Professional Documents
Culture Documents
Temel Elektrik Mühendisliği PDF
Temel Elektrik Mühendisliği PDF
TEMEL
ELEKTR K MHEND SL i
o.--C121Mo
T. C.
ANKARA 11NivErts/TEst
FEN FAKVITESI YAYINLARI
No :13
Yazaular
DAM; E. HIGGIN130THAlk 5.
A. E. FITZGERALD, S. D.
M.
aari CtLief
.T."3.te
Electrical Enwheering SeoLo rt
Coest Guaza Aeuderey
taited
/ -
Redaksiyon
DR. KERIM KIYMA
evirdii Blmler
evirenler
DR. D. MEHMET ZENGN
DR. KERLM KTY14/A
DR. llusEm YUKSEL
DR. NECMI SERIN
Al .
Fen :Fakltesi
- 1982
')
. .... ........
....
35
Ts'nel Devrc
Jird,EN
..... ..
.......
'Temel YaSCitanTI I3 r
r:
2 K,4yn:!...k. G .z-teerimi
3 DiT4Tym-
. .. . .......
,.,
2- 4 tirui...k-Akzu
2-, 5 B..a.Ls:s...snla
Dev.r.elerd
2-- f> 'Devs-e Tnais -2,- cm.scesi
. ...
. . ...... ....
.. . .
; .......
51
Z nek Denk
BilemeIkes..1
s Tens.stsuu
30
Sis
Devre Tepkilere in zeib i
',, Tepki...
89
92
-'
104
19
113
:i: 19
Pr4lem!cr
CSTEL TrYARTM VE DNt ,l'efe
- 1 /....yat nilarin Cs.t.a Fonk.siyonlarla Gsterilmesi
2 Tek-oe Tepkileri
4- 3 'es-tel 1.:;,sannila Z ,Jrlattnia Tepki . . ......
4- 4 Siultse.1 X7)arxala Zorla....--mq. Tepki
.. : .
127
.......
... . ..
127
731
134
........
. . ... ... . 137
tv IINDEKILER
Sayfa'
144
4- 5 Dnm Devre
4- 6 Giri Impedani ve Edmit,-:Mst
4- 7 Dnm Dereler Kullanarak zndeme
4- 8 DeVre Fozksiyollarmn Genel Deerlendirilmesi
Problemler
143
151
156
160
167
- 5-
167
173
1 78
181
185
137
193
195
199
209
209
212
219
222
Tepkisi
2-26
232
237
242'
244
Pr3blemer '
ROLI.:31 7 ELEKTRONIK AYGITLARPiFIZIKSEL TEMELLERI
9 51
251
252
257
259
261
265
278
285
289
295
296
301
Problm.nler
akiLCM 8
311
311
315
IINDEKILER V
Sayfa
-319
324
328
341
343
3
352
361
361
274
378
393
389
397
465
40.5
413
424
453
437
441
.. 414
448
.. ...4.51
455
461
467
4?'(
477
479
430
484.
489
490
494
499
503
505
511
511
514
517
523
VI iNDE I ILEi.
Sayfa
53::
533
535
535
547
531
................
,
Bit1L.C.61 14- ELEKT1113-i/DElK.kiK
D- 3N1::
.....
14-1 Temel licele
14-2 Gerilim tretimi
14-3 Elektromagaetik 11-0nme Mornenti
14-4 Ma.,,9aetik A.laulartn Etkileimi
14-.5. Alternatif Ak m -Crete ,41eri
14-6 D.a Makinelerinde Komutat:5rtin
14-7' Do ru Akm treteleri
14-B Elektrik Mourrlan
34-9 Kayrplag ve Verim
14-10 Makinelerin tyaularana.Dururnlara
14-11 3..lakinVerileri
Problemler
B1/1.31 15 DO RU-AK :M MAKINELERI
15-1 Elektrik-i3evre Gtarilrlinaleri
15-2 Magnetik-Devre G1lrilnmleri
15-3 1S7retecin Davran
15-4 Motorun Davran
15-5 Motor Eleman Denetimi
559
3E1
5:34
5ti5
57l!
578
580
382
383
593.
590
507
,. ,87
7, t;
517
619
624
526
631
634
538
640
644
647
619
653
659
659
663
666
670
675
678
682 .
685
16-3 Incli'lk-51;,'er.,..-Metoljarma.
15.-4 Ezainar-,11. IJ-eteein
15-5 5.zairmnil
.=.2te-matif Akan
16-3 1.,:. ,2sir3
Bb?-Cm
........ . ...
,,,,,,
, ......
.... .............. ... . ....
....
LT:t, Denetimi
... . .
,
. .....
..... .... .... , . . .....
, ...
Motoan
71-1 Yan3ri1 a.
17-2 Yahu Olarak-Dearaiti:ic. ,:.4.a..-3.7.1
...... ,
--3 Ten4
17-4
(ialisurma"D117.errekleri
'1";eri 13esie.=331.i Denetim 111;2enekierine
Si-iallaa ,t.brma
17--6 Dilzelek. ouil:der..
1..=enetim
1.7-7
17 -8
.....
..
MAL
- ......
........ , ,
.......... _ . ..
CE,31R1
TEKIS-K
, , .... .. ....
724
726
.....
..... .
... - .
..........
.............
.... . . ....... ..
.73
732
"34
736
75,1
7 63
.... ,
PROBLEM,I,E,RN SON14.T.,A.RI
DZN
.......... . . ....... . ..
. .
773
...
........
77'9
732.
NSZ
Daha nceki bask da oldu u gibi, kitabn bu basksnda da lisans
dzeyinde bulunan ikinci, nc ya da drdnc s nf mhendislik rencilerininz renimi iin gereksinen elektrik mhend;sli bm'n temel kavramlar nn bir cilt iinde verilmesi amalarm tr. Bu amaca ula abilmek iin bugnn ye varrum teknolojik gereksinimine yan t verebilecek biimde kitabn byk bir ke.4!:, ini, yeniden dzeleyip yazdk ve ayrca kmsenemeyecek lde yeni konular ekledik.
Konularn seimi kitab kullanacak retim .yesi iin oldu u kadar yazarlar iin de nem ta rna.ktaydr. Bu bakmdan u drt adan hareket etmeyi ye tuttuk:
Uygulamalar anlaml klabilmek iin temel fiziksel kavramlar ve
devre kuram yasalar n , katMal elektroni ini, elektromekaniksel enerji
dniimilnii, srekli ve saysal denetimi yeterli betimleme ye .zil clerne
yaparak vermek,
2. Okuy-ucunun konu ile ilgili zel ka.ynaklaz aniamasn kolaylatracak
biimde her konudaki incelemeleri Yeterince derinle tirrnek.
3. Okuyucuya, en zamdan kayramsal olarak,. mant k "geit:erini ve i lemsel ykselteieri ieren toplu devrelerin, g yanilerkenlerinin, say sal
denetimin, v.b. olanakh kld ilgin a da tekniklere alitrmak. .
4. Zaman yetersizli i olduunda ya da nemli grlmedi i durumlarda
sreklili i etkilemeksizin baz bE,lilm ya da kesimleri atla.yabileeek biimde
konularn dzendenis,ine esneklik kazand rmak.
Kitab kullanan baz kiiler elektronik devreleri incelerken kararl durum d.a. ve a.a. kuramlarma daha ok nem vermek istey -eceklerdir. Bu
nedenle bu ki iler, 3, blm tmyle atiayabilir, 4. blmden Kes. 4-1 den
4 e kadarki ksunlan olabilir ve 5. blmdeki kesimlere geebilirler. 2.
blfimdeki baz ayrnt larm (devre indirgeme yntemleri gibi) kullarold i
ayrntl zmlemelezin elektronikle ilgili, blmler& atlamin as istenirse,
X NSZ
Kitabn makinelerle il ili ksmlar elektronikle ilgili k s
rndan'nce
de ele Pl nabilir. Bu ks-ii-1)am giri blmleri (elektronik iin Blm 7 ve 8,
rnakh eler iin. Blm 13 ve 14) ilgili konular n fiziksel ynlerini toplu ve anlaml bir biimde vermektedir. Bu - blmler, teknik anuaUra uygun olarak
daha sonra gelen ve ay-rintl olarak ele al nan blmlerle deste.klenebilir. 17.
blmde denetim konusu ele al mno.; ve bu amala daha nce verilen kavramlarn byk bir o unluu birletirilmitir.
Bu durumda bir retim yesinin, kitab bir ya da iki saat gzden geir-
rnesiyle farkl uzunlukta, ierik-te ve srada e itli pro ramiar zrlayabile-eei. kan sndayz. o retieiler olarak biz, zellikle baz konularda geli tirme
-ya da genisletme yaparak ner eyi.'grenebibr e yetene&de olanlara imrem
Kitabn
basks yasuld rridan bu yana 30 yl iinde elektrik rallhendis.lii retimi ile ilgili pek ok konferansta, dilzenleami ve diizenlenmemi to.rtmalarcla bulanduk. Bunlarn hepsi u ya da bu. biimde bu. baskr
etkiledi. (.5zellikte nceki bask lar okutan pek ok pretim yesine de erli
uyarlar ve nezilerindea --tr te ekkr etmek isteriz.
E. Fitzgerald
D. E. 11;ggiabo+ham
A. Grabel
EViRININ siizO
Elektriin gnlk -ya amda kullanlmaya balamasdan bu yana nemi
gittike artm ve imar:larn onsuz yaparaayaca bir devreye girilmitir.
Elektrik, fizikte daha da nemli yer tut naktadur. Elektrikli ayg tlar fizikinin duyu organlar durumundad r. Bir fiziki o u zama elektrikli aygtlarn verdii .sorulara dayanarak amac na ular. almalarda gvenilir bir
sonu elde etrnek "-etme e bal oldu-u kadar k;".11an lan aygtlarn
ile'-i zelliklerine de ba ldr. Deneyei bu ayg tlar' tanmak i leyilerini,
zelliklerini renmek ve ge-..ekti inde istenilen de iikleri yapmak zorundadr.
1,7 r:mbv -m eal sir duruma etirebilmelidir
atenilen bir edektriksel
, rencilerimizin okulu bitirdikten sonra kar laeaklar bn tr glkleri
veiaelailr.neleri iin e itimleri srasnda temel elektrik bilgilerini almalar gerekir rencilerin byk eo nnlu ueunval-..atel dil bilmemeleri ve bu konularda
yeteri kadar Trke vavm olr.na nas elektrik bil eileriniu s n.eel kalmasna neden
owutur Bn k-its.bm Trkeye evirisiyle hissedilen glkle -rin
dereee giderileeei d-linillmatr.
A.C. Fen Fakltesi Fizik Blm:.Mde 2 s7 -3'r rencileri iin ders kitab olarak li-uflanlmaktader. Bu yapt n, dier fen ve mhendislik fa.klteleriude ve yksek okullarda okutulabilece i ve yararl
olaca karasanda.y z.
Henz Trke tek:aik terimlerin tam olu nianu olmas yznden elektrik terimlerinin bir kis n daha nre lenliandageldi i gibi aktardnu, yanl
arila ilmalara neden olmayaca dnlen szeuklerin Trke kar b Mart
kuiLlnutr
Kitab n Trkeye evrilmesi fikrinin olu masnda tinderik eden ve karla lan glklerin yenilmesinde yard mc olan Saym Prof. Dr. Rauf
Nastholu'ra ve Sayn Do. Dr. Fevzi Kksal'a te ekkr etmeyi bor biliriz.
Zengin,
K. K vina,
H. Yksel,
N. Serin
1.
Blm
EINTRiKSEI:9
VE DEVRELER
kuvvet x uzaklk
(1-.1)
(1-2)
P=
olur. Bu tamiri, bir gezintide alman yolu, r_u. yolu almak iin geen sreye bb1:?..,rek buldu urcuz ortalama lz, tan -=a benzer, Bir araban n hiz-leriiiu
anl k okunn i ile ilgilendi imiz ihi ani g ile de ilgileniriz. Ani g tan m , ,
dTV
dt
ii-3)
dW
dt
matematiksel Mr gsterintlir.
G ile enerji aras ndaki b-a lik nedeniyle o u kez enerjinin wau-
scniye ya da kiimcatt-saat -G000 x 36O
3,6 x1'06 wattaniye) brmler le
:34,W
ii
5ne0
(Js.Wst.
4Allr,- ve
5(1.25)
CrCr.
da cue.ff,:/S'a
80 o: F,
6,25 TL,
;-in ikiereatireciude,
ELEK.fliiK
En kk elektriks-el icelik, kkizik yii;-4; ya da elektrik niceligidir. 3.1addemin temel yapi arasmda olan ekktrenlar, prfit: nler, pozitronlax v.b.
gibi itli vi kl paracklar hepimiz i btik. tzerinde elektrik yikii b dundran metal bir krevi ya f19.: teli kolayca dil ihiebilraekle birlikte bir parac k
ya da eisinden ayr lan sk hayalimiz le canlandrmav 9.;ii ve olanaks z
buluruz. Genel elareli elektrik vkleri ve elektrik ile ilgili 5n bilgiler 'bunlar n
etileri ir ara trlr..asryla elde edilebilir.
-
ipe verilir; burada d ykler ar. -,s ndaki Uzak''.r;, x ise kullpr,dan birim sistemine ve yiikieri saran ortama ba l olan bir sabittir, Bunun, iki ktle
arasndaki ekini k v- vetici veren ba nit ile ayn biimde -olduur.a dikkat
D.
C.,_;;./.k ab yaz,is ya da terskora asam. olarak bilinir. Bu
y-asa, bir elektrik yknn evresinde etki blgesi oldu u; bu b?.51ge-ye baka
bir yfik zaman iki vrik ares ndz etkile me kuvvetinin olu mas biiminde yorumlanabilir. Bu kn n-et, yeni v nzakia trildkea za3, 1ay-a.eaktx. Byle bir etki blgesine bir alan denir. Elektrik yiiklerinin bulun:masa
ile kwrrilar alan bir elektrik Glant6r. Dargnaa haldeki yiikle uratmz
-'.:"ZirrliR1 bu alana durgun eiektrils ieiekt.roatatik) ( ..fl'an denir. Bunun da ver ekimi ve ktle ekimi k-vetlerine benzedi ine dilk.al ediniz rne in, bir uzay arac yerin ekim alanndan kurtuldu dendi inde bu ara zerine etki eden . ;- ekim
kuvvetinin savsanabileeek kadar kld n kasilederiz. phesiz, benzer
bir yorum bir elektrik alan iinde bulunan ykl bir parac k iin de yap labilir.
Alan kavram terskare yasas ile tanmlanan kuvvetieribetinlemen.in
bir yolu olmas bakmndan mhendislikte olduka yararl dr. Herhangi bir
noktadaki elektrik alana, nicelik olarak o noktadaki bir birim pozitif yke
etki edecek olan kuvvetin yn ve bykl ci ,:luelen tan ndaan.. Her
hani bir noktadaki toplam alana ka k-ilar, etki edebilecek yaknhkta olan
tm -yk-ler tarafaxdan olu turulur.
imdi. elektrik kuvvetleriyle ilgili i ve enerji iletiani konusunu d nebiliriz. Pozitif bir yk elektrik alan iersinde alan ynne ters ynde yani,
teki elektrik ykleririin bu yk zerinde ol-a turduu kuvvete ters ynde ha-
1 - 3 ELEKTRIK AKIMI
reket ettirdl
varsayab n. rnein; elektrik alan pozotif ykn ok
yaknndaki bir negatif ykn. varl ndan domu ise pozitif yk negatif
yiikten uzaklatrchm Pozitif yk, zerine etki eden kruv -,, etlere kar hareket
ettirildiinden i yaplm olacakt r. Bu i yerin ekim alan iindeki bir
arln kaldrlmas ile yaplan ie benzemektedir. Enerji kortnumu yasas
da geerli olacakt r, yani parack son durumda daha yksek bir potansiyel
durumunda olacaktr; tpk kald rlan arln daln byk bir potansiyel
enerjiye sahip oldu u gibi. Yerin ekim alannda, daha alak potansiyel dzeylerine hareket eden a rlklardan yararl i elde etmek iin yap lan
aygtlar yakndan Milyonu. Belki de dii iinlmesi gereken ayg tlardan
bir a iavancia den su ak
` ntistdan i elde etmek iin kullanlan su ark dr. DuE.. a benzer yollarla elektrik k.tivefierin21 etkisi alt nda alak bir potu,asi>
hareket edet vU;:lerin ak, s :',..an da i elde ed.ebiliriz.
1-3 ELEKTRIK A_KIRI
Mhendislik amalar iin cl...urgan olan Yklerden dal-ta ok hareket halin.deki ii k;:i. enerji ile.t ra: ancak hareket eden yiiklerie
salanabilir. Deneysel olarak iyi e-l-ektrilt ikikenkri oldu dorulanan alive bakr gibi maddelerden olu an. hareketir .
bir yol iinde smrlancl durumlarla.
,,-snds porselen, raika, caa ve
baz koullar P,I:incia hava.
masls!eler:n oldnk
zay ,f iletkenler
olduu bilinmektedir. Bu maddelere vatakanlar denir.
yiarm evresinde engeller olu turarak elektri in bn 5zel iletken yollar iersinde kalmasn salamak iin kntlan br. Olut-untlar bu iletk m y011ara ;.1. ,.kyre
denir, Kabac sylemek gerekirse, iietkc a yollar imdilik elektrik boru
dzenei olarak d iineldliriz.
Bir devre iindeki ykn ak kzma aizz n denir. Bir devre iindeki bir noktada bulundu umuzu ve yan mzdan geen ykleri ziedi imizi dnn.
Her t saniyede Q Coulomb'ink ykn dzgn hzda getiini grd mz
varsayabm. yleyse ak mn kararl deeri,
(1-5)
olur, Genellikle yklerin ak hz zamanla de iix, bylece akmn deeri
de de iir. Bu durumda bir devredeki ani i alsam,
clq
biiminde yazlabilir.
ya da
(I-6)
6 ELEKTRtICSEL
ELER VE
DEVRELER
Denk, (1-5) ve (1-6)nnt yaz lm ,tsinda, kitapta ba tan .'....,:na kadar prleek olan -.; e. elektrik millienaisli ::hde ok -iyi 1,..ilinen bir all kedahigt izledi.
Byk harflerle (rne in, 1, (:.1 ); zamanla dei rao,-en.:-.-icelikieri, kk harf.
lerle (i ve q gibi) t zarnanrim fonksiyonu Olabilen d.o ikenieri gsterece iz.
Akm birimi ernner (k :aca A) di- Saniyede bir Get-,lombluk yk ak
zaman ortaya, kan ekim 1 ampe:dir. Akmn bilyeikliintin yar' mra y4niint.
de helirleneliyiz. tik zamanlar pczitii4ak mn pozitif yklerin ~den do.k.
dau dfin.rimtr, imdi abmanat genellikle negatif elektranlar n yer
deirlrmeinden Olu tnunu biliy:erui. buna karn 'nceki allkanlk ben%
"
deimedi. Pozitif akmn ynt.. tam_..-;
1,
olarak, pozitif yklerin a./crt -, Vnihir,
bn. yn do al olarak ele.kon, ak4.y ---, n torsiclir..
Bir doru alrz.rn iin dnlen zaman sresi iinde tm yklerin ak
:111Z bir yndethr, on.ieiv, ek. 1-.1 zan anm fonksiyonu elata.k bir do ra
al:nNi g.i 4:.,torniekte.3. Daha a ,.;11, aulanuyla. akumn bilykl il
I deerinde sabit oldu . i:in bu grafik hararh bir doru akm getermektedir.
Iman
tStl- 1-1 Kacrh dotra m vfiefikt.
Bir aitervtif akz.mda; ykler nce bir ynde ve sonra di e': ynde akarlar
ve ku ciirtii 1>eUifrekenelk ylneienir. Akmn zamana gre deiimi, o unlukla
ek. 1--2de gsterildii gibidir, bki.rada dolu izglyle izilen dalga, ak= bir
zaman
tANSYE
eektir.
2. Aktar t
ile
alanindan fa
tayank",,e1 e ya da o
netik alan olarak isirdendfril
ayn zanianda ortaya .
scaluaat siu evreiinde olut
l-8'de tart acaffiz,
r elektrik
kenin evresinde yukar la s
er akn
bir kuvvet alan oluur; bn alan,
araiarma kuvvet etl.n cine - neden bir.
bu alan, yklerin neden ol6l
u elek zk anla
Parada sz edilen ma ne
b, bir
"
t'
da
in
rik
e dayanarak
al iuka
Masanda yara;
daha oktur.
.4POTTR
ektedix. axt., bir.
evresin
an bir elektrik lambasma elektriksel erserj .taincasclr.
ilem, pildeb, aya ve lambadan pile I akmn iletmek iin iki telif ba lanniasiyla baaribr. Bylece, tam bir iletken yol sa lanr ve bir tam, devre
ya da kapal devre oluur.
(b)
ek. I4" ki de cenin iki dedik giis
OTANS EL FAItle VE G ,
etki kesi
eektir.
.
2, Akm tast aza bir e. kezzin evresinde y -arida s
en elektrik
aan z;dan fark
-vet alan oluur; bn alan, di er -akn
tayan tr4elere ya da dem r
alarma kuvvet etidn esine neden olur. ,Ninnetik alan olarak isin-Le
bu alan, yklerin neden olda.:4..e. elektrik olanla
ayni zamanda ortaya
r lirada sz edilen rna netik. alan dev=11 bir
unknafsa evrebode
u_rdu o, etkinin ayusm oku ur B i etkiyi kesim
ca
Sz edilen e tkiler
o
xt devrelerdeki e lek
a'yarar
e elektriie
=veri ett. r.
iyorsak burlar ve lcca
yz. Bir elek
glerden birinin of : huasitie dayan .J. :: ler
releri
Y.11.1ill yarlMt ya k irinci'aad a i '
i:Fe dayanr; yalii
etkzy e dayanarak yapalanfax
yap lanlar dalin .
-4 13T.
ektrik dev:
rilnekte
altta
nan bir elektrik laml asxis elektriksel ene
Bu ilem, pilden lambaya ve 'arabadan pile I aluram iletmek
fanmasyfa Laanbr. Bylece, tam bir iletken yol salanr ve
ya da kopoir devre oluur.
fiflex
LirabaFa alma
tayran <eller
1
RKL
ba
bir
aloraas dr.
tn devre
(c9
EK11.. 1-4 ek.
(6)
devrenin iki de
EQ
- (1-7)
olur.
Bir potansiyel fark elektrik enerji kayna mm potansiyel fark :-)Idu -..k
zaman, buna o u kez elek .tromot.,:fir kn-,.:re ya da ksaca EMK denir. Devre hein
kaynaklar ve hem de tketicileri iine akl znds..in noktadan ikinci
'
tr. b'den c'ye do ru bir geriUm dmesi (rnein 2,5 V) olacakt r; nk,
yk ak n" ynnde ve tel boyunca hareket ettirmek iin biraz enerji gerekecektir. Benzer biimde, d'den a'ya tel boyunca bir gerilim d mesi (yine
2,5 V) olacaktr. En fazla gerilim d mesi (seilen rnekte 115 V) e'den <1'ye
lambazerinde olacaktr; nk buras , pili terkeden enerjinin ok byk
bir ksronun tketilmesini istedi imiz yerdi" E gsterimine iki alt hadis
balayarak bu duruma bir dzen verebiliriz; rnefr Enb birinci alt indisten
ikinciye gerilim ykselmesini gsterir. Buna gre pozitif bir say sal deer gerek bir ykselneyi; negatif bir deerse bir dneyi gsterir. (Bylece, 4 b
; Et.,
120V
-2,5V.
== -115V ve E .r -2,5V).
ek. 1-3 devresi, gerilim ve ak m lmek iin konulan ay-gtlarla birlikte
yeniden ek. 1-5'de gs.terilmekedir. I ak ni bu yalm dev-renin her yerinde
ayn olduundan A ampernetresi herhangi bir noktaya konulabilir. Gerilimlme aygt3 ya da z:o1Pnetre genel grn ile ve ilke olarak an permetreye
benzer, ancak ular na etki eden gerilime ba l olarak sapmalarr_ verecek biimde ayarlamutr. Voltmetre, gerilimi llecek olan noktalar aras na
EKIL 1,4' .61 ,4. asy.intiaz,ierle~ dunnneln iken ek. -3 finvrasi. Kavak nektalanndaki nok. takrna "faydan lnak~ ~emek kak ~12(ona aHekat
olur.
in.
Uygularnadaki grnm ynlinden yakten ak akrmla il
kullanarak elde ederiz:,
Denk: (1-8rin daha kullanieli bir kiraitti Denk.
P
EI watt '
durninda ularinda
en deVre'paraenim .sobrd* yada
m: deL. akn ZarninIa .de 'sirse g de
p e
wat t
(1 ; 9)
- -
EQ
Inetxeei,
M. u gerilinll olarak bilinen 'piln
ba0annaldr,
V.
geribnll
igkste:eir.
V2
voltmetresi,
lamba gerilimini-gsterir.
ar arasndaki
Bii..a3salar, yapacaklar ilemler kin phesiz liiraZ g e enerji isteyecekOzel durumlarda ampermetreniu ular arasndaki geriran dmesi ve.
N-carekettenin -eirtiffl- .akn devredeki. &teki gerilim:ler ve akrn btr ile karlatualdnda:neusir.....~-: biimde l . ayfrtlanna- sellnesi. zozindu
.
B4Yle :bir seim yilksek=gile=dneyli devrelerii kolaYdir...te yandan.;
alak-g4=drizeyli 'elektronik devrelerde bu sorunlar gerek problemler
biliider.K.avak noktalarmdaki noktalarn yaplan balanty giiettek ilin
kullanldna dikkat ediniz.
see srs
ELEKTRKSEL C
VE ENERJI
watt
- $oule saniye
I wait.
ok aknala
?i kullanarak elde ederiz:,
(1=9)
ei watt
1.4. %
miai tatnnianndan
14 ELEKTRIKSEL GC VE ENERJI- 1
Enerji
yk
zaman
yk
snerji
ZAM
an
limini ahr.
E ve .rom her ikn de baniyeli> . zana
Xanc 4a1t Igi
rumlar
- da dar atlan ya da sonrulan toplam enerji
'
W = Ek
(1-11)
watt--sanniye ya da toule
_.T.
Ncalik
! Akua
1
Siza&e
;
Birim
; 041KS E;iitemi) ;
_4,Impe7.,,, .4.!
41
:=k .ra da
1)..
-
e-,W
clq
1 i ......, .,
&
*c
dq
"
1
Vgili
13.m.kleat
Jvxiie ya da
Watt,-3aaie
'e
1 (J ya da. We)
' galz.ardiel
Bruzezi
i4.
&mama
1,x,
i
;
iT,,,,.
edg, 1
`,
ya da
. -tr;., I. eidt i
!
;
!
lild..rdlik
K.u.s-, t
laaimz
Elezji
ya da i
Bt:rozet/
i
t
i
Esieji ya de
.1,k
ER VE 1-.)ENRELER
12 ELEKT
Kilo
Mega
clz.
Meg (M)
Giga (G)
Ter <T)
10 birim
1W"
un
birim
birim
(m)
(g) .
Nar., o (n)
Pikn (p)
rnek 1.2
ekil 1-5'..ie verilez, 4-levredeki lamba frkerir.de 115 N"il k bir ,rerillm varErterjirj.3.
Lamba tararmdan aiman g.
akmal
1
kullarainwl sonunda 5d.'eaeeek
kWt 1,25 TL i- sf, la=b,a,run 10 saat (,--;(}
cret Lle
ozem:
El
(115).
3,0 k \V51,
1
E
1.0
gerilim ve (5,;
fc)
(d)
I-
1, Devre q.elerinin hrinci tiir, bu tr eden geen aknala do:arn. rental?. bir gerili ff 9Imasn gerekli klar. Oant eabitiue diren ad verilir. Bu de4re sabiti ye da parainetr si devre lid'e s olarak kaybolan (tketlIen) enerji
ile ok yakandan ilgilidir. Bu durum daha geni olarak geleeek'kesin de ara23t rlacak-tr.
2. Devre eler-il-lin dier bir tar, gerilimin do rudan do ruya: akm n
iim hz ile orantb olmas n gerek-Ii kilar. Orant-zamngretviyd
sabitine devrenin indiiktuns- derir. Bu devre tS e.si clevrenin manetik alan ile
ok Yakra.f an ilgilidir. Bz.;alar kesim 14'de i erecektir.
3. tncii tr devre > e
e aLrz z erhmr znm, ena .g&re, tras'le
Orann bitlize ru denir. Bu devre i'ezzi
y...kndart
.Riztl.kral; t
Tm elektrik de v-releri, bu i tr de -% re'd e;i iix lirlewesiuden olu ur.
areak u-s- gulan a amalar iin hz....r devrede trn de bulunmas n dnme
gere i d , yiman .akt ad? .
1.7 DIREN; ORM YASASI
INDUKTANS 15
Diren ze-rindeki g kayb . Denk. fl-leu Denk, (1-12) ile birle tirerek
belirlenebilir:
Ri)i
=e
ft
a tt
EYJi
(1-13)
Diren
../.--
-?
gerilii verir. Gerilim ci nsinden akmn veren edec.r 1.>"- ters harnt, zel durumlarda t.:,:gu, kez daha nemli olabilir. Sonu olarak Olun yasas ;
arrp
(1-1-1!
1 1-1.7.1
I-t
Direncin tarsI olan iierkenlik olar.ak adlandrf.dx e mho
llr. iletkenlikzinsinden g ifadesi.
t --
hs hiT ;
(1-16)
biimine girer,
1 - 8 ND.:XTANS
Kesim 1-('da sralanan -tr devre esinden ikincisinde kendisinden
geen akmn deime 71 ile doru orantl olarak ular arasnda bir gerilimin
olutu u sylendi, Nicelik olarak ifade edildi inde gerilim,
e ,-,----
dt
(1-17)
olarak bulunur. Denk. (I-17)'deki e gerilimi, akwn ynndeki Idi gerilim d mesidir ve bundan dolay artan bir akma kar koyar -ve azalan bir akma ise
yardm eder. indktans n dc , -Tedeki gsrerinai ve onunla irili ak n ve gerilim
ek. 1-9'da verilmektedir. 'mi -ak-tari zerindeki gerilim bilinirse ve ak n
istenen uieelikse, Denk. ( .1-17)
(1-18)
L j dt
biiminde va iahilh.
kutupri
Denklen (I-18) indfiktans akmnn, gzrdimin ani deerine deil de gemi teki durumuna yani ilgileuilen zamandan ?'Sneeki tm zamanlar iin
volt-saniye arp zularzun integraline ya da toplannna !.*.-9. 1 oldu unu gstLr.
mektedir. Bir ar2a'ntarla na srecini (genel olarak, t= G al nabilen :estgele bir
:anda olu an) i21,,3:3.-t. bir indiiktans akl n ile ilgili bilginin istenildi i
ok uygulamalax iin Denk. (1-18) a al',Idaki biimde yaz labilir:
(0)
P d(
L j
'
(1 -19 '>.
ei
ve enerji
d:
\vatt
(1-20)
1-8 INDOKTANS 17
a = p dt
J
Li
di
d:
Lidi =
olur, tadkel enerji, sya dnen diren enerjisine benzemez ve kinetik enerjinin hareketli bir ktlede depoland biimde -depo edilir. Denk. (1-21)'den
grld zere indksel enerjinin de eri yalnz alrnn byklne baldr
ve alamam, bu bykl e erirne biiminde" biurtsmdr. Depo edilen indilksel
enerji, akn sfra derken devrede yeniden grlr. Orne in, akn tayan
bir indlksel devrede devre anahtar alrsa akn hzla fakat ani olmayarak
azalr. Denk. (1-17) ye gre, anahtann ayne noktalar arasnda olduka
yksek bir gerilim ortaya kar ve bir kvlem oluabilir. Kvleun, depo
edilen enerjinin, kvlemda ve devre direnlerinde s olarak tilketiltmesizi
olas kdar.
rnek 1-3
ekil 1-10'daki indktans kendisine ba l olan ideal bir akn kayna
ile nYarilmaktachr. Zaman n fonksiyonu olan aiam erisi (dalga-biimi denen),
ek. 1-11n'da grlmektedir. Zaman n fonksiyonu olarak e geriliminin, p ani
gcnn ve depo edilen enerji W'nu dalga biimlerini izin,
<f)
1 O 14"
2.0
4amper
ta)
<, saniye
e,v ott
(6)
1-8 INDKTAN 19
Kesim 1,6'da- iaret edildi i gibi, bir devrenin az-indilktans, tiu devreyi
saran magnetik alanla ok yak ndan ilgilidir. z indkleme gerilimi, devre akumnn oluturduu matetik alan n devre iinde indkleme ile ortaya kard gerilim olarak d nlebilir. Manetik alan kendisini olu turan akmn evresindeki blgede bulundu undan bu al.n n sard baka
abileeei olasl vardr. Ayndevrl inkmebrgldo
manetik alanla Sanlan lu devrenin birbirine iftlert ni olduu sylenir.
Manetik iftlenimi belirtmek iin kullan lan devre esi ek. 1-12'de 'gsterilmektedir. Bu eye kar lkl irlkta s denir. Karlkl indktans M
ile gsterilir ve zindktansta oldu u gibi, henry olarak llr. Volt-amper
ba-alts , bir devredeki akmn baka bir devre zerinde indkleme ile olu turdu u gerilimi verir ve
e z . M 2:
(1-22)
. bir e,
biiminde yazhr. phesiz bir i. akmnn indkleme ile olu turdagi
EKIL
gerilimini veren benzer bir denkle nde yazlabilir. ekil 1-12. deki kutupla na
(polarity) iaretleri olarak bilinen iki nokta, iki akn, nakaras arasndaki
magnetk etkilemeyi gstermek iin kullanlr; ekilden ve Denk. (1--22)'der
yararlanarak noktalarn ururnu ile ak n ve .gerilim d melerinin ynlerinin
z-indiiktans iin verilen ek. 1,9 ve Denk..(1-17)'ninkilere kar lk gelecek
duruma getirilebileeegine dikkat edin.
M
0'e
az
EKIL 1-13 ileriki ekim makamnda da akn olmas durumunda kanahlh indtkMas.
Birbiri ile iftlenim durumunda olan her iki devrede de akn varsa, her
iki devrede de indkleme ile z ve kar lkl indilk-lene gerilinderi olu ur. Oz--
eL
1
1
di
di
<It
M 2-
at
(1-23)
VE
e 2 .. L
di
2
dt
+M
dt
(1-24)
oinr.
Kapal iki devre arasndaki etkileme, karlkl xnanetik alan ortam aracl ile devreler arasnda enerji aktar mn salar. Bu olay, transformatiir'erin Al ma ilkesinin temelidir; yaln z baz anlarda yalralrai olduu varsaylan devreler arasnda istenmeyen etkilemeler do ar (rnein; g hatlar,
yaknndaki telefon hatlanyla etkile ir).
1-9 S1A
Kesim 16'da sralar -tr devre ekanOta sonuncusu, bu devre
desi zerinden geen ak mn ular arasndaki gelilimin zamana gre trevi
ile doru orantb olmasn gerektirir. Nice] olarak ifade edilen ak n,'
de
(1-25)
dt
(1-26)
ya da Denk. (1-6)'dan
e
Ve
(1-27)
elde edilir. Orarn sabiri C, devre esinin yk depo etme zelli ini belirler ve
enin szga.s olarak adiand rdr. Eer, q Coulomb ve e volt atuursa, s a
fartid (ksaca F) olarak bulunur. Yalnz, bir farad fiziksel olarak ok byk
bir birim olduundan genellikle C mikrofarad (10-6 farada eit ve F ile gsteritir) va da pikofarad (10 - '2 farada eit ve pF ile gsterilir) birinden ile if..- de
1 9 SIA 21
-
ilgili akn ve gerilim, referans ynleri ile birlikte sigaran devredeki gsterimi ek. 1-14"de verilmektedir. Bu ekil zerinde ve Denk, (1-25 ve (1-26)'da e, akm ynndeki gerilim dneeidir. Denk. (1-17) ve (1-25)'in kar .
latuelnasz, alan ve gerilim zerindeki etkileri bak mndan indktans ve sa
arasndaki benzeilii gsterir. ndksel etkinin akmdaki deiime kar
00
kntnplan
p er = Cej watt
ve enerji
O> =
p dt
Ce ---dt
1
Ce de --Cez
2
.
Jode
(1-29)
olur. Denk. (1-29) ile gsterilen enerji, s kt:eden ya da gerilen bir yayn poteneiyel enerji depo etmeeinde oldu u gibi, sada depo edilir. Bu enerjinin
deeri yaln z gerilimin byiikligune bal olup, bu bykle erime
bal deildir.
Denk. (1--29)'daki depo edilen enerji, gerilim s ra derken devrede yeniden grlr. rnein, bir sa ksa devre yaplarak boalthrsa, saaiinde
depo edilen enerji, devre direneinde ve olu tarulabile,eek herhangi bir kavlcmda s olarak kayboluncaya kadar ksa-devre tesinde bir alm oluturur.
rnek 1-4
ekil 1-15'doki 0,1 F'biz sann uyarlmas iin ideal bir akun
kayna kdleelmaktadr. Akm kaynann ielga-biimi, 0 ve 0,5 s arasndaki sreler iin 2 A de erinde ve di er sreler iin 0 olan bir at mdir (ek.
1-16dya baknz). Sann e gerilhninin, q yknn, p gcnn ve depo edil en
enerji Tc'nin dalga-biimlerini zamann fonksiyonu olarak iziniz.
-9
EKL 1-17
Devre
kav41.
i 1-i2-i3 + i4-is = 0
olur. Bu denklem szle: kav ak noktas na gelen tm elektrik miktar nn gene
kavaa terketmek zorunda oldu u biiminde ifade edilir. Ak m yasasnn
bozulmas a kavandan serbest uzaya ak n aknas sonucuna gtrecektir.
Bu ise olaslk duhr.
rnek 1-5
i2
1-9 SIA 25
d
(2 c- --21) = -8 e--2t ampez
dt
akur
it
- 10 e-K -I- 8
4 sin t - 2 E-24 Iper
ahr. Dulr.. (1-17)'den e, geril.".mi.
e,
4 sin
di
o.
3 -- - (4 abi
= 12 cos t + 12
bleiroincle bdu
e...2'i
-2
e*--2
volt
rnek 1-6
ekil 1-19, bir elektrik devresinin bir kesimini gstermektedir. Bu kesimde
e i = 4 volt, e2 . 3 cos 2t volt ve i3 2e-4+5 A olduuna gre i4 aknnmi
bulun.
e,- ef- e4
0 -
e3 = s -2F-' (2 5.4i3
olarak bulunur. Buradan e 4
e,. -2
"5
,volt
.erilizni
Bylece elektrik devresi problemleri, bir ya da daha ok enerji kaynaklaryla devre elerinin olu turduu bir devredeki neden-etki ba coular=
am belirlenmesi olduu grlr. Sz edilen neden genellikle devreyi uyaran gerilim ya da aknakaynalclart, istenen -etki de devrenin belli bir keoiminde bulunan gerilim ya da akundrr. Problemin zm, Kirehhafrun ak m
ve gerilim yasalaruda devre esinin volt-amper ba mtdarmn uygulanmasyla baarbr. Bu kurallarn kullandnasm dzene koyan ve bylece zel
problemlerin zmn kolayla taran bilgi dalna devre kuram denir. Bundan
sonraki blmlerde devre karar n daha geni olarak ilmmektedir.
PROBLEMLER
1-1 Bir elektrik kayna, 120 Y'luk sabit bir gerilimde bir yke enerji
vermektedir. Yk akm 5,0 A'dr.
t) Kaynam verdii gc watt olarak bulun,
28
1-3 ekil 1-20a'da gsterilen elektrik aygtma akn ve gerilim dalgabkitalexi ek. 1-20b'de izilmigtir.
e) Zamann fonksiyonu olarak aygrtm g erisini izin.
b) Aygta verilen toplam enerjiyi bulan.
ffi...
saniye
tb;
(a)
EKIL 1-2O (a) kygt, (b) Prob. 1-.1 iin verilen dalga--bibnieri.
.
1-4 Bir elektrik devresi, rastgele bir t = 0 an ndan nce durgun haldedr
n ve genlinllubrdr). t = O'dan sonra, devre gerilimi ve ak m(yani,k
e = 50 (1- e--") volt
ve
140
3 2*
iper
ir
5 sin 2nt
10 (1e--.3t )
t>2 =t
10 000 2nt
amper
Ve
vi
v olt
v 4.
izin. Zaman
e) Zamann fonksiyonu olarak v , ii ve v
arahn O'dau 2 s'ye kadar alarak her e iin ayr bir grafik kullann.
PROBLEMLER 29
1-8 2 IT'lk bir indiiktansta i(t) = 1.0 cos 41 amperlik bir ak n vard r
. iyonu olarak indktans zerindeki gerbmi -bulun
a) Zaman n fonks
b) Gerilim ve akmn dalga-biimlerini izin.
e) Zamann fonksiyonu olarak indiiktansa -verilen gcn den.klen ini
bulun ye erisini izin.
1-4:s
2t amper
0 <15;5
i(t)
35 -- 5 amper 5<t
tm dier zamanlar iin akm Slfir ise Prob. 14'i yeniden e,zii a..
1-10 Birbiriyle iftlenim durumunda olan bir ift bobinin indfiktanslar
amper
--10(1-e- t)
amper
ve
e(t)
1-12
2/
volt
St amper
bY olduuna gre.
4E,
EKIL 1-22
PROBLEMLER
IZKLGE 1-3 ekil 1-23 ve Prob. 1-16'daki devre kesimi iin de erler.
Gerilinder
--. 5 A
iz
= 1.9 sin St
=2 E t
=
1-17 ekil I-24'de bir devrein bir kesimi gsterilmektedir. Temel yasalar kullanarak v(t) geriliminin de erini bulun.
41
EKIL 1-2 - 17 iin verilen devre kesimi.
32
EKIL
3 ohm
PROBL,EMLER 33
<t)
yeniden zn.
2.
Blm.
DIRENL DEVRELER
Elektrik devrelerinin zm, Kes. 1-10 daki Kirchhoff ak m ve gerilim
yasas denklemierinin, ve ilk kez Kes. 1-6'da tan tlan ve ayrca Bl.
bunu izleyen kesimlerinde tart lan kaynak ve so urnco, volt-amper
ba ntdarnn kullandmalarm ierir. Bu blmn amalar , devre problemlerinin zm iin gerekli -olan deillemlerin kolayca yazlp zillebileeei
dzenli bir sre geli tirmek ve ayr ca karma k devrelerin olduka yahn
edeer devrelerle gsterilmelerine izin Veren yntemleri ineelemektir. Hesap
larn karmakligudan ok devre zerinde dikkati toplamak ve yntemleri
rneklerle aklamak amac yla sabit (zamandan ba msz) akn ve gerilim
kaynaklar de tya.rdan direnli devreler kullarulacakt r.
36 DRENLi DEVRELER
3. Bamsz KGY denklemlerinin says bamsz ilmeklerin saysna
eittir. Bamsz bir ilmek; teki denkiert lerde bulunmayan en az ndan bir
gerilimi ieren bir KGY denklemi olan bir ihnektir.
Dorudan uygulama yntemi, nygtu akn ve gerilim deikerlerinin bellilenmesini, yukarda sralanan tr denldemin yanl nasal ve istenen nieelikleri bulmak amacyla bu denklenalerin zlmesini gerektirir. Bilinmeyen de ikenlerin belirlenmesi ki inin isteine baldr, fakat dzenleme ve yahni*
ynnden genellikle bilinen yiiutemier izlenir. Ohm-yasas denklemlerinin no. zitif iaretlerle yazdabilnesi iin diren zerindeki gerilin ve akn3lar ek.
1-43 de gsterildii gibi seilir. te yandan de ikerderbn beiirlermesini kolaylatran iki devre biimi vard r. Bunlardan biri ek. 2-1 deki seri-devre;
kesimidir. Seri konumda ba l ber edeki ya da kaynaktaki akl n, tm teki
eler ve kaynaklardakinin ayn dr. Bundan tr devre iin tek bir T i akm
ikinci yal alatrma biimi ise ek. 2-2'deki paralel-devre kesi- zmiclir. Bu balana biiminde ortak acelik gerilimdir.. Paralel devrelerde tm.
kaynaklar ve eler iin bir tek gerilim de ikeni
EKIL
R,
2-1. Serklevre
rnek 2-1
ekil 2-3'deld devrede grlen bilinmeyen geriliraleri ve akl /dala bu
n. Bn devrede soldaki ilmekto 140 N-olduk sabit gerilim kayna ve sada--h
ki ilmekte ise 18 .araperlik sabit bir ak n kayna bulunmaktadr.
Ayrca, kaynaklarn devreye verdi i gcn direnlerin so urdua pre
eit olduunu gsteren bir g dengesi yazan.
20 ohm
140. V
78 A
EKIL
2 3.
-
ZM: lk adm, bilinmeyen gerilimler ve ekili:dar iin referans ynlerinin belirlen nesidir. 140 V'luk kaynak ile 20 olunink diren seri ba l
olduklarndan her ikisraden de I, ak m geer. leyse E1 gerilimii yn
ek. 1,9'e gre belirlenir. te yandan 6 ve 5 ohm'luk direnler ve 18 A'lk akn kayna paralel babdrlar, yleyse bunlar ortak bir E 2 gerilimini
paylarlar. Bu durumda I, ve I, duralar" ek. 1-8'cle izlenen yola gre seilider. imdi tm gerekli deikenler seilmi oldu.
lk grup denklemler, elerin volt-amper ba utlandr. Devrede diren oldu undan, tane Ohn-yasas denklenai vardr:
E,
20 il
(2-1)
E2
6 /,
(2-1)
(2-3)
Ii - /2 - I3 -I- 18
(2-4)
Daln sonra KGY denklenderi gelir. Tek ba msz ilmein soldaki ilmek
olduuna dikkat ediniz; teki ilmeklerin herbirinde yaln z iki e vardr ve
bunlarn KGY denklemlen ortak E2 gerilimini kapal olarak belirtir.
Bu durumda bir tek bamsz denklem vard r, o da
140 - E - E, ---z-- 0
.
(2-5)
dr.
