6.

ZDRAVSTVENA NEGA
U ENDOKRINOLOGIJI I
DIJABETOLOGIJI
Prof dr Mirjana Stamenovi

Endokrini sistem - uvod

Unutar endokrinog
sistema se odvijaju
brojne interakcije
Prenose se meuelijske
informacije
Produkt: hormoni
izluuju se u krv i
prenose do ciljnih tkiva
Uestvuje u regulaciji
procesa u organizmu
(metaboliki procesi,
hemijske reakcije,
transport materija, rast i
razvoj organizma...)

Endokrini sistem - uvod

Hormoni:
regulatori unutar
elijskih mehanizama,
odgovornih za stvaranje
elijskih proteina
Mnogi imaju prethodnike
koji se moraju
transformisati u bioloki
aktivne inioce
Vezuju se za elijske
receptore
Luenje ritmino
(dnevno, nedeljno,
meseno)

Poremeaji su posledica
promena u grai, obliku,
veliini i funkciji
endokrinih lezdi
Hiper i hipofunkcija
Simptomi i znaci akutni
ili kasni, odnosno
sekundarni (druga
oboljenja)
Bolesti endokrinog
sistema u porastu,
zahvaene sve starosne
dobi

Obeleja zdravstvene nege

Identifikacija stanja
Gojaznost
Zastoj u rastu
Preteran rast
Pigmentacija koe
Mravost
Promena apetita
Poliurija i polidipsija

Ginekomastija
Promena sekundarnih
seksualnih polnih
karakteristika
Bolovi u krstima i
zglobovima
Bubrene kolike
Tetanija i grevi u
miiima
Mentalne promene

Obeleja zdravstvene nege - gojaznost

Gojazna osoba telesna teina za 10 i vie % vea od
normalne, odnosno BMI vei od 24,5
Posledica preteranog unosa hrane ili fizike
neaktivnosti, najee udrueno
Prisutna kod endokrinolokih bolesnika:
DM II, Hipotireoza
Cuchingov sindrom, Zastoj
puberteta

Obeleja zdravstvene nege gojaznost

U odnosu na distribuciju
masti
Periferni tip
ravnomerna raspodela
masnog tkiva (kod ena,
ginoidni tip)
Centralni tip masno
tkivo dominira oko
struka, ekstremiteti
mravi (mukarci,
androgeni tip)

Obeleja zdravstvene nege komplikacije gojaznosti

Obeleja zdravstvene nege - gojaznost

Obeleja zdravstvene nege mravljenje i slabost

Javlja se kod:
Dijabetes melitusa
Tireotoksikoze
Adisonove bolesti
Feohromocitoma
Anoreksije nervoze
Depresivnih stanja

Sestra uzima sestrinsku

anamnezu i utvruje:

anoreksija

Obeleja zdravstvene nege mravljenje i slabost

Obeleja zdravstvene nege - zastoj u

rastu i preteran rast
Rast zavisi od:
hormonalnih,
nutricionih, genetskih i
faktora sredine
Hormonalne nenormalnosti
koje prati zastoj u rastu
Juvenilni
hipotireoidizam
Viak glukokortikoida
(Cuchihg)
Viak gonadnih steroida
(prevremeni pubertet)
Hipopituitarizam
(oboljenja
hipotalamusa ili
hipofize)

Preteran rast
Gigantizam
Akromegalija

Obeleja zdravstvene nege - zastoj u

rastu i preteran rast
Sestrinske intervencije:
- zapaa promene
- uzima uzorke za bazne vrednosti hormona
- izvodi stimulativne i supresivne testove
- uestvuje u drugim Dg i Th procedurama

Obeleja zdravstvene nege - promene

apetita
Povean i smanjen apetit
Povean najee nije u vezi sa endokrinim
poremeajima
U endokrinologiji polifagija (sa polidipsijom i
poliurijom) osobenost nekontrolisane eerne bolesti
Povean apetit sa gubitkom telesne teine
karakteristian za tireotoksikozu
Polifagija sa povecanjem telesne mase se javlja kod
akromegalije i insulinoma
Telesna masa se gubi kod anoreksije, Adisonove
bolesti...
Sestrinske intervencije: uoavanje promena, uee u
reavanju istih izborom alternativne u ishrani,
fizikoj aktivnosti, odmoru i relaksaciji, reavanju
osnovnih problema

