panlipunan III, Modyul 2
Project EASE Araling Panlipunan III Module 3

102