Yukardaki be clenklemm ortak zmleri herhangi bir yntemle bulunabilir, fakat, burada yine dzenli bir yol gsterileeektir. Genellikle, ya ak n
38
DIRENL1 DEVRELER
14
la A
t tfors
S ohm
41.00
B
TEXtl, 2-4 ek. 2,-Witn A ve B kar aklann gsteren kesini%
1
20
E - 6
E2
E_ + 18
(2-6)
rnek 2-2
ekil 2-5-"deki devrede bulunan bilinmeyen gerilinderi 4e alemdar' bulun.
Bu devre, soldaki ilraekte bir 30 V sabit-gerilim kayna ve sadaki ihnekte
ise akma bal bir alm kayna 21 1 iermektedir.
ZM: Devrede, diren, iki kav ak ve iki bamsz ilmek bulunmaktadr. yleyse, Olun-yasas denk-lemi, bir KAY denklem.i ve iki KGY
denklemi yazilabilir. imdilik, ./1 ve 21, aktolan bilinmeyenler olduu halde,
er.lml refeahs yldeti ek. 2-5'de gsterildi i zere problemin verisinde
belirlenmi durumdadr. Sonu olarak E l ve E4 d.eikanierinin kutuplan t.
lar gsterildii gibidir, E, ve /, deikenleri de Olun-yasas denkleninde pozitif iaretlemeye uyacak biimde seilmilerdir.
EKL
bin-yasas denklernleri
311
E2 `=" 41,
E4 = 10 (21 1)
biimindedir.
- /2
2/1
E2 0 ve E, - E3 E, =
(lir.
Bu denklemlerin ortak zm / 1 .--,--: 2A, 2I = 4A, /, = 6A EI = 6V,
64 V ve E4 = 40V verir.
E, = 24V, E,
rnek 2-1 ve 2-2 en kolay ve a k bir biimde do rudan uygulama ynteminin kallamhuu gstermektedirler. Dnce ynteminin tamam ve sonuta
40
DRENL DEVRELER
elde edilen denklem sistemi, iki yahnla tnua ile daha derli toplu y-apilabilit.
Birincisi akn deikenlerinin gerilim deikenleri cinsinden taiiinlaemas (ya
da terzi) dar. Byle bir yab llatnna Olun yasas denklemin ak bir biimde
yazilnasna gereksinim duyultadan rnek (2-1)'deki (2-4) denkleminin do rudan Denk. (2-6) biiminde yazalnasnu olas 'klaeakti. Ohm-yasas denklenderinin yine gerekli oldu una dikkat edilmelidir; denklemdeki ~an t
gerilinder cinsinden ifade edilmelerinden tr Olun yasas denklemleri Denk.
(2-6)'da kapal bir biimde grnfrler.'
ikinci yalnlatrmada, de ikenleri daha nceden seilen teki de ikenler cinsinden seerek, ya KAY denklenderini ya da KGY denklemlerini yazma
gereksiniminden kurtulunur. rne in, rnek 2-1'deki KGY denklemiude,
Denk. (2-5), E F geriiaml (140-4) dir ve bu de er gerekten ekil zerinde gsterdebilirdi. Bylece, Denk. (2-6)
+ 18 e-e O
biiminde yazlabilir ve devre denklentleri tek bir denkleme indirgex ebilirdi..
Bu yntemler aadaki iki rnekte adcl a kavutarulmaletad r.
rnek 2,--3
ekil 2-6'dtki devrede bulunan 2 Ob nlek diseenein ular araseadalci gerilimi bulun. zm kolaylatrmak iin, -tm akunlan geaciliaa deikenleri
cinsinden belirtin ve deikenleri seerken KGY denklemlerini kullan n.
ZM: 2 Ohmluk direncin ular arasndaki gerilim istendiinden bu
Et ile gsterilen bir de iken olarak seilir. Bundan sonra iki_gerilirri de iekeni
daha seilir, bunlar _E, ve E, dr, bylece teki devre gerilinderinin bu de iken cinsinden belirlerntelerine olanak sa lanan. iU ilmek evresinde yanlan
KGY denklenderinden yararlanarak teki devre gerilinderi kolayl kla
buhnur. Onlar, Ri'in ular arasnda (E, - +30)., kln -ular arasnda
(E, --E3 --25) ve 15 Ohmlnk direnein ular arasnda (E,- E3 -25p:lir.
Bylece tm gerilim deikenleri belirlenmi oldu. imdi her akn karlk gelen gerilim cinsinden ifade edilerek KA.Y derddemlezi yaz lr, Akmlar
iin referans ynleri ek. 1-8'clen bulunur. Drt kavak vardr ve bu nedenle
bamsz denklem yazlabilir;
A kavamdan :
(E -E +30) +
E
z
5
2
1
15
4- (E -E.-25)
3
15 olur
5
1
C kavUnda
13 kavanda :
(E,-E -25)
E3 --
E..-(E-E3-25) - 5
Denklemlerin hepsini sistemin ortak paydas (bu sistemde, 30) ile arparak vz
terimleri birletirerek ortak zmleri daha da kolayl kla bulunur. Elde edilen denklemler.
38 E2 - 30 E,- 2E, = - 850
-6
E2 -
15 E2 - 6 E, =. 0
42 DIRENU DEVRELER
61 13
bi
j.
a22
a23
b3
an
al 1
a 12
a33
aU
62
<1 21
23
4 32
a33
-6
-2 -650
38
-30
38
--2
-6
--15
-6
-2 -30
38
-6
-360000
- 36000
10 V
rnek 2.4
ekil 2-7'deki devrede bulunan 15 Ohmlnk direr ten geen abim hesaplaym. Trn gerilimleri ak m deikenleri cinsinden ifade edin ve de ikederin
seiminde KAY denklemlerim' kullann.
ZM: I, ak m, istenen nieelik ve seilen ilk de ikendir. Sonra teki
ili elam deikeni I2 ve /3 seilir. teki direnIerdeki. akrralar KAY denklenderinden biziraabilir, bunlar R elirentindeki (I, +1 2), 11b direneindeki
;- 5) ve 2 Ohmluk direnteki (/2-1.3-5) almnlandr.
imdi iteki ilmein her biri iin KAY denklemleri yazd r. Denklenaler
ihneklerin sol alt kesinden balayarak saat ynnde yezdr; gerilim dimelexi ( den () ye pozitif al nr.
0
Binek ZII : -2 (L2-13-5) + 5(1i 443 +3) +25+1 3 = 0
Terimlerin birletirnmesinden,
5/ 1 812.--213 = 40
-25/1 512 513 = 50
5/1--212 + 813 = -60
ve Cramer
ii
dan,
kurah
40
[6
-2
50
-5
-5
0
5
-2
8
8
-2
25
-.5.
-5
-2
-2000
1000
bulunur. Yanttaki eksi iareti, pozitif yklerin akuun ek- 2-7 de seilen
yne zt olduunu belirler. Benzer bir biimde teki ak nilar da bulunabilir.
Akimlar bilindikten sonra, karlk gelen gerilimlerde Ohm-yasas yardmyla
elde edilebilir.
DRENLI DEVRELER
devreler iin seim kolay 'ohnayabilir. Temel de iken seimi ile ilgili zorlu u
ortadan kaldran ve dzenli bir denkle r yazn yntemine olanak salayarak devre ztirancle kar lalan yanlg ansm azaltan iki yntem gelitirilecek. Birincisi,
'
rnek 2-3 -de atlan temeli izleyen ve Kes. 2-3'de gelitirilecek olan dii iirr noktas-gerilimi yntemi, ikincisi ise rnek 2-4'de at lan
temeli izleyen ve Kes. 2-4'de tan tlacak olan il nek-alunn yntemidir.
Dowtrixt)
E ad -- of
(2-7)
( 4)
EKIL 2 8 la> Kaynak (by Kay.lagin gerilim-akn belirtgeni.
-
rk
G.0.E
(2-8)
dir.
ekil 2-8a'dolci kayna m yeni edeger devresi ek. 2-10'da gsterilmektedir; bunun Kirchhoff akn-yasas denklemi ise Denk. (2-8) dir. ek. (2-9) ve
(2-10) daki devrelerin her ikisi de ek. 2-8b'deki eriyi salayan volt-araper'
belingeulerine sahip olduklar ndan ikisindeu biri; gere e uygun bir kayna
temsil etmek zere kullanlabilir, Verilen bir problemde hangi edeer devrenin kullan lmasnn uygun olaeanun seimi, kayua u bal bulunduu devre
edeger devresi.
46
DIRENL1 DEVRELER
iin kararlatrlan zm _ yntemine hangi edeer devrenin kolaylkla uyaca' dkiinflerek yaplr.
ekel 2-9 ve -2-10 daki devrelerin her ikisi de ayn fiziksel kayna g4s-
(2-9)
Ro
elde edilir.
./
Go
Go
(2--10)
Ead
kd
(2-11)
Ro ya da Ikd
Ve
Gd
(2-12)
ise, ek. (2-9) ve (2-10) daki devrelerin e deer olduklar grlr ve bir kaynak gsterimini- di erine dntrmek iin Denk. (2-11) ve (2-12) -kullan labilir.
2A
56 V
(0 )
(b)
RNEK
ek. 2-11ddaki gerilim-kayna gsterinai_
edeer bir akn-kayna
gstetimne ve ek. 2-11b'deki akm-kayna gsterimini edeer bir gerilim-kayna gsterimine dniiffiribz,
ZM: ek. 2.41a'daki devrede, Ea d -= 56 volt ve Ro = 2 Ohm dur.
Denk. (2-11) ve (2-12) den ikd 56 I 2 = 28 A ve Go 1/ 2 = 0,5 nlo
bulunur. ,
ekil 2-11b'deki devrede, I d = 2A ve
1 /4 = 0,25 mho . dur. Denk.
(2-11) ve (2-12) den E.,
210,25 = 8 V ve la 1 10,25 4 Ohm bulunur.
Dntrlm devreler ek. 2-12 de gsterilmektedir -. ek. (2-12a)'daki
ak ynniin .ek. :(2-11a) daki geriliii art ynne ve ek. (2-12b) deki
gerilim art yntnatin ek. (2-11b) deki akn-kayna ynne karlk geldiine dikkat ediniz.
4 ohm
8V
(o)
EK
(b)
(b) , oka (2-11 deki devreletin kaynak dnp:timleri
E413 = E
'7'
Efi
biiminde bulunur.
Devrede tane dkftn noktas vardr, *yleyse ba misz iki Kirchhoff
alma yasas denkleni yazmak olanakl dr. Birincisi A dne noktas ii
yazdr ve
A:
E.4 G/
(RA
(2-13)
B:
En G 1 - (E - En ) G, = - I,
(2-14)
dur,
Denk (2-13) ve (2-14) deki terimlerin s ralarusna yeni bir dzen verilirse
A:
E4 (G ,.G?) -
(2-7 15)
B:
-4
(2--16)
En (G: 4-G3)
elde edilir.
A:
GA A EA --4;AB
--GAN
EN.
B:
N;
.E
Burada
50 DIR14L1-15E'vlkEt.Elt
.
'
"
Ez
R
2 ,.*r
Ip ni
zhr:
2 ohm
A:
.Ec
,0+0 25)
A:
= 28
B:
C:
-0,1
EA -1,0 E +1,35
53
-2
EA -=
36V,
E= 20 V veEe
= 16 V
verir.
dilinn noktas gerili nin bilinmesi devredeki teki gerilimlerin v e
mlarn kolayca bulunmasn olanak!! klar. rnek olarak, ek. 2-14'dekiak
devrede bultr un E, gerili/ni EA -Ec Na da 36--16 20 V' lux. ek. 2-15 deki
devrede grnmeyen fakat ok. 2--14'deki devrede verilen / 3 akm , A noktasndan D noktasna kadarki gerili/t-derin her iki devrede de ( ek. 2-14 ve
2-15) ayn olmas erekti Mi dnerek, hesaplanabilir; bylece
36 - 2/,
EA -~
36
Ve
bul r
Diiiin
Kirchhoff
-yasas denklenlerun
temel olarak kullan p, devre plobleaderini zmeye yarayan dzenli bir yoldur.
Bn yntemde ortak siilmesi vreken denkienderin say s devredeki diirr
miktala nn. say s ndan bir eksi ine eittir.
52 D1RENL/ DEVRELER
oluturan tm elerde -R.,,R3 ve E2 vardr. Bu ilmek akunlan ile ilgili iki
E.F.11,
Eer Kirchhoff gem-yasas denklenaleri, ek. 2-16 daki devrede bulunan I ve II ilnaeideri evresinde yaz hrsa, sonular. I ilmei iin
(2-17)
E,
R l R(f.f- fr)
ve l amei iin
Rj
(2-18)
bulmur.
Denk. (2-27) ve (2-18)'e yeni bir dzen verilirse
I(R,
II:
R3)-111R 3
i 1R 3.+I77(R2 R3)..-
E,
(2-19)
--E,
(2-20)
elde edilir.
(2-19) ve (2,20) denidenderi, d ln noktas-gerilimi yntenine gre
yazlar Denk. (2-15) ve (2-16) da Wirlene benzer bir dzen gsterirler. 1
ilnei evresinde yazlm Denk. (2-19) da, Ir is katsays Iilmeki oluturan
diret Ierin pozitif toplam , In nin katsays I ve II ilneklerinin ortak direnlerinin negatif toplam ve denklernn sa taraf devrede saat ynnde alnan
gerilim-kayna artlarmn toplamdr. Il ilnei evresinde yazlar Denk.
(2-20) iin de benzer yorumlar yap labilir.
Denk. (2-19) ve (2-20)'ye benzer trden dez klenderin yazlmas kin uygulanan kurala iknek akm u y6nterni denir. Bu yntemin ana hatlar adm
adm aada verilmektedi.
IN:
I, 2111
R
R 111 I11
R1, vIN
"
Burada
X ilmeini oluturan tm direnIerin toplam ,
X N, e Y ilmeklerinin her ikisine de ortak olan tm diren-
lerin toplant
Ex = Saat ynnde al ndnda X ilmeindeki kaynak-gerilizni
artlarmn toplam dr.
4. istenen ilmek ak nlar, deakienderin ortak zmnden bulunur.
Kirehhoff akn yasasmin ve Ohm-yasasnn kullanlmas ile teki aknular ve
devre gerilimieri elde edilebilirier,
rnek 2-7
ekil 2-14 ve rnek 2-6'mn devresindeki ak nlar ilmek-akm yntemini
kullanarak elde edin. Ayrca Es gerilimini de bubro.
ZM: Ilk adm, 4 Ohm.luk diren ve 2 .A'hk akn kayna' ndan oluan
paralel devreyi gerilim kayna ve direnten oluan edeer bir seri devreye
dntrmektir. Bn adm, rnek 2-S'de yerine getirilmi ve edeer devre
ek. 2--12b'de veribm tir. Dniimn etkisini gstermek zere ok. 2-14
deki devre ek. 2-17 de yeniden izilmitir.
I, II ve III ilrileklerine karlk gelmek zere 4,
Tm ihnek alrimlan
seilir ve Kirchboff gerilim-yasas denklemleri yazlrsa
54 DIRENU DEVRELER
4 (2 +5 +2) In (5) -- im (2) = 56
IL 4 (5) + In (5 +1 +4) In, (1) 8
III: 4 (2) -in (I) + im,(2+1 +10)
ya da
94-5
- 2 Itn
=8
--5/n +104
III: 24
56
+ 13
E5 =
4 _.1,/ - 8
(4)(6) - 8
16V
36 V
2 *kel
Ir D
4 ohm
EKIL 2-17 ok. 2-14 den d6alltInde elde edilen devre.
01114MllY
9-2,5
10+2,5
dix.
Bundan sonra, baml kaynak iin gerekli olan balayc denklem yazbr. Bu, VA ve VB deikenleri cinsinden I, 'in ifade edilmesini gerektirir,
ek. 2-18 de grlebildii zere
0,2 VA
56 D~Lt DEVRELER
1,2 VA --0,5
1,0 VA + 1,0 VB := 10
verir. Bu denklemlerin ortak czlinfnden
-
30 V elde edilir.
YA = 20 V ve Vs
0.5 nho
0.2 rh
EKIL
2.:48
rnek 2-9
ekil 2-19'daki devrede verilen I, ve 2 aknilarni bulun.
OZM: Bmek-a.kuut yntemi kullandacaktu. nce, gerilime-ba l/
akn kayna ve onun paralel direneinn gerilime-ba l bir gerilim kayna ve
seri dirence dntiiiiilmesi gerekir. Dnm devre ek. 2-20'de gsterilmektedir.
10 olvn
14 ohm . 4 ohM
1 10 V
O 5 V,
6 ohm
Tm kaynaklar iin ayn ilemi yaparak ek. 2-20'deki devre iin KGY
denklemleri yeu hr. Burda], s rayla, sol ve sa daki ilmekler
(14 -1.- 4 + 2) 11
/2
110
d r V ile
(i i -- 12) x 2
ile verilir. Bu ba nt ile yukardaki ihnok denklemlerinin birle tirilrnea ve
terimlerin yeniden ditzenlenmesiyle
110
=0
ve bunlardan
/
SA ve /,
- SA elde edilir.
58 DRENU DEVRELER
3. Balayc denklemier (1) kknda elde etti iniz denklenderle bir. le tirin ve sonuta bulunan denklem sistemini zm iin kolay bir duran
alacak biimde dfizerdeyin,
4. Bilinmeyen gerilim ya da .pl-nn deienlerini bulmak iin sonuta
elde edilen denklen sistemini zn.
24 DEVRE INDIRGENMES
Kes. 2,3 ve 2-4'deki da -dm-noktas gerilimi ve iki:tek-ak-rn yntemleri,
Kes. 2-1'de tantlan temel yasalarn dorudan uygulama ynteinidn mantksal dzenlenmesidir. Tm durumlarda, bu iki yntem herhangi bir dovrenin
her kolundaki gerilim ve ak nn dorudan zmn olas klar. Ancak, bir
ok devre problemleri, bilinmeyen tek bir gerilim ya da ak nn zmn
gerektirir; teki devre problemleri ise karma k bir devrenin tek bir kaynak
zerinde olu turduu etkiyle ilgilenirler. Her iki durumda, devredeki tek bir
e (ya. da eler toplulu u) zerinde, dikkatin toplanmas gerektii gereini
paylamaktadr. Bu. nedenle, ilgilenilen enin evresini saran devrenin karmarokb~ azaltmaya olanak sa layan her yntem, bu tr problemlerin zmnde yaraihdrr.
Devre .karmaklm azaltmakta kullanlan yntemlerden biri devre indirgemedix. o u kez bu yntem,devre bileenlerinin benen birletirilmesine
iciza - veren belli devre bkinderinin ncedeu tan nmasn gerektirir; nk bu
devre biinderinin her birinin farkl yollardan yabrlatghoas gerekmektedir.
Sz konusu devre biirnleri kaynaklar ya da elerden ohrodair. ek. 2-21'
deki devreler seri dev-nelerdir. Sek. 2-.21d-dal; devre gerilim kaynaklar nmseri
konumda ba laiulann gstermektedir. A ka grld zere, KGY
denkleminden
EM
(2-21)
-F En
dir ve sonu olarak, ok. 2-21ddaki birok kaynarn yerine ek. 2-22a'daki
Oyleyse, akta grld zere, seri
konuradeki gerzli c kaynaklar toplanr.
E
R:
I. R1
.-NAM---NAV"
E2
2-21 (4) kaynaklarn ve (b) direnlerin &eri balamlan
R.
IR L + IR2 +
+ 1R.
I(R i + R2 +
ya -da
IR e
Re4=-- R + R2 . . .
R,
(2-22)
rnek 2.10
ekil 2-23'de verilen seri devredeki I akmn bulun.
ZM: Tm bileenler seri konumda baldte ve nicletirilebilrler,
yalnz her bileen Tr ayr eklenmelidir. E deer gerilim kayna (100 - 40)
60 V ve edeer diren (15 + 40 + 5) 60 Ohm dur. (gerilim toplam nn
cebirsel toplam oldu unu vurgulamak yerinde olur.) indirgenmi devre ek.
2-24'de gsterilmektedir. I ak m 60 160 ^ I A dr.
60 DRENW DEVRELER
i zi
/,
In
b.
EKIL 2-25 (a) kayuaklarm ve
ti
(o)
EKL 2-26 ok. 2-25a ve hain paralel. Mrleaimiesinin evie ori.
IEG,+ EG2
Y.
F.G.
L.
EIG, 4- G2 -4-
G n)
ya da
EG E .
burada
G=
G2-L
4- G 4
k2-23)
10 A d)
o
fTt
L
ekil 2-28 ok.
J6- -4 T
1
6,67
= 0.5 Lulu)
20 V dur.
62 D RENLI DEVRELER
ou kez karlalan bir biim, ek. 2-29'da gsterildi i gibi iki clirencin
paralel birleimidir. Bu ekle uygulanan Denk. (2-23)
G.
1
Ri __..
R, -1-- R i
R, R,
(2-24)
R R 1 -4- R- 2
dir. Seri ve paralel diren bii lerinin her ikisini de bulunduran devreler,
Denk. (2-22)'den (2-24)'e kada ki denklenlerin uygulanmas ' ile, o u. kez.
indirgenebilirier. Yntem, a adaki rnekte a k-lanntaktadr.
rnek 2-12
ekil 2-30'da gsterilen dex;re, iki na:lant noktah bir devredir. x ve y
balant noktalar bir kayna a bal d r. Drt yk, kayna a besleyiciler kanalyla ba ld r, 'yk ve hesleyiei direnieri ekil zerinde gsterilmektedir.
Kavnakla il ili isteklerin ineelenmesine olanak sa lamas amacyla, yk ve
besleyiciden olu an devre kesiminin bir tek e deer direnle yerde itirilm.esi
nerilmektedir. Gerekli diren de erini bulun.
ZM .. Devre indirgeme yntemini uygularken, devrenin kaynaktan en uzakta olan noktas ndan balayp ve kayna a doru giderek direnler
hirletirilecektir.
a-b balant noktalarnun sa nda kalan 2 ve 8 Olun luk direnler seridirler. Bylece al> nin sa tarafnn yerini tutacak olan e deer diren
,%.b = 2 -- 8
10 ohm
edeele.
i diren.]
Ohru'iu
dur. hudi e dee
aut.] nektalrnm a f, tarafmm ve
e,.;.:de er
6 Ohm
I -4
12 04-.3.]
'e
dur.
nektalaz -imil sag
'r er,
hr n
x
'er e ren R, 3 Olirnluk direnle seri konumda
d.,e-renin,
tamam
la geri"ei
t3I
tal arnda Lakdd nda a ida kal
er diren..K.,, f sleee
.
3 Olun
--,---
3r ek 2-12' ki
ede er diren
R,y direnei deTrenin kayna a gur>du
D1RENII DEVRELER
Genel bir kural olarak, giri ve srme- noktas direnei szckleri, yalnz pasif eleri (bu blmde direnler) bulunduran de .Teler iin geerlidir. Bununla
birlikte, bu szekterin uygulanabildgi zel bir durum, klar indirgenen
devreninin iinde bulunan akn:dar ya da gerilimlerle do rudan doruya
orautll olan bir ya da daha fazla ba'gradr-kanak olan devredir. Bn zel
durumda diren devre indirgeme ynteminden ok, -girip geriliminin ak ma
oran hesaplanarak bulunur (bu yntem elektronik devrelerinde nem kazan r).
Yntem, aa daki "ruekte a klat maktadur.
rnek 2-13
ekil 2-31'deki derrenin R giri direncini bulunur.
OZS: A noktasindaki KAY denklerninden, / 3 akm,
/
2/
31
15 ohm dur
direnle R., nin paralel ba lanmasmdan doan diretir, buna karlk edeer
Y direnci, R, ve R, nin seri ba lanmasyla elde edilecek diretir. Cebirsel
olarak gsterili , se,
.k(R a 4- Rb)
(Ra Rb) T Rc
Rx),
(2-25)
teki iki balant noktas ifti iinde benzer denklemler yazlabilir. Elde edilen
denklem, i\ deerleri R, R5 ve Rc'yi, ya da Y deerleri R,, R, ve R3'il
bulmak amacyla, ortak zlebilirier. Sonular:.
(b)
(a)
Rb R,
4- R b 4- R
(2-26)
(2-27)
(2-28)
ya da
Ra
R,
olarak bulutlu.
Ri R2 R2113 4- R3R1
R,
(2-29)
(2-30)
R R, R,R 3
R,
(2-31)
3R,
G,G,
=
G3G,
Gb
G,G,
G, -4-
Gc
(2-32)
(2-33)
(2-34)
ya da
G.Gb
CbGe G.G
(2-35)
G2
(2-36)
(2-37)
dir.
rnek 2 14
-
2 6 DEVRE INDIRGENMRSt 67
-
(4) (8)
2 Ohm
4 +4 + 8
(4) (4)
1 Ohm
4+4+8
(4) (8)
2 Ohm dur.
4 + 4 .g
bac L.\--devresini, e deeri olan bir Y devresi ile yer de itirmek suretiyle
elde edilen devre ek. 2-34'de gsterilmitir. Bu devrede, R ea ile, Red ve R e d
ile 11. seri ba hdrla-r.
R,1
1+5
6 Olun
Ve
2+10
12 Olun
bulunur. J ve Rem direnIeri paralel ba l dr ve Denk. (2-24)' kullanarak
birletirilirlerse
(6) (12 )
6 4 -12
R ed --,
4 Ohm
bulunur. Bylece, b den d'ye kadar olan ede er diren, R ile R ed nin seri
olarak birletirilmeleri ile elde edilir ve
Rb d = 2+4 6 Ohm
bulunur
68 D1RENLI DEVRELER
rnek 2-15
Devreindirgeme yntemini kullanarak ek. 2-35' deki devrede bulunan
E- gerilimini bulun.
ZM: a,b, ve e kavaklaruun olu turduu -diren kesimi, Y e deeri, rnek 2-14'de ( ek.2-34'de gsterildi i gibi) hesaplanan ek. 2-33
deki bac A-devresidir. Oradaki ,,_-devresinin Y edeeri ile Yerdeitirilmesi ve 48 A, 3 Ohm kaynann dnm ek. 2-36 da gsterilmektedir.
imdi bu devredeli. iki seri birle im yalulatrhr ve 144 V.4 Ohm kaynat; akln kayna t-.-gsterirnine dn ilrdrse yeni devre ek. 2-37'de
gsterilen biimi al r. Bundan sonraki admlarda birbirini izleyen indirge.
'neler ve birle tirilmeler ek. 2-38a, b ve e'de gsterilmektedir. ekil - 2-38e'
de grld zere istenen E gerilimi 54 V dur.
8 ot
---
48
VV\A
""
I-
o--
36
EKIL 2-37 Yalndatrma ileminden sonra ek. 2-36'daki deorenin yerli durumu.
In
(ol
(9
EKIL 2r-33 ekil 2-37'dtki devrenh birbirini ialeyen yahnlatinlmslan: (a) paralel birle tirme ve
kaynak d5niitimancLat sonra, (b) seri birle rale ve kaynak drnidlimiinden sonra, fr) kinCi bir kr%
paralel birktizne ve kaynak dnlilimauden sonra.
70 DIRENU DEVRELER
aztim 140 luk kaynam etkisi yokmu gbi diiiiniderek (srfir kabul
edilerek) ek. 2-3 deki devre ek. 2-39 da yeniden gsterilmektedir. Bu devreyi zmek iin d-liun-gerilirni yntemi kullandabilir. A klin-yasasa. denklcmi
1
= 18
18 A
EKIL 239 340 vultlak kayaak etirkia kltuaa ek. 2-3 deki devre.
2611 -- 6
IR = 140
P
-2,16 4- 6,16 = 4,00 A
.P2 = 7,20
2,80 = 10,00 A
1.3 = 8,64
3,36' -= 12,00 A
72 DRENU DEVRELER
--- R0
(2-39) .,
ya da
Io
(2-40)
E.
R..
(2- 41)
dir. Tl venir teoreaninin doruiannzan, ek. 2-41a'daki genel devrenin vokamper belirtgeninin Denk. (2-39) ya da (2-40) biiminde oldu unu gstererek..
yaplabilir. Sz konusu lelirtgeu st-ste nitune ilkesi uygulanarak bulunacaktr.
ekil 2-410 devresi ok. 2-42eda yine gznne alunnaktatbr;balant
noktalar ak devredir ve _E gerirri - ak devrenin ular arasnda grlen gerilinutir. Ak devrenin geregnee, k akm sfrdtr. ekil
2-42b, ak-devre gerilinti E' t eit bir gerilim kayna balant noktalarna
uygulanm duranunda iken ayn devreyi gstermektedir. Kaynak gerilimi
sz konusu devrenin ak-devre -gerkintini tanla tanma .dengelediinden
$3tekril, k akm 1 bn &alanda da sfrdL Un sfr akm, devrenin tm
i kaynaklar/un rettii akn ile E. d kayna nn retti i lkee kolu
teplartudr.
ki 1) 4 0.iattig *---noktaleic
dirt,4i
EKIL
2 -41 (4) ilki ba'glantt naktata olan 3(4~1 direnli devre de (b) Tht;venin ve (e)
st ste bitune ilkesine gre bir devrenin herhangi bir kolundaki akan,
kaynaklardan her birinin o kolla olu turduu kol akmlarnn toplamdr.
(bi
E, hari ~iri kaynaklarn rettii akln
4 o
k)
((P
EKIL 2 42 1'10-yeni:e Leuze/n n-in agklarala.
E ,-----
E. -
olduundan
E = E- liR0
elde edilir, bu ise Denk. (2-39) an ayn dr. Bn nedenle, ek. 2-41b ve c gsterimleri ek. 2-410 devresinin yerini alnak zere kullandabilirler.
Thlwenin edeer-devresi parametrelerinin bulunmas ' ek-2-41b ve c'
deki Osterlnlerin ineelennesinden ve teoremi d-rdayan yukardaki tart madan kar.
I. ekil 2-41b'deki edeer devrede E vin deeri devrenin k ularndaki ak-devre gerihn
'
2. ekil 2-11c'deki edeer devrede Io'n deeri devrenin k ularna
balanan herhangi bir ksa devredeki ak mdr.
74
DRENL DEVRELER
rnek 2.17
ekil 2-43 deki devreden, en yksek gc so urabilecek R direncini ve bu
gc bulun.
20 ahm
2 43
-
4-,',OZ:13M: Gc .bulmak iin I akninnn ve R dircmcinin bilinmeleri gerekir. Bn nedenle, R'nin bir fonksiyonu olarak .ry: veren bir ba mat bulunmaldr.
E 0 . 190 V
bakr
7+18
(20)(5)
4 Ohm
20+5
bulun.ur.
ChM
(a)
(b)
- EKIL 2 44 B direueS kanku iken ek. 2-43 deki cievrv.
-
yleyse, a ve i balant noktalar arasnda, ek. 2-44 deki devrenin Thevenin e.deer devresi, 4 Olun Ini( bir direnie seri konuratlaki 100 V h k bir
kaynaktan olu ur. R dir
' enci eklendi'i zaman elde edilen devre, R' len bakldnda, ok. 2-43 deki devreye tamam yla edeerdir. Yeni devre ek. 2-46
da gsterilmektedir.
ekil 2-46 daki ilmek evresinde KGY denkleni,
100-41-R/
ya da
100
4 +R
a,
-. R direriain so ar-laa
,
g, Denk. (1-13) den
P /2R
10000 R
(4 -FR) 2
dir. :rtlakainum g Souran direnei bulmak iin, gcn dirence gre treini alr ve trevi sfra eit kilarz. Yani,
76 DRENL DEVRELER
EKL
b
EKIL 2-46
dP
Cr-R =
10000 (4.+R)-20000 (4
(4 +144
bn ise
R= 4 Ohm
verir. yleyse, yak akum
100
- 4+4
12,5 A
ve midtf..inun g
Pmak w (12,5)2(4) = 625 W
rnek 2-17 deki devrenin rnek 2-1 inkine zde olduuna dikkat edin,
yalruz rnek 2-1 deki 6 Ohm hk dkren= rnek 217 de deiken bir R direnci
de yer deitirilmitir. Bu rnek, Thvenin teoremi yardmyla bir tek devre
esine glire bir devrenin belirtgenlerini bulabilme olana itu gsturir. Ayin
zamanda maksimum g ilerini iin gerekli ik- direnci R nin ularmdan
Ii/daldnda kaynana edeer direnciac eit olduuna dikkati ekelim. Bu
bir tesadiif olmay p, genellikle byledir. E deer kaynak direncine ok
direnci denir ve k direncini yk dirent.Me e itleme yntemi diren uy/L.1~st olarak bilinir,
rnek 2-18
ekil 2-47 deki devrenin a-b ba lant noktalarndan bakld zamanki
Thevenin edeer devresini bulun.
80 V
OZUM: Devrede baml bir kaynak vardr; bu nedenle yaln z bamsz kaynaklarn bulunduu devrelerden ayr bir biimde incelenmesi gerekir.
Buradaki genel yakla m, ak-de----rz.-- gerilimi ve ksa devre akm ln
bulunmas ol caktr; sonra '-' deer diren ??,,, Denk. (2-41) den bultrnnr.
Ak devre c denklerni
12 = /,
61 )
bulunur. Bu denklemlerden
-=- 2A ve /,
12A
/0 = /, 4- 5/1 .---- 48 A
verir.
8A
78 DRENL DEVRELER
Ro'ua deeri, Denk. (2-41) den,
E
r
/o
60
48
= 1 25 Olan ya da Go=
'
0,80 mho
EKL 2-48 (Aa* ular ksa devre yaallm du.-untla ek. 2-47'24in elevresu
1 25 or rn
48 A
EK L 2-49 ek. 2-47'deki ..levre tiu (4) Th4vetin edeeri ve (b) Nortou e deeri.
rnek 2-19
ekil 2 50 de gsterilen devre, diren rillme,sinde knllandan dengelenmemi bir kprnn. devresidir. Verilen devre verilerine gre, A ampermetresinden. geen Ak m bulun. Ampermetrenin direnei 9 Ohm dur.
-
ORE lii
8T
Ct) V
8e,EK11, 2-51 Aeapermetre karlm durumda iken
ek. 2-50'deki devre.
100
20 30
,
100
1A
as>rs dan,
201, -- 1012 = (20)(2)-(10
Edeer diren R. gerilim s fira indirgenerek a i'e b (bak ek. 2-52) arasndaki edeer direncin deeri hesaplanarak bulunur. ekil 2-52 de grld
zere /in bulunmas iin devreye yeni bir dzen verildi.
deki devre.
80
DIRENU DEVRELER
(20)(30).
(10)(90)
20 + 30
10 + 90
---- 21 Ohm
lA
dir.
30
9 ohm
PROBLEMLER
2-- 1 Temel yasalar dorudan uygulayarak ek. 2-54 deki devrede gsterilen V gerilimini bulun.
5 ohm
6 ohm
2-2 ekil 2 55 deki devrede gsterilen I akmn bulun. zm iin temel yasalarn dorudan uy-gulanmasuu kullann.
-
PROB MLER 31
3 ohm
40 A
20 A
-ar
Ai
j
6 ohm
82 DIRENU DEVRELER
6
EKIL 2-57 Problem 2-5 de kulleindan Ayrtori ontfi.
15 ohm
4/ 1
devre..
2-7 ekil 2-54 deki devrede verilen gerilim kaynaklarn: edeer akn
kaynaklarna drditrn. Yeni devreyi kullanarak V gerilimini bulun.
2-8 ekil 2-55 deki devrede verilen ak na kaynaklar n e deer gerilim
kaynaklarna dntrn. Yeni devreyi kullanarak / ak n n
2-9 ekil 2-3 deki devrede bulanan 6 Olun luk direnein ular arasndaki gerilimi d."g0m-nektas
yntemin
' i kullanarak bulun.
2-10 Drm-roktas gerilimi yntemi& kullanarak, Sek. 2-59 daki devrede gsterilen V gerilimini bulun.
2.41 D iim-noktas gerili:ni yntendni kullanarak ek. 2-6 daki devrede bulunan 15 Olun luk direnein ular arastndaki gerilimi bulun.
-dm-noktas gerilimi yntemini kullanarak ek. 2-60 daki
2-12 D g
devrede gsterilen Vb gerilimini!), deerini bulun. Ayrca 13 akelm da bulun.
PROBLEMLER 83
2 ohm
B A
64 V
10 ohm
20 ohm
5 ohm
3A
f)
Cr/
60 ohm
-4-
V 11 2A
30 V
5 ohm
84 . DIRENU DEVRELER
2A
PROBLEMLER 85
2 nho
mho
28A
L__
2-64. Problem 2-23'iba devresi.
2-24 ekil 2-65 deki devrede bulunan 1 akm bulun. ztimde devre indirgemesi ve kaynak dn iimiiiii kullann.
2 ohm
8 ohm
5 ohm
5A
EKIL
86 DRE4'NLI DEVRELER
3 ohm.
2 ohm
2 o!lm
100
2-27 ekil 2-58'deki devrede verilen 100-V luk kayna n grd edeer
direnci bulun.
2-28 ekil 2-61 deki devrenin 213-A Ilk ak m kaynana sundu u giri
direncini (Rab) bulun.
2-29 ekil 2-68 deki devre iin:
2-31 ekil 2-69 daki devre iin a-b balant noktalarmdaki Thevenin
edeerini
PROBLEMLER 87
88 DREN DEVRELER.
3A
2-35 a) ekil 2-71 dahi devreden R direncini karn ve elde edilen iki
beglanti noktah devreden Th6venin edegerini bulun.
b) a ikktnn sonucunu kullanarak / akuoin R elirencine balayan bir
denklens bulun.
-F;
T, 2-71
3.
Blm
Ve
"RarAV
'
knahmren.kapand* yee.
Kazari-alarum dnem
Ceili dnem.
Kararhdunnn dnemi
ekil. 3-2'deki dalga biimi, iki denge durumu (ya da karurit durum)
periyodu arasmda, geici bir periyod obl unr e bu n.1;-fll re5in.03.e yeni bir
src kuvvet etkisiyle devreuin bir denge durumundan tekine yeniden ayarlann gstermektedir. Devre, enerji depo edici eler bultnduruyorsa ve
src kuvvet soniu ise, bu ayarlama iin geici bir periyodu gereksinim duyulux.
Bir devrenin ans zn uygulanan uyarmaya tepkisi rahatl kla iki bileene
ek. 3-3, ek. dalgabiielini ola an. iki bileene ayrlm
olarak gstermektedir. Tepkiniu zor/ann bileeni, src gerilimin etkisiyle
doan bileendir. Tepkinin. flop/ bile eni ise uyarmayla olu acak son tepkiyi
uyarma uygulanmadan nceki ba lang durumuna tya tm salayacak gerekli
bile endir. Genel olarak, zorlaumi tepki, uyarma iddetiyle ve devre de ikenleriyle belirlenen bir geeli e ve uyarmann zelli'giyle belirlenen bir biime
sahiptir. Ote yandan do al tepki ise, hemen hemen tmden devre zellikleriyle belirlenen biizulere ve zgn durumla yeni zorlanra tepki arasndaki
uyu mazlk derecesiy-le belirlenen genliklere sahiptir.
Pek ok uygulamada yaln z zorlanm tepki iin zme gereksinim
duyulur. Bu durumlarda geici periyod ilgilenilen di er zamanlar yannda
ok kk kal r, bu yzden geici periyod boyunca devre davran iin zm
gereksiz olur. teki durumlarda ise geici periyad ilgilenilen tek periyod olabilir. K sa sreli bir zorlama fonksiyonu, zorlanm ve doal tepkilerin ikisinin de helirlenrnesini gerektirir.
dv(t )
dt
G (t)
(3-1)
biinindedir.
Devre geriliminin zamana ba lln vurgulamak iin v(t) yazm kullanlmur. E er Denk. (3-1) -in zan zum her de eri iin geerli olmas gerekiyorsa- v(t) fonksiyonu trevi ile ayn biimde ohnaldx, Byle bir fonksiyon
stel bir fonksiyordur. - Bundan dolay zm iin
K En
e(t)
(3-2)
K en -4- GK
ya da
IC6-41 (sC +G) = O
(3-3)
bulunur. v(t) yerine zel bii ndeki KEL" konulduunda Denk. (3-.l)'in
Denk. (3-3) oldu u grlmektedir. Son denklem ya K = 0 iin ya da
se +G ------ O
(3 4)
-
(3-5)
Ve
v(t) = K
(3-6)
E-G` i c
olur,
K sabitinin de eri, zel bir zamanda (genellikle, t , 0) v(t) in de erini belirlemekle. bulunur. Balang koulu denen bu de er, Kirchhoff yasalarnn
ve di er fiziksel yasalarn devreye uygulanmas yla elde edilir. Kesim 3-5,
bu ba lang koullarn blirleyen yntemlerle ilgilidir Denk (3-6), K =
oldu unu gstermektedir; burada V o v(t) nin t =-.-r 0 anndaki deeridir.
rnek 3.1
ekil 3-5'leki
gre:
i(t)
Ri(t)
dir.
t =2H
EKIL 3-5 RL devresi.
i(t)
K e RriL
ve
buluntu.
Hem denklem (3-6) "V e hem de 3-l'in sonular zm biiminin stel
oldu unu gstermektedir. t'stel zm biimi yaln z yukardaki durumlar
iin de il; genel olarak, do rusal bir dzene in tepkisinin do al bileeni, ya
bir stel terimle ya da fisteilerin toplannyla ifade edilebilir. Bir i: steli baz
ayrntlaryla incelemek iin zel sayilardan ok oranlar n diinlece'i normalize edilmi bir fonksiyon seileeektir. E er
i(t)
ile verilen bir akn fonksiyonu varsa, normilize edilmi biimde,
i (t )
I,
(3-7)
rnek 3-2
ekil 3-7'deki devrenin
ZM: Ilk ad m kayna etkisini ke,Idrmaktr. E er gerilim kayna sfr kilnrsa (yani, yerine bir k sa devre kol:m-sa) devre, ek.
daki biime dnlir. ek. 3-8a'nn ineeleninet,iyle Flik sapn ularndaki
gerilimin s fr olmaya zorlancl t grlr, bundan 6til s-a devrede etkin
de ildir. yleyse sa da kaldrlrsa devre, ok. 3fib'deki biime dn,trlebilir. ekil 3Bb'nin o noktasnda yazlan Kirehloff akn yasas
v n (t)
f v n(t) dt
(3-8)
devresi.
gstermek iin kullanld. Denk. (3-8) deki integral, Denk. (3-8) in zamana
gre tilreviUi alarak kaldrlabilir. Bylece
1
3
dr(t)
dt
v n(t)
(3-9)
bulunur.
3 ohm
3 ohm
v j t)
2H
(o)
(b,
- 1,5
Toe- 1,5Y
Yukardaki sonu, do al tepkinin, 1 /1,5 ya da 0,67 s'lik bir r zaman sabitiyle stel bozunum zelliinde olduunu gsterir. Vo , kaynak gerilirainin.
(blgabiimine ve geldi ine bal olduu halde zaman sahili ve iistel biim
bunlarn her ikisiden de bamszdx.
?c>
c>
e>
EKIL
di(t)
--'-dt
Ri(t) -I-
RLC
devresi.
i(t)dt
(3-10) -
vs (t)
dir.
d2i(t)
diz
di(t)
R d
- 7t
1.
T;
(3-11) -
Ri(t)
I L
di
- -
f'fti)
in(t)
cl:
(3--12)
(3-13)
R
'
din(t)
dt
el ijt)
sR = r = O
(3-15)
olur.
Denklem (3-15) ikinci dereceden bir denkle ndir. Bundan tr denklemi
salayan iki s deeri vardr. Bu nedenle doal tepki, her ikisi de Denk. (3-151'i
salayan iki iistel teriroden oluur. Yani
i n(t) = K esi'
K1 Es2t
(3-16)
()utak 3-3
ekil 3-10'daki devre t.
O an nda ba lant s kesilen bir ak rn kayn alyla
uyarlyor. Kayna. balants kesildii anda e sa veriliroi 4V ve ii indiiktan$ akm IA'dir.
v ( ti -t-
1
4
de()
t) dt
dt
(3-17)
dy(t)
dt
(t
(3-18)
en
3sK t 2K est = 0
olur, buradan
+ 3 s -1- 2
(3-19)
ve
- 2 ve -1
(t)
(3-20)
-H K,
biimindedir.
v(0)
K, H- .K,
(0) = - 2K,- K,
(3-21)
0 konursa
(3-22)
bulunur.
v(0) ve (dv fdt) (0) biliniyorsa K, ve K, katsaylari bulunabilir. Bunlar
elerin volt -amper ba nattlar ve devre KAY e itliinden bulunur. elerin
voW-aruper ba ntlar, sonsuz bir alum yoksa bir s aen ular arasndaki
anszn dei memesini [bak. Denk. (1-25)] ve benzer biimde sonsuz
bir gerilim yoksa indktans akumn n szn deimemesini gerektirir [bak.
Denk. (1-17)]. Sonu olarak, kaynak ba lautsmn kesilmesinden hemen sonrs
sa g,erilimi ve indktans ak m srasyla 4V ve 1A'dir (Bu de erler kaynak
balant s kesilmeden nceki deerlerdir).
3
4- v()
4/v
dt
(0)
() =.4
ya da
ii- (0)
16
Ki y 12 ve ..K
bulan ve tepki,
v(t) 4. 12
6:-2t
- 8 e' yok
5,5 8.0
' t=0
rnek 3-3'n sonular ek. 3-11'de grld zere sa geriliminin
da 4V'dan ba layarak ls'de -1,3 V yaknlarnda abucak mini -mum deere
dtn ve sonra bu noktadan ad m adm sfra do ru bozmduunu g53gstermektedir. Gerilimin -negatif de erlere gidiinin nedeni balangta in.
dktans ve sata depolanan enerjinin iletkenlikte bsbtn kaybolmadan
nce indktans ve s a aras nda ahnp verilmesindendir. ki ya da daha fazla
enerji-depo eden esi bulunan birok devre, do al 'tepkisi srmeden nce
defalarca de i-toku salmnu yapar. Bu dzenekler iin ziimleme yntemi
aa daki rtylte ardat lmal tadr.
rnek 3-4
1
ekil 3-12'deki devrede bulunan --5-- Fl k sa t
0 zamaundan
di(t)
1
2i(t) + 5
dt =-- 0
ya da
(12-i(0
dt2
di(t)
r 5i(t)
dt
(3-23)
Ke."(s2 2s ' 5)
ya da
s2 + 2s + 5
(3-24)
biimine girer.
devresi.
s =-1
j2
ya da
i(t)
ei2t
K, e'rzt)
(3-25)
j sin
efe= coS
ve
E-jo
cos6- j sin 0
i(t)
{Ki (cos 2t
ya da
i(t)
E -t
(A cos 2t
B sin 2t)
(3-26)
bulunur.
t
1 -dr (0)
2i(0)
vc(0)
i
t -7(0)
10
ve
di
dt
(0) = 2B --- 10 va da
2t anaper
Bu ve bundan nceki kesimde incelenen yntemler zorlayelsn eitlikler iin ste! hir zm varsarzrm s'ye ba l bir polinom verdiini
gsteririr. Denklem (3-4), (3-15) ve (3-24) byle bir e itliin rnekleridir,
bunlara.devrenin belirtgen denklemleri denir. zm yntemlerinin daha ayrntl incelenmesi, belirtgen denklemin zorlay csz eitlikten kolayca buluna:bileceini gtosterir. En genel biimde zorlaycgi15. eitlik
:A>
dir"z(t.)