Obeleja zdravstvene nege - izmenjena

pigmentacija koe
Hiperpigmentacija i depigmentacija
Celo telo, usna duplja, desni, bradavice dojki, delovi
koe lica, oiljci...
Tamne mrlje, vitiligo, karotinemija, crvenilo i bledilo
koe, kombinovani oblici pigmentacije
Oboljenja: Adisonova bolest, Cushingova bolest,
obesitas, tireotoksikoza, intoksikacije lekovima
(trudnoa) posledica kontraceptivnih sredstava...
S.I.: uoava promene, upoznaje bolesnika sa razlogom
njihovih nastanka, prua podrku, uestvuje u reavanju
zdravstvenog problema koji je doveo do hiper i
hipopigmentacije

Obeleja zdravstvene nege promene seksualnih polnih osobina

S.I.: uoavanje promena, pruanje podrke, savetovanje u

vezi sa odstranjivanjem dlaka (depilacija), upoznavanje sa
razlogom nastanka maljavosti, uspostavljanje partnerskog
odnosa i razumevanje

Obeleja zdravstvene nege ginekomastija

Uveanje dojki mukaraca
U endokrinologiji posledica: smanjenja androgena,
poveanja estrogena, prekomernog luenje
gonadotropina, hipertireoidizma, oboljenja jetre
S.I.: sestra uestvuje u svim Dg i Th tretmanima,
posebno je znaajno razumevanje i podrka
Javljaju se jo:
Prevremeni ili zakasneli pubertet (impotencija i
nedostatak libida kod mukaraca)
Nenormalna laktacija (kod akromegalije, tireotoksikoze,
miksedema, tumora hipofize)

Obeleja zdravstvene nege

Obeleja zdravstvene nege

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji
Neinvazivne i invazivne
metode
Metode in vitro
(koncentracija hormona
u krvi - RIA metode) i
in vivo (radioizotopske
metode scintigrafija)
Testovi stimulacije i
testovi supresije

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji

Hipofiza i hipotalamus

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji - hormon rasta
Testovi stimulacije dokazivanje hormona rasta
Insulin tolerant test (ITT) - sposobnost reagovanja na
stres, a time i na sekreciju STH; stimulans je kristalni
insulin (i.v. 0,1 ij/1kg TM); uzorak krvi za STH, ACTH,
prolaktin i glikemiju se uzima nakon 30 do 60 min (tada
je najvii nivo stresa); uzorci se uzimaju na pola sata
120 minuta; test se izvodi u prisustvu lekara
Test sa argininom ima prednost u odnosu na ITT
(izbegava se hipoglikemija) 500 mg arginina u infuziji
na 1 kg TM u toku 120 min; prati se kretanje STH
Test sa L-dopom (L-dopa stimulie STH); aplikuje se 0,5
gr L-dope i prati kretanje STH u toku 150 minuta;
oekuje se dvostruko poveanje STH

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji - hormon rasta
Test supresije
Oralni glukoza-tolerant
test (OGTT) izvodi se
kod sumnji na pituitarni
adenom, gigantizam,
akromegalija

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji prolaktin (LTH)
Testovi stimulacije

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji prolaktin (LTH)
Testovi supresije

Dijagnostike procedure u endokrinologiji

tireotropni hormon (TSH)

Dijagnostike procedure u endokrinologiji

adenokortikotropni hormon (ACTH)

Dijagnostike procedure u endokrinologiji

gonadotropni hormoni (LH i FSH)

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji - neurohipofiza
Adiuretini hormon
Testovi stimulacije kod sumnje na dijabetes insipidus
Test dehidracije i eanja u dijagnostici kranijalnog ili
nefrogenog dijabetes isipidisa
Test sa infuzijom vazopresina u cilju razlikovanja
pravog od nefrogenog dijabetes insipidusa
Test sa infuzijom hipertonog rastvora NaCl stimulacija
luenja antidiuretskog (AD) hormona
Testovi supresije
Test optereenja vodom test supresije ADH