"
at"
dr. x(t) = Ke-st genel iistelin Denk. (3-27fde yerine konulmas yla
...
A is +
-i-- A1s + An
An_Y"
0
0
(3-28)
elde edilir. Zorlayesz eitlii Denk. (3-27) olan bir devre iin Denk. (3-28)
belirtgen deklemdir. Bu denklem zorlay esz esittikte bal deikenin
n'inci trevinin yerine s" koymakla do rudan bulunabilir. Bylece, Denk.
(3-27)'de K- E st nin araya girmesine gerek kalmadan Denk. (3-27) den Denk.
(3-28) yazlabilir.
Belirtgen clenkleroin kkleri, do al tepkide ortaya kan eitli stellerin. dereceleridir. Gerel katsayil bir cehirsel denklemin kkleri ya gerel
ya da elenik ift (yani a jb) olduundan iistellerin dereeeleri bu biinalerdedir. Ustel olarak gerel kkler, azalan (genellikle) ya da artan hile enle i
verir. Bir ift e lenik kk ise, stel olarak azalan. (ya da o alan) siniis ve ko- siniis verir (rnek 3-4'iin sonucu son s nflarnaya girmektedir). Denk. (3-28)
biimindeki genel helirtgen denklemin n k'ke sahip oldu una dikkat ediniz.
Bunun anlam -doal tepkinin n iistele sahip olmas demektir. E er Denk.
(3- 28)'in kolleri p p2 ...p olarak gsterilirse; do al tepki,
+
x n(t)
K2 E,2t
+ K. spt
(3-29)
3- ZORLANIWL TEPKI
Kes. 3-1'de bir devrenin anstran uygulanan bir uyarmaya tepkisi iki
bileeue ayrilmtr: u,yarmanm neden oldu u zorlan-tn tepki ve salarda
ve indktanslarda depo edilen enerjinin uyarma uygulanmadan nceki deerinden uyarmas n etkisiyle do an deerine adm adn ayarlanma gereksiniminden doan doal tepki. Kesim 3-2 ve 3-3 do al tepki ile ilgili idi. Bu
kesimde zorlanm tepkiyi bulmaya yarayan bir yntem gelitirilecektir.
Beklendi i gli, sonularn uyarmaturt zelli ine bal olduu .hulanacaktr.
ekil 3-14 devresinin KGY eitlii
dj(t)
di
Ri(t)
t)
vs(t)
(3-30)
3 4 ZORLANMI TEPKI
-
105
dir. Eer if, tepkinin zorlanmu ve i nede doal bileeni olarak tammlaursa
toplam ya da tam tepki
if(t)
in()
(3-31)
[y0
in(t)]
R [if (t)
in(t)1 = vs (t)
ya da
r
din(o
L
dt
Rin(01 + [L
di (t)
fdt
vh (t)
(3-32)
din (t)
<it
Rin(t)]
[L difdt(t)
Rif (t)]
At
RBt
LB
buluruz. Bu eitlik t'nin tm deerleri iin salanmadndan varsaylan 0zam yanhtr. Ote yandan eer varsaylan zm, hem zorlaye fonksirmun
hem de treviain, biimlerini keriyorsa, yani it (t";
Et-4,--C ise Dnk. (3-30)
Bylece
salanabilir.
L
d
--- (Bt -- C)
dt
R(Bt C) = At
ya da
BL
RBt -- RC
burada da
BL Re = 0 ve RB , A
ya da
B
A f R Ve C
A
AL
R2
(3-33)
biiminde olur,
Genel halde zorlanint tepkinin, zorlaywt fonksiyonu re onun tiint tan nd
trevier ni ieren bir fonksiyon oldu u gsterilebilir. Byle bir tepki fonksiyoyortu, tanmlanan e itliin sa ve sol taraf arasndaki dengenin sa lanmasuu
olas klar.
rmek 3-5
ekil 3-13'deki devrenin sinsel ak ma tepkisinin vf(t) zorlam bileeuini bulun.
3- 4)
1 sin wt
Gv(t)
dt
dir. Zorlannu tepkiyi bulmak iin, vf(t) yi zorlayc fonksiyon ve onun trevbiiminde, yani
vs (t) = A sin <ot
(3-35)
B cos wt
olduunu vaxsayal m. Birinci trevden sonraki tirevlerin eklennesinin yalnzca sins ve kosiniis terimlerinin ay sm artnacama dikkat ,ediniz; bu
trevlerin hepsi de yeni belirlenecek olan A ve .8 sabitleri iinde bulunacakt r.
Denk. (3-35)'i Denk. (3-34) iinde kuliamrsak
C.(c.A cos wt - Bsin ot)
buluruz. E er Denk (3-:36)'nn zamann tm deerleri iin sa lanmas gerekiyorsa sol taraftaki kosirrs terimlerinin katsaylar toplam sfr olmal ve
benzer biimde siniis.teriuderinirtki de 1" olmal , yani
A LC
BG
AG B Q C
olmaldr, buradan
A I
G
G2 + (coe) 2
Ve
B^I
-e
G
(wC) 2
G
( G2
C
(G)C,)2
`in "t
G-(C)2
o)
cos nt
olur.
rnek 3-6
ekil 3-16 devresine
annda e t (r) = 10 E-4i m Vluk bir uyarm
uygulanmtr. ejt) k geriliminin zorlanm bileenini bulun.
ZM: Devre davran n tanmlayan iki eitlik, sol ilmekte uygulanan KGY eitlii ve A diim noktasndaki SAY eitliidir; bunlar srasyla
(3-37)
Ve-
0,015
deo (t)
dt
3-38
dir. Uyarm ste! biimde oldu undan tepkileriri de ayn mertehede steller
olduunu varsayalun. (estel fonksiyouun., zgn fonksiyonun tm tiirevierini
ieren bir fonksiyon oldu una dikkat ediniz). ve co(t)=E,e-"
yi Denk. (3-37) ve (3-38)'de kulla ntsak
_8/ E-4t -i- 10/ e -4i = (10 ;< 10')
0,06 E
E-41
-4 0,1 Ea
-
100I
(3-32)
t3--10)
10 ohm
rnek 3-7
ekil 3-17'deki devrede v(t)
bulun.
2 ohm
di(t)
9i(t)
-4,- 5 S
v(t)
(3-41)
dv(t)
dt
(3-42)
d:it t)
di(t)
5(t)
(3-43)
At2 4. Bt C
Dek. (3-43),
10 t
ya da
(5A)tz (4A 4- 5B) t --F (2A
bulunur, buradan A= O,. B
tepki
if (t)
2B + 5C)
10 t
2t - 0,8 amper
olur.
BALANGI KOULLA,R1
rnek 3-3 ve 3-4, devre alumlarnun, gerilimlerinin ve bunlar n tilrevza.manlardaki. de erlerinin bulunmas gerekti ini gsterir. Bu
kesim bu balang ya da snr koullarnn kuramsal olarak bulunmaslyla
ilgilidir. Bu liesaplamada kullan lan kurallar, Kirehhoff yasalar -ve sa ge-
riliiaui ile indktans ak rn mn siixekliti i ilkesidir. Sonular, do al tepki terimlerinin katsaydann hesa-plamada kruland r.
Anahtarlama srecinin o u kez kolay olsun diye t.0 da oldu u varsayalafadan analtarlanann yap lnasndan hemen nce ya da hemen sonra
oluan olaylarn belirlenntesini olas kalan bir kavram geli tirilmesi uygun
olacaktr. Anahtarlaman n yaplmasmdan hemen nceki an gstermek iin
(0-) simgesi, hemen sonraki an gstermek iin de (0+) simgesi kullandaeakt r.
Saa ek. 3-18), tan nitay er denklemleri Kes. 1-9'da verilen enerji depo
edici bir edir. Gerilim-akn bant.s
(c
c
EKIL 1-18 Sge.
i ,
de
dt
(3-44)
ve depolanan enerji
Wc
4- C rec2
(3-45)
dir.
Denklem (:3-44) ve (3-45), s a gerilimindeld bir anlk bir tle in::ye
(yani (Ipe / cit = co) sonsuz bir akmn elik etmesi gerekti ini gsterir. Bundan
td ,!ka byle bir de iim, depolviag enerjinin sfra ok yakn bir zaman
aral nda bir deiiklie U ramasna neden olacak, bu ise sonsuz bir gii
kayma gerektireeektir. yleyse sonu olarak u ilke kurulabilir: Sonsuz
byklkte bir ak n verilmedike bir ,stgart n ular ndaki gerilim anstz n dec(913.
itirij etnez [ya da v c(0-)
Ornek 3-8
ekil 3-19'da grlen devrede St anahtar t=0 zamazundan ok nez,
kapann tr. S, anahtar da t.0 da kapan yor, Anahtar kapand ktan hemen
sonra vc (0+) sa gerilimini ve ir. (O+) sa akunm bulan.
Anabtarla.rm ekilde gsterilen kenumlarda oldu unu ve anahtarlarm bu konumu almalar iin yaplan analatarlama sreeinden do an
doal tepkiniz-1 snmesi iin yeteri kadar bn durumda tutuiduklar -varsayLusa sa 10 V'a kadar yklenmi ve devreden geen alum da s fr olmu olur;
yani vc (0+) 10 volt ve i,(01 O d r.
vc(0-')
bulunur. ic(01'yi bulmak iin devrede t= U annulaki KGY ve KAY eitlikleri yazlar. Bunlar
10 - 10 4(01 v c(01
Ve
ve(V)-10
= O
birineiden
O. ve ikineiden i2(0-)
1. A bulunur.
i(01
olduundan
,= -1 A
bulunur.
,-----
(3-46)
dt
Ni
L P
(3 -47)
rnek 3-9
ekil 3-21"de gsterilen devredeki S anahtar, t=Q altndan nce uzun
zaman ak tutulmu ve 1=0 annda kapatl ntir.. Analitarn kapanmasm .
dan hemen sonraki an nda
, (de/ dt), iz ve (k/ dt) yi bulun.
5A
5A
deve-,
SA
SA
10
(01
ya da
dt
(01
25 A. js
buhruur.
(dv / fil) nin deeri t=0 annda Kirehhoff akn yasasnn uygulanmas yla
bulunur; bu uygulama
dv
5 - v(04-) - 1 d
t (01^L (O+)
verir,
ukad an
rit
(01
dt
-10 V ila
bulunur.
3-6 TAM TEPK
Kes. 3-1'de a kland zere, bir devrenin, bir uyarmaya ya da bir anahtarlama sreci nedeniyle uyarinada olu an bir de i iklie tepkisi iki bileene
ayrdabilir: bir zorlannu bile en ve Lir de do al bileen. Bu bileen tepkilerin
her birinin bulunmas nceki kesiralerde tart ld, Bu kesimde toplam ya da
tam tepkinin bulunn a.s iin yukardaki bileenlerin IirIetirilmesiyle
lendeeektir. Tam tepkinin hesaplanma, u da kullanlan temel yntem birbirini
izleyen aadaki admlarla verilir.
1. Devre iin diferensiyel denklem yaz hr. Eer denklem.de integralli
terinder bulunnyorsa, bunlar trev alarak kald rmakla denklemin zm
abuklatrdhr. Denklem, ba msz kaynaklar kapsayan terimler eitliin bir
tarafnda ve devre parametrelerini ve ba ml kaynaklar kapsayanlar di er
tarafnda olacak biimde dfzenlenraelidir.
2. Zorlayesz eitlik yazlr ve bunlardan belirtgeu denldem ve onun s i ,
82,s3 vb. kleleri hesaplamr. Tepkinii doal bileeniniu biimi
K, Esi'
dir.
3. Zorlanm tepki bulunur. Kes. 3-4'deki yntemler, for ksiyorran
alaca biimi olduu kadar sa-ysal katsaydarm bulunmas n da olas klaeaktr.
4. Zorlarm ve doal bileenler toplanr. Bunlarn toplam tam tepkidir,
ama doal tepkinin K i ,KK 3 vb. katsaylar imdilik bilinmemektedir,
5. Balang koullar belirlenir. Genel olarak, gerekli ba lang koullarnn says belirtgen denklemin kklerinin saysyla belirlenir. Bundan tr, belirtgen denklemin bir kk varsa fonksiyonun t= a anndaki deeri,
iki kk varsa fonksiyonun kendisinin ve birinci trevinin t=0 anu daki
deerleri, vb., bulunmaldr.
6, Balang ko ullar kullanlarak K katsaylaiaun deerleri bulunur.
Bu adamda tam tepki biimi kullanlmaldr.
Batan sona bu yntem, birka rnekle a ada betiralennektedir.
114
Oirack 3-10
devresinde (ek. 3-19) t j 0 iin v<(t) deerini bulun.
nek
10
dvc(t)
dt
dir
I dv t)
2
dt
(t) I
1
10
t) = 1
v c(t) --.----- 2
'
1A
Zorlaycsz eitlik
avc(0 j_ 2
dt
(I) ----- o
-5-
0 ya d.a s
- 5
2 ve .4
-4- - A
bulunur.
4. Tan tepki,
v e (t) -,-- 5 K
dir..
5, Ornek 3-8'in sonularndan
vc (0+)
10 volt.
olduu grlr,
6. Balang koullarnn tam tepkide uygulanmas yla
re(t)
E-2t:5
bulunur.
rnek 3-11
Ornek 3-7'nin ok. 3-17 devresinde, e er t < O iin v(t) 0 ve t > 0
iu v(t) ----- 10 E.'" volt ise t > 0 iin i('tynin tam teplc!ini bulun.
OZUM: 1, KOY eitlii Denk. (3-42)'di,:, kola->bk salamas bakmndan burada yine yazal m:
d2i(t)
di(t)
2 --c
rt-
--
5 (t)
dv(i)
j-t---
2. Zorlayesz eitlik,
d2gt)
dt1
dt
i(t)
1 j2
i(t)
olduu grlr.
- 40 E
116
2(-4)
e 4r
-4 -i-- 5 /
ve buradan 1
if(t)
- 3,08 e't
olur.
4. Tam tepki biimi
i(t)
-3,08 E-4'"
B sin 2t)
dir.
5) iki balang kouluna gereksinim vardr: i(0') ve (cliielt) (01. t.O'dan
nce ek. 3-17'deki devrede v(t) kaynak gerilimi, uzun zamand r sfr idi,
bu nedenle tm Acun ie gerilimler sftra gidecek biimde devre durgun durumdadr. Bundan tr
i(0)
0-ve V(O-)
0 ve vc(0-<')
koulu (<01
1-
')
2 is1
rtol
0 diz.
10
ya da
di (O+)
10
~t.
6. i(0)
ve buradan A
- 3,08 -1-
i(t)
- 3,08 e +
at
12,32 E:-.4t +
cos 2t
B sin 21)
(3 -49)
di
dt (0) = IQ = 12,32
2B - 3,08
ya da
0,38
-3,08 e-"
biimini am-.
rnek 3.12
ekil 3-23'cleki devrede bulunan v(t) uyar eis, sfrdan kk zamanlar
in sfr ve t >0 iin 100 V'tur. Buna gre t >0 iin devre akl nza bulun.
100 ohrn
2 14
aT' F
di( t)
80 j
dt = v(t) -9vdt)
(3-50)
100 L(t)
(2 -t- 18) --
ya da ttirev al p yaludatrarak
d2i(t)
dt 2
di(t)
dt
i(t)
(3-52)
olarak yazlabilir
2. Denk. (3-52)'nin sa taraf sfr olduundan bu eitlik zerlapesz bir eitliktir; buna karlk gelen belirtgen deklem
s2 + 5s + 4
0 dr, buradan s
-I ve -4
E e -'
( -433)
K,
dir
5. ki balang .kouitna. gerek
t(
ve (di dt) (01, Dev-re uzan zamandan beri du.nil nalsta...ildu undan
enerji depolaurn.a n durumdadr. Bundan tr i(0-) ve, tc (0Tnin ikisi - de sifrdr. Sreklilik ilkesi
i(01= i(0)
O ve vc.(0+) = vc(0) = 0
olznasna gerektr
: ir. Bizincide,n
O
di
,
(Cr) tc(0-) = 100
buradan
olur.
6. Snr koullarnn Denk. (3-53)'de kullan lmas
i (0)
K2 = 0
PROBLEMLER 119
di
dt (0)
-K, 4K2 = 5
verir, buradan K I
13 ve tam tepki
5
i(t) (E -t E-9 amper
.3
bulunur.
PROBLEMLER
3-1 ekil 3-24 de zel bir devre iin gerilim tepkisi e risi zamann
annda anahtarfonksiy-oau olarak grlmektedir. Devrenin bir esi
lanr.
a) Anahtarlamadan nce zorlaniros tepki nedir?
b) Anabtarlaroadan sonra zorlanr u tepki nedir?
e) Doal tepkiin erisini zamann fonksiyos.a.olarak
10t 6E-2'
--dr
8 v = 5 cos. 4t
denklemittin 0ztniinen
yazn.
12 V
obm
dgvre,si-
12 A
1
EKIL 3-26 Prob. 3-6na devreei.
PROBLEMLER 121
bi ,imlerini bulun.
ov
2 ohm
EKIL 3-27 Prob 3-7'rtin dev esi,
1
.bir irtdktans-- -- Yhk. bir
16
ata seri bi
oluturacak hiirnik Jalarorn str. Devre akmnn doal
tepkisinin biimini bulun:
3-9 ekil 3-28 devresinde
a) Devre iin KAY e itliini,
b) Devre geriliminin doal tepkisinin biimini hesapiaym.
i<
440 V
dv
dt2
r- 6 de
10 v =
-(1-
(t)
10
1 0 10t
110
on < t < 0
0 S t < 10
10 < t <
co
E-St volt
PROBLEMLER 123
b) 10 ej'" volt
ise akln tepkisinin zorlanro bilenini bulun.
0.05 F
3-17 10 .Ohn'lak bir derenle 2 Frlik bir indktans seri olarak ba lanmtr.
annda 100 V'Ink bir kaynak bu seri dzene e balanyor.
annda her enin nlan arasndaki getilimi ve devre akinun bulan.
348 . :Nuh. 3-5 ve ok. 3-25 devres.ind.e, iftfl, 4'01, v<01 ve v(0 4')yi
hesaplar '.
3-19 1 F' k sa, 2 mholuk iletkenlik e 0,25 Irlik indktans para.
bi olarak balannutr. z=0 annda 25-.A.Iik t r akm kayna paralel alhene e
balanzmtar, t=0+ adndaki devre gerilimini ve trevini hesaplaym.
3-20 ekil 3-28'deki devreye Prob. 3-12'de betiodenen uyarma uygulam yor. t.--=-0+ anndalti devre- gerilimini ve trevini
341 :Nal . 3-10 ve ek. 3-29 devresinde, t.--0+- annda devre nkzon ve
tilrevini huhu',
3-22 ekil 3-31'deki devrede S anahtar unm zaman ak lml-1okt
sonra t=.0 annda kapanyor. t>0 iin v(t)'yi bulun.
10
4 ohm
12 al m
deve&l.
3-24 ekil 3-27 devresinde. S anahtar t=0 on ndan nce uzun zaman
uttd.mutur. Anahtar t...a0 annda ailyor. t > O iin i(t) devre $kluonnt
3-25 ekil 3-33 devresinde t > 0 ieir v(t)'yi bulnn. t= 0 annda alm
kaynandan kira devre durumu kald rdmaktadr.
EN
2A
2H
PROBLEMLER 125
3-27'11;11
4.
Blm
128
br. Est deki t zaman deikeui ile arp lan s arpan, gerel,sanal ya da kannal
deerleri olabilen genel bir deikendir. 'est boyutsuz oldu undan ve t saniye
olarak lld g-linden s'nin boyutu 1 / saniye dir. Bu nedenle ou kez, s'ye karmel-frekans de ikeni denir. Belli bir uyarm iin s'nin phesiz belli
bir saysal deeri olacaktr.
Sinsel fonksiyonlarm ste' fonkaiyoularla gsterilmesi Euler e itliine
dayanr. Bu eitlik,
et0 = cos 6 j sin O
(4-1)
biiminde verilir; burada, j sanal say
ifade etmek iin kullan lr. Denk.
(4-1)'deki 8 yerine -O konulursa aadaki ifade elde edilir:
J0
cos 6 - j sin 8
(4-2)
ele
e-40
(4-3)
2
E - i()
sin0
4-4)
2j
(4-5)
biiminde verilen bir uyarm (burada, ek. 4-2'de grld gibi Em. maksimum genlik ve o' de evre - fark aesdry,
E,
e(t) =
(4-6)
biiminde yazlabilir.
s'nin de eri, stn t ile arp lan ksmuhr; bylece e('t)ryi a adaki
irrule ifade etmek uyguw olur,
Em
--.5
Jot ,--J
2.
ve
-563 t
(4- 7)
burada
a
E, =
dir.
Yukarda koyu siyah olarak yazlan E i ve E2 nicelikleri karrual say larla
gsterilen gerilimlerdir. Ileride grece imiz gibi gerilimleri, ak nlar , gerilim
akn ya da akln-gerilin oranlar n karmal saylar olarak ifade etmek, o u
kez olduka uygun olmaktad r. Btn gsterind belirtmek iin koyu siyah
yazan biiminin kullan lmas kitabn geri kalan ksmlarnda da izlenecektir.
(Karma] say lara alkn olmayan okny-acularm Ek A'y incelemeleri salk
verilir).
Denk. (4-5)'deki gerilim fonksiyonu bir kosiniis fonksiyon -ad-ur. Bununla
birlikte sonular n tamamen genel oldu una dikkat edihnelid,r, nk her
hangi bir sin s, kosins ya da ayn fekansl siiis ve kosins dalgalarnur birleimi, yeni bir evre a syla bir kosins dalgas biiminde yazlabilir. Bu gsterim ile ilgili trigonometrik e itlikler,
sin (wt
cos
(ta
ve
A cos ut 4- B sin
inek 4-1
ekil 1 2'de grlen dalga-biimi azalan bir sin.sel fonksiyondur ve genellikle fiziksel ditzeneklerde kar lalr. Btn dalga-biimleri srtnme-
olarak gsterin.
n
r)
olur. Ikinci ad/Ylda cos(2t--n /4)'fi ste' biime dna tfrmek iin Denk.
(4-6) kullandir ve sonu,
E .itztre ,4> 4_ efiztnpo
e(t)
100 e-2'
(2- 12) +.
so eirra e- r(2+.72->
olur. Bylece, sniinbi siniisel fonksiyon fstel iki fonksiyon= toplam olarak
ifade edilebilir. s deeri, birinci terim iin -(2-j2), ikinci terim iin -(2 +j2)
4-2
dir. Aka grld itweres ?nin her iki de eri de karraal saydarchr. Her
terinin stnde Cnin arpan durumundaki nicelin s deeri olduuna dikkat
etmek nemlidir
Dier uyarralarm bir ou da stel olarak ifade edilebilir. Zamana gre
deimeyeu kaynak (la), yaluca s = 0 konularak A e'3I deri elde edilir. 6,
blmde betimlenen, periyodik uyar ralar ve at mlarm her ikisi de, her biri
bir sin.fsel ya da sabit uyarundan olu an, birok bileenden olumu gibi
dilnalebilirier. estel gsterim, her siniisele ya da sabit bile ene uyarlanabilir; sonu olarak, geli tirilen bu ifadeler 6. halmdeki karma k uyarmlara da ayn lde uygulanabilir. Bylece, bir Aestuyannuna kar bir devre
tepkisinin bilinmesi stel olarak gste,rilebilen herhangi bir -uyarma kar
da tepkinin belirlenmesine olanak salar.
4-2 TEK - E TEPKILERI
Bir uyarm olarak Ac:" nin kullanlmasn gstermek iin, devre
esinde, gerilim' ve akmarasndaki bantlar ele alnacaktr. ekil 44 delai
devrede bulunan akn kayna i(t), devre 13 eIerinin her birinde bir Ve"
gerilimi oluturma grevini yarialmektedir. Her eden geen akn , e eye
uygun volt-amper ba natasnalan (hak 1. blm) belirlenir. Bylece
i r (t)
(a)
GVest == ./ c est
da (t)
C dt
(4-10)
= Cs Vesraa- Icap`
1
v(t) dt
Ls
(4- 11)
= CSt
(4-12)
ia)
EKIL 4-3
elde edilir. (4-10)'dan (4-12)'ye kadar olan denklemlerle verilen ak mlarn her.
elerin ular arasndaki gerilimle ayn olan bir stel fonksiyon- bir,st
dur. Akmn her birinin geldi i, gerilimin geali ine u biimde ba lanabilir:
GV ya da
I = esV va da
V G
'
es
ya da 41,_
=
<4-14) ve (4-15) denkiernierindeki baguat lar, Denk. (4-13)'deki Ohm-yasas
bamus biimindedir. Her terim ak mn gerilime gre oran olduu iin G,
i (t)
sC
Ls
) Ve"
e"
(4-17)
(a) Zamana gre dei en uyarun, (b) stei uyar m ve (e) sinilsel uyarm
kullanld zaman elerin yok-ant/er banulaa
DIREN
(ILETKENLIK)
Simge ve denklemlex
dfferensiyel denklem.
ler
PASIF
DEVRELER
SIA
INDOKTANS
olan nyancdas
y.
+ -
b) V = Ve't ve i
laptdanfi (Ohilt)
Simge ve
denklernier
t,
st
2"-^NW--+
v,=
APIIMMIONWM,..1Os
(mho)
detldemler
le
sC
+V
Yn css
mpedans (olun)
Simge ve
denklender
Se,
-
v,
+ V-
el,
V, = /4 l a
V = ZI = + lX;s1
vc
ifxc
=1
Ednitana (mbo)
Simge ve
delikler/der
14
iwc
+ vc Gy,
c -joicve
gkve
vvv -IG
+13.P.f
elde edilir. Yine, Denk. (4-17)'de grld gibi, kaynak akmnn da gerilim
ile ayni iist'e sahip -stel bir fonksiyon oldu una dikkat edilmelidir; bylece bir kimse stel uyas zalarn iistel tepkiler olu turduu sonucuna yarabilir.
Tr
oranarr. Bunlar
Y(s) c=a
G Cs
ii
Z(s)
=I=
1
G 4- Cs
iLs
(4-18
4-3 tiSTEL
ZORLA~ TEPKI
135
dt
ve
Kesim 4-2'de gsterildii gibi, iistel bir uyarm, stel bir tepkiyeeden i liar
her ikisinin de s de eri ayndr. fiz nedenle tepkinin zorlanm bileen
I?' diz. fy belirlemek iin, izeige 4-lb kullanlarak her e kendi inapedans.' ile temsil edilir. ve ek. 4-4b'deki dnm devre oluturulur. ekil
4-4F'deki devre iin Kirehhoff gerilim yasas (KGY) bants,
(I))
EIIL 4-4(a) z
blgesinde ve (b)
LsI
10.1gesine dan
--s-c
(4-20)
E
1 /sC
E
Z(s)
(4-21)
elde edilir. Denk. (4--21)'in paydasm n devre impedansm ifade etti ine ve seri
imped.anslarm toplanmas yla elde edilebildi ine dikkat edilmelidir. Denk.
(4-21) deki frekans blgeli tepkiye kar lk gelen Z11113.11 fonksiyonu
i(t) = /e"
Ls 11sC
(4-22)
"
rnfi
b)
L- $ mola
rb
EKXL
snask 4-2'nin (4) zamana hath (b,> a hISIgend iine dbati trlen deyreei.
s- olux.
1 -4 s
dir.
zo
E.-2t olur.
b) Sabit uyarm, 10e.." biiminde ifade edilebilir, buna gre (a) kkre
daki Ic denkleminde s =0 de erinin konulmasyla .1-c ,--- 0 elde edilir ve sonu
olarak jc(t) eze 0 olur. Bu sonu, naem da kararl cluxumtuda bir ak devre
olarak davrandn gsterir.A.yrca bu sonu s
0 iin saen impedansnn
sonsuza gitti i dilutilerek de dorulanabilir (Sonsuz impedans bir a k devreyi anlatmak iin -kullan lr).
lj jtvG
ve 12
Em /
RjuT
1 (-jtve)
(4-23)
DN M DE~ER
ip3
e(t)
E. ten U:
(1,/
lbt
zeu.
44 fti *demi bir forlogloubt ve (ii) iki iltel fcraluilyenun toplam biiminde g
rtrok ~Ii olarak ~boz seri RLC devresi.
aya-
ve l3 xa .r2h32
(4-24)
burada
l = I
Em /2
N/R2
(w.L-1 / teC)2
ve
tg-
(4-26)
(4-27)
(4-28)
i(t) =
(Ln - 1 , w e) 2
cos (urt-r9,)
elde edilir.
Denk. (4-29)'daki toplam tepki, I. genlii ve.0, evre .as ile belirlenir.
Denk. (4-25) ve (4-26)'daki ba mtilara gre, Tepki genli i ve evresi ile ilgili bilgileri I/ ve I, de iermektedir. Bu olgu gerekli hesaplam.elar n indirgenmesine olanak sa lar, nk toplam tepki, tepkinin yaln z bir bileeninden
belirlenebilir. I36yIece, sinel kararli--dUrum tepkisini elde etmek iin, devre
uyaxm olarak Sek. 4-6b'deki yaln z c(t) biiminde olan bileen dnlebilir. Sonu olarak, bir
f
E 6)
cos (set H- O)
cos (set -- 8)
(4-30)
ve edmitans
Y
G 4- .7.8
-
(4-31)
eL ve Xe
0.;C,
(4-32)
1
--i .--
ve B G.
6.e
(4-33)
rnek 4-3
i(1) = 10 cos 2t iin ok. 4-5ddaki devrede bulunan s ataki akmn
zorlannn bileenini bulan.
ZM: Sinsel nyarmin. yerine 10ej2i fonksiyonu kullanlr. izelge
4--1e'de verilen edrnitansa dayanan ve s
j2 kullanlarak elde edilen dnm devre ek. 4--'de g6.steril nektedir. Bu devrede Kirehhoff ak n yasasnn
kullanlmasyla V ve /,
V
1
2i -y
OA
EKL-
2 1V
-2j
2/
10 deeri kmularak,
/e = 4 VS ei26'4-
olur ve bu,
lc (t)---- 4 -v/5 es (2t
26,6 -')
rnek 4-4
ekil 4-8a devresi iin e(t) a adaki deerleri ald zaman indktr
zerindeki gerilimi bulun.
a) 10 eos 2t volt
b) 10 V
OZVM: a) Uyarm, 10e 2t olarak al nabilir; dnm devreler, ek.
4-8b ve s
2j iin ek. 4-8e'de grlmektedir. ek. 4-8b'deki devre iin
KGY denklemi,
1 I -+ si = (1 + s)I ya da /
Es
i ohm
fnj
1 ohm
1 ohm
2 ohm
(r.1
EKIL 4-4 elasok 44 iin verilen devre; (a)
UMM
1 -I-
2.1 ve E =
konnlarak,
20j
+ 2j
5 eiz"
0
b) Sabit uyarm 10 cer ile gsterilir; (a) bendindeki VL ifadesinde s
konnlarak. V,
0 elde edilir ve sonu olarak v i, (t) , 0 bulunur. D.a. kararl
durumunda indktans n ksa-devreyrni gibi davran, burada oldu u gibi
indktans geriliminin sfr oluuyla gsterilir. izelge 4-lb'den, saa0 iin inktauaan impedans nm sfr olduu grlr, sfr impedaas ise do al olarak
ksa devre anlamna gelir.
4-2'den 4-4'e kadar olan rneklerde a L (t) ve i c (t) iin elde edilen saysal sonular zde tir, paralel ve seri devrelerin ikilili ini ortaya koyarlar.
ki elektrik devresinde; birinci devrenin KGY denklaralari, say sal olarak
ikinci devrenin KAY denklemleri ile ayn ise bu deyrelere birbirinin ikilisi
denir. Yukar da szii- edilen rneklerdeki durum budur; tepki ve uyar nz
birbirine ba layan devre fonksiyonlar (rnek 4-2'ileki IDI ve rnek 4-4'deki VL /E) ?nin azdea forksivonlartdir. Bylece, say sal olarak 'e deer
(10 cos 2t ve 10 . -0') olan uyarmlar iin, bunlara kar lk gelen tepkilerde say sal olarak edeer olmak zorundadr. Bu nedenle ikiliik kavram , hem e N e
hem de ekillenim tygurluanu gerekli k lar. Eer B devresi, A devresinin
ikilisi ise, A devresindeki tm 1,,R ve C deerlerinin yerine srayla, B devresiudeki C,G ve nal/ saysal olarak e it deerleri konur. Benzer biimde, A
daki tm gerilim ve akua kaynaklar, saysal olarak B'de buna kar lk gelen
ak= ve gerilim kaynaklar na eit olurlar; A'daki seri (paralel) eler, B'deki
paralel (aeai) elere karlk gelir.
Tanmlayel
Baxt
Simge
-
Kuvvet
,i
....__....
Hz
Kavvet-~
Benzerlii
Kuvve t.-Gerili..
Benzerl:ffl
i(t)
v(t)
v(t)
i(t).
Newtu yasas
Ktle
Esneklik--=
1
Szkabilrrhic
Vikosduk
Stlitnmesi
du
dt
L.Ile
Hook ',aftan
C,
0O
0
1"--4'
j _....
D
1
---1-11--1
1
j u dt
F ---= I
Cin
F = Du
C
Il
F(t)
du
M dt ya da u(t)
F(t)dt
(4-34) .
burada; F(t), ktleye etki eden kuvveti, u(t)'de h z gsterir. Denk. (4-34)
deki ba ntlarn biimi, izelge sa ve indktans iin verilenlere
zde tir. ki-benzetne olana vardr; ilkine kutTet-uyum benzerlii, ikinisine ise kuvvet -gerilim ben.zerligi denir. E er kuvvet-gerilim benzerli i kultanahrsa; h z ve ktlenin benzeri s rayla ; akm ve indiiktans olur. izelge 4-2,
meltanikse.1 bir dzene:4;in elektrik niceliklerine benze li&i gstermektedir.
izelge 4-2'deki benzerlikierin nemi, sa -taraftaki iki stundan berhanbir.indeki nieeliklerir say sal olarak mekaniksel dzenekdekine zde klnnasnn., benzer.elektriksel duzene in tepkisinin, saysal olarak kar lk gelen
mekanik dzene inkine e'.-;cle er olnasndad x. Bylece, mekaniksel-dzene in
e deer bir elektrik:sel devre ,.-ardnnyla arastrilabilir. Benzerlik
bilgisayarlarnn kullanlmas ba ilkeye dayan r. Termodinamikte ve sv
aknda karlalan dier dzen.ekler de benzer elektrik devrelerle
Gv i (t)
(vi-4'2)W
(4-35)
dt
dv,(t)
d
(4-36)
t)
(4-37)
ve
( v.--12 2)( t )
--
dzv(: )
(4-38)
ve
(4-39)
11,est
ve
^. (4-40)
hiiroindedir. Zorlarm bileenlerin her ikisinin de stel e't terimini ierdigine dikkat ediniz. Tm zorlanxtu bileenler ayn hiindedir fakat, genellikle katsaylar farkldr.
(4-39) ve (4-40) denklenderini, (4-37) ve (4 -38) denklemlerinde yerlerine
koyarak,
Vi e" 4-
(VI-V2) e
il esr
ve
(V -V)+ 82.CV 5 t= o
ya da yalmlatrp yeniden dzenleyerek,
(4-41)
L
Ve
c
s
v2 ( se
(4-42)
=2 8)
elde edilir,
ii:, ortak zm,
s2LCG
(4 43)
sC + G
:
se +
1648
s2.LCG
olar.
-r
t
Vz
Ve
vi
($ e +
--)
cebirsel denklemleri s'ye ya da frekans blgesine dn.trlmiltr. Dniirnn etkisi , a ka grld zere, 4-- 35'den 4-38'e kadarki diferensiyel
denkleralerin yazilma gereksinimini ortadan kald rmakta ve cebirsel denk.
lemlerin do rudan s cinsinden yazilmalanna olanak sa lamaktadr. Bu dn m devreler iin, ste' bir uyar m ve buna karlk gelen zorlanzak bir stel
tepki varsaylr. 2. blmde direngli devreler iin geitirilen tm yntemler,
dnm devreler iin de kullanlabilir
ornek 4-5
impedans parametrelerini kullanarak ok. 4-11 d.evreini dnitriar
. 1.
Dniinle elde edilen devre zerinde ihnek-atan v5ntenin kullanarak bir
aktarra fonksiyonu olarak isinlendirilen
orannu bulun.
Zinlif: Dnen devre ,sek. 4-12'de gsteribnekte ve impedans de erleri izelge gsterimlere upmaktadr. ilmek:kntt denkleraleri
(bak kesim 2-4),
10- )
Ve
10
1:~1.)M
denklenderia 'ortak
'1
7Ss,
deerini verir.
5 ohm . 2s ohm
3 ohso
4s ohm
1 fl
t.
devre2xisx' d
ele
aitixacikt r.
olan
se er: ya
EDANSI
EDA
1 149
Z,,, (5)
e
YL,
-1-
(s)
sC
sL
s2LC sR1C
-I- R1
4-44)
Z(5)
yb
R2 + 521
S214C
5R3C
&L
sR I C 1
j1
s(R 1R2C
L) '
s2L sR iC + 1
s2li2 LC
Z(s)
R,
(4-45)
sR,C 1- 1
s2LC
s2R2LC s(R,I1 2C -IR/ +
Y(s)
(4-46)
R2
olur.
iir ek 4-6
ekil 4-15"deki. devrenin.
Yab(s)
-I- -TC
Za h 1.5
10
Ip)
Zb(sfye ekleyelim.
ve
10
s+1
Zc is) = S 5 s
Lo s -4-15
S
bulunur. Giri
1;i2.....2 1( iin 10 01unit:k dirence karlk gelen iletkenlik de eri Y"(s) cAbriir:nunna eklenir:
5 alsn
45)
5s c>hm
10
'1 0
""rohd ,
ohm
31
L
1
Y(s) =-ilr
Zcd(s)
1>
10
chn,
s +I
552 _- 10 s +
17(s)
5s2
20 s + 25
= 50s2 4- 100 s + 150
ve giri impedans Z(s), Y(s)'nin tersidir, yani
Z(s)
Y(s)
10
s2,
s2
2s + 3
4s
5
dir
4-7 DON-Cr 12 DEVRELER KULLANARAK
oztilumn
Denk. (4-43)'e gtren ek. 4-10'daki devrenin geli imi ve rnek 4-5,
diim-noktas gerilimi ve ilmek-aknn yntemlerinin dnAnii devrelere
nygulanrn aka anlatntaktad r. Bir nceki kesim dnti raft ve tek girili
devrekrle l h idi, Bu kesimde", 2. blindeki yntemleri ve teorcreleri bu
tr devrelere uygulayarak ek rneklerin konulmas yla dnm devrelerin
ziinalenmelerine devam edilecektir.
rnek 4-7
ekil 4-16'daki Wnrn devredeki E4 gerilimini bulun.
OZUM: istenilen nicelik E rerilimi oldu bu iin 7 onun eksi ucu Teferans dfitim-noktas olarak seilecektir, A ve Il ne41.= Ve E. gellinai ekil
4-16'da gridclii gibi taxualanacaktr. K.AY (dfiffiim noktas geriliwi)
denklexrderi, A noktasnda
2$
mho
verler Afrire..
1s2
1
EA
11
ve B noktasnda
E.4-
11
( 1
- (.1 1 + 12)
olur.
Bu tr denklenderin ortak 02 Firaik, terimlerin birle tirilip Cramer kuraln/II kullnlmastyla daha yahu bir biimde yap lr. Terimlerin birlestirilmei,
2s2 + s + 5
lOs
1
I ...,
7
E=
_ 2s -+ 5 E
lp
var
+ 12)
10 1
2s
20s
453
1042 + 1S8
ZS
(4-48)
rnek 4-?'nin sonucu olan Denk. (4-48)'in paymdaki iki tern:nden birincisinin bir arpar olarak 12'i ikineisiin ise ./2'yi bulundurduuna dikkat edinin Bu sonu, iki kaynam etkisiyle doan toplam devre tepkisinin ayr
ayr tepkilern toplam ve bu tepkilerin birbirinden bamsz olduunu belirleyen st ste binme ilkesini k i.-vetlendirir ve a klar.
rnek 4-8
ekil 4-17'deki devre iin ab ularmdan grlen Tb.evenin e deer devreinI
ZM: Th6venin edeeri (Kes. 2-8), kaynak dnli ,iitt (Kes. 2-2)
ve devre indirgenmesi (Kes. 2-6) yntemlerinin kulbmilmainyla bulunacakt r.
nce, paralel dzenlen/ni olan 1 akn kayna ve 3s Olimiluk impedans,
seri bal bir gerilim kayna 3s(I) ye 3s olnfluk impecbms'a dnstrlr.
Bu dnii timiin sonucu ek. 4-18'de gsterilmektedir. Daha sonra seri impedanslar ve seri gerilim kaynaklar ek. 4-19'da gsterildi i gibi birletirilir.
3i ohm
10 ohm
3 si
(3sl
EG
EKL 4-19 Seri kaynaklarm ve impeehauslann birle tirilmesi/1am %nye. ek. 4-18 devre$i.
z=
135 30
tr
35= +10s + 5
t 5s t
ob
EkiL 4.20 ek. 4Irdekl sievrezda kvertin edeeri.
E, =---;
---
15s1 SE
382
108 -- 5
Z,
(
15s
32
50
10s 5
) bulun.
ZM!, ME
seildiim dikkat ediniz. Bu seimin sonucu olarak, EL ile seri bal 10 ohnflak
direnteki ak n/ I ve. .12"nin toplanndir ve bu nedenle KGY denklemindeki
katsayilarm cebirsel i aretleri bu gere i yansitmaluhr. KGY denklemleri;
I, ilmein evresinde,
,
(4-49)
ve di ilmein evresinde,
Et
1 Ex
(4-50)
ve
olur.
Akm deikeiderinin beklenihneyen bir biimde se,Liturini nemli bir
sonucu, Ex geriliminin, daha nce abda.n biimde seimin sonucu olarak iki
akn fark ile ozan-ah oleak yerde yaraz fonksiyonu oldu odur.
10 ohm
10) I ^=
10 I
Ei -I- 100
-
51.)'i
( o
1000
20 +
10
4 '3)
-s
, 1'
1)
5.Ei(s
1030
1052
10
E.
100
E.
100
E i (s
1)
(4-4)
loss
--
a.
100 (5 1- 1)
82 1038 -4- 1
elde edilir.
52 28 + 3
Z(8) = 10 82 + 4s +
(4-55)
(4-56)
elde edilir. sVe" terinnin Ie""nin zamana gre birinci t-sevi; 52Vg"nin
VE" nir zamana gre ikinci trevi, v.b. olduk-Ima dikkat ediniz. Denk. (4-56);
bundan dolay, diferensiyel denklem olarak a adAlri biimde yazlabilir.
d2v(t)
,
-t 4
de(t)
ji
5v(i)
10
zi(
dt)
fitz
--E 20
&ft)
cit
30 i(t) (4-57)
ve de41~ frekanS-1:41geszlne4~
larii-~istini'biasinfla bir yarar
ortSkdiTereneiyel delsk100eiin
4(t)
kolay
nin in
ya h
i: bii$nte;,
-siyeldnkemi
3H
Y (t)
Zkt: finee de
dnfitn-~" Dnilmil devre
ki;1
4.-48
,3s +
'10
+ 2s +
0-
3f atan
devinnin daraftints
(s)
s'
2,67 s2
1,6'7 .
9,66 s.
10
(4-60)
dt3
-I 2 67 "2(1)
'
diz
1,67v(t)
olur.
Genel olarak devre fonksiyonlar, s deikenine bagli iki polinonnn bliin [bak rnek olarak, Denk. (4-55)]. Her polinenrun polinom iindeki
s'nin en yksek istnn .(kuvvetirtin) derecesi kadar kk vard r. Eer s
deikeni, payn kklerinden birinin deerini alrsa, devre fonksiyonaa s fr
ve paydainn kklerinden birinin de erini alrsa devre forliyorn sonsuz olur.
Bu nedenle payn kk deerlerine stfi noktalar ve paylanan kk deerlerine
ise.httup noktalar denir.. Denk. (4-55)'deki - devre. fonksiyonunun - pay ndaki
polinern,_
. .
10(.0 + 2s -F 3)
dr ve kkleri
dir ve kkleri
2
j1
olur, Bylece, fonkaiyouun -1 j N/Tde iki sfr noktas ve -2 jI de de iki kutup rk9ktas./ Vardr.
Biz devrenin do al tepkisinin aelbi, devre fonksiyorundan kolayca
belirlenebilir, Denk. (4-55)"den (457)'ye eisteki olu um srecini ve Kes.
(3-2) ve (3-3)'de verilen do al tepkiyi bulma yntemini yeniden gzden
geirip. Byle bir yinelemeden sonra, Denk. (4-57)'ye paralel olan sorlayieis z
denkleverin
d24,(t )
dt2
d (t)
4 -
(it
Sv(t )
(4-61)
4s -4- 5 = O
(4-62)
biiminde olacaktr.-
IL
bis + bo
(4-63)
Km e-Pmt
KzeP.2t
rn (t)
(4- 64)
olur.
Denk. (4-64)'deki stel kuvvetler (p i.p, v.b.), devrenin-.do al davrann betiinlerler. Bu nedenle bunlara ou kez devrenin doal frekanslan denir.
(4-55) ve (4-62) denklemleri, belixtgen denklerafii devre fonksiyonunun
paydas o.hilav. gsterirler. Bu demektir ki, belirtgen deklemin kk-leri
(doal frekanslar) devre fonksi -yonunun kutup noktalar na (devre fonksiyonunun paclas nn kkleri) eittir. Bundan tr, do al tepki do rudan devre
fonksiyenundan
rnek 4--11
rnek 4-10 ve ek. 4-22'deki devrede bulunan 4(0 ve i2(t) akmlarnn
d oal tepkilerinin biimlerini buinn.
ZM: Tannlayel devre denklemleri, Denk. (4-58) ve (4-59)'dar. Bu
dealclender.in ortak zm ; istenilen iki devre fonksiyonunu verir. Bunlar,
V,
(8,) --
0,33 (S? 2s
s'
5)
Ve
(s )
Vi
s3
1,67
2,67 $2 -ir 9,67 s -I- 10
K3 (-070 -j2,72- t
ya da
(Acos 2,72t
B sin 2,72t)
Z( s)
(8)
1'
devre bir gerilim kayna ile uvarldnda Yrsfnin kutuplar doal frekanslard r.
PROBLEMLER
4 -1 Aa daki focksiyoular , Denk. (4-5)'deki ,gibi kosiniis dalgalara biiminde ve Denk. (-7)'deki gibi iistei biinderiyle ifade edin.
a) 3 cos (4t
i 6)
b) 4 sin (5t
/ 4)
e) 3 oos
. 4 sin 2t
4-3 A adaki ste' fonksiyonlar ste) olarak azalan kosins fonksiyona) biimine dntrtin.
lar yani, Ae'r cos (mt
a) 20(e--o.-i
b)
+. E ( 4 -is g
e) 10G :t12
4-4 ekil 3-27'deki devrede bulunan sabit gerilim kayna nn yerine
10est biiminde stel bir gerilim kayna konuyor. Aadaki koullar
altnda i(s) ak mn n zorlannu bileenini bulun:
t ) S anahtar kapal , s
-S
0
e) S anahtar a k s _,- 5
PROB1214LER. 161
d) S anahtar a k, s
4-6 v (t)-z.- 10
bileenini
C- ' t
rn ilen devre.
It) ahr+
10 Il
h) ak
' .iisel bir gerilim
4-8 Vstel uyarmn yerine v
20 cos4t biiminde sia
alarak Prob. 4-5'i yeniden ziin.
4-9 Kaynak gerilini v(t) ---- 15 cos 2t ise Prob.
zn.
2F
besine
a) impedans parametrele
b) Ednitaus Parametreleri
4-12 Aadaki veri
trn:
a) trapedans pararnetnieri
b) Edrait
. m ParauItrderi
4-13 Aab&ulak-i erileri kullanarak ek. 4-27 devresini s
trn:
asitle ddis.
a) lnpodans Parametreil,; , 4
h) Edmitane Paranetreleri
PROBLEMLER 163
0.5 F
1H
4 ohm
-F
20
2 11
(t'.
4-22 uk. 4-32 devresini daniitarraa. Dorditarlen devrimin ab ularndaki ThEvanin edeer evresini bulun.
C.", ,3
0.5
ohm
0.2 H
vi.t;
t >0
t o
t<0
e(t)
PROB
2H
165
5 ohm
-24 a) ek. 1-27"den dnii mle ekle edilen devre iin (Prob. 4-11)
iki iirx-k-akm denk;eni yan. Bu deuklemleri zerek devre fonksiyonu
EKIL 4-34
1
12 ik t > O
O
reye dfana-nektas gerilimi yntemin/ uygulaym.b) a klundaki sonulardan yararlanarak i, (t) ve t B (t)'yi i() kaynak
alumma balayan diferensiyel denklemleri bulan, d) ffer gerilimin zoriAnnu bileenini bulun.
e) t > O iin vd (t) ve vz (t) ile gsterilen tam tepkileri bulun. Her
sonuta, farkl saysal katsaylar bulunsada do al tepki biiminin ayn olduuna dikkat edin.
5.
Blm
(5-1)
ile verilen bir dalgabiini varsa, bu fonksiyon T periyodu ile yinelenir. Byle bir fonksiyon ek. 5-I'de gsterilmitir. Sz konusu ekil periyodik bir
fonksiyonun iki zelli ini gclatermektedir: (1) T saniye ~Iade yinelenen ve (2) zaman n tm deerlerinde var olan bir dalgabiimi. Dalgabiirainin
bir periyodluk sreye karl k gelen esimine bir dnii, bir saniyedeki dn
saysna da dalga= frekans denir. Frekans birimi hert dir (Hz olarak ksaltdr). Yukardaki tanmlara gre
f
olduu grlr.
fi
hertz
(5-2)
(5-3)
eosat
f<i)
r --
t
110.
t
t
t
t
7i
t saniye
cok e!ektikiel radyart
360
ot ele#orik,1
dir, burada i.(-tj herhangi bir t zaman nda akrran ani degeri ve Ii, ak-nunn
maksimum de eri ya da genliidi.r. Dalgan n Oab ksm bir dndr.
ekil 5-2'de gsterildi i zere, (5-3) e itli"indeki alm, saniye cinsinden t zamanma gre ya da elektriksel radyan veya eIektrikel derece cinsinden ot asna gre izilebili. Dalgalara bir tam dnsit a r elektiksel radyanda
ya da 360 elektriksel derecede tarnamlan r. ca nitelii ama' frekanst r ve saniye
ba na elektriksel radyan olarak tampalamr. Oyleyse,
,a7tf
dir, dolayslyie (5-3) e t-
i = Im eas e.)
cos 2 :r
9
.,:t
Ieos --- t
T
ekil 5-2'de, zaman ba langci ya da zaman referans ekseni, ak mn pozitif ve maksimum bir de er ald yerde seilmi tir. Ancak genel olarak,
balang noktas dalga zerinde herhangi bir noktada seilebilir ve ineelenen
problem iin en uygun biimde belirlenir. Birok devrede, ak n -ve gerilim
dalgalara ayn zamanda sfrdan gemez ya da rnaksimuma ula maz; bir evre
asyla bir birinden ayrlrlar. ekil 5-3, birbirleriyle - ayn evrede olmayan
ve .t=0 an nda maksimum de.;-'rerlerini almayan akn ve gerilim dalgalarzu
gstermektedir; bu dalgalar n e-itliUeri
1 70
(5-6)
ece (cot
(5-7)
t3)
dir. iki dalga arasndaki evre fark O dar. Gerilim dalgas akn dalgasnda')
sonra tepe de erine ulat iin gerilimin akm O asyla geriden izledii
ya da tersine, akmn 0 as kadar ileride gitti i sylenir. Kosins ter-halindeki
ret niceliinin boyutunun radyan olduuna dikkat ediniz; bag'ntnn dogru
olmas iin, (5-6) ye (5--7) e itliklerindeki a ve 3 deerlerinin de radyan. cinsinden olmas gerekmektedir. rnegin e gerilimi,
E ,,._. 155 cos ( 377t
- --
ucak, o0,-u kez, evre RiiF derece cinsinden belirtilir ve e gerilimi o zemin-.
e
olur.
Dalgam' ani deerlerinin hesaplan r-asnada, boyatlar n tutars z olmamasna dikkat edilmelidir. Gerilim e itliinde evre a smn derece cinsinden belirlenmesi besaplamalarda daha ok kolayl k Salar.
kitapta kullanlan siniisel uyarm kavrannyla - maksimum uyarimm
ne zaman oldu una bakmakszn dalgalkiminin sinseI olduu uyar manlalr. Bundan tr (5-6) ve (5-.7) ile betin lenen gerilim ve ekim fonksiyenlanna
fonksiyonkr denir. Siniisel ak nlarla. gerilimlerle uyar /an devrelere, ega kez de#e72 (alternatif) aktra
' a.a.) devreleri denir; benzer
biimde sabit akuularla ve geriUnderie uyar:dini. =.2.evrelere de dora-alura
(d.a.) devreleri denir.
Eer Denk. (5-6) ve- (5-7) deki ak-:n ve
feriksiyerilare
devresinin bir kesiminden geen ak mive bu kesimin ular arasndaki gerilimi
gasterirse, devzenin bu kesimindeki ani g, (1-10) e itliine gre, ei arpmana
eittir. arpun e risi p.ei ek. 5-3 de gsterilmi tir, burada her dnihrian yar snda e ve :nin negatif olmas na karn gcn etkili bir biimde pozitif olduuna dikkat edilmelidir. (6
90* olduu durum haritir.) Bundan dolay ,
gcn ve enerjinin ta nmasnda alternatif akn ve geri/hallerin kullanlmas
en etkin yoldur. G dnsnn akn ve gerilim arasndaki 0 evre asna
eit olduu bir kesimin de, g negatif olur ve bundan tr enerji ak n*,
D.a. durumu ile karlatrldnda, ani g ta umasnam yntersd.
deerinin sabit olmay phesiz bu ters dniite istenmiyen bir olgudur.
Ancak istentuiyen bu durumlar, alternatif alt -1m ve gerilimin, trpnsformatvrlezin. kullanlmaina olanak eaglanamyla yenilmitir. Transformatrler; elektrik retimini en ekonomik retici gezilitainde, g ta uunarma eD ekonomik
dt
o
dir ve bu ortalama, d.a. gcnn
deeriyle karlat rlmanchr yleyse
I doru akm ile ayn ortalama gc verecek periyodik ak n
/%1
amper
haprtsyla
Ayn hantida akn gerilimle yer de itird4inde periyodik gerilimin
etkin_ 'deeri bulunur. Etkin de erlere, tan /Idama biimine uygun olarak
2 COS a
2nt
dt
0,707 Ir-,
1
--22
'e>
(5 - 9)
dix.
(5-8) eitliine kadar yap lan tartmalar yaln z /51 etkisine dayandrdrt olmasna karn, kok deerinin ekim geriliminin etkinli ini tanmlarnad aki yarar o kadarla kstlannaanlsitr. Esas olarak, herhangi bir elektrik
devresinin yarar g ve enerji ta masdr; g de enerji-de aklin ve gerilimin
arpnnyla, ya da sabit bir devre parametresi sadece ak mn ya da gerilimin. kare,siyle orant hdr. Bundan tr, kk-ortalama-kar' e
kadar uygundur ki, alternatif ekim ve, gerilinilerin
belirlenmesi iin hemen hemen daima kullanlr. Bylece 110
lk bir ev-ayalmlatna. devresi . 110 voltink bir kok
ve _6 voltlak tranfor natrde
6 voitlak bir kek gerilim de eri veriyor demektir. Ba ka bir stnl de %La.
h`ki::isnck kullan lan aygltlarra o unun etkin deerleri g'stennesidir,
(5 10)
ve
cos
k3)
(5-11)
rnek 5-1 .
Bir dogrul
" tneudaki ak mn dalga biimi ek. 5-4'de gsterilmi tir. Dalga,
z /3 ve ;z radyanlan, aras nda sinsel ve dn-n-l geriye kalan dier zamanlarnda sfrdr, A.kun n etkin deerini bulun.
ZUNI: Burada akn fonksiyonu siirek.sizdir ve 5--8 e itlii ile bemlenen yalnz eyi deiken olarak almaktan ok, weyi deiken alarak
farkl blge zerinden yap lacaktr. Bylece,
I
e-, 3
77.
i2d c>t
i2d (mt)
id(col)]
,1r 77
--,--,,
. . .,5,.:
olur.
Periyodun byk bir ksmnda. akln ..f r olsa bile, dayani&n tam
perlYod oldu una dikkat edilmelidir.
..iipmeeemon.
.z) ve e
E cos (cot
(5-12)
(5-13)
-- 13) zSit"-.'erind-,...zins-'
vz
-gs(S- -12)
termek iin kullan lan 1 ve E karm.al nieeliklerine evren vektr denir.
Kesim 4-1 ve 4-4 de oldu u gibi, akmlarn ve gerilinderin
gsterimi iin koyu harf kulla uhr. (Karma]. saydarin eebirsel ilemini
renmek iin A ekili bak). Bunlarn, zgn fonksiyonunun kok de erine
eit. bir bykl ve kosins fonksiyonunun t O anndaki argameltine eit
bir a deeri vardr. Dnmlerde zaman fonksiyeular nn tepe de erlerinden ok kk-ortalama-kare de erleri kallanely., nk, Kes. 5-2 de belirtildi i
gi
bi kek '1 ee,", periyodik bir gerliniir. va daakin-ir, betimleme:le
kullanlan daha anlaml bir sa..yd r.
Diren, indiiktarts ve s a gibi ii devre esinde,ki ak n ve gerilim
arasndaki ha ntlar, dn
devreleri tanindayan e ithldere ayarlar. Impedans ve edmitans parametrelerini ieren hag ntlar izelge 4-le de
verildikieri gibidir. .Evreli--vek-Vir veli-amper eitlikleri diren iin,
RI ya da = GV
(5-14)
indktans
joLl ya da
je)11.:
1
co
(5-15)
.f.o. V
(5-16)
V - -- V
si a iin.
V
I ya da t
IZ veya t = YV
(5-17)
yazilabilir.
Bir devredeki e itli gerilim ve akn evreli-vektrleri, her evreli yoktrn kendisine kar lk gelen ve lee gre izilmi ynl bir okla betimiendii bir evreli rektr gsterimi zerinde gsterilebilir. Evreli vektr gsterimleri zellikle , XGY ve KAY eitliklerinn grafiksel olarak toplanmasn gstere.
bildiinden, ou kez bir problemin eebirsel zmnn gzle grlr bir
denetimin.eolanak sa larlar.
rnek 5-2
ekil 5-5'deki devrede i akmn). bulun. Yalnz zorianm tepki istenmektedir. Evreli-vekt r yntemini kullann ve devre geriliralerini ve alumuu
gsteren bir evreli-vektr Osterirei iziu.
.
3 ohm
f2
2i' Y
3 ohm
VR = 31
Ve
- j41
ve
Ve
10- 10
dir,
ki buradan
1 = 2 /53,1' ve i
V,EKIL 5-7
rnek
ey -
rnek 5-3
eir;! 5-8 deki derede E = 10 /O' Vink bir gerilim olumas iin gerekli kaynak alunumn deerini evreli vektr gsterimi kullanarak bulun.
ZM; I II . l e
niardan bulunur ve
re
l e = j0,6 E = /6
= j0, 2 E
I c + IL
5 /53,1 A bulunur.
I = oLcr.
(5-18)
va edeer edmitamu
(5-19)
00
0 4.`4
;";;,;
Genel olarak, impedans ve edin/tam; gerel ve sanal k sunlannn her ikiainini de bulunduran evroli-vektr operatrleridir. irripedans, dik keerdinat
sisteminde yazlma,
(3-20)
Z
R - jX
olduu grlr, burada R devrenin edeer direnci ve X mikansultr. (5-15) ve
(5-16) e itlikleri reaktansu , iinde akn ve g.:,rilin eNrreli-vektrlerinin 90
lik eVre fark oluturduu indktardann ve salarm behrtgeni oldu unu gsterirler. Etbnitans dik koordinat sisteminde behrlenirse,
Y
G -4- j B
(5-21)
(5-22)
EY = E G jEB
(5-23)
E= I Z= 1 .R
ve
I
(5-22) e itli in-in hera R ve i_.ers2de X ter ntierinde bulunan (.1-tak akun,
gsterimde R ve X kollarnn seri ba lanmas gerekti ini belirtir. Bunun tersine, (5-23) eitliinde G ve .8 elerinin ular arasnda ortak eerilimin bu ek. 5-11 de
lmu z paralel Lir clzenlerne.i gerektirir. :Erer iki gsterim
tir,
bunlar
va indkve
B
Zi
eleri
kutu
biiminde
gsterilmi
verilmektedir. X
sel ya da sasal olabilirler. (5--20) e itliindeki tanma gre (5-15) ve (5-16)
negatif
eitlikleri indksel reaktans
pozitif ve s asal reaktans
olduunu gsterirler. Benzer biimde (5-21) e itlii, (5--15) ve (5--16)
lerine gre indiiksel saseptans B negatif ve s asalz-... .geptans Be pozitiftir.
Eer direnler ve iletkenlikler karmal evreli-vektr impedanslar ve enaitanslar ile yer deitirilbse. Kes. 2-6'daki tm yntemler a.a. devrelerinde
de devre indirgenmesi iin kullan labilir. A adaki rnek buna uygun bir
gsteri olacakt r.
(b,
EKL 3-11 (e) mpedar4
b)
rnek 5-4
Srne fonksiyonunun a sal frekans 10 rad oldu una gre ek. 5-12
deki devrenin giri impedansm bulun.
14,14:45'; ohm
ve eamitansi.
1
14.14 !45 '- '
0,05-0.05
424-tudz
Y, = 0,05-j0.05
0,0833-j0,05 = 0.0970 g-31 nalio
Inalamar.
b'
a'
1
Y,
1
0,0970 1-31'
Y = j0,01
1
19,60 /15,7
= j0,01
1
0,0493
20,2 ;4.A'
j20
/8 j4) 1 2
-j20
IL
7,65 /---35,8
bulunur.
Zaman fonksiyonu 4(0 hemen yazlabilir; (co
i.
7.65 V ees (8t Anppr
e.
8 olbant an msayarak)
.4 30 cos 8f volt
ZKP:
Ornek
dev.
dan~
devr1544.
rnek 5-6
ekil 5-15 besleyici hatlar kanalyla iki kaynaktan beslenen bir ykn
egdeer devresidir. Kaynak reteIeri ideal geriln kaynaklar olarak dilnlxtektedir, yk ve besleyici impedanslar ekilde verilmitir. 1 ve 2 kaynaklanum kutup gerilimleri s ras yla 460 ve 451 V olur. 2 numaral retecin geri 'timi 1 nurnarahnn gerilimini 5' geriden ialen ek-tedir.
14-.* 460
ZRL
5-15'run rievreFi,
1,1(1,4
ve
It
j8,75)
460 /0"-;
ilmei evresinde'
11(11,66 4- /8,75)
I2 [(11,66 +/8,75)
451,1-5'
(0,8 + ./1,00)1
/8,75)1,
46010
Yk akm ,
IL
Ttk gerilimi,
eitl;klerde karma k saylar eebirinin kullanlmas gerekti i olgusunu g5stemek-tedir. i ve 1;nin bilyiikliiklerinin toplam nn. yak Hkumn vermediine zellikle dikkat edin.
,
Omnek 5-7
ekil 5-16!daki E, ve E, gerili rderini diisn -ge:ilirzs ,:nteroini kullanarak bulun.
oZeM: ncelikle 2C, V ve 10 Olm, gerilin-impedans kolu alum-kayna e deerine d niitri liir. Kesim 2-2 ye g6re bu. E 1Z1 -(201901 /(10 /90'= 2,0:0' - A hit bir ak un kayna ile paralel kor... dndzk
nallo luk bir edmitansa dnfwar. ekil 5-17 (ni/On:Klett sonraki devreyi gstermektedir.
-
5 /30
A
5 /30
A
EKIL
Alt izgi, referans dli Litm noktas olarak seilir ce KAY e itlikleri I -ve II
ddn noktalari iin yazihr Bunlar,
I Ilt:VEN N TEOREMi
(0,1 +. j0,2)
(10,2) E ,
185
5 30 -
Ve
(j0,2) E
(02-.70,1) E.
2 ,'Oc.
58.0 ,76,7' V.
verir.
THE'VENt.N- TFOREM.
i r ;i ,:e kalar_ de...re ak m
gerilini
iarr g0rdk:
rder.:nh.
P.f!. devrekri m genellikle. avn
y?..-te.
direm;lerin
ynin direnli devrcic. iin kullanlan akmlarn, gerilimlerin
yaim cebirsel de erlerinin yerine .a. devleri
akc:lurm. gerilivalerin
impedanslarn evreli-vektr gSterintlerinin ku1landrea.57 arttr. Bu yer
deitirmeler, Kes. 2--6 daki Y-A dnik iluderinip, Kes. 2-7 deki st ste
biume ilkesinin ve Kes. 2-8 deki rne'venin e de erinin a. devre zmlenmesi iin <le hemen nygulanabilmelerit e olanak sa lar. zellikle, Tb<weniu
tenrerni gkl. nne alm rsa. Kes. 2-8 de zetienmi5, olan be adm ayni zamanda
a.a. durumu iin de izle.nir. Ak devre gerilimi E, ve edeer impedans Z0
kartral dik keordinat sistemindeki va da kutupsal biimde bulunnaldir. Sre, iki zel rnek vard nnyla anlatlacak:2r. Bn rnekler ayr ca dat,
kuramIarmn i.a. problemierinin zmne de a.g lla abileefllerini ga:stereeektir.
Ornek 5-8
Thvenin teotemini kullanarak rnek 5-7 nin dev resindeki E gerilimini
bulun.
OZe31: Devrz.,, ek. 5-16 da gsterilmitir. E. gerilimi istenildiir.den
b balant noktalannn sa ndaki devre' The's'enin e deeriyle. yer de itirilecektir.
lk (-durak akn Itayran kaldwlr ve a k devre, gerilimi E,, bulunur.
Edrnitans deerleri impedans deerlerine dntrldiilinde bu devre, ek.
5-18 de gsterilen biimi alr: ekil 5-18 devresindeki akm ,
I
S'e
20 ;90
10-j5 4- jlO
ak devre gerilimi,
1 .78 63,4'
o
- 4 ahrn
70
--
1.
ohm
bo
EKIT,
5-19 "Kaynak.
;10ehrn
;=4:rger
devre.
v77.8/63.4' V
5/30 A
EKIL
Z" ;-"- 10
olur. imdi, The'venin edeer devresi olu turulur -ve akn kayna yine yerine
taklrsa ek. 5-20 deki devre elde edilir. Sonu tek bir ihnek oldu undan.
akn , akn kaynan n
deerdir. E, gerilini. Kirelhoff yas.as ndan,
E.
Orek 5-9
ekil 5-21 devresinin
edeerini bulun.
ZM: Devrede ba ml bir .kaynak bulunduundart Tl verrin impedans 'ak-devre gerjliminin k sa-devre akl nza oran olarak bulunacakt r.
Bunun iin ilk tdarak ba ml kaynak zerinde, kaynak dni4- anaii- yaplr ve
ek. 5-22 de grld gibi devre yeniden izilir. A k devre gerilimi E, imdi
hesaplanabifir (sa taraftaki :Erick a k olduundan buradaki akmn sfr
olduuna dikkat edin). Devre eitlikleri,
1
m
,/,\
+1,
IT)
lo , v
:20 ohm
(200 -- j20)
100 '0'
ve
ED= 1201 - '-j501) = /701
- -T
100
. 1_02" V
200 ohm
1001.2.1'_
20 ohm
EKtL
Buradan.
t f>
35,0./84,3' V
bulunur.
Kasa devre akm, ek. 5-23 de oldu gibi ek. 5--22 dek devrenia k
ularn ksa devre yaparak bulunur. lmek akn (SGY)
(200
j20) 1-j201 0
100 /0
(j20j10) 1
j201
Yalulatrarak,
(200 j20) 1- j201
1000
j701 j10 1. = 0
Bu eg.ltlikierin ortak zm yaplarak,
1.
elde
3,00 /31,0" A
EAKTiF Ge_
etiQns1.7,-
Th ,.
. 8,3
3,00 '31.0'
Z
du.
5-7 Gt VE - RE_
d'wa s eSi YtdEy hera aitim x-e hem de gerilimkezyn de itirdiinden gikeiin zamanla deginu giistermeginin yaln z ci.a. devreierirde bulunmas do ald r. rnek olarak.
e
(WC
6,
,.>`-'41 ,1
altFruatif geri
/X
Z 0.
aLm..
(5-26)
p =-- e i
(5-27)
cos
<1
cos 70t)
El in J sin 2wt
(5-28)
El eos0
dr.
wt
EKIL, 5--2
g .
Genel bir RLC devresinde bulunan i4,,eder yalnz dire belirli bir
enerji va da belirli bir ortalama g so arar. Diren taraf ndan al nan ani gik
p
ef,
i (iR)
(5-30)
dr ve ek. 5-27'deki kesikli siyah izgilerin olu turduu eriyle verilir. Ortalama alnd zaman (5-30) esitli indeki parantezin iindeki ikinci terim
P
dr. Bu
R watt
(3-31)
50.
teki iki devre sesi, indkt.an_s ve s ;,dsa, ani gc etkiler fakat ortalama
gce katkda bulunmaziar. Bir indktanstan geen ak n artarken, enerji
devredenntagnetik alana aktard / fakat bu enerji akl n azahrken geri alnr.
Benzer jiimile. s gan n ular arasndaki gerilim artarken, enerji devreden
elek,-trikalanna aktarhr fakat bu enerji gerdim azabrken geri al nr. Bu etkiler,- reaftans n ald ani g p x iin gerekli banty yazarak analitik olarak
grlel'ilir. Bir indktans iin,
EKIL
3-27 Toplam ai g p,
ksmlar.
px
zjj
dt
I cos o_a
siu
tui
X L sin2 cut
(5-32)
slua iin,
I
.5
''Q`\
--) 1
<0 C ,
Wt
2
(sasal reaktans n deerinin negatit ol b onu hatrlaynz).
bir devrenin ani gc 0, Sek. 5-27 deki kesildi beyaz:izgilerin
oluturduu eri ile verilir. Kesikli siyah ve kesildi beyaz- e rilerin'topiam
dolu,- e riyie gds terden toplam g p yi verir.
eri.i.yle belirlenen enerjinin a a yukar mekik gibi gidip gelmesi
net enerji iletiminin ba arilinas ynnden istenmeyen bir ko ul gstunektedir. Bu, enerji tamasna hi bir katkda - bulunmaz ancak cihazn y\klenmesine katkda bulunur. G sahn rrmut
Q
I2X
El sin
(:.'>; 34)
bu istenmeyen
kolay bir iiisdr. Buna, reaktif (aktif olma* 3.)
ya da watt.slz g denir ve reaktif volt-amper cinsinden llr (veli, arni.40
szeiiklerinin ilk harfleri al narak t nr birimi belirlenir; 1000 var
reaktif
reaktif kilovolt-arrper ya da kilovar, k saltiln olarak kvar (lir). G, iir\.
tim, da;.6,tn ve tikketirn alanlarnda olduka_ ok kallan lan bir terinyclii!
.fleaktif Q gc ile ortalama P gc arasndaki fark n vurgulanuas bak'
mndan P'ye o u kez aktif ya da gerek g denir.
ekim ve gerilim dalgalar! ek. 5-26 da gsteril nekte olan, ek. 5-25
dev-resindeki gerilin i geriden izler. bu devrenin e deer reaktaas
aka grld zere indkseldir. Bilim dilinde kabul edildi i zere indksel
reaktif g pozitif reaktif g olarak tammian r Bir sadaki ani g salnumlar bir indktanstakilerie z t i aretli olduklar ndan sasal reaktif g negatiftir. Sasal reaktans uegatif bir say olduundan; (5-34) e itliindeki
so undanreaktif g iin do al olarak do raiaret verir. Bundan dolay, bir indkta s dazenektea pozitif reaktif g, s a ise negat:if reaktif
g eker. S a, o zaman, pozitif reaktif bir g kayna olarak kabul edilebilir ve bu kavram g mhendisli iude zellikle faydal d . Bu gr Kes.
5-9 da daha ayr nt li bir biimde ele al nacakt r.
5-8 MAKSMUN
Ge KOULLAR'
Ro ./X0
Zi
jXi
Zo P90
ve
Z i /O t
E
V(R0 R ( ) 2 (X 0 4- X i ) 2
olur.yesd
devreye giren g,
PI = DR i
(Zo Cos 0 0
E02
4- R i ) 2
(5-35)
4,2 Z 1 Cos Oi
Cos O i ) 2
(ZoSin 8n
Z I Sin 0,)2
(5-36)
dir.
indi kaynak gerilianinin ve impedans n.n sabit oldu unu, bunun yan nda d devrenin impedans nda baz ayarlamalar n yap labilir olduunu varsayalrn. Maksimum gii P i 'nin bu d devreye iieti ni istenmektedir. Maksimum g iletimi iin gerekli ko ullar d impedansta y-ap labilen ayarlamalarn
zelliine bal dr. Eer yaln z X, reaktans deitirilebiliyorsa (5-35) e itliinin incelenmesi,
X, =
(5-37)
- X.
-VP2, (X X if
(5-38)
uv
L.
1
-J
u
Kaynak
EKIL 5-28
Yiik
Ro
(5-39)
koulu ile verilir. Denk. (5-39)- ba nts (5-37) eitliinin (5-38) e itliinde
yerine konulmas yla elde edilmi tir.
Bununla birlikte, yayg n kullanlan bir ba ka koul da ZI bykliilinn,
impedans as .fi, sabit kalmak koulu ile deitirilmesidir. (5 36) e itliinden
sfza eitleme
-
Z, = Z.
(5-40)
bir yer tutar. te yandan, ilreteler, motorlar ve iletim hatlar gibi g aygtlar' iin impedans urumn, ilgili dk verim nedeniyle hi bir zaman nemli bir ilke deildir. rne in eer Zo ve Z i tamamyla saf diren zellii
gsterirlerse impedanslar uyu turulduu zaman kaynakta s olarak kaybolan
g d devreye iletilen gce e ittir,
El terixine devrenin
VA
EI volt-amper (VA)
El
Vi(E/}
VA
10 Ooo
(230)(0.70)
62 , 1 A
bulunur. Bu, motor dzene#ine giPi teki gerilimi cos - 0,70 ya da 45.6 ile
geriden izler. Bu gereklerden ~t, besleyicinin giri ucundaki gerilim ve
onun akma giire evre asn bulmada evreli-vektr ybr terni do rudan
kullanlabilir bu amn koeine o utaki g arpaludr. Fakat burada devredeki g ve reaktif g durumlar n iyice belirgin klacak yeni bir yntem
izlenecektir.
-}.
230 V
I
I
Y ik ft, kg
g-cride nix n .i.;.,..
(..-arpa 0.70
"Yk gc.
Py,k
10000 W dtr.
Qyk
P,
1549
11750 var.
15700 VA
P,
10390
(")$
15700
253 V
bulunur.
A. . problenlerinin zmnde kulland m, rnek 5-10 da izlenen biimdeki yaklama ,,olt-amper yntemi denir. Bu yntem uyguland zaman,
bireysel devre ele:ri tarafndan alnan gler ve reaktif gler hesaphuur ve
bunlarn ilgili toplamlar kaynaua g ve reaktif gcne e itlenir. Izlenen
yol, Kirchnofrun gerilim-yasas n evreli vektr biiminde yazmaya e deerdir. Hem glerden ve reaktif glerden ak mlara, gerilimlere ve evre a k rma geiler hem de ters gei ler Denk. (5-29) ve (5-34) yard myla elde edilir. Bu yntem, bir noktadaki g ve g arpan ya da volt a nper bilindii
ve dier noktalardaki kar lk gelen de erler istendii zaman zellikle kullanth olabilir. Bununla. birlikte, bu yakla m yalnz akmdar, geribuder ve
impedanslar ya da edmitanslar i e girdikleri zaman, gereksinim duyulnayan
bir yakla m olabilir. Volt-amper yntemi tek kaynak taraf ndan uyarlar
dikzeneklerde oldu u kadar ak kaynakh problemlerin zmnde de kulh nda bil ir.
G, reaktif g ve volt--an per aras ndaki ba ntdar Sek. 5-30`daki
volt-amper gcni yard myla kolayca an msanabilir. Bu gen, Denk.
(5-29), Denk -. - (5-31), Denk (5-34) ve Denk. (5-42) de sunalan li4; ntilar,
grafiksel olarak gstermektedir. 1:),genden,
Q
P tan O
5.43
biiminde bir ek bant da elde edilebilir. Ayrca bir grup devre esiniu voltamperi, reaktif gler iin uygun i aretleri kullanmaya dikkat ederek, glerin
e reaktif glerin ayr ayr eklenmesiyle
Q = El sint9 =I 2X
EKIL 5-3U
Volt-ampe
rnek 5-11
ekil 5-31, gsterilen impedanslardaki hatlar zerinden iki retecin
besledii bir ykn edeer devresidir. Yk, geri-b rakc gii-arpan 0,80
olduunda 10 kW lk bir g ister. G kayna 460 voltluk bir k ucu gerilimin& alyor ve 0,80 geri b rake g-arpan nda 5 kW veriyor. Yk
gerilimini ve G2'nin k ucu gerilimini, g ve reaktif g kn bulun.
OZUM: Bu rnek, yok-an:yer yntemiyle kolayl kla zlebilir.
P,
cos O,
5000
13,6 A
(460)(0,80)
VA
= akn
432
13,6
Yk 10000 watt ve 10000 tan(cos-'0, 80) y-aii 7500 var istedi inden tr,
Pr2
Ve
VA
V(5260)2
432
5260
(4050) 2
- - 15,4 A
PROBLEMLER 199
E,
YA
akm
,,/(5450) 2
(4290) 2
15,4
451 V
Bu kesime giri te belirtildi i gibi, verilen bir yk beslemek iin kurulmas gereken elektriksel aygt ykn volt-amper gereksinimi ile belirlenir ve
bu nedenle dorudan doruya ykn g arpanma ba ldr. Bir g dzenei
zerindeki herhangi bir endstriyel yk bir geri h rnk c g arpan ile alr ve o u kez bu g arpan olduka dktr, bu nedenle ekonomik
bakmdan ykte dzeltme yap lma gereksinimi do ar. Bu amaca ynelik
bir g-arpan gelimesi veya dzeltmesi, yke paralel konumda bir s ra
sacn balanmas ile elde edilir. Salarn bykl paralel birleimin g
arpan , istenen de ere ula acak biimde seilir. Bu ama iin kullan lan salar kilovolt-amper ya da reaktif kilovolt-amper cinsinden de erlendirilir.
PROBLEMLER
5-1 Alternatif bir gerilimin mili oh cinsinden e itli i,
10 cos (6280,
101
dir.
a) Frekans n
h) lk negatif maksimum de ere ulat t zamann mili saniye cinsinden
5-5 ekil 5-33'deki gen gerilim dalgas n)/ etkin de erini bulun.
.5.EK
PROBLEMLER 201
5-6 ekil 5-34 deki vamuksal dalga biiminin etkin de erini bulun.
biin i
imrilim isi i
*licl
o u naktad r. Bn
ro,
(3771 --
) yok
've bn
Her gerilimi kend ..>ine kar lik. gelen ev i-vekttre
gerilimini
gstereu
bir
evini-vekt&
g'ib3teritni
gerilimleri ve sonutaki devre.
5-9 Seri bir .1-U,C devresi, 100 Ohm Ilik bir diren. 1,0 H lik bir im ktaus
er.)::. 37 71 voltluk t ir
ve 5 /4F lik bir :si adaii olu mu tur. DeVreN
ge ilir ityguland ma gre:
a) Uygulanan gerjlimi uygun b r ev- reli-vektre d.4
Devredeki I evreli-vektr alumnu bulun.
e) 1 aknuin n f) ters d i- iimn
d) Srayla. diren. indktans ve a ii%erindeki E. E . ve-E,gerilimlerini
belirleyin.
e) d ikkindaki lteriinlerin teri dniluderini bulun.
F) Deredeki akl n ve gerilim:ler iin lekli bir evreli-vektr grterimi
izim
5-10 a) ekil 5-36 daki devreyi dn tilrn. ele deerleri iin edmitans
pararnetreiesird kullanm.
b) Dntrlm devrenin ular aratmidaki evreli--vektr gerilimini
bulun.
e) b ikkmdaki nrnufar llla arak r(t) yi bulun.
5-11 a) ekil 3-37 deki devreyi, zye deerler ;in impedans de i kenlerini kullanarak don-a tran.
10 >12 cos
2 + -4--
F-
J
EKIL 4-.36 :;-10, Pr bit nit
b) Dn m devre de kaynak
ilmee iudirgeyin.
e) V, evreli-vekt gerilimini bulun.
l) Zamana ba l e. (t) gerilimini bulun.
PttOBLEMLER 203
7 ohm
70 tas (2, -
b tiun.
gsterimi
13
alm
4 ohm
EK
100 10 V
ilmek-akma yn-
PROBLEMLER 205
lg ekil 5
to-
EKII,
5-42
Problemin dere,,i.
10 ohm
4 al m
4-
25 (.0
! 12 ohm
n bulun.
00 ohm
A. A. DEVRELERI
5-23 ekil 5--44'deki devreuin at ular ndan grlen Thevenin esdeerini bulun.
V
5-24 Gerilim ve akm eitlikleri problem 5-3 de verilen devrenin P ortalama gcn Q reaktif gcn ve g arpa nn bulun.
5-25 Bir devredeki ak n ve gerilim,
10
o{
60') volt
e
1/2 10 cos (377t + 30') anaper
PROBLEMLER 207
-- 13 ohm
sEK ). 5--.11 5 -
2 ohm
e) (i) her bir birle enin g ve reaktif gcn toplayarak (ii) E ) kaynak
gerilimi ve I, akmnn deerlerinden, kaykan verdii gc ve reaktif gc
bulun.
1 + il ohm
t
100/0
5
olvi T . v
-
EKIL 5
Yk
1.000 VV
0.707 g
arpant
(geride)
j0.4 ohm
6.
Blm
(6-1)
G jo C
if_oC mhc,
v=
= V /a
(6-2)
(6-3)
de gerilim, maksimum de erinin 0,707 sine der ve evre kaymas -45 dir.
Bu frekansta, devreye verilen g ( V 2G) maksimum gcn yarsna eittr
ve bu nedenle co, o u kez yan g asal frekanss adm alr. co , belli frekanslan
geirmede ya da yok etmede bir devrenin etkinli inin bir ls olarak ol
duka yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Bu anlamda, ek. 6-1'deki devre,
0 ile o>, aras ndaki ama' frekanslar geirecek ve w i 'den sonsuza kadarki a sal frekanslan geirmeyecek demektir. Geen frekanslann blgesi geirini
eridi ve bu frekanslazn en knden en bityiiiine kadarki aralk da eritgeniligidir. Geirimin olduka azalarak yok oldu u blgeye de durmaeridi denir.
-
rnek 6-1
ekil 6-3'de verilen devre iin V, J V oraum frekansm fonksiyonu olarak
izin. Yar -g noktasn ve geirin eridini bulun.
10 ohm.
I
ve
r="
'01 I
j3wV
10
j0,1to
dr. Bylece,
0,1w
Vr.
V102
(0,1co)2
/ 90'
0,1 o)
10
Y ( jco)
(6-4)
C
EKIL 6-5. Seri RLC devresi,
1
VLC
(6-5)
frekansnda edmitansm
(6-6)
YUco.)
olduunu gsterir. Bu da
ulaabilecei naksimtun deerdir. Ayrca (),,
da YOno fin gerel bir say olduuna dikkat edin. Bir RLC devresinin impedansmn ya da edmitansm n gerel oldein n frekansna rezonans frekansa
denir. Denk. (6-4) den (6-6) ya kadarki denklemlerle belirlendi i gibi seri
rezonans, maksimum edmitans ve elinin:num impedans ko uludur. Bundan tbir gerilim uyarmas iin ak n maksimum ve bir ak-m uyarmas iin ise
gerdim minimundur.
:Incelenecek olan ikinci devre, ek. 6-6 daki paralel GLC devresielfr. Bu111111 giri impedans,
1
Zii<o)
(6-7)
Ct.> o
N/L
de dhiur ve
Z( jco o) =
= Zo
<6-9)
dir.
renin belirtgenleri de ek. 6-7'de verilen bir evrensel rezonans erisi ile grafiksel olarak gsterilebilir. E rinin elde edili i seri devreye dayanacakt r. Bu
devre iin, edmitans Y(jeo)'nin [Denk. (6 il)'n J maksimum edmitansa [Denk.
(6-6)'ya] oran
V ve
Yo
Yar g noktalar ,
1
1.5
w2.
6 O,
LU
Y (.7J)
R
j(aL - 1 /aC)
(6-10)
dir. Denklem (6-5)'den 1 /LC = o>02. olduu grlr. yleyse, Denk. (6-10)
Y
..
yo LC )
1
(6-11)
cooL
coo
(o )
<o
,
(6-12)
yo
(6-13)
olur.
Y
Q;nin eitli deerleri iin, ' n bir fonksiyonu olarak -- byk1Io
a><>
nn de erlerini izerek, bir e riler
oluturulabilir. Ancak, daha kullanl bir e ri akdbea yapilan ek al malarla elde edilir. Bu e ri, rezonansta
rezonans frekans nm yakn evresinde diizene in davrann daha belirgin
klmak amacyla dzenlenir. ou kez, ilgilenilen dzene in davran erinia altnda kalan alandr. E er kaynak frekansm n rezonans frekans ndan
sapmas mn rezonans frekans na oran,
(6-14)
biiminde tanmla= ve Denk. (6-13fde w yerine
wo (1
<5)
komlursa Denk. (6-13) <5 cinsinden yaz labi ir. Baz eebirsel ileir
Denk. (6-13)
n sonra,
(6-15)
(la)) =
1 -I- jc5Q,
<5 \
-I)
00 ) =
1
j2Q8
(rezonan yaknnda)
(6-16)
denklemine indirgenir. Denklern (6-16), Sek. (6-7)'de verilen evrensel rezonans e risinin denklemidir. Seri devre iin tiiretilerek izilen bu eri, seri
devre iin olduu kadar Sek. (6-6)'daki paralel devre iinde de geerlidir. E er
eri, paralel devre iin kullandirsa, Q' nn deeri
Q, ---- <o-fr-C
(6-17)
olduu zaman, Z Zo'n deerlini verir. Paralel durum iin geerlili inir grlmesi, Denk. (6-16)'ya gtren geli melerle, Denk. (6-4) ile Denk. (6-7)'nin
karolatnlnas yolu' ile
bulunur.
(4>
2Q -I
2Q
(6-18)
a o
2Q -I- 1
2Q
(6-19)
bulunur. Bu eltnmda
.G = n, -
(6-20)
Frekans seimini yapmak amac yla ek. 6-6'da gsterilene benzer bir paralel
rezonans devresi kullanlr.
a) E er L =-- 50pH. (50x1(Y6H) ise G ve e'lna de erlerini bulun.
b) Devrenin erid-geni lii nedir?
a) Devre birinci vericiye akordlanaca ndan tr, rezonans
frekans 1000 kHz dir. Denklem (6-8)'den
1
x 1 0-4C
2:t x 1000 x 10 3
eri, vebundaC'i
5,07 x 10 - I 0 F = 507 pF
bulunur. 1020 kHz de drt kezlik bir zay flama iin, ba l tepkinin 0,25
olmas gerekmektedir. Azalmay Q'ya ba lamak iin Denk. (6-16) kullan lr.
Once ba l tepkinin
-fr:
,V1 (2(5Q)'
biiminde bulunur.
yerine
alnrsa
4 x'x
Ji ,26Q2)
2n x 1020 x 10 3 2r x 1000 x 10 3
2n x 1000 x 103
bylece,
1,94
0,02
97
0,02
G =
2n x 1000 x 103
97
64,8 x 10 3 rad I s
1
Z(jw) jwC + 1 1( R + jwL)
R + jwL
1 + ja RC - wzLC
(6 -21)
dir. E er R < aL ise, Denk. (6-21rin paynn yerine jwL yaklam alnabilir
ve denklemin tamam
Z(ja)
jwL
1 jwRC--co2LC
( Re 1L)
biiminde yazlabilir.
(6-23)
cooL
(6-24)
ve maksimum irapedans,
L
RC
Zma k.
(6-23)
117
Evrensel rezonans erisi ve ondan elde edilen sonular bu devreye de uygundur. Bu sonular n, yalnz wL > R olduu zaman geerli oldu unun vurgulanmas nda yarar var. Genellikle yetinileeek nemli bir kural, bu sont lann
Q > 10 oldu unda kullandmas d r.
b, sin <ot
b2 8in 2cot
(6--26)
ya da
f< t) =
rt-o
a oos ncot
n=1
b n sin no)
(6-27)
b, sin nal
00 -T-
f(t)
tit
(6-28)
t..m_
dt
f( t) 8
cos mcut dt
nrt
r
a n C9:13 nwt cos atm dt
T
,
(6-29)
o
T
amcos' /not dt
'
n'
2
j f(t) cos mwt
(6-30)
bn,T
Jo
(6-31)
olduu gsterilebilir.
rnek 6-3
ekil 6-9 da gsterilen periyodu dalga biimine kare dalga denir. Bu
dalga dnnlin bir yarsnda a lan v0teki yarsnda kapanan bir uyarmay
gstermede i e yarar. ekil 6-9'daki ait uyarma E m, ilk periyod sresince,
0 < t< T /4 ve 3T /4 < t< T arabklarndygulanmaktadr. T /4 < t<3 T /4 aral
sresince ise uyarma kapanmaktad rare dalgalar, ayarlanabilir-frekansb
motor aygtlarnda Kes. (17-4) ve aytika say sal bilgisayar ve denetim dzeneklerinde (Kes. 17-6) zamaala ra 11rasn saptamakta kullan lr ve ou
kez-titre kenlerle iiretilir (Kes. 12-4)
ekil 6--9'daki kare dalgam ]. Fourrer 5eri.5iii bulun.
ZVM: a r,'m de eri Denk. (6-28:Yden bulunabilir, ve
Tt4
Emdt
(4 a """""
.Emdt)
E
2
3T/4
am 2=
r4
(
E, cos nn)/ dt
2
7,
221
E, cos tot dt
3r4
(m ift ise)
2Em
n:r
(n tek ise)
(m = 1 iin cebirsel iaret -I- d r ve bundan sonra birbirini izleyen her terim
iin deiix).
T, 4
sin ma,t dt
et
3T/4
2E,
cos Ct1t
2Em
cos 3cot
Sar
2E,
cos 5ot ... ((i-32)
5n
biiminde yazlabilir.
EK L 6 9.
-
verilen Fourier serisinin ilk be terimi ile gsterimi aras ndaki bir karla trma Sek. 6-10fda gsterilmektedir.