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji titna lezda

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji titna lezda

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji titna lezda

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji titna lezda
Parastitna lezda
Lui parathormon
utie na
metabolizam
kalcijuma i fosfora
u organizmu

Ultrazvuni pregled
Scintigrafija titne
lezde

Punkciona biopsija

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji nadbubrena lezda
Dve lezde; kora (sinteza steroida) i sr (sinteza
kateholamina)
Kora tri sloja
1. Spoljni zona glomerulosa mineralokortikoidi
uestvuju u metabolizmu Na, K i H2O
2. Srednji zona fascikulata lui glikokortikoide
stimuliu stvaranje glikoze i glikogenezu
3. Unutranji zona retikularis androgeni
Kortizol regulie metabolizam proteina, glukoze,
masti, nukleinske kiseline
Kod sumnje na hiper i hiposekreciju nadbubrega
odreuju se vrednosti ACTH (dinamiki testovi
stimulacije i supresije)

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji nadbubrena lezda

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji nadbubrena lezda
Sr nadbubrega
Lui adrenalin, noradrenalin, dopamin
Adrenalin utie na stres, TA, glukozu,...
Dg metode: odreivanje kateholamina u urinu i plazmi,
dinamski testovi, dopunske metode

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji polne lezde
Testisi i ovarijum
Testosteron kontrolie se u serumu i u plazmi
Estrogen, progesteron, androgeni
Prolaktin luenje neravnomerno i najjae na poetku
sna; indikacije: amenoreja, sterilitet, galaktoreja,
sumnja na oboljenja hipofize i hipotalamusa; venski
uzorak krvi

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas

Insulin dva lanca: lanac a- ima 21 amino kiselinu; lanac b

30 aminokiselina
U dijagnostici poremeaja u funkcionisanju se koriste testovi:

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas
Stimulativni testovi: OGTT, IVGTT test
OGTT test - kada nije jasna simptomatologija, kada
variraju vrednosti glikemije tokom dana (jutarnje
normalne, postprandijalne visoke) i kada postoji
genetska predispoziocija za DM
spoljanji faktori koji utiu na vrednosti glikemije i koje
treba izbegavati pri izvoenju OGTT:

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas

Dg procedura kod DM je i : HbA1c za procenu

metabolike kontrole bolesti i povezanosti razvoja
bolesti sa komplikacijama

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas
IVGTT vri se u sluaju
oteenja absorpcije iz
digestivnog trakta
Traje 150 minuta,
poinje ujutru (8 h),
opterenje glukozom
25% IV, u dozi 0,5 g/kg
Uzorci krvi se uzimaju
- 30 minuta pre
zapoinjanja testa
(infuzija)
- 0, 1, 3, 5, 10, 20, 30, 40,
50,60, 120 minuta

Dijagnostike procedure u
endokrinologiji endogeni pankreas
Supresivni testovi
Glukagonski test procena sekretorne funkcije beta
elija, meri se C peptid (pokazatelj sekrecije endogenog
pankreasa) i glikemija
Trodnevni test gladovanja najpouzdaniji za
dokazivanje hipoglikemije, u 98 % sluajeva otkriva
insulinom, izvodi se kod sumnje na hiperinsumlizam
Test sa IV davanjem insulina indikacije iste kao kod
testa gladovanja, izvodi se u hospitalnim uslovima,
komplikacija iznenadna hipoglikemija

Terapijske procedure u
endokrinologiji i dijabetologiji
Terapija da se uspostavi homeostaza
Supresivna i stimulativna Th (u zavisnosti od hiper i
hipofunkcije endokrine lezde)
Najee hormonalna u jednoj ili vie dnevnih doza
Neretko i kombinacija radikalna intervencija
(hirurka) i medikamentozno leenje
U endokrinologiji i dijabetologiji lekovi se mogu
aplikovati: oralno, im, iv, sc
Sestrinske intervencije
priprema obolelog za odreenu vrstu leenja
(upoznavanje obolelog),
aplikacija terapije na osnovu terapijskog plana,
kontrola i drugih vidova leenja kako bi se izbegle
unakrsne reakcije medikamenata,
monitoring bolesnika