6-4 PERIYODIK FONICSIVONLARA KARI DEVRE TEPKISI
Herhangi bir periyodik dalga-biiminin bir Fourier serisi biiminde yazdabilme olgusu ve siniiseljuyar nlar ieren problemlerin nas l zldnn bilinmesi, herhangi hir periyodik uyarunh problemlerin zmnn
olas olabilece i sonucuna gtrr. Sz konusu uyar m iin Fourier serisi
yazhr ve serinin her terimi ayr bir kaynakm gibi d nlr. Sonra st
ste binme ilkesine gre toplam tepki, her bileenin oluturdu u tepkilerin
toplam olarak al nr. nceki kesimde iaret edildi i gibi, pek ok periyodik
fonksiyon, Fourier serisinin teri kadar az terimi ile yakla k olarak gsterilebilir. Bu olgu, ilenselNray yeteri kadar azalt r. Terinderden herhangi birini ierme ya da s4sama karar , mhendislik yargsuu gerektirir
vegenellikle sonularn hangr4lorulukla bilinmesi gerekti ine ve ayrca verilerin do ruluk derecesine b dr.
+90
l- EKIL 6-10 Gerilim kare dalga Nye unan Fourier serisiuM ilk be terimiyie gsterimi.
r
rnek 6-4
Dalga biimi rnek 6-3 ve ek. 6-9'dakine benzeyen bir gerilim kayna ek.
6-11 deki RC-devresine uygularmaktad. Gerilimin maksimum de eri E m,
10 V ve periyod T, 2n s. olduuna gre,
a) e c (t)'nin Fourier serisinin s fr olmayan ilk drt terimini bulun.
b) a kknda bulunan drt bileeni lekli olarak izim ve bunlar bir.
birine ekliyerek e,.(t)'nin yakla k dalgabiinini elde edin.
OZCM: a) Kaynak gerilimi iin genel Fourier serisi, Denk. (6-32)'de
verilmitir. Eer Em = 10 V ve temel aoal frekans o) ------
1 rad/
1,27 cos 5;
(6-33)
biimini alr.
ekil 6-11'deki devre ek. 6-12 de gsterildi i zere evreli vektr devresine dntrliir. Fourier serisindeki her, terimin frekans farkl olduundan
sasal impedans n co cinsinden gsterildii dikkat ediniz.
mdi E, iin genel evreli vektr gsterimi geli tirilecektir. Devredeki akn
1
jw
ya da
Ec
E
1 + j2ca
(6-34)
bulunur. imdi Fourier serisidin her terimi ayr ayr ineeleneeektir. (1)
Denklem (6-33)'n ortalama >4 da d.a. bileeni 5 V tur. D.a. bile eni iin
0 dr ve dolaysyla Den . (6-34)'den,
Eco = Eda =
elde edilir.
(2) Denklem (6- 33)'n temel bile eni ei = 6,36 cost dir ve bu
(6,36 /V2)102
j2
E, =
- (2,12 /2- ) /O
'
j2) (3)
ve
s = - 0,35 cos (31-80,5) volt
bulunur.
(4) Beinci-harmonik (co = 5) bile en e, = 1,27 cos 5t dir ve
Ec5 =
(0,13/V2) /--84,5 V
1 + (2) ( 5)
ve
e = 0,13 cos (5t-84,5) volt
elde edilir. yleyse, o c'nin Fourier serisi
Le ini-hannnnik ve l uulann
toplanunt gsteren dalga biinleri.
2,84 cos (t- -63,4 )-0,35 cos(3t-80, 5') + 0,13 eos (5t - 84,5') vett
olur. Her bir frekans bile euiui bulurken evreli vektor yntemi kullan ld
halde, seriyi olu tururken zamana ba l bireysel fonksiyonlann kullan lmas
gerektiine zellikle dikkat ediniz.
rnek 6-4'n zmnde kullan lan yntem, uyar m]. bir Fourier serisi ile
gsterilebilen tm do rusal dzeneklere uygulanabilir. te yandan bu yntem
frekans aralndaki tm - veriederi duyan radyo ve televizyon al edannda
olduu gibi ayn anda farkl frekarslarda birok siniisel i aretlerle uyar lan
dzeneklerin tepkisini bulmakta da kullan lr.
t <0
u(c)
(6-35)
1
t>O
Birim basaman fiziksel nemi, daha nce sfr olan bir eyin t = 0 annda
almasdr.
volt
(6-36)
volt
(6-37)
volt
(6-38)
dir.
Periyodik olarak alan anahtar
Anahtar 1 konumunda
l nahtar 2 kimi:manda
EK/L, 6-14, Periyodik ap kapama ile kare-dalga retimi,
(6-39)
zaman aralk", gzlenen cismin vericiden olan uzakl k' ile orant ldr. Bu
nedenle, cismi gzlemek amac yla al nan atm' ileyen alc, t
0 dan ok
t
T annda uyardm demektir. Ikinci bir rnek, iinde bir s ra ilemin
yilrtldii otomatikle tirilmi bir falrikadr. Referans zaman bu ilem
srasmn ba lad an olarak al nr. Otomatik ayg t uyarmakta ve denetlemekte kullanlan elektriksel i aret, sradaki her i lem iin farkl zamanlarda
uygulanr. t = T annda bir "'yan nn uyguland n belirtmek iin, a adaki
Denk. (6-40) da tan mlanan ve ek. 6-17'de gsterilen gecikmi birim basamak
u(t-T)'yi vermek yararl dr;
{1
t > T
t<T
u(t-T)
(6-40)
OZe M: zmdeki ilk adm, tepki de ikenini uyar m ve devre ti elerine ba layan ttevli denklemi bulmakt r. A. dkrn noktas ndaki KAY
denklemi,
1
vo (t)
1
20
dv o(t)
dt
0
-61),
dr. Bakml kaynak iin ba layc denklem i, akm ile belirlenen ilmek iin
yazlan KGY bantsndan elde edilir ve
0(0
6i,
ve v, = 4i,
vi (t)
v.2, (t)
EKIL 6 16 (o) Genlii 19 olan basamak fonksiyonu; (b) (115 %/2 cos 377t) u. (t)
-
(c) 20 E-t
n(t).
bylece
v i = -S- e(i)
bulunur. Bu ba layc denklemin RAY ba ntsnda yerine konulmas ile
devrenin trevli denklemi ortaya kar; sonu
v (t)
4eit)
dv o (t)
dt
+ 0
20
dv a(t)
dt
1.0
biimini ahr. vo (t)rnin zorlanm bile eni V, gibi bir sabit olup
1
Vo + 0
1 den lo
rof (t)
10
K ya da K = -10
10
v o (t)
.qt)
vo(t)
1
10
0 0,5s 105
s 2.05 2.5s
v(t)
i
tiEKtL 6-19 (a) ba.airiak giri,i ve (b) ge ikmybaFemal girigiadea doiiii tepki dalga-biimleri,
(a)
(e)
EKIL 6-21 Dikdrtgen atma lagamak ve gecikmi-basamak fouksiyonlan ile Ostmimi.
e(t). (A
(6-41)
(6-42)
biiminde verilebilir.
Herhangi bir atun uyar mma kar devrenin tepkisini bulmak iin
Denk. 6-42'deki her birle en ayr bir kaynaknu gibi dn.lr. 'Ost Uste
binme ilkesinin kullanlmas ile, her bileene karg olan tepki bulunur ve bileen tepkileri toplayarak devrenin toplam tepkisi elde edilir. Sz konusu yn-
e ft)
Tre-vli denklem,
1
--
10
(t) .
1
20
dr (t)
dt
e(t)
e(t)
sinim
u (t-1)
dir ve ek. 6-23b'de gsteribnekedir, 0 < t <1 aral udaki tepki yalnz vo,(t)
den olu maktad r, nk gecikmi basamak fonksiyonu henz uygulatu aa-
6--6
UYARIM
gsterildi i gibi, hemen hemen r.(t) bile,enininden ileri g Br. Ayr ca, k
dalga biiminin byle oldn uru deA-renin fiziksel zelli i de do rnlar. 0
da atm uygulanr ve sa st-el olarak yklenmeye ba lar. t=1 de uyar m
sfira gider ve ksmen yklenmi olan s a.diren zerinden be alr ve devresi
durulmu durumuna geri getirin.
rb;
EKIL ir-23 Orlirrk 6-6 .da bfflurran tepki dalga I iileri (o) Hxaniatrrru geci -ai bz~air,
epkil(rr4.
/O
Top km tepki .
Vou(t-47')
(6-43)
Ton(t-57)
Vou(t-6T)
olur. Atun trenite bir devrenin tepkisi, rnek 6-6'da kullan lan yntemle
bulunur. Bununla birlikte, timdeki her atun iin iki olmak zere alta bireysel
tepki bile eni bulunmak zorundadr. Atama benzeyen dalga-hiinlerinin
basamak fonksiyonlarma paralanmas olduka ok kullanlr. Baat kazan,
bir devrenin, basamak fonksiyonuna da gecikmi basamak fonkeiyanuna da
ayn tepkiyi gstermesi olgusunda yatmaktad r, tek fark tepkinin ba lama
zaraamdr.
(6-44)
idi. Devre uyarmas 0,25 u(t)-0,25 u(t-1) ile belirtilen bir atmdr ve devrenin zaman sabiti x = s dir. E er atnun sresi lusalthrsa, daha az bir
gecikme belirleyecek biimde uyar mn yalnz gecikmi basamak kesimi
de itirilir. Benzer biimde, v o (t) tepkisi de yaln z gecikmi terimde de iiklik gsterir, bylece yine daha k sa sreli bir at m belirlenir, Uyarm atramn
genli 'ini K arpam kadar art rmak, tepkinizi genli inde K arpau kadar bir
art a neden olmak demektir.
nceki paragrafta verilen n bilgilerin altnda, ek. 6-25'deki
devreye uygulanan a adaki atun nyannalarm dnfnz
(a)
(k)
(e)
(6-45)
ekil 6-26'da gsterilen atm:ilerden her birinin sresi devrenin zaman sabitinden ok daha k sadr. Denk. (6-44) den esinlenerek yaz dan. ve yukardaki
,,(t ) = 10(1 --
(b)
r,,(t) .= 20(1
(c)
v(t)
(,6-46)
olur.
e(t)
0,25 v
O
0,0 25s
0,01255
et
o.s v
25
niye
id
0,5v
0.25v
EKIL 4-27 Sek. 6-2edaki at m uyan/Mar:1Am her birine kar, ek. 6-25deki tlevrenin
tepkisi.
v(t)
EKIL 6-28 ek. 6-27'de Osterilen tepk lerin birbirlerine giire dununian.
13uktnill kaytilti/11
t klm, 4e (t)
1,00
2,00
4,00
Sn; gerilimi
Su
SiK, gerilimi
V=qt eden
Denk. (6-46)'dan
0,025
0,0125
0,00625
0,50
0,60
0,50
0,494
0,496
Atm
0,488
devredeki ykl bir saem boalreas biiminde ortaya kar. (Atun kesildikten sonraki tm zamanlar iin bu olgu gerektir). D uyarm olmad zaman,
tepki yalnz doal tepkiden olu ur ve Blm 3'de ksaca belirlendi i gibi
gerekli sabitleri balmak iin ba lang gerilirai kullan lr,
Ksa sreli ataniarm etkilerini ve onlar n olusturdujn tepkileri gst"riin biri n itre foaksiyonu b(i) kavramn sunmak kolayl k salar. Matematikael olarak, birim itme
mek
3 (t) dt
3 (t)
t ;2-L O
( -47)
duka yararldr.
lune fonksiyonu ayrca, t p daa farkl atataiarda oluan ve abim birimden farkl olan ksa atm lan gstermek iin ile kall:nlabilr.
e (t)
(6-48)
A S (s 7')
-
nin yorumu yle yaplabilir; (5 (t-T)'deki de eri bir yana her yerde nfrdir,
bu nedenle gerilim itmesi T zamannda oluur ve e(t)'in altndaki alan At
dr.
Bir anma kar bir devrenin tepkisini bulmak iin, iki hasarn* gerekir.
Birincisi &ilim 3 de gelitirilen yhotemberho doal te'pkinin biiminin elde
edilmesini ierir. kinci basamak ise Itlangwtaki sa geriliralerini ve
in!
indliktans akmlarn' hesaplarnakt . Bu, bir saya uygulanan bir itme ak.
~In
vc(0
(6-49)
ile verilen bir balang gerilimi salamas olgusunu gz nne alarak baarhr. Burada q'nn deeri itme fonksiyonunun altndaki alandr. Benzer biimde bir indktansa uygulanan bir gerilim itmesi, deeri
i, (01
(6-50)
;le belirlenen bir ba lang akm Salar, burada ;.gerilim itmesinin alamd r.
itme fonksiyonu, devrelerin zelliklerini belirtmede hem teorik hem
de deneysel bir aygt olarak kullanlmaktad r. Teorik bir aygt olarak
dzenein doal tepkisi cinsinden devrelerin belirtilmesine izin verir. Bu
tepki, yalnz devre 'elerine ve mliarn balanima baldr. Ksa atmilarm
kullanlmas ile deneysel olarak itme fonksiyonlarma yakla hr ve kolay bir
iiiinide do al tepkinin deneysel yoldan bulunmas na olanak salarar. Ayrca,
itme tepkisi bilinirse hemen hemen tm uyar mlara kar dilzenek tepkisini
verme yetene i olan yntemler bulunmaktad r (fakat bunlar bu kitab n amac
dnda kalmaktadr.)
6-8 DIEYIL FONKSYONLARI
Aygtlarda, denetimde ve ileti imde kullanlan pek ok elektriksel dzenein, belli dalga biimlerini ya da bilgiyi gstermeleri istenir. Katodiuu tpleri ve zy izieiler sekin gsterme ayg tlardr. Bu aygtlarn asiloskoplarda, televizyon alellarmda, bilgi-sayar klarnda ve elektro-kardiuygulanmas olduka yaygndr. Bu gsterme yntemlerinin
yogramlarda
her biri, gsterilen dalga biimlerini bozmayacak biimde do rusal bir zaman
ekseninin elektriksel olarak olu turulmasn gerektirir. Bunu ba armak ve
saman eksenini kalibre etmek iin, genlikleri zamanla do rusal olarak deien
gerilim ve akn kaynaklar kullanlr. ek. 6-30'Ja gsterilene benzeyen bu
e it uyarm fonksiyonlarma neyil fonksiyonlar denir. Birim meyil fonksiyonu
r(t), matematiksel terimlerle,
t>O
t<0
r(t) --,
(6-51)
t u (t)
(15-52)
K r (t-T)
() dan farkl
(6-53)
e(t)
PROBLEMLER
6-1. ekil 6-32'deki devre iin devre fonksiyonu (E/E,)'yi bulun. nemli
nicelilderi belirterek, frekans tepkisinin hem bylel nn hem de asn
kabaca izin.
10 11
EK L 6-32 Problem
devresi.
6-2. ekil 6-33'deki devrede aNch ular arasndaki reaktans e risinin genel
biimini frekansa ba l olarak kabaca izin. Reaktans n sfr ya da sonsuz
olduu noktalar iin devre sabitleri cinsinden ilgili frekans denklemlerini
verin.
PROBLEMLER 245
2 H
1 ohm
4-
I chm
50
6.-4. ekil 6-35, gerilim kayna zerindeki ykn bir kesimi olarak
akordu (paralel-rezona s) Lir devre kullanan bir elektronik ykselteein e deer dcvresini gstermektedn. C, s am bir ftlenim sacdir ve al ma frekans olan 500 kHz de savsanabilir bir reaktans olduu varsayilabilir.
a) C, sas 100 pF dr. Mmkn olan maksimum k gerilimi
elde edilebilmesi iin L indktansmn deeri ne olmaldr?
b) a .kkndaki koullar altinda E, k gerilimini buhn.
5X
ohm
c,
106 ohm
6-5. Bir RLC de; sesi, sabit genlikte, de ien-frekansta bir gerilim kayna ile uyarlmaktad r. Devre akr nn, 1000 Hz de maksimum, 950 den 1050
Hz'e kadarki aral kta yeteri kadar yksek ve teki frekat slarda d k olmas
istendi ine gre., eer C ^ 100 pF ise L ve R iin gerekli de erleri Lelirleyin.
6-6. Seri bir RLC devresinin giri edmitans,
1
ir<jw)
dir. Sz konusu deN-ren rezonans frekansm ., erit-geni liini ve rezenanstaki edrnitansun bulun.
6-7. ekil 6-8'deki devre, pek ok farkl frekauslarda sinsel dalgalan
bulunduu bilinen bir akn kayna ile uyarlyor. Devre geriliminin yaln z
1950 ile 2050 rad / s aral ndaki a sal frekanslar iermesi istenmektedir.
Bu amaca ula mak iin inerilerden biri R, L ve C'riii , a.s.al rezonans frekans
2000 rad / s ve erit geni li i 100 rad / s olan bir rezonans devresi olu turma1Rmi sa lamakt r. E er C = 1,0 i F ise R ve rnin uyg.n deerlerini bulun.
6-8. ekil 6-36'da gsterilen periyodik gerilim dalgab imi iin Fourier
serisini bulun.
-3
200 (1 -
os 200t -
cos 400
volt
PROBLEMLER 247
olan bir gerilim kayna , 100 ohm luk bir diren ile 1-H lik bir indilktans n
seri birle irainden oluan bir devreye uygulanmaktad r. Devre ak m iin
Fourier serisin1 bulan.
yaklam ile verilen bir akm kayna, 4 nholuk bir iletkeulik, 31110-H
lik bir indktans ve 2 3-Flak bir sann paralel diziliine uygulannaktachr.
i a
iyi yakla mn bulma.
t
6-13. ekil 6-39'daki devre, k geriliminden st-frekans bile enleri.
ni ayrmak iin kullanlan bir szgecin devresidir. Giri geriliminin Fourier
serisi, yakla k olarak.
e(t)
I OC oh m
e(
6-14. e(t) = 10 u<t) volt/uk bir gerilim ay/sa , 5-ohn luk bir diren ve
2-11 lik indktnnsn seri birleimine uygulandna gre:
a) Giri gerilin inin dalgabiimini kabaca izin.
b) Devre akumn bulun.
c) Akmn dalgabiimini kabaca e,i7in.
6-15. E er giri gerilimi e
t1 scoiye
6-18. ekil 6-41'deki gerilim dalga-biimi Prob. 6-14'n devresine tygulandna gze:
t< S arkie
PROBLEMLER 249
Sekil
7:7
kar lk gelen gerilim tepkisini bulun,
6--21. ekil 6-43a daki devreye uygulanan gerilim ek. 6- -43b de gsterilen
dalga-biiminde oldu una g're,
i) Gerilim fonksiyomnu bir itme fonksiyonu biimine yakla t rin.
k) a kknn serruzunu kullanarak devre akmn' bulun
4 ohm
7H
(o)
(k)
ekil 6-43- Problem 6-21'irt (a) devresi v (h) gerilim dalga bi;.tui
7.
Blm
7 1 ELEKTRONIN YAPISI
-
lem
daarc bak m ndan ve beni de elektreinagnetik enerjiyi kullanma
bakumndan doal stnl olan aygt ve devrelerle gerekle tirilmelidir. Televizyon kameralarndaki n ikrofen -ve resim tpleriyle ses ve k bilgileri
stdyoda elektrik-sel i aretlere danii trliir; program gzlem yerindeki hoparlr ve katot- in resim tpleriyle ise ters eilree olu turulur. eitli denetim
ve hesaplama dilzeneklerinde dnikeilen srecini oln turn ak iiia termekap l,
elektro-optiksel ayg tlar ve hz Clerler
Bilgi ; elektronnagnetik enerjiye dn trldkten sonra, dzenekten
istenen amaca ula acak biimde srelenmelidir. rne in, terrnokapln kndaki enerji, bobini uyaraeak kadar yeterli de iLse enerjiyi gereken dzeye
karacak bir y- iilseite kullanlr Benzer biimde, televizyonun zel bir kanalna akerdlanmas iin istenen i aret teki kanallarn iaretlerinden ayrlmal dr (szlmelidir). Szme sreci, yaln z belli frekans bileenlerinin dikenekten gemesine izin verir ve bu i leve seicilik denir.
Istenen bir biimde almas gereken baz dzeneklerde temel elektronik
ilevlerin yap lmas iin gerekli yeni bilgi retimi srecine ba vurulur. Televizyon dzene nde ses ve gii iinty ayn anl yapmak ve uzay gemisinin top-,
kili-roketini at.e lemcde zamanlama s rasn belirlemek iin kullan lan iaretler,
retilmesi gereksinen yeni bilgilere rnek olu tnrurlar.
Srete gerekli olan enerji istanen sonu de il, yalnzca istenilen amaca
ulalmasn sa layan bir arat r. Bundan tr ay'dan iaretleri yansitp
algdama ynnden, kk bir geminin radar dzene i ile bir megawatt'lk
dilzenek arasnda pek fark yoktur ve bunlar n belitgenleri hemen hemen zde tir. Gereksinen enerjideki fark elektronik siireten ok . dilzene in gc ile
belirlenir. Elektronik sre, eygitlar ve 'onlarla ilgili devreleri YarduirlYba iaret iletilen zelliklerinin uygulanmas n ieririr.
Elektronikte iki konu zerinde al labilir. Bunlardan birisi elektronik
aygrtlarm devre zellikleri ve fiziksel al mas. teki ise istenen bilgi iletimixie uygun dzenekler ve devre i levleridir.
Bn tr ay- gularn almasn anlamak iin ok s k kullanlan devre zelliklerinin ilk olarak incelenmesi yararl dr.
Bu sellliklerden ilki ek. 7-1 de betiralenmektedir. Bu ekil drt rln
.. bir devre esi olan gerilime. bal bir akn kaynan gstermektedir.
1-1' giri ular V denetim gerilimini verir, k ular iddeti gV olan
253
EIsIL. 7-1 1 (kal bir gerilitneba l vIom Ika) o:4;am g5e erizei.
*as-
Ili - -T
yazlar. Buradan. V
bantsmn kullandrawnyla,
re
gV
e + 1 I R, 1/R
-
10
d r. Buradan
Ro
2'
(bi
(c)
EKIL 7 - 2 (e) Giri ve k ularnda etkili uyarmaya sahip gerilime ba l bir ak n kaynaa (k) Yl!'
m Vs nin etkisini dii iinlnesinde iin (e) Io'm etkisinin dli iluanesiude k. 7-2 a'ntu gasterfienesi,
Tt =
1 R,, -1-
I R4
,R, + V
dir. 1-1' ular ak devre oldrumla ./, stfrdr ve bn nedenle V nin de efr
oidugn grlr.
V ve T iin toplam tepkilea V,
lamdr ve bunlar
V = Vs
ve In
R. +
1 RL
.110111. 11..
7
EKIL 7-3 Uyzenet ve yilkie hirklute pared ne
V s + Is
R. + V = O
Vs ve
dr. 1-1' ular ak devre olduundan I S sfrdr. Buna gre
Ps
1. V. z---= O sonular bulunur. P de eri IL2 RL ile verilir. Burada f. ,
g Vs dir. Bundan tril P,82.1?V s2 ye e it olur. Pb 6.1fIr P, ise sfr olmadndan ek enerji ba ml kaynak tarafndan salanmaldr. PL nin Ps den. byk olma olgusu ok nemlidir, nk bu olgu, baml kaynan devrenin bir
noktasndaki iaret enerjisini baka bir noktasxdakine gre artrabilme
yetene inde oldu unu gstermektedir. Bundan bmka ok fazla enerjileri
yk ak oluabilir. Enerjinin ana kayna genelikle elerdeu ikisini balayan bir devreyle sa la/ur. Denetim, temel enerji devresinin yansra nc
eye ba lanan d devrenin kullanlmas yla yaplr. Ozeleamah ayg tlarda
olduu gibi silisyum-denetinli dorultucularda da (iten daha fazla e
kullanlr. Fazla eler istenen do al ve kalc helirtgenleri elde etmek kin
yerlet irilir.
Verilen bir 'aygtrn kullansan iin u zelliklerini veren fiziksel olaylar n
anla lmaseaa gereksinim d lyulur elektrikel bileenlere balanabildii
ve oliimieri i yaplabildi i yerler alar oldu undan ay-gtn u belirtgenleri'
zerinde vurguyla durmak yerinde olur.
Genel olarak ayg tlara doru (sabit) ve alternatif ak m (zamanla dei en)
enerjinin her ikisi de uygulan r. Doru akn enerjinin o u, ana g kayna
(n besleme) taraf ndan sa aneve ayg t etkin bir biimde kullanabilmek iin
gereksinen zel at ma geriiini ve akmnn dzeylerini belirler. Altermatif
enerji o u kez bilgi ierir ve denetli yk ak mn etkilerini yanstan gerilim
ve akimlar oluturur. Bundan tr, ayg t iindeki geriliraler ve ak miar hem
doru ve hemde zamanla - de ien bile enleri ierirler. Bu ve bundan eonraki
drt blmde her bileeni ayr ayr bulmak ou kez kolaylk salayacaktr.
d.a. ya da dursun davran , ou kez aygt ii elerinin gerilim ve akmlarnn
u de erlerini ba layan bir ya da daha ok voh arrper .belirtgenieriyle
betinelenir. a.a. ya da dinamik zellik ise, ou kez edeer devre ya da model
denen bir ok devre esiyle gsterilir. Bu durum Bl. Irde ele almaeakt r.
7-3 YARI ILETKENLER
oluturulur. Bir ba krldktan sonra bir ba elektrenu hareket serbestisi kazanr. Serbest hale gelen elektron, kristal iindeki bir ba da elektron
bo lu u yarat r. Bu elektron yoklu una bir elektron - boluu denir ve
hu, bamsz hareketli pozitif bir yilk n gibi davran r. Elektronlar ve
elektron-boluklann n her ikisi de e it sayda olururuldu undan kristalin
elektriksel ykszl T korunur. Bununla birlikte, her iki ta y c da kuvvetlerin etkisinde kalabilir ve bylece yk-ak srecine katk da bulunabilir.
Doal yar iletkerderdeki kuvvetli ba lanma yznden olduka fazla ek
enerji harearnad ka olduka az say da ta yc olu ur. Bundan tr elektriksel zellikleri yabtkaular nkine benzer ve elektronik ayg tlarcla kullanmak iin pek uygun de ildirler.
ok sayda ta yc olu turmak iin kullan lan en yaygn yntem, yar
iletken iine dikkatli bir ekilde belirlenmi safstzhk maddesi kat nak.tr.
Safszhk katlm yar -iletkenlere yapay yan-ilethenler denir. o u kez,
arsenik (As) ve antimen (Sb) gibi be ba-elektronlu atomlar ya da galyum
(Ga) ve bor (B) gibi ba -elektronlu atomlar safs zl k Maddesi olarak kullanlr Her tip safs zlk, bir eit ta lyclnn o unlukta oldu u bir yaniletken olu turur.
Hareketli ta yc lar, kristal iindeki e itli noktalarda ana madde
atoadan yerine safszlk atomlarnn yerletiriln esiyle oluturulur. Genellikle
kullanlan safszhk younluu, 106 ile 108 arasnda ana madde atomuna karhk 1 safs zlik atomudur. Bundan tr, fiziksel ve kimyasal zelliklerin
ou temel olarak ana yar-iletkenin zellikleridir. Yaln z elektriksel zellikler dikkati ekecek biimde de iir ve yapay maddeninin daha ok metallere benzemesine neden olur.
T alye lann nasl oruturulduanu anlamak iin iki ayr silisyun
yar -detken rne i d nelim. Birinciye arsenik safs zlklan ikinciye de
galyum safs zlklan kat lm olsun. Bir arsenik atornu bir silisyum atomunun
yerini ald inda arsenik atomunun be ba -elektronundan drd krist al
iinde ba lanma yapmak iin kullan l r. Ba lanma yapmada kullandmay-an
elektron, krisialin s sal enerjisinin sa lad kk bir ek enerjiyle hareket
edebilecek serbestli e sahip olur. Bu yolla retilen ve Ba at olan ta yc lar
negatif ykl elektronlard r. Sonu olarak, bu tip yapay yan-iletkeulee
n-tipi denir..
Ikinci rnekte ise bir galyum . atonau kristal iindeki bir silisyum atomunun yerine geer. galyum atmam, ba lar oluturmak iin gerekli drt
ba-elektronun-dan yaln zca n sa layabilir. Ba lan na sonucu bir elekronunun eksik kalmas elektron bo lu u oluturur. Kristalin ssal enerjisi
biraz artt nda elektron bo lu u 'hareketlilik kazan r. Ba at olan ta yunlar
AKI eRELERI
Yk-alu sreleri deyimiyle ta tyle larm hareketini betimleyen mekanizma amalazmaktadr. Yapay yan-iletkenlerde denetimli yk ak-m etkileyen iki mekanizma vard r. Birincisi ta ytularn hareketini etkileyen elektriksel kuvvetlerin uygulamas ' sonucu de er. Bu zorianm harekete srklenme denir ve elektriksel iletimin olu um nekanizmandirYar-iletkerderde ta y clarm hareketi yul n bir biimde betimlenemez. D
kuvvet u-ygulanmanu ken maddelerin ssal enerjisi elektronlar n ve atoralam
titre inderine neden olur. Bu titre inder, uzayda rastgele olur, ama tm paraelklann verilen bir yndeki net ortalama h z s fr olacak biimde s arlen.r.
Eer ortalama h z sfr olmasayd bir akm oluurdu. Titreimler kristal iindeki hareketli elektronlarm ve atomlar n birbirleriyle etkilemelerine neden
olur. Birok e kbeneter yznden bir tek paraon hareketini betin leyen eyiz, ancak bir grup parae n ortalama hareketi hakknda konu abiliriz.
Allm olduu iizere bir elektrik alan araclyla bir d kuvvet uygulandnda paraeklar, rasgele ssathareketlerinin zerine, ynlendirilmi bir
hareket binecek biimde etkilenirler. Bu, uygulanan alan do rultusunda net
ortalama hz olu turur. Bylece elektronlarn ve elektron boluklannn
hareketinin katk syla sonulanan. bir akm doan. Elektronlar ve elektron bi luklar zt ynlerde hareket ederler, ancak yiiklerinin de z t oluu nedeniyle
her ikisi de ayn ynde akm oluturur. Yapay yar iletkenlerde bu. ak n ,
hemen hemen tmyle o unluktaki tanclarn akyla oluur.
Ikinci nemli ak mekanizmas difizyon'dur ve dzenekteki ta ydarn
dalmnn dzgn olma yimdan doan kuvvetten anlm bir sretir.
Sre, gazIarn kinetik kuram ndaki yalm klasik problemle betinalenebilir.
ekil 7-4 de grlen dzenekte N i gaz moleklii V, hacmi iine dzgn olarak
ve N, gaz molekli V, hacmi iine dzgn olarak da dnu.tr. Ni /VI ve .N,
inolektl yo untuklari e it deildir. E er aradaki engel kaidirilaca,k olursa Lir
zaman sonra gaz yeni bir bas nca ula acak Ve gaz rnoieklleri tm hacim iine
dzgn olarak da lm olacaklard r (l er duvardald bas n ayn olaacakt r).
Yeni da lma, kab n iki billiiiiintick farkl vourduklar zerine kurulan
difzyou sreciyle ula hr. Gaz moleklleriniu ak yksek yo unluklu blgeden alak yo unltklu blgeye do rudur,
1 f ariz
EKIL 7-4 Bir ideal gaz n kat engelle iki hazine syrd nws .
Engel yerinde durdu u zaman bile difitzyon eilimi vardr. Byle olmakla
birlikte, engel duvarnn kat oluu paracklar bulunduklar blmede kalmaya zorlar. Engel kaldnlr kaldrdnaz difgyou sreci ba lar.
Yan-ilctkenlerde difazyo n, alan uy gulamaya gerek katmadan ak m
oluturur. Ykl parac klarm ak , tayc younluunun yerel deiiminden tr do an. Elektron ve elektron boluu-difilzyon akndan onlarn
z t i aretli yklerin; yans tr. Hareket yn alak yo unluklu blgeye doru
olduundan difzyon, az nlktaki ta yc akn betimleyen nemli bir etkendir.
Yan-iletkenlerde olu an nc olay ise bir elektron ile bir elektron
bo lu unun arp nasu dun doan yine--birle me olay d r. Yine-birle me
sreci, aslnda bir elektronun kristal baglarndaki bo bir yere dnnesidir.
Bu sre, tayc younluuyla oranthdr, yani tayelarm says artka
elektron elektron-bo luu birleiminin olu um hz artar. Yine-birle me,
aznlktaki taFsylclarrn akn betbrlernede nem ta r. nk, bu sreten
etkilenen yklerin yzdesi olduka byktr. Madde iinde te yandan
elektron elektron-b olu u iftleri de retil nekte oldu undan yine-birle me
ve retilme h zlar aras ndaki farkla belirlenen net yine-birk me h z ndan sz
etmek daha do ru olur.
Bir yan-iletken iindeki ta yuclann toplam akn betimlernek iin
yukarda aklanan ak olay da gzniinde bulundurulmaldr. Her eit
tayc ayr olarak ileme tutulmaldr; rnektea ayr lan elektron ya da elektron bolakiarnn says silrliklenme, difzyon ya da net yine-birle me
hzyla belirlenir. Yine-birleme terimi elektronlar ve elektron boluklar
iin ayndr. nk bu srete her iki tr ta redan da binr tanesi ortadan kalkar. Buna gre rnek iindeki ak m, elektron ve elektrou bo luundan oluan bileen.lerin toplamdr. Bu etkiler, almalan ve aygtlann. u
belirtgenlerini nicel olarak betimlemeninin temelini olu tururlar.
E klem
EK L 7-5 Bir p-n
4- v
EKL 7-6 Bit ekim divvdat devre simgesi.
Eklemin fiziksel olarak i leyi i nceki kesimde tartlan ak srelen yardm yla betimlenir. ller tip yan-iletkende dzgn dag llul safszlk
katks bulundu u varsaym gz nnde tutulmak ko ulu ile p blgesinde n
blgesinden daha byk bir elektron bo lu u younlu u ve benzer olarak n
blgesinde p blgesinden daha byk elektron yo unlu u vard r. Yo unluk
farklar, eklemde bir gradyent olu turur ve lit gradyent tapeilarn difilzyonuna neden olur; elektron-ho luklar p den ta blgesine ve eIektronlar ise
n, den p blgesine doru difzyo a u rarlar. ekil 7-8 de grld gibi,
dirtizyon sonucu eklemin her iki yannda da ait ykl Lareketsiz iyoular oluur. a ve p blgelerine do ru geni leyen bu blgeye boalma blgesi ya da
yerel-yk blgesi denir. Tayclar ya p-tipi ya da n.-tipi maddelere doru
diruzyona u radndan sz edilen blgede harektli ta yclar yoktur.
Elektran bo luu
Elekiran
difiizynnu
fal
Haleketsiz
Abc'
iyoniat
Boalma blgesi
(b.1
Elektrik alan
Elektroa bolu ,
siirldentaci
Elektro!,
^ii riikfenmesi
(e)
EKIL 7-8 (a) Elektrott-bo luklan ve elektranlarm difiizport ynniin, (6) bo alma bglgegluiu
(c) elektronlann ve elektron-Logliklarlaut siirkleranesiain gsterildi i bir po eklerai.
(a)
(b)
EKIL 7-9 (e) On'uoslemai p--n ekimi (b) Diyad finged.
p-IL
diyodullun
per belirtgeni.
<7-1)
( .="Y-1)
ile
verilen
JI-K"
k
=
1,38
x
10
n,
Burada q elektron yknn bykl
Boltzmann sabitini, T Kelvin derecesi cinsinden eklem s cakln" ve A
simgesi iistelde kullanlan q / kT -yi gstermektedir. Oda s caklnda (293 Kj
A = q / kT nin deeri 40 dr.
egviliT1)
rnek 7-1
Belli bir p-n diyoduna 0,225 V'luk bir do ru ynde nbesleme uyguland
zaman 20 mA akl n geiriyor. Eklem s cakl 293' K olduuna gre diyodun doyma akmn.' belirleyin.
ZM: Denklem (7-1) den
Is
= ev _
20 X 10'
40 ,215_1
2,5 x 10- 6
2,5 A
Vs
EKIL 7-Il G xbesli bir ditod
VB13
4-
li
(7-2)
ile verilen gerilime-yasas ba ntuundan elde edilir. Denklem (7 -). ek. 7-12
de verilen do ru izgi ile betinlenir ve buna ykdo rusu denir. zm,
yk dorusu ile diyod belirtgeninin kesi ti i Q noktasndaki V ve / de erlerinin belirlenmesiyle elde edilir.
Matem.atiksel olarak zm sreci, urtak zm olan denklemlexi
Q 11. rn diyod ve
hemde d devresi taraf ndan zorlanan sm rlamalan sa layan tek ko uldur.
zmenin allm grafiksel yntetnidir. Fiziksel olarak,
D iyod
geri
Ya
V,is
.eizerindeki --V
. ger ilim
Iki erinin kesim noktasi olan Q'ye durgun nokta ya da alt nta noktasa
denir ve bu noktadaki diyod akmnn ve geriliminin de erleri o u kez IQ
Q ile gsterilir. VB ,-VQ gerilimi direnein ular arasndaki gerilimdir veV
R direncinin de iimi ile yk dorusurtnn eimi deiir ve sonu olarak
ek. 7-13a da belirtildi i gibi Q dei ir. Benzer olarak e er R sabit tutulurken Vw, besleme gerilin de itirilirse yatay eksen zerindeki kesim yeri
deiir. ek. 7-131> de gsterildii gibi yeni yk dorulara zgn doruya
paralel olarak izilebilir. Bunlar n her biri zel bir f/j3.3 deerine karlk gelir.
Her yk dorusu -volt--amper helirtgenini farkl bir noktada kesere i iin al ma noktas yine kayar.
Sabit gerilime ek olarak devreye ek. 7,-14 deki devrede gsterildi i gibi
eer bir alternatif ya da zamanla de ien bir gerilim uygulanrsa diyodun
mik (a.a.) luelirtgenleri elde edilebilir. Diyod gerilim; e ve diyod akurkt inip
her biri iki bileen ierir. Bu bilesenlerin biri sabittir di eri ise zamanla de iir.
Eer
es (t)
san a>1
7 -6
(b
v,(1.)
V 83
iR
(7-3)
olmas n gerektirir. (ot, sin <ot yi sf r yapan 7r nin tam katlar olduunda
,VPH ye eit obt ve Denk. (7-3), Denk. (7-2) olur. Sonu olarak, yk
dorusu ek. 7-15a ve b de grld gibi -izilebilir. Sz edilen zamandan
baka zamanlarda v s de eri VrR den ayr l r ve yiik do rusu nbesle ne
geriliminin dei mesi halinde oldu u gibi kayar. Zaman srekli de iken oldu undan, belli bir anda yiik do rusunu konumu vR nin o andaki zel deerine karlk gelir. Yk do rusun m hareketi ekilde grld gibi belirtgenlerin giilgeli alan n tarar ve bu alan tp nin maksimum ve mininum deerleriyle belirlenir. Bu de erler V
-,/"/ Vs ve V NP2,
dir ve sras yla
sin tat nin 1- 1 ve -1 de erlerine kar l k gelirler ekil 7-15b V deerine
yakn Vy de erleri iin yk do rusimun gezinimini gsterirken; ek. 7-15a,
V den ok kk Vs de erleri iin ykdo rusunu gezinimini gsterir. Q,-Q,
izgi paras Q al ma noktas nn konumlarm n gezinim blgesidir. Dalga
biinleri zamana ba li olarak diyod w?ilirnizin ve akmnn de erlerini
gsteririr. Dalga biimlerinin izimi iin noktaya kar nokta yntemi kul
tantm al d r.
V ile karla trld nda Vs kk kalyorsa
(ek.
7-15a) siniiseldir ve diyo-d tepkisi, sakin dzey zerine altern.atif dalgaum
binnesiyle oluur. Bikenlerden biri VBB ye tepkiyi (sakin dzey), ikincisi
ile v s () ye tepkiyi gsterir, bu tepki ise sz edilen gerilimie orant ltdr. Bu
koullar alt nda., diyodun do rusal olarak da v rand diiiiniiIiir ve
paras doru bir izgiye yakla ttrhr. te yandan Vs ve V bilykliik bakmmilan ayni mertebede oldu unda divod tepkisi ek. 7 -15b deki dalga bi-
Yk de rulan
1 Q zerindeki
-- diyod ak m
a.e
_
Vi, 2 V,
IVn- -2V,
\IQ
zerinde,ki diyod
geriUrni c .a
riziKar._
BozulmaLar
I
Doru ve zamanla
de i en dazeyterin
bileimi.
c.r
EKIL 7-15
(7-5)
olarak verilir.
ok kullan lan eklem diyodlardaki V o de
erleri, byk liide kullatitUn
yar iletken maddelerin zellikleri ne ba ld
r. - Sekin de erler; silisyundu
diyodlar iin 0,4-0,7 V ve germenyumlu diyediar iin 0,2--0,3 V dur.
(o)
EKIL 7-18 Bir pup transigiiirki ve bunun.
(b)
rpn, transistriinii betirolemektedir ve ek. 7-19b de bunun simgesel gsterimidir. Transistrn sz edilen bu csine yayw , taban ve toplayn
denir. Yay c hareketli ta yellarn kayna gibi, toplay c da bu ykteri
ekerek kullan l i yaptrarak biimde' davranr. Tarclar n yay c dan
toplayc ya doru akmn denetlenmesi de tabanda yap lr.
()
tbi
.Bir Lklem transistrn uygulamada kullanlan bir yap m biimi difz!ermis tabakal epitaksiyel transistr denen yapdr ve bu yap ek. 7-20 de
betimlenmektedir -. Yayc, yzey bakmndan kkt?' ve o u kez yksek
younlukta safszlk blgesidir, bundan tr nemli say da ta yc vardr.
Yayenlan taban blgesine geen ta yclar taban blgesindeki az nlktaki
lareilarla ayn cins olduklarndan yine-birleme etkisini /Dinini-ama indirmek iin taban blgesi dar yap lr. Is kaybu sa lamak iin toplayc yzey
genellikle en byktr, nk yararl i toplayedan elde edilir.
Metalik
toplay et
Metelik
dekgeni
taban ckkgeni
D
1
(a)
(b)
simgesel gsterinsleri.
Hem pop ve hem de npn tipi transistiirler .bulundu undan ek. 7-21 de
belirtildi i gibi akn referans ynlerini transistrn iine do ru gsterecek biimde bir gelenek olu turmak kolayhk Salar. Devre simgelerindeki yayc
ulardaki oklar her iki tip rransistr iin de yayla bidgesinde poritif yklerin
ak ynn, gsterir. Transistrn al masindaki fiziksel sre npn ve p tp
tiplerinin her ikisi iin de ayn dr.
Yay -tnbon
=ciltte! blgesi
Toplcyim-taban
azoltict blgesi
asa
EKIL. 7 22 Aktif blgede alacak biimde bulmalentnis bir pop transistrit.
IE
Ic = CCK 1E0
(7-6a)
e
AY
-I
(7-6b)
eitlikleriyle
/6, niteli i yay e-taban ekleminin doyma ak m, aN ise ortak-tabanl
k sa-devre ak m kazanc i r. Baml kaynak etkisi
I
(7-7)
Vct -0
( 1,
(7-10)
IR r - (1 - aN) d,
sonucu bulunur. o u kez istendi i gibi toplayc ak m n' taban akm cinsinden ifade etmek gerekirse Denk. (-66) ve (7-10) hirle tirilerek
I
ir
1o ,
.15
4. 15
(7-11)
7-7
1- 0
-20
-60
-50
-30 -40
Toplay,c aerikr i ,VOlt
- 80
EKIL 7-24 Bir pnp tratsist ii iin ortakyayleiluon toplay c belii-tretlkri (2N949
rmp ).
9 10 11
8
7
6
5
4
Toplaylel geriUrni ,volt
lcrittgenleri.
12 13 14
ortak - yayleihnun
toplayc -
Ad
nbesleme
Durgun
Bile en
A. A. ya da Zamanla
Dei en Bile enler
Kok
Ani
Toplam (D.A.1-A.A.)
Ani
Orc.
Toplayc gerilim:
w'az
44.4:
Taban gerilim:
Taban akm
Yaye gerilimi
Yayn ak m
- -
Toplay na ak ,m
25 ma
I c Q zerinde de ien
teplayiel akm a.a. bileeni
30 MM
taban akm
-20 .*
, c - t I ree
-o
- IS
w c ,v o l
V Q zerinde de ien
toplayc gerilhol
a.a. bileeni
EK, i.: 7 - 28 Toplay c akm i,.oplaye verilini Ve ve taban ak m nin sinileel de i imleri ;srasyla
cQ . lcQ ve' BQ doru ekim ve gerilim de erleri zerine biumi tir ( ek, 7-27 iin). pnp trans stdrilttin
toplay c belirtgenleri dealle tiribni tir.
lik bir deiimin toplay c ak muada yakla k 0,6 A lik bir de i im do uraca n gsterir, yani akl n kazanc
0,6/ (10 x 10) = 60
olur.
ekil 7-27 deki devrede iki nbesleme kayna grlmektedir: toplay-le
nbesleme gerilimi V taban nbesleme ak m I. Kullanl bir ok
nbesleme dzenlemelerinde yaln zca, bir g kayna kullan lmak isteair.
Yalnzca bir g kayna ieren npn traasistr, kullanlarak yap lan yabn
bir devre ek. 7-29a'da grlmektedir. V gii..terilen pozitif u g kaynana, negatif u da topra a ba lan r. Bu izimsel gsterim uygulamada
olduka ok kullanlr ve ek. 7-296 deki gsterinin e deeridir.
-t- Vct
(b)
(0)
alma noktasn elde etmek iin taban ak mnn durgun de erinin belirlenmesi gerekir. Toplay c akm ve gerilimi,
-I- IRV ce
(743)
IBR
B =
Ce
(7-14)
ile verilir. Yay e-taban eklemi bir eklem diyod gibi davrand udan ek.
7-17 deki gibi belirtgenle tirilir. VE nin de eri yakla k olarak silisyumli
transistr iin 0,7 V, germenyw rlu traasistr iin 0,3 V tur ve d devre eleri
R, ve V a unszdr. al ma noktasndaki taban akl m Denk. (7-14)
den
nin zlme,,iyle belirlenir ve
(7- 5)
R,
bulunur. o unlukla
(7-15)
vcc
;7-10
16 X 10-3
10 18
44
"EicQ - Vcc
--
2 'x 10 -3
nho
402
18
100 >
1.13
bulunur.
ekil
de gsterildii gibi o u kez nbesierne devresinde bir yay c
direnci kullan lmas istenebilir. (Bunun e itli nedenleri Bl. 9 da tart lmaktad r.) ekil 7-31 devresiade ko ulu alt nda = 0) toplay c ve taban
ilmeldeti iia gerilim-yasas eitlikleri,
Ic =,
R e -F--
R,
(7-17)
V cc == le Re
VBE
( 7-18)
1E
olur.
=
-F Iri ve le ile /E , h
larindan Denklem (7-17) ve (7-18),
(7-19)
R e ] H VE
RE ( 1 -t-
"FE
cc = I7 [R, (1 -I- h)
-'--" ----""---1.
E
.9.2;:l
xto
...t..--...,..
10C
i
1
125 t
'
._,
4- ........L
'' '
icct l, lErrA
...........5.,,,,,,....,
4--, ----'
'''''
(7-20)
.-------1,-1-,-.,-
----t-
24
Q)
O.
-;:.
. -
'-
-.-_
C
i- --
---4'
-.4
'
L,..-.
k.
.1.....---.,....,........
_
, ....
.25
,
4,
J
. : obar, H
4_--ck
T6
1
/
Toptay e geriUmi i volt
24
28
Re)
17c, = t B (R +h FE
(7-21)
Trice = Ic (R, +
V 131!:
(7.-22)
yazlabilir. Denklein (7-21), e icui -1 j(R, --F RE) ve x ekseniyle kesim noktas
liccolan yk do rusunun denklemidir bu do ru ekil 7-32 de d.a. yk d.i rusu
olarak gsterilmi tir. al ma l oktasu daki taban akm iiTe> , V ni, nin yayeltaban diyodunu a k duruma getiren gerilim oldu u animsaaarak Denk.
(7 22) den elde edilebilir.
-
1).CC- V BE
(7-23)
R -T, h R;
gerilirni V CC yannda savsaklanabileeek kadar kk oldu undan
olur.
Denkiem (7-23);
rQ
V ce
RB
(7-24)
t rt 51
ekil 7- 31 devresindeki
sacnn grevi, gerilimin ve ak mn a.a. bileenleri zerinde 11.g nin etkisi yok etmektir. E er i ,
I b sin (ot biiminde
sinilsel bir aklma ve C, nin reaktans Rli yannda ok kk klinrsa yayc
akmnn ,a. bileerderinin o u sa zerinden geecektir. Bu durumda yapc direnci yandan geihni tir ve C, ye yan eit s ac denir. Toplam etki
olarak i aret frekans nda yayc ile toprak aras nda kk bir gerilim dmesi
(diiiinsel olarak yok) olur. Bylece, a.a, iaretinin neden oldu u tm gerilim
d mesi transistr ve /<, yk direnci zerinde grlr. Buna gre alternatif
toplayc akm ic ve toplayc geritimi gerilim yasas yla birbirine;
= - ic R e
(7-25)
biiminde ba lan r.
Denkleni (7-25) a.a. yk dorusunu belirlcr ve bu do ru d.a. sakin dzeyler zerine binen a.a. bile enlerini bulmada kullan l r. a.a. yk do rusu,
eimi -1 /- R e ye e it olay ve Q noktas ndan geen bir do rudur. Herhangi
bir andaki toplam taban ak m ii, =. / b sinrat dir, Sia oit nin sf r
olduu anlarda iB , IBQ ye e ittir ve devre sakin de erinde bulunur. Bundan
(0)
D
l ku
---0 1;.
5
EKIL 7 33
-
) rc t.
Geit
Metal detaea
(a)
tl>)
EKIL 7-34 p-kanall
eklem
geri iletim kanahrun iine doru geniler. Vps aile daha da art iletim kanahr
tkar ya da sktnr. Bir kere sktirma elde naildig'inde Ip alutc akm sabit
kafir ve VD, den bams z ahr. Geitle ka uak aras ndaki g rilsr< in deffitizirmedYlt ~am olu tatu yer deuetlenebilir ve Mylece akatuu itxmimi de eri de deretleaeliiir. Bauuli kaynak ileyii iin kullantb olan
yer s k urn anin tesindeki bu lIgedir, nk burada yalazea Vcs deki
dei imler ID de karlk gelen de iimler olu tux.abilir.
Siktrnaum altndaki ve stiladeki ikki Ulvi, alukin bir E AET niii
oriakkarakk k (durgun) belirtgenjerini veres ah. 7-3,5 da kesik i2gik.rh
12
EKIL 7-36 /3ir n-
16
24
24
ayrlm tr. Kesik izgili e rinin solanda kalan blge s ktrmann altndadr ve dirensel blge olarak betindenir ve burada 4, Va, ile orantldr.
Ba mbkaynak blgesi, kesik izgili e rinin sa tarafuida kalan blgedir ve
burada verilen bir V deeri iin yalnz ye ba ldr.
Baml kayna-in kuvvetin' gsteren kullanh belirtgenlerelext ikincisi
ise Sek. 7-37 de izilmi olan aktarm belirtgonidir. Bu belirtgen aknc
akm nn, geit ile kaynak aras na uygulanan negatif nbesleme gerili nine gre
dei imini gsterir. Io akm , Vcs. = O koulu iin aknc akmdr ve baml
'kaynak blgesinde EAET nin al masn matematiksel olarak tan mlamada
kullanldr. ekil 7-37 de gsterildi i gibi aknc ak mnn sfr oldu u
ile belirtilen. yerde bir kesitini blgesi vard r. Bu blgede, hem 17,8 ve hem de
iletim kanaln tam olarak yok edip hibir akl n akna izin vermeyecek
biimde davranrlar. Denkle n (7-26) aktarm behrtgenine dayanan ve kayna
betimlemede kullanl iyi bir yaklamdr.
2
IDSJ ( 1 4-
(7-26)
PO
Aktic ! ak wl is m A
11>
yas
-4
-3
Gecit aerilimi,V65 V
rnek 7-3
A a daki ller bir n-kanall E-AET iin alnm tr: J/e s =
70 = 1,6 mA ve Vos = 4 V iin In = 0,4 mA dir. 1-oss ve
l esaplayn z.
:3 Y iin
V yu
ZM: Verilen her ko ul Denk. (7-26)daki niceliklerin ikisini birbirine ba lar. ki halde de 12. ve Inss bilinrneyenlerdir. Yukar daki kc.inllar n kullandn aslyla elde edilen iki denklemin ortak zm istenen sonular verir. Her bir ko ulun Denk. (7-26) da kullandnasyla
-3
1,6 X 107'
IDAS
0,4 x 10 -3 =
.1 (1
V po
+
-er, 4-)
r
PO
sonular bulunur. ki eitliin taraf tarafa blnmesi ve her iki taraf n kare
kkiinn alnmas yla;
2=
1. -3/ V
1-4/ V
1,6 x 10 -.3
denklemi ve bundan da
53 )
Ins,
ZELGE
Ad
(Dorgun)
Bile en
Onleserne
CC
s,
V SS
.4
c, 'EY,
eoe<S
VDD
o,75
Aknc gerilim'
Aktc nkom
Geit gerilimi
Geit akm
Kaynak gerilimi
Kaynak akm
Toplam
(D.A. -I- -A.A.)
Ani
On.
izelge 7-2, kullanlan standart E-AET ak m ve gerilim simgelerini vermektedir. Bu simgelerin kullan lmasndaki neden eklem transistrler iin Kes. 7-8
de betinalenene benzer yorumlara dayan r.
ekil 7-38 devresi ve ek. 7-39 belirtgenleri bu simgelerin nas l kullanldn gstermektedir. Aktc ihne indeki gerilim -yasas suurlarnas nn
grafiksel gsterimi yk do rusudur ve
V DD = ip
(7-27)
RD 4.-VD
ile verilir. Geit ilme inden akln akmaz, bylece geit gerilimi;
ve =
Vee 4
(7 28)
2 Ve san olt
olur.
Sin caz sfr olduu zaman Q sakin noktas oluur. ekil 7 39'da gsterilen
her nieelik sakin dzey zerine iniisel iaretlerin hinmesiyle olu ur.
-
V(3 G
devre.
ekil 7-38 devresinde sakin geit gerilimi "VG (.; kayna yla olua.turuldu uodal bu devredeki nbealeme dzenin sabit nbesleme denir. ekil 7-40
devresinde grlen kendi kendine nbeslene ok kullanlr, nk bu dzen.
lemeyle ayr geit kayna gereksinimi ortadan kald rlr. Ak.tet ilmegi
iin gerilim-yasas Nitligi
-
t oo zerinde
ileirien ak nc
aklm :La. hile eui
_ _ _
14.
grriiimi a.a.
EKIL 7-39 Akttlez akm in, alutani gerilimi en re geit geriEnd ra, iaka dniled deilnleit ~oda
I DQ, V ve V GQ doru akn ve gerilim de erleri zerine bizonektedii. Bu ekil iin ok. 743 devn
gzZniinde tutuirautur.
Vp,
VDso
Rt,ve Rs zerin.
deki
L 1-11
17,1,
= In (R, I-- k)
-
Vp s
(7- 29)
dir. Bu do ru, ek. 7-41 belirtgenleri iizcrine yk do rusu olarak izilir. Geit
ilmegi iin gerilim-yasaz
Ves =
1, R,
(7- 30)
dr. Genel olarak, belirlenecek al ma .u..ek ,;:usl devreniu istenilen davran na gre seilir. Bundan tr .1a, o ve VGSQ bilinir ve ek. 7-41'de Q noktasn belirlerler. Bilinea nicelikierin Denk. (7-29) ve (7-30) iine ta mastyla
istenen al ma noktasn oluturmak iin gereksinen RD ve R s deerleri
bulunur. Bu yntem rnek 7-4 de zetlenmektedir.
tirnek
1,6
ekil 7-40 devresinde bir n---kanall E AET kullan lmakta ve Ime,
- 3,0 V ve Voso = 10,0 V da nbesienil3nesi istenmektedir.
nbesieme kayna 18 V olduuna gre R, ve ; yi bulun.
-
nA, V G ,
-3,0
-1,6 x 10
R, deeri;
1875 ohm
Yoz
Po
" V GSQ
EKIL 7-42 ekil 7-40 devresi iin bubesieme do rusunu gt'sroren aktarma belirtgeni.
rnek 7-5
ekil 7-43 de verilen belirtgenler ek. 7-40 devresinde kullan lan E9000
AET helirtgenleridir. Besleme gerilimi 36 V, R s = 1000 ohm ve R
ohm olduuna gre VG5Q IDQ VosQ deerlerini hesaplaym.
ZM: ekil 7-434 da verilen aktarma belirtgenleri zerine ab ile gsterilen nbesleme dorusunu izin. Kesim noktas Q de V GsQ = 2,5 V ve
po = 2,5 mA dir. ekil 7-43b deki k belirtgenleri zerine Vps ekseniyle
kesime yeri VDD = 36 V ve eimi
noktasnn
olan yk dorusunu izin. nbesleme do rusundan bulunan Q sakin
belirtgeni
zerindeki
yeri
de
kolayca
belirlenobilir
ve
bu
noktaya
kar k
eri
okunur.
hk gelen VsQ = 11 V de
o
B 12 16 20
Vosq
EKIL 7-43 rnek 7-5 iin
24
za
mA
32 36
ek. 7 4b giirlmektedir.
-
p ve r d tabakalar pr
V00 nun denetimi, SDD nin g denetimi uygulamalar nda geni bir
biimde kullanlmas iin yaphr. Silisyunt-deuetimli do rultueulann gsterdi i bu denetim biimi, miminaum enerji tketimi ile doru akn ve gerilim bykliiklerini ayarlama ola:..a sa lar. Bu uygulamalar bir ou
Bl. 17'de art lmartad r.
Geit blm.
,
Geit
Ant o
Katot
{
I G,
G,
geit ak m 1 G
V z,
linet gtfilimi
EKL 7-4, 5 Bir `ilisyum - deueluli
ltkentik degeneri
. E idedn
'-ut ;t
- Y
-
Diren
o
Toblr, aya
Yuy c uyo
9
Toptly
--Eldern
yolitkunttf
npn.. t rumt'r
EKIL 1-46 Toplu -devre hile-ehler-1 (o) dtfilderoni 41hiK, (b) iifitztrami 9kot,
(0)
dlir"kna4
R
C
dir. Burada
p
d
(7-31)
EA
zdiren ohm-metre
diretein vun1uu. metre
(742)
V it
'
/Ak t c t /
?
- Metal
-Oksd tabakas
(a)
Kaynak
Metal
tbecit 77Ak t -c--1 /
?
Oksit tabakas
p-tipi dar
iletken kanat
(b)
EKIL 7-47 (ei) n-kanalli ve (b) p-Icanalla MOY-ART nin gsterilni..
Byk diren de erlerine ulamak iin uzunluk ; byk sn deerlerine ula mak iin de enine-kesit yzeyi byk yaF lnal chr. Bu nedenle
toplu-devre retiminde, a a ve direnler iin gereksinen yzeylere gre
transistrler ve AET ler ok kk bir yzey kaplar
MOY-AET denen metal-oksit-yan-iletken -AET toplu devreli bir aygttr.
Bunun durgun ve dinamik belirtgenleri Kes. 7-9 da betimlenen E-AET ninkine benzer. ek, 747 de yapm gsterilen bu aygt, iletim kanahnn yzey
boyunca olmas ve eklemin d arlanmasyla E-AET den ayrlr. ekil 7-41i'de,
ek. 7-47'de tan mlanm p..karall ve n-kaa.all MOY-AET Serin devre
simgeleri gsterilmektedir.
Ka nak
S
(b)
EKIL 7 -28 (e) p-kanall ve (b) n.kanelir MOY-AtTuin devre
Aktc-akm denetimi E-AET de oldu u gibi, geit gerilimini deki tierek yaprhr. Bununla birlikte, iletim kanl nn denetimi, r -akanalb aygtta
geit gerilimin,
' in pozitif olmasyla oldu u kadar negatif olmas yla da elde
Negatif geit gerilinderi kullmuld nda MOYAET nin boatnza.
kipinde kullanld sylenir. Dolna kipi ise geit geriliminin r.ozitif olarak
kullanlmasna karlk gelir.
Bir 7E- k an al It MOY-AET nin volt-amper ve aktanm belirtgenleri her
iki kip iinde de ek. 7-49 da gsterilmektedir.
10
"" VG
kipi
Bo alma !tipi
Daima kipi
(b)
FIALEMdil
PRO
:Ary,
..101
v2 ,1
'anm kmesi ek. 7-51 de grlmektedir. Sz edilen ular n ilcisi giri ucu,
ikisi nbesleme gerilimi giri i, biri toprak, biri k ucu ve bir ifti de dengeleme urud ur. Biri pozitif ikincisi negatif olan iigiri ten pozitif alanna iaret
deitiren netatif ilann a cia i ret del,-, itirmoyert giri denir. Devrenia karmakh nedeniyle pozitif ve negatif nbealemonin kar ikisine de gerekainim
duyulur. Dengeleme ular , aygtn ileyiindeki kk deiimleri dzeltmek
amacyla d elerin kullanlabilmesine olanak salamak ve -IMIL oluturan devrelere ulaabilmek iin konmu tur. Baz ilemsel'
ylikseitoderde iki
k ve daha fazla dengelerne ucu vard r. Bunlar ounlukla 14 ciu paketler
biiminde yaplr.
Deitiren giri
Deircr,ay ,
i
Toprak
Balant
- YOK
YASSI PAKET
UcklaalIz
Denklene
yok
Peraitif beslern
EKIL 7-51 10 likla bir paket iindeki i lerneel yi1ke.1Ien
Negatif 1ie4rffi
a lyllbuobin.
E).
iin
devre,.
a) E0 J E, gerilim kazanem,
b) Rz, zerinde kaybolan gcn Es nin verdii gce orann hesaplayn,
e) a ve b kkuidaki sonulardan herbiri birden byk olabilir mi?
Eer oluyorsa hangi ko ullarda olur?
Pratik g erilim
tit,11L
ak ni ka laAt
7.3 ekil 7-54 deki devre pratik, gerilimeba l bir gerilim kayna iermektedir. R, = 600 olun, Rz = 105 ohm, R;, 1000 olun ve K = 400 iin
k J ES oran 200'e eit olacak biimde R, yi hesaplayn.
7-4 ekil 7-55 devresinde
a) E. deerini,
b) 2500 ohmluk diren zerinde harcanan
e) I V'luk kaynan verdii gc hesaplaym e
7-5 ekil 7ll deki devrede diyodun voltamper belirtgeni Denk. (7-1)
ile
PROBLEMLER
303
_
EK T, 7-54 Problem 7-3 iu'l devre.
500
501
ohm
104
,
ohm
.;
2,500
ehm
itl
(1.4,4
b) ekil 7-11 devresinde YR& = 10 V ve R 200 olm'dur. Yk-do rusu yntemini kullanarak diyod ak m ,' gexilixirii hesaplaym.
e) nbesleme gerilimi VB, sra ile 15 V, 20 V, 25 V'a de itirilmektedir.
Her durum iin yk gerilimini hesaplayn.
t<
7-9 V
1,0 V olmas halinde diyod belirtgenini ek. 7-17 de verildi i
gibi varsayarak problem 7-8 i yeniden ziin.
100 ohm
e(
100 ohm
ec, it> 2Q'v
e( ii
6V
10 rns
ic)
EKIL 7-57 (a) Problem 7-8 iin devre ve (Q.) devre im giri daigabiimi.
b) V
ek.
sayarak,
0 < < 5 m bldesinde k geribminin dalga biimini izin.
PROBLEMLER 305
50 ohm
e(t)
15v
Sms
EKIL 7-58 (o) Problem 7-10 iin diyool devresi ve (k) giri
dalgabiiml.
7-11 Problem 7-10 da verilen e(t) giri gerilimi igi ek. 77 59 devreeinin
e(t) k dalga biimini izin. Diyodtm ideal olduunu varsaym.
-
7-13 ekil 7-60 devresindeki diyodlarm ideal oldu unu varsayn. Giri
gerilimi e(t) = 10 -N/2. sil). 10 5 t dir. e o (t)'yi bir dn iin izin.
300 ohr.,
600 ohm
etv
ei> (4)
12 V =L.
bi.
7-12 ;;
devresi.
3,000 ohm
10,000 ohm
10,000 ohm
e(t)
10 V
5V
nin
1 - (1 civ)'
olduunu gsterin.
PROBLEMLER 307
7-21 Belirtgenleri ek. 7-30 da verilen tranalstr Vc9 :--= 8 V, 18Q --= 751.4,A
de nbeslendi ine gre;
a) ber yi hesaplay n.
b) al ma noktasn olu turmak iin ck. 7-29 daki R e ve R e nin deerne olmaldr?
7-22 Problem 7-21 deki transistiir ek. 7-31 de grlen devre yardmyla
ayni al ma noktas nda iinhesiemek isteniyor;
a) E er .R, = 1000 alm ise RE ve R', deerlerini,
10 V. /Q .= 50 juA'de iinbesienmek
7-24 Bir npn transistr
1.00,
isteniyor. Kaynak gerilimi 18 V ve transistr parametreleri
= 0,6 V'dur.
a) nbeslemeyi olu turmak iin ek. 7-31 deki devre kulland yorsa Rc ,
;. ve R e ne olur?
1;) n beslemeyi olu tarm.ak ii ek. 7-63 deki devren
ilim e de eri
kuilamhyorsa R ,, , R ve R t, ne olur? -
7-25 h pE = 50 -iin problem 7-24"ii yineleyin7-26 Belirtgenleri ek. 7-36 ve 7-37'de grlen bir n-kanall AET
ek. 7-40 devusinde kullan lmaktad r. Kaymik nbesleme gerilimi 20 V ve
aktc direnci R, = 4000 ohin'dor.- E er 4,-Q = 6 n A ise R. yi l esaFlay n.
,= 8 V ve,6's ,s
-1 V'da
7-27 ekil 7-40 devresindeki. AET
nbeslenmek isteniyor. / ps, = 12 n A ve 17,-,0 == 6 V iin AET nin aktarun
belirtgeni Denk. (7-261 ile verilmektedir. Akitle! direnci 10000 ohni'dur.
a) R, ve kv D yi bulun ?
b) .ET de kaybolan g nedir ?
c.) 1700 kayna tarafndan ne kadar g verilir?
7-28 ekil 7-36 daki belirtge-nler ek. 7-40 da kullan lan AET yi betimlemektedir. istenen al ma noktas V12 V ve 30Q = 5 mA'dir. Kaynak
gerilimi VDD = 24 V'dur. Rs ve R, yi bulun.
PROBLEMLER 309
8.
Bltim
ekil 8-1 deki devrede bulunan eklem diyodue, kk-i aret ve byki aret davran arasndaki farklar gsteren tepkisi ek.- 8---2a ve b'ile grlmektedir. ( ekil 8-1 ve 8-2, Kes. 7-'6 dal," ek. 7-14 ve 7 15'e karlk gelmek-
tedir.) Bilyk ve kk kavramlar nice! olmaktan ok nitel terinder olduundan bunlarn etkileri kar lk gelen iaretlerin tarad diyod belirtgeni
V68
Y, ( t)
- l at.
1.
VQ zerindeki di?...0,1
,
gerifind a. . Jleeni
Ult
(a)
EKIL 8-2 (ay Kk iaret1er iin akm ve
gerilim dalga
gerilinx
Doru ve zartonta
laretUf ih
8ku
prUi a ,Ilguhkitklexi.
Kk-iaret koullar nn bir sonucu olarak diyed bir loro =al edeer
devreyle; yani Bill. l'den 6)-a kadar incelenen, diren, siga gibi standart
devre bileenleriyle ve ba ml kaynaklarla tamil edilebilir. .Ril9fik -iaret
koullar ok sk olu tuunlan (bu nedenle kk bir euerji l areaulamyla
denetim yaplabilir) dorusal kk-iaret modelleri yaygn bir biimde kullanlr. Eklern diyod kk-iaret koullar altnda Icllnldnda ek.
deki devretin yerine ek. 8-3 devresi, t(r) ye tepkeyi hesaplamak iin kllanlabilir. -Bu diyod modeli, yaln zca doru nbeslerne ynnde geerlidir ve
vs (r) nbealeme dzeylerine gre kk vaesay lmaktadir. Tl> Ye kkiik-iarew
kar doru yn. direh.ci denir ve verilen bir kinbealerne dzeyine gre diyod
aknundaki ve diyod gerilimindeki de iimi biribirine ba lar. Matf:matikeel
olarak, sakin noktadaki de eri;
dv
(8- 1)
di
olarak l
Sa eei Cp ye difzyon s aez denir ve ekie rtin yk-dpola na zelliinden do an bir art etkisidir. orgerilim dzeyi art rld zaman (daha
baskn doru nbeslerne) byk sayda tayc eklemden difzyonla geer.
Bylece, eklem evresinde daha ok yk bulunur ve dq yk deiimi dv
gerilim dei imiyle orantilultr, bundan tr sakin noktada
CD
dq
dv
(8-2)
baknts bulunur.
Do ru besle ndeki
derusat
esdeker cle,,re,d
pn diyodunun
r f)
EKIL 8-4 (T) Alak frekam (6) ytiksek fnkane iin ellnen chyod modellori.
EKIL 8-5 Ters ynde tidlresli bir eklern diyeel iin latedk-inret modeli
kinci etki, taban geni laresi olarak bilinir ye taban blgesindeki ounluktaki ra ,rclarm ak na mal edilir. Yay edan taban blgesine s zan
aznlktaki tayalarm bazlar taban blgesindeki daha nceden var olan
ounluktaki ta relarla yeniden .birle tiiwlen (11-tipi tabandaki eicktronnl a
eklennelidir). E er bu eylem olu masayd taban blgesi ykl paraaklar
iin bir yok olma yeri olarak davranaeak ve yk korunma -onun bozuldu u
grnmn verecekti.
ekil 8-7 deki e clei.', er devre, ortak-yay-1mb kipte transistrii temsil
etmek iin geni bir biimde kullanlr ve bu devreye alak-frekanslar iin
m.elez-:r, denir. Ba ml kaynak g.,,, ve doru ve ters ynde nbesli eklemier
arasndaki etkilemeyi yanstr ye ir zerindeki denetimi,' ,', ile yapldn
gsterir. rb 'e esi taban akumn ve taban-yayte gerilimini birbirine ba lar
ve doru ynde iinbesli diyodu temsil eder. "4 taban geni lii modlasyonun
bir para a klarken r bb . de taban geni leme' etkisini aldanaktad r. Ters
ynde nbesli diyedm etkisi r,', direneiyle bir para temsil edilebilir. Ancak
bu direncin deeri b:yiik oldu undan genellikle tepki zerinde savsanabilir
bir etkisi vard r ve ek. 8--7 de oldn r gibi o u kez gz nne alnmaz.
Alak frekanslar iin melcz-n devre dzenlenaesi ekil 7-2 - de grlen
baml kaynak devresine benzer. Bundan tr Kes._ 7-2 de betimlenen dev-re
zelliklerinin ounu eklem transistr de gsterir.
sEK !,
rr 41 c. =:-...
Edaer devre, ayg t iinde neler olutuunu gstermek iin kullan lr.
D eler, transistrn ular na, tan devre ir,,esire uygun olarak eldenmelld ir. Akadaki rnek, e deer davrenin nasl kullanldn btiinlernektedir.
brnek 8-1
a) ekil 8-8 de grlen d-vreuin alakfrekanalar iin kk-i aret edeerini izin.
b) E er C, nin reaktana nn R, yannda suvsanabilir e C, nin reaktannn tersinin 1 / R E iletkenli i yannda biiyk clda n vtrmy lrsa. ne gibi devre
deiiklikleri yaplabilir?
c
v
CC
EKIL P, ()er ek
in iesa
ksa ale -
nriez-rr devre,A.
Ornek 8 2
-
r nicz el i
duunn gstererek biimde ek. 8-14 de olduu gibi yeni,,dea izmek -re yarar
vard r. Buna ek olarak R, direnci, RR ile 1 / 4g direncinin paralel birle imidir. S rayla Rs ve 1 / gee nin sekin deerleri 500 alm ve 5000 oh"
old14,rund.in bunlarn paralel birle imi yaklak olarak RE = 500 ohm'dur.
Bundan tr modelde g nin etkisini savsarnak ola andr.
Yksek-frekans modeli -nde (Sek. 8-11)
nin varl ktan (toplayc)
girie (taban) bir yol olu turur. Bu nedenle transistr .tek ynl bir aygt
gibi dav-ranarnaz. Bununla birlikte C I,' nin taban devresindeki etkisi toplayc dev resindekiaden ok daha vurgulu oldu undan yksek-frekawlar
iin nelea-.n nodeli yallala trdabilir. ekil 8-15 devresinde esi, R' z.
ile 11 g nin paralel birle i nini gistermektedir. e noktasndaki Kirchhoff
akn yasas
1
e
(b)
EKIL 8 - 16 Ch', nin transistilrlin giri ine yansnnasm gsteren devreler. Bu devreler, melez - It nin
b' ve e arasnda kalan kesimini gstermektedir.
1c
ya da YR
Ri
MODELI,EIti 323
(8-3,
otdu aktr.
ekil 8-15 deki devreun Y, edmitansi ile ye
simi ek. 8-166'de gsterilmektedir. Bu devrede
c
S e r( V bi
re)
eken
(8-4)
g,;)
(8-6,
Y, sC ,, (1 +
(8 -7)
r.
bir yii,k
i;r
eki
de:geri Ch `c
--i
bir s acu edmitans ndan olu ur. Bu yzden,
yksek frekauelarda
<Ilin
etkisi nemlidir ve transistrn al ma frekans ra snrlayan
etkealealan biai
ohr. ek 8-17 deki tek ynl inclez C b ', nin etkisinin giri
e ynstalnsann
bir sonu odur. Bu devre, innd.,in .souraki iie
blmde ortak -yar d' diiZen
lemeyi gstermek iin zellikle kulLu laeak.
9
o
v,
(a)
(>)
EKIL 8-18 (a) AET in alak-frekaas modeli; (b) (a) da
osteriten
demenin Tha'vtaiaz
etdeeri-
dv vcs = sabit
gn,
aio
aVGs 1VDs
sabit
(841)
ile verilirler. Aktic ak m , hem geit hem de ak m gerilimini', ba l olduundan Denk. (8-8) de k smi trevin kullan lmas zorunludur. Ters ynde
nbesli eklernin etkisi o u zaman hemen hemen .savsanabilir, binadan tr
geit akmn n sfr oldu u dnlebilir ve geit-kaynak ular ek. 8-18a'da
oldu u gibi ak devreyle gsterilebilir. Ak m kaynan bir kaynak dn rnia yard myla bir gerilim kayna na dntrmek o u kez kolaylklar
salar. Buna gre elde edilen son devre ek. 8-18Vde gsterilmektedir. ps
niteli ine ykseltme arpan denir ve
___
(8-9)
gd
denklemiyle
frekaislaY..(1a, ters ynde nbesli diyodun s asin,
niine alnmal d r Geitten-kayna a ve ak tcdan-kayna a olan gerilimierin
her ikisi de eklenai ters-nbesli yapabildi i iin geit -kaynak. ve, geit -akuca devrelerinin her ikisinde de s ,asal etki vard r. ekil 8,19 da gsterilen
yksek-frekans modelindeki C ve C g, salar eklem sas nn etkisini, temsil
4:tni4. iin
-
L 19
ekil 8-19 daki C. nin varl lktan akm girie bir yol olu turur. Bu
yzden E-AET art k tek ynl davran gsteremez. ekil 8-20a. da gsterildii gibi, akm ve kaynak aras na bir R' o yk direnei ba land zaman
Cgd nin etkisi ek. 8-20b'de gsterildi i gibi geit de,vresine yans tlabilir.
.Yan8t lna i lemi nceki kesimde betimlenen tek ynl melez --- n olu turnadaki
yolu izler. Yk, dirensA oldu u zaman yans m tdmitans bir sadr ve Cz
toplam sa a :ilim!. de eri
C, ==, Cos
Cod (1.
g.R D
(8-10)
(01)
Paralel dzenleme
Cx
Cs!,
Octd
+ an Ra
EKIL fi--24 (a) direnwel ykl bir alan etkili transistr; (a) (a) da gsterilen devxenin tek ynl
gsterhai.
tirnek 8-3
ekil 8-21 deki devrenin kki aret tek ynl modelini tretin.
I aret frekansruda CK ve Cc nin her ikisinin de reaktansm n sfr olduunu
varsayn. EAET in parametreleri: gn, = 10" nho, gd = 2,5 x 10 -5 mlo ,
Cgs = 2 pF ve Cgd = 1 pF dir.
ZM: 14AET yerine ek. 8-20b'deki dereyi al n ve C, aslnda bir k sa
ile
toprak arasna ba lanr. Devrenin geitle toprak arasnadaki kesimi 600 ohmluk
direnle e' nin olu turdu u kola paralel olan 100000 ohin'lek direnci ierir.
04 / 2 ,5 x 10 -5
R' -4-1
2,5 X 10 -5
8000 ohn
CX=
Cgs
Cgd
(1 4- gR,,
pF
.1.ET
OOO ohn
zm sonunda
MOY---AET in davran E-AET inkine benzer ve bundan tr kkiaret do rusal alma koullar altnda MOY-AET i temsil etmek iin de
ek. 8-19 ve 8-20 devreleri kullan lr. ki eit alan-etkili transistr aras ndaki farklar model iinde kullanlan e de erlerinin byld line yan r.
Genel olarak, en ok etidlenen ii e de eri tur ve bu de er MOY-AET
de E-AET dekinden daha byktr.
rnek 8 4
-
(t))
(b) ortsk-aktelnna edeer, devresi.
er
devre;
Oruek
8-4
iin
eae
8-21
(r)
EKIL
(S)
-i- Y12(3 ) 1 2
(8-11)
Y:2(8) V2
(8-12)
1-
nho boy- utuda olan .y,i(s), y 2 (s), yds) elerine y de ikenleri denir. Bu
deikerderin, karmal-frekans de ikeLi s ye ba blnn fonksiyonel olarak
belirtilneden de anla ld varsaylr ve ou kez yalmea y- ,Y1',Y.,Y2, olarak
gsterilir. Bundan sonra bu kitapta her iki yaz n" ekli de kullanlacaktr.
Her de ikez c 'zg verilen isim, onun N olt amper ba intismdaa
ekil 8-25 del i 2-`2,' ular ksa devre yaplma YZ gerilimi sfr olmaya zorlaItr. Bu koullar altnda Denk. (8-11) ve (8-12) den;
-
l = VI 11,-;=0
(8-13)
Y: L
ii
j- ,,="' I v,
(8-14)
- ksa-devre do ru yn aktar n edmitans
-
Y z
(8 -16)
V-O
V2) =
V1 = 0
(8-18)
Y12
Y22
V =
IY22 - Y1272I
Y21
V, --
YI I Y22
Y11.3(22 Y12 72 t .
Y22
Y22
(8-19)
Y72Y21
Iz
(8-20)
- 3' 12Y):
(8-2 t)
'-e
7- 21 I l
''22
biimindedir. zor, z i z,, ve z,, de iskenleri ne inpdans ya da z de i kenleri denir. zel de ikenler, nce 2 nolu ift-ucu a k devre yap p (/,--= O ya .
p p) 1 -olu ift-utan uyar nakla vc sonra 1. ift-ucu a k devre yapp 2.
ift- etan uyararak srecin vinclenmesiylc ta nallanr. Sonular;.
zi ,
IZ
25)
dir. z de i kenler ni gstermede kullan lan e de er devre ek. 8-27 de grlmektedir. Bu deVrcnin, Denk. (8--21) ve (8-22) ve e de erli i iki ilnekte gerilim-yasas esitli inin yazlmasyla do rular abilir.
y ve z de ikenleri aras ndaki, ba ntlar Denk. (8-19)dan (8-22)ye
kadarki e itliklerde karlkl akm terimlerinin katsay larnn karlastrlmas yla bulunur.
rnek 8-5
Drt-ulu bir devrede iki laboratuvar deneyi yap ld . Referans ynleri ve
kutuplanlar ek. 8-25 de verilmektedir. Birinci deneyde 1. ift-u uyar ld ,
2. ift-u ise a k-devre yap ld . Bulunan sonular,
I,
10 -3 /0' A ,
V,
1,41 / 45' V
--. 2,4 / -26,4 V
idi. kinci deneyde ise 1-. ift-u a k-devre yapdd ve 2. ft-n uyarld Ve bu
kez de
/,
ve
z,
1,41 / 45"
(i106)
10 -3 / 0"
2,24 / -26,4'
.2 (j104)
10 -'3 / O
---- 1,41 x 10 3 45
(8-2-5) vo (8-26)4au da
1,25 LL- 53
- 1,25 x 103 /-0 750 - j 1000 ohm
zil (j105)
1,00 / -90
3
12 (jJ.0)
- 0 3 I -90
j 1000 olun
bulunur.
b) ekil
8-27 deki devreyi oluturma& (a) kkmdaki sonular kalla.dbr. Bu edeer devrede kullan lan bireysel iniped nslar:
(g2i
412)4
17
an i
'
2
EKIL 8-27 s-detikemi ,zigleer
devre.i-
'
1000
z21 z
j 1000
2000 ulm
750 >litr
j 1000 ekm.
dur. Bu de erlere gre dzenlenen e deer devre ek. 8-28a'da grlmektedir.
Bu rne in sonular yaln zca verilerle belirlenen uyarma frekansu da
geerlidir. Farkl asal frokanslarda z de ikenleriistenirse ya yeni bir liimler kmesi yaplmal ya da. z(s) fonksiyonu - hesaplanmandr. 10' rad / s a sal frekans nda ek. 8-28a'da gsterilen . impedandar direnler, s alar ya
*ta indltanslar olarak belidenebilir. Bu elerin her biri R --1-- jX biimindedir. Buradaki R dir-i, X de i aretine ba li olarak ya induktaus ya da s adr.
Buna gre z, - z i 1000 olimlik diren.le seri ba l
2000
-1,06
10-3 1-1:
aX
10'
10'
2 m1-I
deeri
olan bir s a.v ve z - Z. ise 750 ohnfluk ,,aln bir derinei g.term-ekte<lir. Bu ge de erleriyle ek. 8-28a'daki devre yerine ek.. 8-286'deki devre
kurulabilir. 'Yine ek. 8-28 deki devrelerin yaln z 10' rad/ 3 de .geerli
olduklar anut aln amaluhr
ek tl -lti
g, /
>
10.::0
j2000
750
20001,
, vV
000
isi
2'
(0
EKIL S-28 (a) %tok 8-5'111 e deer s-dekisketi devresi; (l) pird.ki devre:lir:e kalka bir
2. ift utun ise bir V_ gerilim kayna ile ty-ardtasnu gerekirir .Bu koullar
-
:srasyla ek. 8-30a ve b'de gsterilmektedir. ekil 8-30 daki,u1/: gerilim kayna , ek. 8-29 dakig.i ag akn kaynann 'fbhenin biimini gOstermektedir.
ekil 8-30a daki devre iin I, = 0 d r. Akrtel ilmei iin KGY yazldOnda
2
, -_- o t ,
-r
v,
1
+
-1' \
vp_
v,
,
R,
i-
<!._
1,
2'
<b)
EK L 8-3t> <Druck 8-6 da: (a) y, ve y,i hesaplamada kallaallau devre:
(b) 3,,2e y
1.7
Vg
= O
g'
bulunur, burada
Vgs
dTr. Son e itliin hirinekteyerine ko in 1}.-la
12 [(I ,f t.,) R
I
--
= V,
= O ,
Y2 =
RK (1
it
,U) 1 I gd
yi
- v.,
,u vg
z.RJ,
gd
dr , bu ba ntda
-I, R,
dr. Vg, yerine kanarak genlim-yasas ifadesinin yeniden yazlmas ve Iz iin
zlmesi
F,
(1 +
RK
l igd
Y22
Yy
(i 4-
RK
bulunur.
= 9
Yt Y2 '
(1
,a)
1 ,1 g
P
Y22
= (i 1 - P) Ric + 1 I gd
gd
th$1 3
gtit
Y21
g. R
tl
f,
gm k K
I f g m R
l5)
ekil 8-31 (e) rnek 3-6 iin y de ikeni e deer devresi: (1) (a) daki devrenin
yksek - frekans edeeri
Iz = h
hi,V,
(8-27)
h V,.
(8-28)
denklemleriyle tanmlanrlar. zel h deikenleri nce giri ularnun uyarlmas ve k alartan ksa-devre (V, = 0) yaplmas ve sonra k ularnn
uyarlmas ve giri ularnon ak devre (II = 0) yaplmasyla tanralanr.
Sonular Denk. (8-29)dan (8-32) ye kadar yaz lan eitliklerle betindenebilir:
-
EKIL 8 - 32 Yan- geitsiz, yayn rrenlati olan elden& tramistivier iin yaklgak bir morlei.
=O
t,
r"--
= ak-devre k edmitartai
(8-29)
(8-30)
(8-31)
(8 3 2)
-
rnek 8 7
-
k, inceliklerini hesapir> n.
ZM: I. ift-ueu Uyarmak ve 2. ift-ucu k sa-devre yapmakla h,,
ve 112 ., in her ikisi de elde edilir. ekil 8-34, istenen u ko ullar altnda
ek, 8-Il in melez-n frekans blgesi modelidir. Kullan lan yntem Denk.
(8- 29) ve (8-30) da verilen tanunla.rn dorudan uygulamasn ierir- 8-34
deki en sol ilmek iin yazdan gerilim yasas
ekil 8 11 deki ortak yaredi model iin l ve
-
rbb' i ~F ri b ' p
lar) olduundan
Vb , e
rb , e
/b ,
eitlii,
+ S C b,c '
+ sr,,, e (Cfre
Cb , c)
ki ,
V,
roka
srb ,. (eve ,
olur. h21 i hesaplamak iin ek. 8-34 de grlen 1, akmnn ekle edilmesi gerekir. c noktasna uygulanan ekim yasas
=
g b' e
sCb'c *V b' e
(,
g--
h2
"="--
r,,,
s rb e (C1,,, 4
gnarbi
C:WC)
+ s ro,c (Cwe
C?i'c
bulunur. Transistr yap mclarnn o u siniisel uyarn atun bir ya da iki de-
G (d13) = 20 log G
olarak belirlenir. Bunun iin Bode izgesi iki para halinde yai -log kgt
zerine izilir Byle sekin bir izge ek. 8-35 de grlmektedir.
rnek 8.8
Z(s) =
s2 H- 12 s
25
s2 -I- 2 s -I- 5
-a2
+ 25
-(64
j2e) +5
-;-!1;
(",",')
leri lzeig,e 8-1 de verilmektedir. iiesaplarna yntemleri Bl. 6 da tannnland>. izelge 8-1 deki verilerle Bode izgesi olu turulursa ek. 8.-36 da grlen
sonu bulunur.
OZELGE 8-1 tmek 8-8 iOn impedans deerleri.
ta
Z (jo) nn acs,
derece
5,00
14,0
0,5
0,8
1,0
1,2
5,25
5,73
6,00
6,54
14,4
15,2
15,6
16,3
1,7
1.4
-
1,6
2,0
7,56
7,71
17,6
17,0
-12,1
-27.2
2,3
2,7
3,0
7,35
6,29
5,45
17,1
16,0
1'4.7
-42,0
-51.7
-57,7
4,0
5,0
10,0
50,0
100,0
3,60
2,86
1,46
1,02
1,00
11,1
9,1
3,3
0,2
0
-64,6
-63,4
-46,1
-11,5
0
2,6
L-
._
-- -----.
0.1
1,
,7.-:.< :-:.,,
c .',. . .
-. -;: ' ,, '-,.,' ' .,': ::.. .-'
4
.,
!
;,47:
,,' '. ' ''-,-- ,':
1;7:,
S
,.
.;,-,..-:::',,;,
'?:',`,.'''< , ;;'' ':,.
' ,' ' :.. . '''.:
,,
4::-..7. ..,"., '
.,
':' -:".''%.;-'
.
,
,ri`vt
- -. -'--'-' -- - - - -
, ,,,
.. ..-
--:'
,.. .. ._:,..,,,L.,
- -
100
10
I at s t a,s2
bt s
b4s 2
a s"
.
(8-34)
+ b.s
biimine geti ilirse, pay ve payda poU lo nlari arpaniarma ayr labilir ve fonksiyon
G()
(1
(1
s t I(J)( 1
(1
..(1
8 1 z,n)
s r p ,)
(8-3)
4%
Goco) = K (I
+ fr z
+ /0 P1
)(1
)( 1
+ i<0 1P7.)
(8-36)
(1 + ../0)/Pn)
fa)
N
Z)
(1
(1
aw--y
in
d/3
(jo) -
-I- J
ve
G,(jon)
+ jw <o.
(8-37)
ya da
Gi (Sice) do
G, (jf)"= 20 log 1 = O
(8-38)
(jw) ve
a G2Cle))
taf te,
ya da
GJ OW)dB
olur. Alak frekanslardaki biiyiiklklerin 0-dB (birim biiykhik) oldu u grlr, Yksek frekanslardaki byiiklltler roka. = 1 de G, = G, = 0 da; a / ro
10 da G, =-- 20 da,
= - 20 da; a n , wx 100 de G1 = 40 d13,, G, - 40 dB
vb dir. co / a daki her 10 kat art a karlk G1 in de eri 20 da artarken G,
nin deeri ise 20 dB azal r, l0 kathk artlar logaritmik frekans le inde dorusa.1 artlar olduundan Bode izimlerinde (8-39) denklenderi do ru izgilerdir. Bunlar n ein leri G, iin -1-- 20 dB onkat ve G iin -20 dB; onkatdr. o u zaman do ru izgilerin e imleri dB f oktav birimleriyle ifade edilir,
Burada bir oktav frekanstaki 2 karl k bir art temsil eder. a
Drak.
C, ,
ler s ras yla 6 da ve -6 dB olur.
k.,.v
/ 4(),
CIC,n tc / <O,
2 ye gitttginde G 1 1Y,
dB deiir. Bunlara kar lk gelen e imler 6 dB / oktav ve -6 da r ektav olur.
6 dB / oktay ve 20 da / onkat yaznalarmn zd.e effinder tan mlad na dikkat edilmelidir.
G, ve G, ye e lik eden a lar
A G1 ------
-(
wo
ve A G2 = ta-1
tU n
( -40)
dir. G, ve G, iin hem. gerek hem de yakla k bityilkik ve a e rileri ek. 8-37
de izilmitir. Yakla k ve a erilertnin ikisinin de do ru izgiler olduuna dikkat edin. Gerek ve yakigok bilykIkler birbirlerine olduka
yakndr. Yaklak by/da e risinde en. byk hata (9 = (9, da olur ve 3 la
dir. Alak frekans belirtgenindeu yksek frekans belirtgeuine gei yeri
olan ( o asal frekansna krbna ya da ke Frekansa denir, ekilde grldii - gibi a erileri de yakla k olarak do ru izgilerdir. liu gosterinderde
ise maksimum hata knbr a frekansnd.an on kat uzakta 6' kadard r.
yleyse asimtotik Bode iagelerinin izim sreci, fonksiyonun Denk.
(8--36) biimine - sokulmas , krlma frekanslarum yerinin belirlenmesi, asimtetik bile Fn erilerinin izilmesi ve bu e rilere farklar n eklernesiyle sonuta
istenen erinin elde edilmesinden olu maktad r.
4
'?
<
o
,
20
r7"'"7.E.,; 9
:-..,
90
(3.
ri 45
o
ry;: l
,,
45
-90
',..
,.
V1wy
1w, 10 tv 1
tKL 837 A%aatotik Bn& iageleri (a) 1+jolca. iin, (b) 1[0 +ja. /<ao
rnek 8.9
50s
150
G(8)
va da
G(jcu) = 15
1 -l- jui1 3
jo.>)(1 + jeT
Payda iin kirl na frekanslar J. ve 10 rad 1 ii, pay iin ise 3 radl s dir.
Jygun bileen egrileri ek. 8-38 de izilniti. 20 log 15 23,5 dB sabit
leerinin, sabit arpadan geldiine dikkat edin. Sonu olarak elde edilen
ilykliik ve a eriieri ek. 3-38 de kesik 'izgilerle gsterilmektedir.