Terapijske procedure u
endokrinologiji i dijabetologiji

Terapija hipertireoze -tireostatici normalizuju

produkciju hormona, doza kompatibilna sa nivoom
hormona u organizmu, stari se lee radioaktivnim
jodom, mlai ispod 45 godina i trudnice ne;
komplikacije: tireoiditis, uveanje titne lezde,
laringitis, bolovi u zubima, promene u krvnoj
slici(leukopenija, agranulocitoza), osip po koi
Terapija hipotireoze supstituciona, do kraja ivota,
doza u skladu sa koncentracijom hormona u krvi i
telesnom masom obolelog

Terapijske procedure u
endokrinologiji i dijabetologiji
Terapijske procedure za
dijabetesne bolesnike
Zajedniko za sve
obolele od DM u
procesu leenja je
ishrana, redukcija i/ili
odravanje TT, fizika
aktivnost i samokontrola
bolesti
Insulin zavisni DM-I
Insulin nezavisni DM II

Indikacije za insulinsku
terapiju:
1. Leenje DM-I
2. Leenje DM-II (iscrpljen
pankreas)
3. Leenje gestacionog
dijabetesa
4. Leenje DM u stresnim
situacijama (operacije,
akutna stanja)
5. Leenje DM sa teim
komplikacijama
(ketoacidoza, koma)
6. Leenje DM sa hroninim
tekim komplikacijama
7. Leenje DM koji je
posledica razarenja
pankreasa

Terapijske procedure u
endokrinologiji i dijabetologiji
Leenje DM II
stimulacija endokrinog
pankreasa da lui vie
insulina i da poboljava
njegovo dejstvo na
elije (preparati
sulfoniluorea i
bigvanidina)
Neeljene pojave:
hipoglikemija,
nepodnoljivost
alkohola propraeno
crvenilom, muninom i
palpitacijom probavne
smetnje i osip po koi

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Insulin, parenteralna aplikacija, pod kou, u mii ili u
venu
Oboleli, na insulinskoj terapiji, uzimaju insulin do
kraja ivota
Vrste insulina prirodni i sintetski.
Prirodni isulin se dobija iz guterae svinje i
goveda (potpuno preien) i oznaen je kao SPP
insulin (svinjekog porekla) i GPP insulin (goveeg
porekla)
Sintetski humani insulin dobijen genetskim
inenjeringom od gljivice kvasca i u primeni je unazad
20-tak godina, vie u primeni, naroito kod
novootkrivenih bolesnika i kod bolesnika koji su
alergini na insulin

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Insulin - bistri (kristalni) i mutni insulin.
Bistri (kristalni) insulin je tz. brzodelujui poetak
delovanja je pola sata nakon aplikacije i njegovo
delovanje je 6 7h, sintetski 8h; aplikuje se SC, ree
IM, a IV u hitnim sluajevima putem infuzije

Mutni insulin kasnije produeno deluje, poetak

delovanja ovog insulina nakon aplikacije je 1 sat, a
delovanje traje 16 18 sati, sintetski i do 22 sata,
aplikacija ove vrste insulina je SC, nikako IV
Mutni insulin dat IV izazvae smrt bolesnika

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Konvencionalna insulinska
terapija podrazumeva
kombinacije kratkog i
srednje delujueg
insulina koji se daje u
jednoj ili dve doze na
dan (individualna
meavina)
Meavina se priprema
neposredno pre
aplikacije insulina
Retka se primenjuje postoje gotove meavine

Uputstvo za doziranje
insulina
lekar odreuje dozu
insulina
insulin se dozira u I.J.
(internacionalne
jedinice)
10 ml (boica) insulina
sadri 400 I.J.
1 ml insulina ima 40 I.J.
0,1 ml insulina ima 4 I.J.