/azdr.
-13
O3
1
EKIL 8-3.8
3
10
w, rcd s
30
10'
Bode izgelerinin asintotik izitniude rnek 8-9 da betimienen ve yukar:da tanmlanan tekalere ek olarak iki etken daha d nlmelidir. Brineisi,
balang noktasnda bir sfr ya da kutup noktas olmas hali, yani $ sifra
giderken G(s) nin limitinin
lim G(s )
K s"
4-, 7
olmasz halindir; buradaki l pozitif ya da negatif bir tam say dr. Bu durumda,
bu etken iin bykliik e risi 20n dil / okat c imine sahiptir ve o = I de
K {113'clen geer. Bile en a e risinin n90 Ilk sabit bir de eri vardr.
Diinlmesi gereken ikinci etken ise, sif rlarm ya da kutnplarin
rin la karmal elenik iftler olarak olu mas durum-tabir. Bu durumda
G, (s) = (1 I
+ip ) ( 1 +
-ip
(32
(P.,- 41)
s
a2
Wnklem (3-41) in yakla k Bode izgesi elt. 8-39 da Oriamektedir. Bykbile erisi, 40-dB J onkat e irniyie ve Va2 4
letirilir. A e
k?. 2
^%/2 +
h,,
hf,
Cab
C.
a r
Ir
h. = vb `= re>' +
b
ve
ce--4)
r b' e
(3-42)
lb
Ve
gm rb 'e = 13 0
(8-43)
jV
re
mektedir. ekilde
, asin totun 0-dB ekseniyle kesi tii frekans de eri
olarak- gsterilmektedir. co, ve ynh
temeline dayanarak Cb', ve
C , , deerleri (tretme yapmadan)
1
Cb ' e =
(8-45)
re ttPT
(8 4 6 )
Cob-- kase
olarak verilir.
(irnek 8-10
5 ohm
200 ohmve g, =
0,2 mho
= 50 ohm
1 pF
Ct ez=
5 x -109 -
1 x 10 'Z
199 x
199
bulunur.
Benzer yolla ek. 8-19 daki AET modelinin eleri de hesaplar,abliir.
Yapmellar ou zaman aygt y de ikenlerini verirler. Fazladan konan s
alt-simgesi AET nin ortak-kaynak kipinde altrildiuu gsterir. .Ab lnn
(8-47)
(8-48)
gd = Yos
C gd
(8-48)
Crs5
(8-50)
Cr
PROBLEMLER
8.1 Bir ekle n
11---a nper.-20; n
(cA.v
ile verilmektedir.
-,N
[k 012-r:
olduunu gsterin.
l ) Oda scaklnda / -= 5 n A iin r, nin de erini bulun.
nin deeri
0,2 V
b) V = 0,3 V
iin ro yi besaplaynt.
8-3 ekil 8-41 deki devrede, es(t) = 0 oldu u zaman diyod zerinde
0,3 V luk bir gerilim bulunmaktad r. Kk i aret diyod de i kenleri rn =. 25
oln ve Co _ 1000 p1.? dr. E er ey (t) 0,141. cos 10 64 voltluk bir alternatif
gerilim olursa yk akmnn a.a. bile eninin ne olacam hesaplayn.
PROBLEMLER 353
50 ohm
Yk
- -T
+
Ri 25:. ohm'
e,ft
8-4 is(t) = 0 oldu u Zaman ek. 8-42 deki eklem diyod zerinde 0,6 V
= 40 ohm
luk bir gerilim liiimektedir.
diyod dcikenleri
2 X 10-6 cos 105t iin yk gerilimizin a.a.
ve CD = 750 pF
hileeniui hesaplar.
300 elim ve
e) Uyarm frekansuidaCb ve
nin reektanslar ok bi/ylla-Ur, bu
yzden savsanabilirlet. Bu durumda, a ,<t)
1.0 -3 cos 1.04s yok iin Re
'e
PROBLEMLER 355
-zerimdeki
RL nin mkemmel
eo
RG
8-14 Problem 8-13 de yap la.ular ek. 8-47 de gsterilen ortakak tic
ya da kaynakizleyici ykselte iin yineleyin.
EKIL 8-4?
PROBLEMLER 357
de-,Irenisa y
10
de~er ni bnin
ohm
8-1
10
EKIL
2s)
20 (1
(1 + 5/10)(1 + 5/ 5)
durunilarl:;,,,
'It r.44.k
sonular elde etmek zere e riler yumu atm.
8.23 Aadaki fonksiyonlar iin asintotik Bode izgelerini olu turan.
a)
b)
250
s
(1
s(1
s / 20)
250 (1 + s/ 10)
s 20) (1 + 5/ 200)
400 (1 + 3/ 20)
(1 + L)! (1 + s / 4)
1 (0 dB) dir?
PROBLEMLER 359
8-25 ekil 8-51 de griilen devre iin Z(s) giri impedatsuu kesaplayn
ve bunun Bode izgesini olu turun.
100
olduunu gsterin
10 V, i cQ
.--_LA ile nbeslenmi belli bir transistr
8-27 VcQ
zerinde yaplan.liiler 3. =100,Cob 2 pF, h, 550 ohm, cor = 5 X lOs
rad s ve
. 5 x 10-5 mho deerlerini vermektedir.
,
9.
Blm
aret
kayna
sCB
b
t5
delszi devrer2in
EKIL 9-3 ek. 9-1 deki clevreriin ertaerit, yksek-frekans ve alak.frekau5.. eede ker devreleri.
CF) tarafndan snrland akea grlr. Orta erit ve alakfrekans blgelerinde, transistr si 'alarzrun reaktans ok byktr ve a k devre olarak
gsterilebilirler. te yaz dan, orta erit ve yksek frekans blgelerinde iftleni.n ve yan geit e aIarnn reaktanslari savsanabilir ve bu s k. alann yerine
ksa devreler al nabilir.
Es --
Rn
E' ve Rs =
R R'
S
RA B + R' s
(9-1)
-gm RL
r b' e
Vb' e
dir. (9-1)
E
rte
rbb' +
-g,, rb,, R t,
rb'e + rbb' + R,R
RE
E+
bulunur. Kazantaki "o" alt indisi orta - erit de erini belirlemek iin kullanlm tr.
Genel olarak, R s > R', dir, bylece (9-1) e itlikleri
E's ve R, =
olur. (8-43) eitliinden &iri/.
ve
(9-4)
e itliiade
po olduu an msanr
yerine konursa
rbb, -1-
R'
(9-5)
ieveei.
RB >
lb
rb's
R's
rbb'
Ve
Ps
E's
(E',) 2
rb'e
rbb'
P o = Iy Re = (gmilbgerRe
P0
g
(gmrb'ef
gm r,,,
02 R e
C'
rbh ,
R',
(9-9)
yerine konula.rak
<9-1 0)-
rbb ,
ri,,
.
r,, , 4- Rs 4- sC,rb , (rbb ,
(9-l l
R)
G u (S) =
rbb' -t-
'e
Rs
sCxrb vrbb ,
R13
(S )
sRX,
rb'e(rbb' + R s)
rb'e
rbb' + -R.
a
ve (u n
R'
R)
R,
(9-12)
ile blnmesi ve
I)
Rre
yiikk-frekans e dep,eri.
1 ei.M6s) Id13
EKIL
ek. 9-8 delil devrede k geribmi yine (9-2) eitlii Re verilir. Vi,e(s)
yi bulmak iin sakilde grterildiffi gibi iki ilnek akm il r. Elde edile
bantlar 17,4(s) iin sitlerek
lb'e(s)
e
EKIL
9-8
Ynytel
yan-geidinin
ideal oldu u varsaythli inda ortak-yaymth kutlu
alakfrekaits
Gt
(9-16)
Rn(red
etti indeki R' ,
+
(9 -17)
rh'e)/(Rn
rb , e) terimrol/
(
ve RB (r ot/ + t,' e
dir. (9-17)
direncinin
RB
direnlerine
paralel
ve
rb'e
leri R', ile birbirine seri ba l rbb,
tarafnsi
ai
C
B
seri ba lantsdr. ek. 9-8'in incelenmesiyle bunun
ideal
olarak
yalidan g6riAen diren oldu`u anlal r. ek. 9-9,. RE nin
)
IG.
El 'L
RE
1
S(E RE
19-18)
V , <,
(9-1 )
Ibrb ,,
gmvb'e)
(9-20)
4 = b ( rb,
r + Rs) -- Z E I,
(9 21)
dir- (9-18) den (9-21) e kadarki e itlik/erin Denk. 9-2 ile birletirilmesinden
Ne G,>'in kullandmasmdan, sonu olarak
GL(s)
(9 22)
bulunur. Burada
RE
+ (rb' e
C1,.
(9-23)
ve
RE CE
Go
1 + ti.,/s
(9-24)
biimide verilebilir. (9--24) eitliinin Bode izgesi ek. 9-9 da gste riltni ir.
CE ve CE nin her ikisi de alak-frekans tepkisini e.tkiledi inden tr, toplam
alak-frekaxs davran bunlarn birletirilmi etkilerini kapsa naldr. Toplam-alak-frekans tepkisinin belirlenmesinde kullan lan yntemler 10.
Blmde tartlacaktr,
Yiikseltecin davran hem yksek ve hemde alak frekansiarda s nrlanmt r. Ykselteein yararl kazanea sahip oldu u frekans blgesini betinden ek
iir al lageledi'i zere erit genilii ( .G) kavram kullanlr. Bu, st ve
alt-yar g frekanslar arasndaki frekans fark olarak tammlanr. Ykselte
erit-geni lii
15 o kl B
ws
(log
cuir ve ek. 9-11 de gsterilmi tir. Bu ekil, katn yararl frekans blgesindeki
Bode izgesini giiAermektedL Ykselte devrelerinin o u, ok alak frekanslardan (10 Hz den 1000 Hz e kadar) olduka yksek frekanslara MlIz'den
100 MHz'e kadar) kadar al abilecek biimde yap lr. Byle devrelere geni-erit ya da grnt ykseltederi denir ve erit-genilii yakla k olarak st
yan-g frekansma e ittir.
RNEK 9-1
Devresi ek. 9-1 de gsterilen ve bir ka l; alr-devre televizyon abesmda
kullanlan bir ykselte kat , Re =, 500 Ohm, R',
50 Ohm, Ilo = 1000130
Ohm, RE 200 Ohm, e n 10 .F ve CE = 2000 4F olmak zere dzenlenmitir. Kullanlan transistr melez-7r de ikeuleriyle ifade edilmi tir. Bualar rhb ' 100 Olun,
= 250 Ohm, g = 10 -5 mho, gm,
0,2 mho,
1,3 -= 50, C b' -= 200 pF ve C1,', = 1 pF
e. Orta-erit gerilim kazancm bulun.
h, figilenilen tm frekans blgesinde RE nin tamamen yandan
varsayarak, erit geni ligini bulun.
e. Cn nin ideal bir iftlenim s as gibi davrandn varsayarak,
RE nin tam olmayan yandan geiriliinin neden olduu (L deerini bulun.
ZM: a. ek. 9-3a'da verilmi olan uygulanabilir edeer devre iin
RL =
Re ( 1 gcd
Re + (1(gce)
-500 x 1 / 10-5
1110-5
500
500 ohm
G ---
-105
lOs
50
-- 62,5
olarak bulunur.
co
Cb'A
g,RL )
105 X 50
10'
50
-- 50 ohm
93,8 ohm
Ve
<as
1
3,55 X 107 radis
93,8 X 301 x 10 -12
ya da
3,55 x 107
nn
27c
Rs nin tamamen yandan geildi i varsarldndan Cr alak-frekans almasn etkilemez. Alt yar -g frekans, (9-17) e itliinden
1
L
50
105(100 250)/(10 5
1
100 250) 10-5
,
av rad is
ya da
250
L
23r
= 39,8 Ilz
200
(250
200 (250
50)/ (1
50)
100
100 + 50)/(1 + 50)
1
2 x 10-3 66,2 radfs
ya da
f
664
10,5 Hz
dir. (b) ve (e) de elde edilen cu, deerlerinin karla trlmas CB nin alt
yar-g frekans zerindeki etkisinin CE ninkinc gre daha baskn olduunu
gsterir. (CE ve C s nin her ikisi de ideal olsayd, cos nin sfr olaca m hatrlaynz). Bu rnekte gsterihni olan sonular, yabn yiikseltelerde kar lalan tipik deerlerdir.
rbb'
(9-25)
rb'e
dir. ek. 9-6 daki e de er devreden grld gibi, yksek frekanslardaki giri
impedans Cx. sasmn etkisini iermelidir. Zi nin .deeri, sadece rbi, ve 1 / sCx
inparleb
lantlar ile rbb , nn seri birle iminden oluur: Sonu,
Z,
(9.)
rbb'
-+
T b 'e
(r
1'1: el
rb`ii
(9-26)
olarak yazilabilir.
Alak frekaw-larcla giri inpedansi, C,. nin, R E nin ideal bir -i7az geiaini
eitl.3.e
rnek 9-2
rnek 9-1 de betimlenen ykselte kat iin, giri hmpedansu n asimtetik Bode
Bode izgesini izin.
ZM: (9-26) e itli iyle verilen giri iropedans ,
..,.
Z in ()
s
dir. 13ode izgesinin izilmesi iin Zi (s), (8-36) daki biime dnii trlr ve
Z. ) ---. 350
4,65
10 '
s/1,33 X 10 7
ile -verilir.
Ekle edilen asittotik Bode izgesi ek. 9-12 de gsterilmi tir. ek. 9-.12
de gsterildi i zere, to < 1,33 x 10 rad/s, iin giri impedaas 50,9 dB,
veya 350 ohm'dur. Bu de er
rbb,. 4- r 100 4- 250 r= 350 ohm orta,
erit impedans na kar gelir. e > 4,65 X 10' rad la iin Z in (jo)
40
(I% le i)
dB air ve bu deer 1.00 ohn'a kar gelir. <9-26) eitliinin kullanlmas ile
bu degerin 3'1 i.r. laboratuvar imeiuriyie tayin -iade kullanlan bir yntemdir.
'9-2 YAN - GE TSZ YAYICI- DRENT11 KATLAR
ou kel yayer direncinin ularna saa balanmam katlar istenebibilir. Bu eit bir ykselte ek. 9-13 de gsterqmi tir. Kullanlan ular taban,
toplayc ve topraktr. - Yarenn diim noktas, devreniu i aretlere kar
tepkisinin ljilmesi iin nemli bir u de ildir. Bou.dar tiirii, byle bir
devre eki txansistriin gsterilmesi iin ek. 8-32 deki modelin kullandmako
uygundur. ek. 8-32 de gsterildii gibi edeur devrenii. a yaps ek. 8-11
EKIL
deki melez-it modelinin ayn s dr. iki devrenin temel fark , elerinin de erinin farkl olmasdr. izelge 9-1 de, ek. 8-11 ve 8-12 deki modeller iin
yayc direncinin ularna sann baland ve balanmad durumlardaki
niceliklere kar gelen, farkl e de erleri sralanmtr.
TABLO 9-1 'fare& direnIetinin ularnta sa a baglandk ve balannadtk devrelerdeki nuelez-t _
nodelindeki a elerin karlklar
Yarer Direnierinin ular na Skann baklandkt
devreler
r bbi
rbb'
rt 'e
C bse
P,ors
/ r,in T
rbig
Ch
e b'e
c,(re -1- %)
fro +REYr.
C I;e
gti'"=.1 (;R a)
ti(re
k9-27)
RE) + rbb'
R's
E;.
Y:1F
l4li(JI 3 t:fit!e
dert! wini
tr
EKIL- 9.14 Yan - geitsi , yayre direu(i ykselte kail nu esi deker devresi.
Oli,
R,C x
dur. Burada
P. (re
-k) (rbb'
(9-28)
o)
R B {rbb'
CB
(9-29)
Z"= rb,,,
(9-30)
RE)
+ RE)] 1
{rbb ,. +
--I- P 0(reRE)
Po(le+RE)
19-31)
olarak ifade edilir.
rnek 9-3
Devresi ek. 9-13 de gsterilmi olan bir ykselte kat R, = 1000 Ohm
RE = 50 ohm, R E 100000 ob.m, R' = 50 ve CE = 10 uF deeriyle
5 ohm, fl e
zenlenrnitir. Transistr de ikenleri rbb ,
100,
100 ohm,
o r- = 10 rad fs ve C
3 pF dir..
a. Orta- erit kazanc m, st ve alt. -yar g frekanslarm ve orta-erit .
impedansmu deerini bulun.
gir
h. RE nin tamamen yandan geildi ini varsayarak (a) kk-in. yineleyin.
ZM:
17,5
50
re
p?
--E `"`T
145 ohm
100 50
Cc
R
re
RE
3 X 10-12 (1 + 5
(5 + 50) x 10 8
1
145 x 237 x 10- "
verir. (9-29) e itliinden,
103
+ 50
1
105 [100 -I- 100 (5 -1- 50)11 [10 5 +100 + 100 (5 + 50)] X 10 -5
50
5600 ohm
Sonular,
- 10 0 x 10'
100 x 5 4- 100 50
ioo x
1.
115 x 2600
50 + 105(100
115 ohm
10'
, / 1 0- "
5 X 103
ki
159
2 O pF
J
100 X 5)01 + 100 -I- 100 X 5) ?< 10"
154 rad'
Z in =
100
00 X 5 = 500 ohm
d r.
9-3 rneinin sonular , yayc direncinin kullanlrnasasle kazanc n azaldn, erit-genilii (inu O>L ) ve giri impedaw T a arttn gsterir. Hatta, nicelikleriu her birindeki de im yaklak alarak 9 kat kadard r. ou
kez, kazanc n azalmas nn yararsz yann , elde edilen -yararl taraflar bast m. Giri irpedan.sndaki artma, e itli katlar birbirinden yal tmak iin
kullanl r. Yksek inapedans dzeyleri kendilerini sren devre zerinde daha
az Ykleurne etkisi olu turduklar iin en fazla gerili. aki.arun ele edilir.
Ef, -=
(9-32)
- i,R
(9-33)
din
ek. 9-16 deki alak-frekans modelinde k gerilimi (9-32) e itlii ile
verilir. R, ve Ce nin olu turdu u gerilim blc Es. ve 119 yi birbirine ba lar.
Bylece
(o)
(b)
EKtL 9-15 (e) Ortak-ftekasit- yiikaelte kah ve (b) hanan frekans 1>algesiadeki e defpar
devTesi.
RG
+r1/41 SCG
E
S
1
1 + 118114-CG.
<9 44)
G.t (s ) "=
Go
lisCt; R& i -I
lel,
ts
(9-3)
/Reec dir.
G (8) ia Bode iagesi ek. 9-9 da gsterilmi tir. Yan geit s astrun etki9-16b'deki devreden elde edilebilir. Kaynak impedans
(a
(b.)
E,
(c)
EK.11., 9-16 ek. 9-.15a'dak deur4n
ve (":, nn paralel ba lants oldu varsay larak, akte. il iehs frn KGY
ifadesi yamlarak ve V;,, Yi belirleyerek tii n alak-frekans tegkici hesap
edilebilir. Gerekli i lemler yawlirsa bulunacak sonu
C cP
Go(I + 1
; sRce,;) j- i 4-
(9-36)
Co (1 + 1. R)Rt<
1 /Rx;
oPot 61/44o
EKIL 9-17 ek. 9-15a'daki ALT ii katn zleak-freknne teplisi iin sekin rode
alak-frekans tepkisi iin sekin bir asimtotik Sade iegeel ek. 9-17'de g+>'
terilnaitir.
Tek-katl ABT nin yksek frekans tepkisi ek. 9-11Vdeld devreden
hesaplanahilir. Bununla birlikte nygulamadaki dev relerin o u iin .Yiik 8ek.ek. 9-18 de gsterilmi bulunan tekynliifrekanstpibulm
model kullanlr (bak Kes. 8-4).
ek. 9-18 deki edeer devre iin, E0 k gerilimi
g,Rz Vo
dir. Burada
1 sR,Cx
dir.
(9-37)
Bylece
GR (s)
E,
sRC,
s il coli
(9-38)
bulunur. (9-18) e itliyle verilen tepkinm Bade izgesi ek. 9 - 7 de gsterilmitir. Kesim 9-2 de belidener lere benzer nedenlerden iitiirii ek. 9-19 da gsterildii biimde , kaynak - direncinin ularna s ann balanmad devrelerin
kullanlmas ou kez daha uygundur. Buna gre, AET yi ve ular na sa balannam kaynak direncini ifade etmek iin rnek 8-6 da geli tirilen ve ek.
8 - 31 de gSterilen modelin kullanlmas uygundur. Bu durumda, ek: 9-19
dahi devreuin Orta-erit gsterimi ek. 9-20 de gsterilen biimi alir. E ,
,
k gerilimi,
E.
gn RK
(.9 -39)
Go
8 t,
ginRA-
(9.40)
bants elde edilir. Ular na sa ba lanmam direncin etkisi, kazanc azaltmaktadr. Bununla birlikte, erit genilii, rnek 9-3 de betimlen.en biimde
artar. Ayr ca, (940) e.itli ide, e ergrRic,---. 1 ise, Go, ---R L I Rn olur ve ka..an
AET de ikenlerinden ba nszla r.
-,-, I b (.1,4+
dr. Ayn zamanda Vb ',
Ev = REllb
rbb'
Ibrb '
r t, ,e
+ RE) + g,
g,ri e
e RE
(9-41)
13, ve
(9 -42)
ginVb'e)
dir.
v.
EKIL 9-22
( +1)Rx
G , = 2- =
rbb' j rb'
Rs
([3,
1) RE
(9-43)
Yay.tei k-I :in-in dikkate de er davran zelliklerinden biri, bu ykselteein, uygulamalar-In o unda bir balaneui kat alarak kullanlmasna. olanak
salaya l. byk g:t'i :...upedans dir (bak 9 2. 1.;4A..ni). 'zellikle bir k
katmda yararl olan ikinci zellik, yaye klnn nisbeten kk i direnli
bir gerilim kayna oluturmasdr. k impedans , . ek. 9-22 de gsteril
mi olan e ve g ular arasndaki Theveniu e de er impedansidir. ek. 9 22
deki ak-devre gerilimi, (9-43) e itliiyle verilen E, dr. RE nin sfra eitlennesiyle ksa-devre akm , /b gm l7b,, olur ya da
-
E,(1
gmrb,e)
rbb'
fi)
--- Rs -4- rbb' +ile verilir. 1?<,
oratudr ve
REE l(R
rbe)I1 (? 0
1) )
s - - rbb
rb,c)1 (p.
RE. -I- (R
rbb'
,
ile -s erilir.
(9 44)
9-4 YAYICI
(o
poz'
Z A + /42 11
0.z.
V ularndaki A
kesi inin Theyenin
eilerri
)
EA
(b)
ZA 1,3
E7 =
t'
Z,
#-
if
Za
(b)
nlaritulat yuyies
izleyicinin ve A kesiminin
Tvenin ede eri
(c)
EKIL 9-23 (a) Bk
A. kesiminin
de A keribl.a
(f3,
+ rzb ' +
(944) e.tli indeki R, deeri R , ve
paralel balant olarak grlebilir ve ayni transistr iin al4 Inu bir katta
elde edilen de erden ok daha kiiiiktr. oku kez en yksek g aktarinit
olur. Rs rbb, devrenin taban k smndaki toplam seri direntir. Bunun etkisi,
yaraya yaustldnda (3 a ile blnm deerini alr. Bu sonu, Kes. 9-2
de bir yara direncinin tabanla olu turduu etki iin elde edilen sonucun
tersidir. Bu nedenle, yay a-ikh impedans dnii triie olarak davran r ve
geni bir frekans blgesinde yksek impedan.;11 bir kayna alak imped tush
bir yke iftleyebilme yetene indedir. Bu davran, bir transformatr
tarafndan yerine getirilen l ax grevlere benzer (bak 13, blm). (9-45)
eitliiyle ifade edilen pattu, (9-23) eitliinde CEilC arp lan dirence iizdeir ve CE, RE nin tam olmayan bir yan-geidini olu turduunda ortaya kan
alt yar -giie ftel ansnin deerinin bulunmas iin kullanlr.
Yayla akhrun impedans dn trme zelligi, o u kez, bir dzene in
iki kesimi arasnda elektriksel yahtm n oluturulmas iin kulla hr. ek.
9-23a'daki dzenekte, A kesimi yara klno giriine ve B kesimi ise kna balanratr. ek. 9-23b'de grld gibi, B kesiminin Z giri impedans A kesiminin k ular aras na Pk, la yansitlr. Etkin impedans
yaklak olarak (3 ZB dir ve A kesiminin k impedans ZA ya gre byk
klnr. Bylece byk etkin impedans A kesiminin elektriksel zelliklerini
deitirmez. ek. 9-230'de gsterildi i gibi, benzer olarak Z4,B kesiminin giri devresine 1 / (3 o ile yansthr. ZA nn etkisi kiiktr ve B kesiminin elektriksel zelliklerini etkilemez. Bu yal tm zelliine bazen tamponiarraa ve yayla kilya da tarnponlayLa ykselte denir.
rnek 9-4
Devre gsteritai ek. 9-21 de verilmi olan bir yara kl iin RE
1000 ohm, RB -= 100000 ohm ve R's = 300 ohm seilmitir. Kullanlan
transistr rbb' = 100 ohm, re = 5 ohm, rb", 300 alim ve /30 = 60 deikenlerine sahiptir.
a) Orta erit frekanslar nda kazanc , giri ve k imped.anslarun bulun.
b) R E yknde harcanan gcn E`, kayna tarafndan salanan gce
oran olarak G1, g kazanerm bulun.
OZONI a. Katn edeer devresi ok. 9-22 de gsterilmi tir, burada
ve
R0
R li
R 's
R
RB
R'
E,
R's
105 Xs 300
,
10 --T- 300
10'
10' -I- 300
300 ohm
Go
0,99
Ro
1)]
1)
11,3 ohm
Ef;
rbb i
rt 'e
(1
f3 0)R
P,
Rs
+ 1)2 Rs
Rs +
rbb'
rb ie(Po
1 )-RB
(60 -I- 1) 2 x 10 3
300 + 100 + 300
(60 + 1) X 10 3
60,3
d r.
G, nin deeri bir'den byktr. Bu yay e-khrun g kazanc yapabilgsterir. Bununla birlikte, orta- erit gerilim kazanc bir'den kktr.
Bu, g kazanc olmas iin gerilim kazancn/tl da olmasna gerek olmad n ,
ya da tersini, gsterir. Yay c k l da g kazanc katn alurn kazanc ndm
tr ortaya kar. Giri akm - tb taban aknndr ve yk akm ise yarAn
akmdr ve (1. + f3)./, ile verilir.
a. Eo lE kazanc
14 k impedans m bulun.
OZCM: a. ek. 9-25 deki devrede akitle' ve geit ilmekleri iin KGY
eitlikleri, srasyla,
pligs = /d (Rjr +
1 ) ve Vds = Es -
14RR
dr. k gerilimi
E,
Es = (1
G,
frRc
,u)RK + 1 / gd
0,83
verir.
k R, k impedans , ak-devre-gerilfini E nin ksa-devre akm
akm k ye oranndan bulunur. Ak-devre gerilimi
E = E0 =
.
ile verilir.
RK =
K
E
f.z)P'R
RK + 1 11 gd
14 dir ve
Id g uE5
Ei,
R =
RK
El 1 (1 + 1.4 gel] R K
El I (1 -- il) 8 . d] + RK
)
(1 --1-- p) Rx gd + 1
ir
edeeri.
10
EKIL 9-26 b rE deki de ime!erden trii alma noktas ndaki kaymay gsteren toplayc lelirtgenleri.
nbesleme .kararhbnm yerine getirilmesi, al ma noktasn hpy deerlerinin belirlenen blgesi zerindeki belirli kk bir blgede tutmakt r. ek.
9-28 de gsterilen devre o u kez bu ama iin kullaad r. RE yayc-direne,i,
R ve, R, taban direnierinin kullanlmas alma noktas nn denetimini
sa lar. ek. 9-28 de gsterildi i biimde, yay c direncinin yaln z bir ksm yar
OJO mA
EKIL 9-28 aln& noktasnn kararl Lulu-1111161 iin kllandan EzLeAcane devre:ii i dr
ereutrasvg.igdz kat .
(a)
-o
(b)
EKIL 9-29 (d) ek 9-29 deki devrenin d.a. drz (b)
tievreE,inizi yerine r4vettixt edeerinin yerle tirilmi dnrunZu.
R,
+ R,
(9-46)
Ve
RIR2,
(9-47)
1cRE
"VcE
fc (1 -I-
h PF,
VBE
IBR E
(9- 4.8)
(9-49)
d r.
ideal olarak, verilen bir transistr iin h EE nin karlalan tm dk:erlerinde toplay c ak mn n sabit tutulmas istenir. (9-43) e itli inden gri lebilece i gibi, hpE > 1 iin I c sabit bir de erde tut olursa V. de sabit kal r.
Bylece, al ma nukta..-1 sabitle tirilir ve ic, deki de iimlerden bamszdr.
(9-49) e itliinin incelenmesinden grld ii zere hER deki bir art 1B de bir
azah a neden olur. / E = h Fr 1 B oldu unda, 1B deki azah hEE deki art
karlar ve 1yi sabit bir de erde tutmaya yard m eder. Bylece, alma noktas n n bir dereceye kadar kararl l salanm olur.
al ma noktasnn kararl l tun derecesi, kullanlan R., airmeinin dee
rine baltd r. (9-49) e itligi, 12 iin zlerek ve hEE > I olduu varsay larak,
sonuta
IE
V BBBB
hFE R E:
(9-50)
elde edilir. RE daha da byk yapdd nda 1 E' nin deeri hi,.E ile hemen hemen
ters orantl olur. hFE
> R E olduu durumlar iin,
V;3B - T/'B.Z.;
km RE
(lir ve toplay c ak m
kal r
rnek 9-6
ek, 9-29 daki yiikselte kat a a daki de iken de erleryle dzenlenmitir: VEG V,Rc: = 1200 elim, R1 = 3400 ok n, R.2 C00 elim
It3 =100 elim , ve R4 = 1900 alim . Bu de erler, hEE 25 ve V11 `-'"' 0 6 1 je,er-
lerine sahip bir tra sistr iin, V(.E.Q = 11,9 V ve Tc = 5 mA olan bir al noktas olu tururlar.
e, hF.E = 100 ve VBE ,==- 0,6 V olduunda yeni ali ma aoktasn bulun.
b.
100 ohm ve rbb , = 100 ohm, re = 5 ohm Ve
tr de ikenleri iin orta- erit kazanc n bubm.
e,
pa ---.
p.
25 transis-
13B
=
dur. R E
V" ve R a deerleri,
28
11,7 V
8,4 'x 10 3
6 X 10 3
(8,4 + 6) x 103
35
, x 10 3 Olun
3,5 x 103
11,7-0,6
-- 5,46 x 10 "s A.0,0546mA
100 x 2 x 103
d r. Te = h.Fe IB oldunidan
Tc = 100 x 5,46 x 10 - " = 5,45 mA
(9-48) eitli inin "k cE iin ziilmesinden ve 1 / hFE nin binin yannda savsan.nasnclan.,
V
= 28-5,46 x 10 -3 (2 x. 10 3
1,2 X 10 3 ) = 10,5 V
elde edilir. Buna gre, yeni al ma noktas Tc4 = 5,46 mA, VcEQ = 10,5 vtur. Tc deki dei im yaklaklkla yzde 10 dur ve istenen bir kararl lk
ma ndatbr.
h. (9-27) e itli inden ve Kes. 9 - 2 de. onlat lint olan a.a. e de er devr<;sinde sadece RE nin yan geitsiz k sm (yani, R) kullanlarak, orta -erit
kazauci
25
1,9 x 10'
25 (5 + 100) + 100 + 100
- 10.6
d .
e.
G,,
100 x 1,2 x 10
100 (5 + 100)
100
100
11,2
- 92,4
171
d r.
(5
- 25 'x 1,2 x 10 3
2000)
100 4- 100
0,596
ile verilir.
rnek 9--6 nn (a) kknda grld zere bir yaye direncinin kullanlmas, hFE deiti inde al ma noktasnn denetlenmesine yard m eder.
(b) ve (e) klarada elde edilen sonular, bir yay c direncinin ykseltein
a.a. ileyi i zerindeki etkisini gsterir. RE nin sadece bir k sm yan-geitli
yapld nda, kat lml bir kazan verebilme yetene indedir ve 30 dan tr
kazancn de i mesi ok iyi denetlenir (yakla k olarak yzde 5 lik bir s n r
ierisinde). R E, nin tamamen yan geitli yap ld durumda kazan dikkate .
de er lde byktr, buna kar 80 n de i mesinden tr kazanta olu turulan de i me hemen hemen yzde yzdr. RE nin hi bir kesimi yangcitli yap lmadnda, kazan birden azd r ve kat art k ykselte grevi ni
yapmaz. Bu duruma gre, ek. 9-28 deki devrenin yarar anla lmaktad r,
nk kazan de i mesinin denetlenmesi iin gerekli olan yay c direnci (R 3),
nbesleme kararl ln sa layan k dirercinden daha kiiktiir. Yay c
direncinin kuliauhr as negatif geribesle ne Salar, bunun bir yarar <te iken
deiimine kar kazan kararl l n yerine getirrnesidir. Ge ribesleme 10.
blmde daha ayr nt l olarak aniat lacakt r.
Hem kazanc n ve hemde al ma noktas n n d.enetlenmesinin ger ekti i
bir ykseite kat l m dzenlenmesinde R, ve R. n seimi birbirinden ba msz
de ildir. Durgun (d.a.) ve u.a. ileyileri birbirlerinden ayr ayr ineclenebilmelerine kar n kurgudaki uygulama s nrla nalar nedeni'tile asl nda birbir lerine ba l dr. Elektronik dizeneklerin o unda, kaynak ge rilimi he m e ko
olacak ekilde seilir. Ayr ca, yk genel olarak belir--nomikvehdfayl
lenir. Bylece R e n in de eri sm rland rd r. (9-48) ve (9-27) e itliklerinin
ve
p.
Byk yan geit s alar na gereksinim duyulmas nemli yapm snrlamalarndan biridir. Bu durum ek. 9-28 deki devreniu toplu devreler&
kullanan bir yntem ek. 9-30 daki devrede gsterilmektedir. Q, transistrii,
i areti ileyen Q transistrniin yay csn sren bir sabit-ak m kayna
olarak davranr. Q in yayc akmn sabit tutnakla, toplayc akm ic,
ele sabit kalr.
vcc
I ERE
olmasn gerektirir. Is = - El
[R 1- (1 1- krE )RE 1
VEG =
)r.
(9-51)
V.RE VEE = 0
(9-52)
olur. (9-52) e itli ini L iin zerek ve lss > V.us. ve (1 1- h ) Rg >.R
olduunu Varsayarak
oz
EE
RE fl + k FE )
bulunur. Q deki l toplay c akm h" I B2. dir, /, akm ayn zamanda Q
in yaye akmdr. Bundan tr, /e , toplayc akm hFE I / (1 1- hEs)
olur. Bu sylenenleri (9-53, eitlii ile birletirerek
h'-rE
(9-54)
F;PRE
1
7--7--
bulunur. lc
(9-54) e itliinde h> 1 ise, Jet in de eri VEr i R den olu ur
-ve hFE deki de i imlerden balnszdr. R1 ve Re direnleri, VcE ve / n in
uygun de erler6i elde etmek iin kullanlr. Bylece devrede kararl lk yerine
getirilir. ekil 9-30 daki devre ile karlatarldmda gelimi iaret-ileme
yetenekleri nedeniyle, genel olarak sabit ak n nbesleme ynteminin de iik
biimleri kullanlr.
PROBLEMLER
9-1 ek. 9-1 de gsterilmi olan yakselte kat R e = 600 ohm, RB
94 ek. 9-31 de kullanlan transistrn deikenleri, Proh. 9-1 de Verilmitir. Orta-erit frekanslarnda katn gerilim kazancn' ve giri imfedanznii
bulun
9-4 ek. 9-32 deki ykselte kat , R= 2000 ohm, R e =-. 2000 ohm,
Its 600 ohm, R1= 120000 ohm ve R a = 60000 ohm ile dzenlenmitir,
Besleme gerdinai 18 V ye i aret kayna 50 al nfluk bir i dirence sahiptir.
Trans'etr de 'kenleri rob ` ---, 100 ohm, 60 ye r = 60 tur.
"j98
PROBLEMLER 399
9-6 Problem 9-4 deki ykselte Rat n n 10 7 rad s
bir st yar -g
a sal frekaas olmas istenmektedir. C = 1 pF olduuna gre bu tepkini t
elde edilmesi ii. gerekli en kk co l deeri nedir?
9-7 Problem 9-1 deki ykselte kat CE = 1,0 i.F ve CE = l00 ili
.F
olacak biimde dzenlenmitir. Ilk nce CE nin mkemmel bir yan geit
sas ve daha sonra CB nin mkemmel bir iftlenim &kaat olarak davrand n varsayarak katn alt yar-g frekausnt bulun.
9-8 Problem 9-4 deki ykselte katmin alt-yar -g frekan$ n n
olma61 istendiine gre;
il 2n) 100
a) CE nin, RE nin mkemmel bir yan geidini olu turdu unu varsayarak
gereken C B de erini,
CE nin mkemmel -iftlenim yaptn varanyarak (b) deki ile ayn al-
9-10
ek. 9---32 de gsterilen trden bir yks- elte kat , orta--erit kazanc
20 olacak biimde diizenien nek istenmektedir. Transistiir Vco = 15V,
/o> = 5 nA ve IBo 0,125 nA olmak zere nbeslearni ir. i aret
kayna nn i direnci 50 elim ve lce = 28 V dur. Transistrn k.k--i aret
dei kenleri t.3 0 40, rt, b , 50 olun, 2 p 1" ve tn r 5 X 0
:rad s dir. R',
2000 ohn iin
a) Re ,RE,R ve R, yiy
b) -st 3-d13 a a frekansn ,
e) "Viikselteein giri impedansi bulun,
9.11 Belirtgenleri ek. 7-24 de verilmi olan bir pnp silisyum transistrii
ek. 9-33 deki devrede gsterildi i gibi bir g yiikselteei olarak kullan lmak
istenmektedir. Tranistr de ikenleri rbb , = 300 ohm ve po 40 <lir.
esyt)
2 cos 104t volt
a) 16-ohn'llk dirente harcanan i aret gcn,
b) iaret kayna tarafndan sa lanan gc,
e) P-cc tarafndan salanan d.a. gcn bulun.
= 100 olun,
9-12 ek. 9-13 de gsterilen transistr y.kselteei,
R L = 2000 ohm, R E 100000 ohm ve C.8 = 10 uF olacak biimde dzenlenmi tir. I aret kayna 300 ohmluk bir i dirence sahiptir. Kk-i aret transistr
deikenleri rbb ' = 100 olun, rb,, = 200 ohm, (3 0 30, 300 pF ve
C b i e = 4 pF dr. gi, veg iletkenlikleri savsanabilir oldu una gre:
a) Orta-eLit kazancm,
b) st ve alt yan g frekanslann.
-
e) Giri impedansn
PRORLEMLER 401
a).
po dcki yzde 150 Ilk bir art iin orta-erit kaz-ancnda oluan de-
ime yzdesini,
b) R3 n de eri R, dn deerinia azalmas yla iki kat na .
da orta - erit kazat en t ve st 3-(113 a a frekausrru bulun.
9-16 ek, 9-15(i'daki ykselte kat R' L . 5000 ohm, R,
5 X 1Gs
ohm, R = 1000 olun, C1 ...., 1,0 ".11,' ve es. = 100 I.LF deerlerie sdtiptir.
AET deikenleri g, = 5 X 10 -3 mho, gd = 2 X 10 -5 ralo, = -S pF
ve Cgd= 5 pF dir. Kaynak direnci E5 = 600 olun'tiur. Orta-erit kazan n
bulun.
9-17 Prob. 9-16 da betimlenen viikselte kat iin,
a) R
ve R K y ,
de erini,
e)
d) .Kaynak ve toprak aras ndaki ger li.naii a.a. bile enini bulan.
9.20 ek. 9-19 da gsterilen yk elte kat , R' L , 10000 ohm, Rk, ,
500. RG 100000 013" ve CG = 0,1 t:4F deerleriyle diizealenmitir. Kaynak direnci 50 olun dur. AET de i kenleri Proh. 9-19 d a verilenlerin ayn d r.
a) Orta-erit kazanew,
b) st ve alt yan-g frekanalannt,
e)
9-21 ek. 9-19 da gsterilen ykselte kan, 2000 ohmluk bir idire.ace
sahip bir kaynaktan alman 0,1 Vluk bir giri i aretini 10 V Ilik bir k i.arating ykselteeek biimde dzenlenmi tir.- AET de i kenleri Prb. 9-19
da verilmi olanlardr. Eer R' L yk dienei 5000 alim olacak olursa,
a) Orta-erit kazanemin ba ardmast iin gereken R K. direncini bulun.
b) est ve alt yan--g frekanRlana de eri nedir?
e) R
d) E erg, yzde 50 de .iirse R K := t) ye R K (a) ,kkinc a elde edik sonueuna e it olmas durumlar nda yeni-orta-- erit kazanelariii de ereriai bulun,
9 22 ,ek. 035 de gteril i, olun . - iik3eite Proh. 9--21 de belinden rizelbiimde_ dzerdenrnek isteniyor. 11',, ,--- 4000 ohm dur.
lkleri
2,0 nA olmak zer(s. 5nbeslendigine gre:
.AET, Vos,2
0,5V ve 1,-,t;
-
PROBLEMLER 40
a) RD ve RK deerlerini,
b) 100 Hzilik bir alt yar -g frekans elde etmek iin gereksiaeo CG
deerini bulun. CD nin mkemmel iftlenim yaptn varsayma.
9-23 ek. 9-21 de gsterilmi olan yarc-kl ykselte katnda, devre
= 1000 olun ve RB = 3.05
deikenlerinin de erleri R' s
100 ohm,
ohm'dur. Traneistrn. kk-i aret degikenleri rbb ' = 100 ok"
ani
10 ohm ve f3,
dir, g ve gv, fietkenlikkrinin savsanabilir oldu u varsaylabilir.
a) Orta-erit nerilim kazancm bulun.
b) Orta- erit frekanslarndaki g kazancn' belirleyin.
e) Orta-erit giri ve k direnleri nedir?
9-24 Bir ya.yel-kl kat, k inipedans 50 ohm olacak biimde dzenlenmi tir. Src kaynak 50 ohn'luk bir dirence sahiptir. Ve() = 10 V,
.1-co = 2,5 mA deki transistr degikenleri rbb , 50 olun, tio
ve g iletkenlikleri savsaaa2 pF dir.
40, fa l,
108 rad/ s ve C o),
bilir. Besleme gerili/ni 20 V dur.
a) Devreyi lkt - impedan , gereksinimlerini salayacak biimde dzealeyin,
10.
Blm
406
kin - tabannbesleme direnleri R B , ve RB, v-e RB,,, srayla, ek. 10-1 de glantsdr. ek.
rlen R ve R z, R 3 ve R4, R s ve R6 direnderinin paralel ba
10-2 deki devre, sadece ek. 10-1 deki y-iikselte iin uygula makla kalmaz,
yayc direncinin bir kesiminin yangeitsiz yap ld, daha genel durumu
gstermek iinde kullan l r. Bu genel durumda, transistr ve yangeitsiz
yayc diren yerine ek. 8-32 deki e de er devre konur - ve zmlenme Kes.
9-2 de betimlendii gibi yap lr.
geri ek. 10-2 deki devrede ilk kat n V, k gerilimi i iiei katn giri
limidir. Benzer olarak, ikinci kat n V, k geri-limi nc katn giri gerilimidir. Katlarm birbirlerine ba lanmas/Ida yaplacak i sadece yk.,elte kazan,
cinin saysal bir de erinin elde edilmesi de il, bunun yan sra tiin kazanc
cinsinden,
ifade
etmektir.
ykselteci olu turan bireysel katlar n kazanlar
elde
lk olarak, 1 ve 1' larnn solunda kalan devrenin Theven,jn edeeri
edilir. Yiikseltecin bu kesimi, yklenmemi ilk kat, yani, ikinci kata ba lanmam ilk kattr ve ek. 10-3a da gsterilmi tir. ek. 3a ile ek. 9-3a nn kargla trlmas, ek. 10-3a dakinin Kes. 9-1 de anlat lan tek-katl yiikbelte
devresi oldu unu gsterir. Bundan tr, ilk-kat n kazanc, (9-4) ve (9-5)
bantlanyla verilir. Buna gre, V,0 ak-devre gerilimi, katn kazanc ile E's
ka-ynak gerilimirin arpurana e ittir; yani
gmrb'eR",1
rbb'
(10-1)
- F Rs --L rb'e
AvIE's
olur. Burada
loJ
= A v;E:
(b1
giurb'eRL
rbb' 4- Rs "!-- rb'e
R .21
(b) bu katzu
( 10 -2)
R's
dr. The, enin direnci, V a k -devre geriliminin Ise k sa-devre ak rrtina o tdirenci ksa devre yaptic4rda,1e332o3 ksa-devre akl-ald'. ve
-g,1,71 eitttix, yani
gmrb 'e
.rbb -
Rs + rb'e
R s,
(10-3)
R^ -4- R',
R =
1/2
Isc
( 10-41
L1
bulunur. Buna gre, ilk katin Th6venin e deeri ek.10--3b de gste 1.,r biinade olur. imdi ek. 10-3b deki devre ile gsterilen ilk kat, ek. 1.0-4 de
gsterildi i gibi ikinci kat n giriini olu turur. ek:. 10-4 ile ek. 10-3a nn
karla trlmandan, ek. 10--3('daki E', ve R'. yerine, s rayla, ek. 104'de
k o ve .R.6 , geldiinden iki devrenin zde oldu& grlr. Bundan iiCr, 2.
katta a k-devre gerilimi f, (10-1) ba nnsu dan, A, (10-2) ba nts ndan
ve Thecnin direnci (10-4) ba nt sndan bulunur. Bu sonular
V40 ---
gm rb 'eRL?