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
U hospitalnim uslovima - sestra aplikuje insulin i obuava
obolelog da
u kui sam daje insulin potujui sledea pravila:
upoznati se sa pravilima davanja insulina (dejstvo,
neeljeni efekti)
lekar inicira terapiju insulinom, a sestra saoptava
obolelom nain
leenja
kontrola neeljenih reakcija zbog insulinske Th
obuka obolelog za samokontrolu i samoaplikaciju
insulina, kao i za
provoenje higijensko-dijetetskog reima
insulin se aplikuje u aseptinim uslovima
treba znati da se aplikovan insulin najbre resorbuje iz
abdomena, zatim iz nadlaktice, pa i natkolenice

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I

Mesta aplikacije insulina:

Prednja strana

Zadnja strana

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Aplikacija insulina
pricevi (1 ml i 2 ml)

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I

Savremeniji nain primene

insulina (itenzificirana
insulinska terapija - IIT)

PEN brizgalica

Najsavremeniji nain
aplikacije insulina
insulinska pumpa

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Komplikacije davanja insulina
Alergija lokalne reakcije - crveno, otok, svrab,
najee na poetku leenja insulinom
Lipodistrofija - atrofija potkonog tkiva na mestu uboda,
ee kod ena
Lipohipertrofija suprotano od lipodistrofije, grbe i
uveanje tkiva na mestu uboda
Lokalne infekcije
Rezistencija na insulin otpornost, odnosno smanjen
odgovor na insulin, privremena (u trudnoi, infekciji,
menstruaciji, poremeaju leza sa unutranjim
luenjem, psihikom stresu) ili trajna

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Ekstrakorporarna lipoforeza - vantelesno preiavanje
krvne plazme od holesterola
Primenom ove metode se postie:
- prosean pad LDL holesterola za 55-60%,
- snienje Lp(a) za ak 60%, snienje fibrinogena za
55%,
- porast HDL holesterola za 200%,
- snienje viskoziteta krvi i agregacije eritrocita,
- poboljanje endotelne disfunkcije i
- opte bolje stanje

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Presaivanje (transplatacija) pankreasa
Radikalni vid leenja DM tipa I

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Fizike aktivnosti za obolele od dijabetes mellitusa
Terapijska mera
Sadraj i intenzitet individualne fizike aktivnosti
zavisi od toga:

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Ishrana za obolelog od DM
Najee optereujui faktor za pojedinca
Netano da oboleli od DM ne smeju da uzimaju eer u
ishrani
Optimalna ishrana za DM podrazumeva unos:
1. 45 60 % ugljenih hidrata
2. 30 % masti
3. 20 % proteina
Normalne vrednosti BMI
Dijetna vlakna u ishrani (itarice, povre, voe)

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Preporuke za ishranu DM bolesnika
spreiti gojaznost - redukovati telesnu teinu
korekcija loih navika u ishrani
uskladiti ishranu sa fizikom aktivnou
potovati procentualnu zastupljenost odreenih grupa
namirnica
ne menjati ritam obroka, ako se pokazao kao prihvatljiv
za obolelog i pozitivan u odnosu na glikoregulaciju
potovanje procenta zastupljenosti hrane po obrocima
- doruak 20-30%
- ruak 25-40%
- veera 20-35%
- uine 15%

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Saveti za ishranu DM-II bolesnika - obavezno potovati
preporuenu dijetu
mali, a ne obilni obroci
esti obroci
namirnice sa malom kalorijskom vrednou
nizak sadraj ivotinjske masti
unositi namirnice koje imaju odreenu nutritivnu
gustinu, a malu energetsku gustinu
ograniiti unos hrane sa visokim sadrajem eera
poveati fiziku aktivnost
U ishrani za dijabetesne bolesnike zabranjeno je uzimati
alkoholna pia i namirnice bogate eerom i mastima

Terapijske procedure leenje

obolelig od DM - I
Edukacija individualno ili u maloj grupi
Motivisanje bolesnika i porodice za prihvatanje bolesti i
obaveza u vezi sa boleu
Upoznavanje bolesnika sa higijenskim merama, fizikom
aktivnou, riziko faktorima, dijetetskim reimom,
znaajem redovnih kontrola, komplikacijama, znaajem
voenja dnevnika o samokontroli
Osposobljavanje za primenu terapije, kontrolu eera
Obolelima staviti do znanja potrebu noenja kartice
koja sadri line podatke i podatke o vrsti i koliini

insulina