(10-5)
V20
R FP
r 6b i
rbb'
Rs2
ve
(10-6)
R O2
(10-7 )
R L2
='sc
dr. Burada R,, R L , ve R i, nin paralel aglant sdr (bak ek. 9 4).
-
3. kutu
EKIL 10-4 tlk kat TII6venin cedeieri iir. yericl,,rsitirmi yiktennera. ikinci
ek.. 1.0-5 de gsterildik. i gibi ilk iki kat n yerine baularm Thve
eckeri konabibr ve bu e de er devre nc kat n giri,ini olu turur. Yine .bn
bir tek katur ve burada 1/ 40 v e R.L . sirayla, i aret kayna ve kayn ak dir ici
grevini yaparlar. Ilk iki kat iin zetrlenen sre, kullan larak a adaki
sonular elde edilir:
(10-8)
ve
A.
gm r
rbb' +
RB 3
R3
(10-9)
-ikselte
A vi A v2 - u3
olarak bulunur. (10-10) l a nt s , ykseiteein tm kaza/Lerma bireysel kathrn
kaaniarnna arprm na e it olduunu gsterr. Bn ifade genddir N, e n- katl bir ykselte iin genisletilebdir.
lif, iki L st
q,le eri
2
EKIL
'
ve2. 1<atiarn yoriig. Thveuiti e dkerleri ahnin duruma ile tiiinei: kat,
(a )
(b1
EKIL 10 - 6 (a) Yklenmi yiikgelte katlan orta-erit ede eri ve (b) ek. 14.1--6a'daki dev
devrenin yalmintininnif edeeri.
17
g rbr e-R
--
= ifE'
(10-11)
rbb' + Rs rb'e
Vcc
, 1T;K 1 10-.7 Akm kuyta yarmle. u-katl yiike,ette (tiim de erier ohm ve Irtikrofarad olarak
(!rilmitir).
ornek 10-1
ekil 10-7 de grld gibi, katl bir transistrlii ykselte
paralel kaynak genci R' s = 100 ohm olan bir 1, akn kayna ile beslenmektedir. Transistrler zde tir ve de iken deerleri r = 100 ohm, 200
ohm, gb,, = 0,2 mho'dur ve g, savsanavilir.
a) Ykseltecin .1 I, ak n kazancn bulun.
b) Her kat n etkin yk ve kaynak direnlerioin de erlerini bulun.
ZM: a) lk olarak src kaynak, ilk kat n giriinde R' s ile seri olarak
yer alan E'8 = I, R' s gerilim-kayna e deerirke dnteiridur. R ., 60000
olm'luk ve 40000 ohn'luk direnlerin paralel ba lantsar ve de eri 24000
ohm'dur. imdi, yiikselte ek. 10-1 de gsterilen biimi alr. Bunun modeli
ise ek. 10-2 de verilmi tir. Bu modelde gsterildii gibi, / o k akn :
--E ,
R' L
va da
L
dr. Kaynak E'
ve gerilim kar,aac C
Eo
E' s
.1Z`
RE de eri (24000 ohm), R', (100 ohm) ve RL (900 ohm) ye gre olduka
byktr. ,Bundan tr, bunun bu direnierde herhangi birisiyle paralel
RL ve
ba lant s yaklaklkla kk olan dirence e ittir yani R' ss
R's dir. - Gerilim-blc etkisi RE / (RE R' 52) ve R, 1 (R .}, R's)'de yakla k
olarak birbir ve (10-2), (10-6) ve (10-9) bakintilar ndan kaldwlabil rler. Verilen -,:le '. erlerden c, (10-2) ba atu ndai, ilk kat n gerilim kazanc Av
0,2 >< 200 x 900
100 t 100 200
- 90,0
-- 30,0
A v3
ve
15,0
d .
b) Her bir kattaki etkin yk, o kat n toplay c direnci ile o kattan sonra
gelen karn i direncinin paralel birlesimidir. Ikinci ve nc katlar n her
ikisinin de giri dircuIeri r , r e = 100 4- 200 300 ohm'dur. yleyse, birinci ve ikinci katiar n her ikisinin de etkin ykleri
RLE r-= 1?1,2
900 Y, 300
300
900
dur. nc kat n etkin.viik direnei, toplay c direnci ile yk direncinin paralel birle imidir ye
R_
900 x 900
900 -ir 900
450 ohm
ilk katn kaynak direnci 100 ohm, ikinci ve iinc kat n herbirinin kaynak
direnci ise 900 ohm'dur.
Yukar daki rnekten de grld zere pe pe e bal bir diizenekteki
her katn eleri ay-n olduu zaman bu katlar zde gibi grnrlerse de
aslnda deiller. Hem kaynak ve hem de yk direnierinin de erlerinin farkl
olu una yansyan katlar aras ndaki etkileim, her katan farkl davranmasma
neden
er.5"
1:Z
16)
(G)
<10 12)
E.
burada
t.
/1 1 ,
--
Cf,' -. Cp',
g,tRi
ilk kana orta- erit kazane dlr v,`' (10-11) hagnt lyla
I ve
ularndan bakldnda grlen 'Thecnin. P deer direnei R .,
flu duruma gre. e, ilk kana Thvenin, e detri ikint i k: t besileyen GiireuJ
kaynak olarak kullanlabilir. yleyse, ikinci kat da ek. 10 -9b deki devre
ile gsterilebilir, yaln z bu kat iin ek. 10-9b deki E', ve R', yerine, s rayla,
l" -ve R e , konulmas gerekir. Bylece,
A,
(10-15)
o.>113
A3
1 - 1- s
E,
V,
(10-16)
A T A ZA :
E
(8) = E's
Gii
(1 8/ o.fyi ) (1 + s am)(1
10-17)
ba nt s ile verilebilir.
Yksek-frekans tepkisini gsteren Bode izgesi (10-17) e itliinden izilebilir. Elde edilen e ridea, st yan-g frekans etio, kazancn orta-erit
deerinin 3dB altndaki de erine kar gelen frekans olarak belirlenir. Denklern (10-17)ye dayan larak. izilen 13ode izgesi yararl olmakla birlikte,
ykschecin tm yksek frekans, blgesinde yakla k bir tepkisini gsterdi i unutulmamal dr.
ou kez, colio nua yaklak deeri ile yetinilir ve tm yksek-frekans
tepkisi istenin" -z. (10- 1 7) b41, nt smn paydasn t dzenienmesivie,
G,
a,s
autili .
etti orta- er I.
(10 -19)
Ct FS
c,
(10-1 d )
el,s 3
tz,s2
13H2
t eli
1
CUR co u ,
I O.)1.1 3
n.)ir,(0113
(10-20)
wri-16911-2a)10
(10 21)
1 n,s
al
bulunabilir.
Ornek 10-2
rnek 10-1 de be iinlenen pe pe e ekli ykselteteki transistrlerin sa asol de i kenlerinin de erleriCo 'a
100 i Fve Cb , = 1 prt' r. Pe pee bal
dizerie in (off leerini
b) baat-kutup yaklamn
kullanarak hnhi;',/
is14,
"1...k1A.V k.ra
0,2 x 225)
ve bu duruma gre
air ,
1 / 100 x 146 x 10 - " = 6,85 x 10' rad,/ s
bulunur. Ikinci kat iin, R, =, R.. i
900 ohm ve RL.,
225 ohni'dur. Buna
gre,
(900
100) 200
= 16.7 11.
900 + 100 200
Cx2
(900 +100)200
900 -+ 100+200
167 abin
ve
C.3 = 100 X 10 -" -I- 10 (1 + 0,2 x 450) -= 191 >' 10 -"F
bulunur ve aln deeri de
20
1
3,14x 107
7,09
7,09 x 10 -8
(10-23)
Is
R'sB s
-+-
r1; e
RB .) (' - bbe
(10-24.)
rb`,)
Eer E'
R', yerine bir nceki kat n, s rayla, ak-devre gerilimi ve at
konulursa ek, 10-12 deki devre, ikinci ve nc katlannda alakfrekans belirtgenlerini gstermek iin kullan labilir. yleyse, bu katlar n
es>
e
,4
EKIL
10-12 Ynyes mkemmel yan-geitli varysay lan ilk katn yilkstiz alt,gk-frekans edeeri-.
A,
r <9
20
50
+ (1)1,3 s
(10-25 )
oldu u bulunur. Burada A , (10-6) ba ntslyla verilir ve A',,, (10-9) ba ntsndan R 13 yerine R e 2alinduada A,,, n ald dee
' rdir. Ayrca, ..u.L2 ve aw
her ikisi de (10-24) ba nt syla verilir.
s(c
+I
1
R,. 3
0-26)
+ el s)
+ we /
+ c1.31
1 -I- ar m s)
(10-27)
(el + <a z
+ coLn
(10-28)
diz. Burada e> 1, (t )ez, 3We n devredeki her s a ayr ayr diinld zaman
elde edilen alak yar-g frekanslardr. Bu hant,
1
11.11, 1
(10-29)
biiminde de verilebilir, burada R oCi sael tarafndan grlen e deer direntir ve (9-17) ya da (9-23) ba ntlanyla verilir. (10-27) ba ntsmdan elde edilecek Bode izgesine gerek kalmadan co Lo deerinin, (10-28) ve (10-29) ba ntlarmn kullanlmasyla yaklak olarak elde edilebilece ine dikkat edilmelidir.
rnek 10-3
rnek 10-1 de betimlenen transistrl yiikeeItete her birinin de eri, 10
pF olan iftlenim salan kullanlmtr. oL deerini bulun. Tm yaye
direnIerinin zniikelmel olarak yandan geildi ini varsaym.
ozem Yine, rnek 10-2 de oldu u gibi, kaynak ve yk impedanslannn her ikisi de dirensel ve freka stan bamsz olduklarndan akm ve
gerilim kazanlarmn alak frekans tepkileri zde tir. CB iftlenim salarnn her biri (10-23) den (10-25)e kadar ki ba nenlarda verildi i gibi kullanlabilir. Bylece ilk kat iin
1
200) 10 -6
TEPKISI 423
,5x 10 3
rad is
`1
1
10 -6
bulunur,
3
_3 E;
A:sat fr2kens rad/5n x10
EKIL o-14
OrnEs'k
13oric
,5 x 103
4rad la
10
-=
5 x 103
Ykseltecin toplam tepkisi, imdi rnek 10-1, 10-2 ve 10-3 n sonularnn biraya getirilmesiyle belirlenebilir Ayr ca, katl bir ykselte
iin betimlenen yntemler, do rudan do ruya, kattan, daha ok kat ieren ykselteler iin de geni letilebilir.
10-3 PE PEE BAL AET KATLARI
ekil 10-15 de gsteilen pe pee bal AET ykselte katlar:nn zmlenmesi, bir nceki kesimde aulat lm olan eldtia -transistrl yiikseiteleriukine benzer. Devrenin al masnda orta-erit, yk.sek-frekans ve alak-frekans olmak zere frekans blgesinde gznne al nmas uygundur. Her bir
frekans blgesinde, pe pe e ba l dzene& i leyii bireysel katlarin i leyiine ba ldr.
1. Kat
EKIL 10-15
2.Kat
3.Kat
.1e
(10-30)
ve E.
gni R,,V
(10-31)
dir ve
VO2 =
Cr'
ve E0 = G 03 1102
02 VG1
(10-32)
E
Jux
Go Go2Go3
(10-33)
GL ,(s)
1 / sR K CR-)
Go , (1
sR GCG) [1 + (1 -H gR K)/ sR K
10-34)
(10-35)
dr.
oiL0 alak yan-g frekans (10-35) bantsnda.n izilen Bode.izgesinden
elde edilir. Ayr ca, (10--28) bantsyla - verilen ba at-kutup yakla m (1035) banatslyla belirlenen senuca da uygulanabilir.
neden
Yksek-frekans blgesinde, ek. 10-19 da gsterildii gibi; C
olduu sasal etkile imden tr, pe pee bal dilzenekteki - eitli katlar
birbirinden yal tlmamtr. colie st yan-g a sal frekausm bulunmas,
Kes. 8-4 de AET iin beti nlenen tek ynl e deer devreye dayan r Hesaplama yntemi, bir nceki kesimde e.klera-transistrl pe pee balanm'
ykselteIer iin geli tirilen yntemin tamamen ayrusid r. ek. 10-19 un tek
' a deeri (8-10)
ynl gsterimi ok. 10-20 de verilmektedir. Yans yan s
bants yla verilir.
Her kat, RG ,> R varsaynn altnda ek. 10-21 de gsterildi i biimde
ifade edilebilir. kinci ve iineii katlar iin E ve "4 yerine s rayla, birinci ve
ikinci katlann Thevenin e deer kayna konur. Edeer gerilim kayna
gRV biimindedir ve The'venin direnci RL dir. Buna gre ok. 10-21 de
gsterilen devre ek. 10-18 deki devreye zde tir.- yleyse, ilk kat n kazanc ,
Itti 1 PE PEE BA LI
'EK i. ii; - 20
G ,W
---
Erli yektoeltee'
G II I
S /
(on ,
KATLAR' 429
(10-30)
biiminde yeniden. ve
ilk katn k, ikinci katn girii olduun an, ikinci katn yiilts frekas
tepkisi de ek. 10-21 deki devre yard myla hesaplanabi1ir. Heaaplama nn
yaplmas iin, Rr yerine ikinci kat sren etkin kaynak direnei R L, ve Cr,
yerine . alnr. Bylece,
G2(s)
G
s21 <0 112
G3(s)
G O3
(10-39)
+ I COH 3
biiminde verilebilir. G ve coll, deerleri, srayla, (10-32) ve (10-37) ba ' ntlarlyia verilir.
yleyse, yksek-frekans tepkisinin tamam (10-36), (10-38) ve (10-39)
bantlannn birle,tirilmesiyle yakla k olarak
Gll(s)
(1 H- s aku ) (1
G,
s (o m) (1 -Jr- s
(10--40)
G,
- 5 x 0 x
17,3 x 10 3 = - 86,5
G, G,
104 = - 50
(-86,5)(-50) = 4320 = 72,7 dil
ya da
GL,(8).
-86,5 (1
50 / s)
-I175 / s)
+ 2 ( 8X1
benzer biimde,
-50 (1 1 / s X 2500 x 50 x 10-6)
(1 +1 fs x 5 x 105 x 10-6)11 -4(1. +5 X 10 -3 x 2,5 x 10 3)1 2,5x 10 -6
x 50 x 10-9
GL,($)
GL (s)
(1
-50 (1 4 - 81 s)
21, s)(1 + 108 ; s)
"
dir ve bundan ek. 10-23a daki Bode izgesi olu turulur. Bode izgexindeu
<ol. deeri 212 rad / s olarak bulunur.
10
20
50 100 200
Asal. frekans radfsn
500
5
10
20
50
Kazan dB, A sal frekans radlsnx10
EKIL 10-23 Oruk 10-4
Fiode
gR L )
11
9,4 x
rad/ s
oIi?
- R Li C
Cx,
rom
600 x 177 x 10 -2
snR L2)
104 X 10 -12F
11
(s)
4320
=
(1
I 9,4 x 106)(1 +
5/ 9,6 x 10')
(o)
<bi
EKIL
olarak verilir. Z
frekansla art , I deki azali dengeleme e ilimi gsterir
ve k geriliminin sabit bir dzeyde tutulmas na, yardrn eder. Bu. yntemle
elde edilen erit-geni lii, ou kez, dengelennerni katnkinin iki kalid .
Di er kafa
vitJtt 1::3 ve
edeer devresi.
ek. 10-27 deki devre, bir yiikselte kat nm alakfrekans i leyiini geli tirmek iin ok k.llahr. Ykle seri konumdaki Rp ve Cr nin paralel balants, C.R iftlenim s acnn etkisine kar koymak iin kullanl r. CF nin
deeri, ortaeritteki reaktans ve R1, den ok kk olacak biimde seilir. Bundan tr, yiikselte yk yakla k olarak R, ye e ittir. Frekans
azaltldnda Cr nin reaktans artar, bu da etkin yk impedans n art nr.
C13 nin alak frekanslardaki etkisi, taban ak mn' ve dolaysyla toplayc
ak m azaltnaktr. Etkin yk irnpedans tun art nlmasryla toplayc ak mnazalt nlenir ve k gerilitni geni bir frekans eridinde hemen hemen
sabit kab.. erit geniliinin art r lmas devreye verilen gcn art rlmas karb nda ba arbr. Pengelenmi kattaki alma rtoktas m dengeletmeni
kattaki ile ayn kalabibuek iin toplay c gerilimi dengeleyiei devrenin ular aras ndaki do ru gerilim dii iim ic, RF kadar artrdnabdr. G tketimindeki art ve besleme geriliminin de eri elde edilebilecek erit geni lii
Etk:711 ti;11 C
dircnleri, s rayla zde tir ve nu nedenle simetrik bir devre olu ur. Aym-evreli
giri i aretleri (v t = vz ) ve evre-d giri i aretleri (v i. = - vz) iin v ve
k i aretlerini belirlemek ve devre simetrisini kullanmak kolayl k saklar.
Ayn evreli giri iaretlerine ortak-kipli (OK) ve evre-d giri i aretlerine
ise farkit.-Icipli denir.
Ortak kiplide ykseltecin her kesiminin davran zde tir. RE den geen
akn , bir kat n yayel akmnn iki katdr. Bundan tr, her kesim ek.
10-29a daki devre ile gsterilebilir. Bu devre, Kes. 9-2 de anlatdm olan yangeitsiz yare direnli, ortak-yayed yiikselte katdr. k gerilimi, Denk.
(9-27) nin kullamln asy-la,,
v,
r bt
+ o(re
2RE) 121
(10-41)
bbi
R S 4-
P. (re + 2 R.e)
(10 -42)
+ vcc
+vcc
(k)
(0)
(a)
ek. 10-296 deki gibi gsterilebilir. ekil 10-'2% deki devre, Kes. 9-1 de
betimlencn ortak-yayacila kat n aynasidir. k gerilimi vot,
(10-43)
+ rt .
rbb
v 1
----21--
vi --,-%' V.,
V,
rb' e
(10-44)
(10-45)
V o l
. 2A
olur.'
Rs -4-
Ve
;
Pb +.
,,
(I 0-46)
(10-42) ve (10-46) ba lantlarndan anlald zere yalnz farklkipli iaretlerin yilkseitilnesi olasdr. Uygulamada karlalan devrelerde,
ortak-kipli iareti aras nda dengenin sa lanmas hemen hemen olanakszdr. Fark-ykseltecinin i leyiinin bir ls olarak p ok ile gsterilen ortakkip &ark? orannzu tammlanmas kolaylk Salar:
A FK
(10-47)
Pok
R,
rbb
(30(re 4- 2R E)
rb'e
2p0 1l
r + RS rir'e
,
(10-48
olur. (10-48) bantsmda p ok > 1 olduu aktr; pok nin deeri ne kadar Miyiikse ykseite katnn ileyii de o oranda iyi demektir.
rnek 10 5
ek. 10-28 de gsterilen trde bir fark ykselteci v. de ikenlerle dona*almtr: RL = 2000 ohm, RE = 500 ohm. ve R.. 100 ohm. Kullanlan
0 ve po = 50 deerleri
transistr; r bie = 200 ohm, rbb, = 100 ohm.,
cos wt,
ile belirtilmektedir. Giri iaretleri vi = 5 + 4 cos wt ve v 2 _= 5
dir.
-
a) Pos deerini
b) k gerilimini
bulun.
ZM: a) Pok de eri, (10-48) ba ntsndan,
Pok =
2 x 50 X 500
100 + 100
200
= 126 = 42 dB
olarak bulunur.
b) k gerilimini bulmak iin, vi ve v2 iaret gerilirrlerinin herbirinin,
ortak kip bileeni v. E. ve fark-kip bile eni vEK cinsinden ifade edilmesi gerekir. Bu, v i = (voL.
Vp c ) ve v, (v 0E - !EK) yazarak yerine getirilir.
iaret gerilimlerinin bu - biimde verilmesi, k geriliminin (10--46)
bantsndan bulunmasna olanak Salar. Burada v terimi, giri iaretinin
fark-kip bileenidir.ve v;,,E- ye e ittir. v oE ve vEE deerleri, s rayla, vi ve i2
ve kartlmas ile elde edilir, yani,
nitoplams
voK = vl -F- v 2
ve
LFk= V1 - v,
4 eascot + 5
2 cosut = 1Q 4- 6 coswt
Ve
IjoK
= 5 4- 4 co
--5-2 cos et
2 cos WE
-50 X 2000
100 +100 + 260
250
mlivolt
d sr
rnek 10-5 deki v o de eri, fark-yiikselte kat n n byk salara duyulan
gereksinimi ortadan kald rldn gsterir. i aret geriiinalerinin herikisi de,
o u kez, katlarm alma noktasndaki toplarm gerilimerine ku' ahn
d.a. deerlerini ierir. Bununla birlikte, fark-kip ;Ak hi bir doru gerilim
al /
EK L 10-30 ilemsel yiikselteein simgesi ve edeer devresi,
vc c
fark ykseiteei,
vcc
Go
1 s! w0
Go
s <124, 1+
(10-49)
Frekans snurla nas, ou kez, Gof kazan-erit geni lii arpunt ile verilir ve bu arp n verilen bir i letme' ykselte iin bir sabittir.
4.>
(109 'c le i)
EK. .L 10-3 tOentset yiik.seltecin kazan- erit genilii attnnu-na gsteren frekans tepkisi.
Ro
CKS .TE
BELRTGENLERi VE GSTEIIMLER
(0)
ib)
EK L 10-35 ideal a gerilim ylik9elteei
tl
<a)
(b
EKIL
(b)
EKIL 10-47 UyguIar abilen gerilim ve Idam yilkselteIerinin gr,s terimieri.
(0)
(b)
EKIL 10-38 Gerilimebal ak ll ve akma-bal gevibm ykselted gtsterinleri.
gsterim biimi genel olarak, bir gerilim, akl n ya da i lemsel yilkselteei gstermek iin kullan lr. Bu gsterim biimi, bu kitab n- geriye kalan k smiaruda
bu anlamda kullanlacaktr.
Blok izgenin iki doal zellii, her blokun tek ynl bir e olmas ve
zel bir. bloka teki bloklar ba land zaman o blokun aktarma fonksiyonunun
dei
' memesidir. Ilk zellik i aret iletiminin sadece oklar n ynnde olduunu
gsterir. Bylece T(s), X, tepkisini XI uyarmna balayan fonksiyondur.
ikinci zellik, eitli bloklar arasnda hi bir etkile im (yldeme etkisi) olmadgni gsterir.
Karma k dzenekler, i aret yollar n ve eitli dzenek bileenleri arasuadaki bant}lari gstermek iin birle tirilmi birok blokla gsterilir. ekil
10-41, iki ya da daha ok i aretin nasl birletirildiini gstermek iin kullanlan, bir toplanma noktasn gstermektedir. Herbir okur yan ndaki kutup
iareti okla ilgili i aretin kutuplarnt belirler. Dzenek, bir kez uygun yap m
bloklar' ile gsterildikten sonra bu bloklar dzene i tek bir aktarma fonksiyanma ya da tek bir bloka indirgemek zere hirle tirilebilir. Iki yararl in-
x,
L
(o)
(bi
EKIL 10--42 (a) Pe pe e balant yapsn ve (by paralel kanal Valssun blok ;izge e deerleri.
dirgeme biimi ek. 10-42 de gsterilmitir. ekil 10-42a ilaki'pe pe e ba lant yaps , bireysel aktar m fonksiyonlarnn arp m ile verilen bir aktarnu
fonksiyonu verir. Benzer biimde, ek. 10-42b deki paralel-kanal yap s ,
bireysel aktarmi fonksiyonlar n n toplamma indirgenir.
rnek 10-6
ekil 10-43 de gsterilen blok izgenin
bulun.
aktar m fonksiyonunu
ve X.,
,G
X
1 -4- G H
X,
X, .FX 2.
bulunur. Buna gtire, e d.eer blok ek. 10-44b de giS!sterileri biimi alr. Dilzene i betimleyen tek blok, iki kanal n aktarrn fonksiyonlarnn toplanmasyla elde edilir. ek. 10-44c de gsterildi i gibi sonu,
X.
GA 11dr.
G0
xu
(0)
(6)
(d
Aktam), fonksiyonu rnek )0-6 da elde edilen ek. 10-43 deki, blok
izge, geri beslemeli yiikseltelorin bir s mfm n blok izges7idir. Geri beslemeli
ytikselteIer elektronik devrelerde bilytik nem ta r ve gelecek kesimde anlatilacakt r.
10-9 GER BESLEMEL YCKSELTEL :R N BAZI GENEL
OZELLKLER
Buraya dek yilkseite devrelerinin tiziindenrucsinde arg tlarn ileyiirm daima kusursuz, derusal olduu varsayld. haret diizeylerini art-
= Xy Xfb
(10-50)
G(s)X i
(10-51)
Xfb
(10-52)
X,
G(s)
1 4- Gri (s)
(14-53)
dir.
Geribeslemeli-yiikselte i iey-iinin nemli bir yn, ykseiteei srmek
iin (Xs - Xfi,) iaretinin kullmlmasyla elde edilen karla trmadr. Yakselte, ykseltilebileeek X, i areti ve kn Xfb kesiminden oluan X i iaretini
iler. X ykselte kn tam istenilen deeri ald zaman Xfb ve XI nga.
rlen deerlerindedir ve X o'r bu dzeyde tutarlar. G(s) deki de iken de iimleri nedeniyle X, artacak olursa X,, de eri artar bu da X i nin azalmasna neden
olur. Ykselte t arafndan ilenen i aretdeki azal G deki arta kar koyar ve
bylece X 0 in balangitaki dzeyde kalmas na yardm eder. Kazanktaki
deimeicre kar n geribeslemeli ykseltecin kendisinden istenilen tepkiyi
hangi lde belirli bir dzeyde tutabildi inin illasne elnyarkic denir ve
7
/:\G;./ G,
(10-54)
L1G ,1 G
olarak tanunlan r.
simgesiue duyarlk fonksiyonu denir ve G F nin G yu gre duyarl - n gsterir. Transistrl bir ykselte kin, G nin ;3 ile deiimi belirlenebilir,
bylece duyarlk fonksiyonu, Gir Ve Po daki deiimleri birbirine balamak
iin .kullanlabilir.
(10-53) ba nttsnda, eer G(s), G(s)
./..G ye kadar deiirse
G(s) -4- 1GI,. obr. Z:_,GF deeri bulunur ve (10-54) ba nttunda- yerine kon ulursa, duyarl n
S AF
1 4- GH(s) 4
GH(s)
(10-55)
olduu gsterilebilir.
Eer GH(s) nicelii ok byk yap hrsa, o zaman S A F 'klr ve bu
G (s) deki ba! deiimin G(s) dekinden nemli lde kk oldu unu gsterir.
GH(s) niteli i geri dnme oran T(s), ya da ilmek - kazanc olarak adtandrlr ve ykseltecin i ledi i i aretin geribesien e ilmegi zerinden geri dndrlen kesiminin negatifidir. Geri dnme oramn n nemi, kapalF4lnek davran
belirtgen.lerinin ounun ykseltecin a kihnek davran ndan elde edilebilir olmas dr. (10-53) ve (10-55) ba nt lar, T(s) cinsinden yeniden dze lenirse
1
H(s)
GF(s)
T(s)
1 + T(s)
1 + T(s) -
(10-56)
(10 ,)
%\'-r(s)--
biiminde . verilebilirler.
Kolaylk salamas bakmndan, G1 ,T, G ve II nitelikleri, srayla GF(s),
T(s), G(s) ve H(s) nin ortaerit de erlerini gstermek iin kullan lr. T >
1 deerleri iin
GF
(10-58)
yaklam yap labilir. Bu ba nti, ilmek kazanc nn byk deerleri iin kapal ilmek kazanem n, G ykselte kazancndan bamsz olduunu g6sternektedir. Bu olgu, (10-57) ba ntsndan da grlebilir. T > 1 iin bu ba nt , Gr
deki ball deiimin G deki bal deiimin sadece ok kk bir kesri oldu unu
gstermektedir.
Geri besleme ihne inin kullanlmasnn iyi olmayan ynleri de vard r;
nk ykseltecin kazanc azalt l r. Bundan tr, kazanc n verilen bir deerini gerekle tirmek ve geribeslemeden yine de yararlanmak iin, ayn kazanc elde edebilmek zere geribeslemesiz pe pe e bal ykselte iin
gerek-sinenden daha ok katn kullanlmas gerekir.
rnek 104
E er bir ykseltecin orta eritteki
kazartenun 100 olmas
ve bu kazanc n G deki ,/0 50 lik bir azal iin yzde rden fazla bir d
gsterme/11es' istenirse G ve H de erleri 'ne olmaldr ?
IG I G
SO
-
SF
T-
ya da T = 98 olarak bulunur. H deeri, kapak-ilmek kazanemm verilen deerinden bulunabilir; (10-56) ba nt smdan
1
G,
1 4- T
I
100
98
1 -I- 98
98
900
0:0099
bulunur ve G. T ve H den
G=
98
= 9900
981 9900
9900
9900 x 98/ 9900
100
4950
Gr '--= 1 + 4950 x 98 / 9900
99,0 _
iPri
yilks4te. (b)
I. yk akmna gre sav -anabilir olmasdr. Bylece R F zerinden giriten leta ola. iletirc savsanabilir.
ekil 10-49 daki devredeki E0 k geributi,
R t.
R,
(10-5 9 )
ya da
(10-60)
Ef,,
dir ve bu ba m an
2'
EKIL 10-49 Transht4r1 hot-geribeFlemeli ytIkeltecia orta-erit elekeri,
(j0-61)
R A
R1,
v
Rc,
R,
R RF
GH geri-
(10--62)
olarak verir.
180' lik evre katmas na neden olur ve bundan tr tek say da kat gereksinir.
rnein, ek. 10-48 deki devrede kat kullan lmtr.
RF boyunca olan ileri yndeki iletini savsayarak, yksclteein kapalilmek kazanc , (10-56) ba ntsmdan,
R --1- R,
[RLA I (R t,
R 9)][1?' IR 1 + RF)]
(10-63)
[1 + RLA,. i> (R, + Ro)][R, I (R, + Re)]
RF
R, olduundan, (10-63)
RF
R
CF
(10-64)
eitliine indirgenbilir.
ek. 10-1 deki -katl tra.nsistrl ykselte., bir nt-gcribeslaneli ykseltecin ileri yn yolu olarak kullan lmak isteniyor. Ykselte, ek. 10-49
daki ede er devre ile ifade edilebilir ve bu devrede R, = 1000 ohm., R,, =
1000 ohm ve A L,
- 40000 dir. Rs = 100 ohm ve R,= 1000 ohm iin ka-pal iluek kazanann -200 olmas ve A,
40000 dir. R, = 100. ohm ve
EL .= 1000 ohm iin kapal ilmek kazanan n -2.00 olmas ve A, deki yzde
50 lik bir azal iin bu deerinin en ok yzde birlik bir de iim snrlar
ierisinde kalmas istenmektedir. stene tepkiyi elde etmek iin gereksinen
RF deerini bulun.
OZ-011,1: Pe pee bal ykseitecin kazanandaki yzde 50 ilk bir deiim iin kapal ilmek kazancn' istenen deerinin yzde biri kadarl k bir snr icerisin.de tutabilmek it in T
98 olmas gerekmektedir (bak rnek
10-7).
1000 x 100
s
1000
91 ohm
100
R
91
T ----
-91 .
18200
91
-_, 99,5
elde edilir
Elde edilen T deeri, istenilen kazan
binin ba armak iin yeterlidir. T ve Ri deerleri, ayn zmanda, (M44) l a mt sna gtren yakla mlar da sa l vaeak derecede byktr.
k nin yk gerilimini etkilemedigi varsay lm olmasna kar n, baz
uygulamalarda R den geen ak m n dikkate alnmasna gereksinim &uyuBu ileri -ynbesleme etkisi, o u kez, rnek 10-6 da ( ek. :10)43)
kullanlm bin blok ,.izgede gz nne al n r.
teki gerib,,slemeli-ykselte dzenleni Ieriii anlamak iin kullan lan
uygun devrele,rin kazan, erit-geni lii ve duyarl k zellikleri nt-geribesle neli ykselteIerinine benzer, Bununla birlikte, kar la tr narm zelliindeki farklar nedeniyle, i leyi lerde dei iklikler vardr. izelge 10-1 de
farkl dzenleniler iin geribeslemeli ykscltelerin izellikleri sralannu tr.
Bu izelge ykselteleri kar latrma bakm ndan kolaylk salar. S ralanan
eitli zellikler ekil 10-45 deki blok izgeye dayand rdmtr.
DUZENLEN
zellik
snt
Seri
5nt-Seri.
Seri--ini
-
Karlatrma
I aret Xi
k Xo
II(s)
G(s)
Giri balant s
k Laglants
Giri impedens
k ,irnperlans
Akm
Gerilim
Itobl iVie
v
paralel
paralel
azal r
azalr
Gerilim
Akm
- Vrb-j la
IdV i
seri
seri
artar
artar
Mum
Akn
ler Ia
lo Ii
paralel
seri
azalr
artar
Gerilim
Geriliu
;
1
V,b 17
seri
paralel
artar
azalr
kararldr.
Bu tanamm sonucu olarak, aktar m fonksiyonunun tm kutuplannm negatif gerel k smlar olmal d r; yani bunlar s dzleminin sol yarsnda yer
almaldrlar. 4. Blmde, bir dilzene in doal tepkisinin o dzene in aktarrm
fonksiyonunun kutuplarndan elde edilebilece i gsterilniti. Her bir Sp
kutbu, Ev biiminde bir do al-tepki terimi verir. E er S p nin gerel k sm
negatif ise, t> 0 iin stel terim azal r. te yandan e er Sp nin gerel ksm
pozitif ise, stel terim s nrs z olarak artar. Gerel k sm n sfr oldu u durumlar iin, stel terim Sp 0 ya da Sp = ja olmasna bal olarak, ya sabit
bir de er al r ya da zamanla sinssel olarak . olarak de iir. Bu ko ul da kararsz bir diizenek olu turur, nk doal-tepki zamanla snmez. Bylece diizeneklerin, gerel k smlar sadece negatif olan kutuplar iin kararli olabilecekleri anla lmaktad r. Eer kutuplar s'dzleminin sa yarsnda ya da j
ek-seni zerinde bulunurlarsa, diizenek karars zd r. Karars z dzenekIerde,
doal frckanslar tepkide daha etkilidir ve diizene in titreim yapt Siylenir.Titre im yapan dzenekler, yiikselte devrelerinde hi bir zaman istenmezse de, Blm Il ve,12 de betimlenen, dalga-biimi reten devrelerin
temelini olu tururlar.
Bir dzene in kararl olup olmad n belirlemek iin ya kutup konumlar = ya. da sa yar dzlemde ve j-ekseni zerinde kutuplar n yer dii hakk nda yeterli bilginin belirlenmesi gerekmektedir. ok say da kutuplar olan
dazenekler iin, Iiira kutup konnnlarmm bulunmas ok yorucu bir itir ve
pek yarar sa lamaz. te yandan Bode izgei (Kes. 8-6), sa yar dzlemde
herhangi bir kutup olup olmad n belirlemek iin kolay bir yol Sa lar ve ly:bylece dzenek kararl l ile ilgili istenen bilgiyi verir. zel bir rne e dayanan a adaki tart ma, hem ynteme aenkbl k getirecek ve hem de sonularn bir dorulara un oluturacakt r.
Kapal-il nek ak-tar m fonksiyonunun
.GH(s)
. nt s rm sa layan
T() = 0
k. 10-54 kutuplar
(10-65)
s de erleriyle verilir.
10-1
cn
0,5
15)
2,0
Ast frek a ns r,Idlsra
EKIL ii-s. T(g) = Kj
lj hm
j3:41
yilz,ek
5.0
Bade zi
EKIL 10--52 T(s) =. K i (s-1-3.> olun yilkselte ivi s <N eutiudeki kapals-ilutek kutu konutulan.
nemli olan ikinci bir frekans, IT(jui)l= 1 yanilT(fro)1= 0 dB oldu u frekanstr. Buna kazan apraz-geit frekans rue denir. ekil 10-51 den aka grld zere o c, K nm deerine ba ldr. K artarken WG de eri de
artar. K = 8 iin coG =- ,/.- rad is diz ve kazan ve evre apraz-geitleri ay n
anda:oluur.
Gznne alman dzenegin kapah-ilmek kutuplann n konumlarn gsteren kutup-s fr yani s-dzleni izgesi, ek. 10-52 de gsterilmi tir. Kutuplar, (e 1) 3 K = 0 bantsnm klderidir ve izilen Bode izgelerine
karlk gelen farkl K. deerleri iin bulunur. ekil 10-52 de, K <8 de erleri
iin kutuplann hepsi sol yar dz-len:Ide yer alr ve K > 8 iin iki kutup ca
yan dzlc nde bulunur. K = 8 olduu zaman kutuplardn iki tanesi je.) ek.
seni zerinden s
W3 de yer alrlar. Bylece, s-dzlemi izgesinden a ka.
grld zere K
8 deerleri iin dzenek karars zdr.
6 - dzlemi izgesinin sonular , Bode izgesinin sonular ile bagdatrdabilir. Kararl dzenekler iin (K < 8), kazan apraz-gei inden daha alak
frekauslarda olutuu grlmektedir. Benzer biimde K 8 iin kazan
apraz-gei i, evre apraz-gei ine eit ya da daha yksek frekanslarda olu ur.
Bu duruma gre, aik-il nek tepkesi kararl olan tek-iimek geribeslemeli
dzeneklerde, ak-ihnek Bode izgesine dayanan kapalt-il nek dzeniiinin
kararll iin genel bir lt udur: Bir dLizene in lcararlt olabilmesi iin
kazan apraz gei inin evre apraz gei
' inden nce olumas. gerekir.
100 (1 4- s 40)
(1 s)(1 4- s / 10)(1 s 20)
c,o
0,1
1,0
10
100
100 0
PROBLEMLER 467
R
10-1 ek. 10-1 de gsteriln -katl transistrl ykselte,
= 100000 ohm,
500 ohm, R .=R , = Rs = 100000 ohm, R,
RE3 = 500 ohm, e v 1,0 ,u F ve CE = 50/ F olacak 1kb:ilde
RE , -= RE2
dzenlenmi tir. Transistrler zde tir ve de iken deerleri, r bb , = 50 ohm,
rb 'e = 500 ohm, = 100, Cb' e = 200 pF ve Cb' = 1 pF d r. iaret kaynann i direnci 300 ohm ve R`1, = 390 ohn'dur.
a) Orta-erit gerilim kazanc n)
b) st ve alt-yar -g frekanslarun hem Bode izgesinden ve hem de
Ba at-kutup yakla mndan bulun.
10.2 ki ortak-yay ell kat pe pe e ba larmtr. Transistrler zde tir ve kk-i aret de i kenleri Prob. 10-1 de verilenlerin ayn dr. Toplayc
direnierinin herbiri 600 ohm'dur. Kaynak direnci 600 ohm ve R' z, = 600 .
ohn 9 dur.
a) Orta-etit kazanc m
b) s yar-g frekansn bulun.
10-3 Pe pe e balanm iki ortak-yay ed kattan olu an bir ykselte
orta- erit kazanc 400 olacak biimde diizenlenmek istenmektedir. Kullanlan transistrler zde tir ve Prob. 10-1 de verilen de i kenlere sahiptir. Yk
selte, i direnci 300 ohm olan bir kaynakla srlmekte ve 300 ohm'luk bir
yk direncini beslemektedir. E er her kat n gerilim kazanc (ykl ko ullar
altnda) ayn ise, her katn toplayc direncini bulun.
10-4 -katil bir ykseltecin yksek frekanslardaki kazanc
G(s)
(1 -- si 1 xl(0(1
8000
s/ 8 Y. 10 7 )(1
sj 6 x 10')
dir.
a) Orta- erit kazancm
b) Bode izgesinden yararlanarak st yar -g frekans n
e) Ba at-kutup yakla nnyla st yar -g frekans n bulun.
10. Pe pe e ba l belirli bir vkseitecin alak frekans kazanci,
G(s)
104 X ( + 40 / s)
(1 + 20 / 8)(1 H- 80 / s)(1 + 800 s)
10-6 Problem 10-1 deki transistr, ek. 10-54 deki devrede kullan lm tr. Orta-erit kazanc m ve st ve alt yar -g frekanslarn bulun.
yar-g frekanslarn bulun.
vcc
200
1 '10,000 ohm
ohm
1 0000
ohm
1.000 dil-
-4 t
.! O pf. F-
50 ohm
50 ohm
- 100 I
k.: F
1 1,000
ohm
500 ohm
e.
50 ohm
-I 100
P.F
10-7 ekil 10-55 deki devrede ortak-yay:tett' kat srmek iin bir yayc
kl kullanlmtr. Yay el- khrm lullanlmasnclaki ama, devre yal tm/n salamaktr. Transistr de ikenleri, 50 ohm, (3 75, re 4
= 1,5 pl? dr. gce; ve gt, , iletkenlikleri savsanaohm, eT = 109 rad f3 ve
bilir. Devre elerinin de erleri RE =-, 400 ohm, R e = 1000 ohm, C = 1,0
pF ve CE = 50 /F dir. Taban nbeslerre direnleri olduka byktr, bu
nedenle problemin amalar bakmndan bu direnler a k devre olarak
dnlebilir. Kaynak dfrenel 50 ohm oldu una gre
a.) Orta- erit kaza.rcn
b) Alt-yar-g frekans n
e) Orta-erit g kazanc m bulun.
PROBLEMLER 469
pnsbirzin dervr.
Eer ortak-yaynb katn po deeri iki katna kard rsa, pe pee bal
;Iiizenein giri impednasndaki deiimi yzde ka olur?
10-8 ek. 10-56 da gsterilen devre, ortak-yay ei bir kat ve onu izleyen
bir yayel-kih kattan olumaktadr. Bu tr devrenia ilevi, lml bir basan
ve kk k impedans salamaktr. liransistr deikenleri Prob 1.0-7 de
olduu gibidir ve devre geleririn deerleri Ri . = 60000 olun, 1?..2 - ,-- 40000
ohm, R, = 1000 olun ve RE =- 100 ohn'dur. Kaynak direnei 100 olin'dur.
Pe pee bal . diirenein, orta- erit kazanenn, alt-yan-g frekans= ve .k impedantm bulun.
IL
10-56 Problem 1043 iin verilen i rtak-yayill ve. onu izleyen yarel
X 10 -4 mho, C
olduuna gre
a) Orta-erit kazanc m,
b) Alt ve st yar-g frekanslann bulun.
10-10 ki ortak-kaynakl kat, 100 lk bir gerilim kazanc elde etmek
zere pe pee ba lanm tr. AET deikenleri Proh. 10-9 da verildi i gibidir
ve kaynak direnci 600 ohm'dur. Her kat n geit direni 2 X 10 ohn 'dur.
a) Ikinci-kat n akitle! direnci 100 ohm ise, toplam kazanc elde edebilmek iin gerekli olan ilk kat ak nc direncini bulun.
h) Pe pee ba l ditzene in st van-g frekans nedir?
2 V ve IDQ = 5 mA olacak
10-11 Problem, 10-10 daki AET'ler, fiG sQ
nbeslenmi tir. nl esleme kayna VB = 12 V'dur. Her katta kullan lan
kaynak direncinin de erini sonuta' elde edilen alt yar -g frekans n
,,
a) Kaynak direnci 50 ohm oldu una gre orta- erit kazanc m bulun.
b) 100 fizlik bir alt yar -g frekans elde etmek iin CG iftlenim 81
&emin de eri ne olmaldr?
e) Pe pe e ba l dilzenein st yar-g frekans nedir?
10.13 ekil 10-57 de gsterilen ykselte, ge,idi-toprakl bir katla yard-kl bir kat n pe pee ba lanmasndan olumu tur. Bu ykselte,
kk giri ve kk lu impedanslan elde etmek iin kullan lr. AET
ler zde tir ve deiken deerleri Proh. 10-12 de verildi i gibidir. Devre elerinin de eri Rs = 50 ohm, Rs> = 5000 ohm, R G = 105 ohm, Rk = 750
ohm ve Ce = 0,1 gF'dr,
a) Orta- erit kazanc m
b) Giri impedansn
e) st ve alt yan-g frekanslar n bulun.
PROBLEMLER 471
Voo
EK L 10-57 Prujlerz I
Es
o1
'ii de-3,,re4.
1 --i- rnp
mp 2
a) RL ve RE yi bulun.
b) Eer el = 5 ><, 10- '(1 + coset) ve e, = 3 ); 10 -2 (1- cosot) ise,
v k gerilimi nedir?
10-18 Problem 10-1 deki yk.selteei, orta- erit frekanslarnda, ek.
10-37a da gsterilen benzer bir e deer gerilim ykselteci ile gsterin.
10.19 a) Problem 10-18'i Prob. 10-7deki ykselte iin yi ieleyin.
10-20 ekil 10-58 de gsterilen blok izge iin X, ?CS aktanm fonksiyonnnu bulun.
10-21 ekil 10-59 da gsterilen blok izge, birbiri ile iftlenmi ve herbiri bir geribeslemeli ykselte ieren iki kanaldan olu an Mc 141illan tr bir
ok-ilmekli geriheslemeli ykselteci gstermektedir. Bu tiir yilkselteg, deikenlerin deiimlerin kar olduka duyars zdr ve bir kanalda olu an
beklenmedik bir bozuklua kar nlemdir.
a) CFB
PROBLEMLER 473
nm
K.a : 1
)0 - 59
b) Eer H,,-----
olursa,
dG-1,11
d.G. , H,
O aidaanu gsterin.
a.ktar m fonksiyonunun
Xo
Xr "
s3
3000
18s2
9r. s +- 160
G ve II vi
10-24 ekil 10-45 deki blok izge, G(s) = 0,1 (1 -1-s I ol?) ve H(s) = K.
olan bir geribeslemeli ykselteci gstermektedir. Kapab-il nek yilkseltecinin
orta- erit kazanenn 10 olmas ve 0,, da.yzde 20 lik bir .de iim iin yzde
0,5 lik bir snr ierisinde denetlenmesi istenmektedir.
a) G, ve Ko ' bulun.
b) co.Fr = 1 rad/ s iir , kapat-ilmc in st yar-g fekansun bulun.
e) OH mu orta- erit deeri nedir?
d) e kknda bulunan sonueun altnda h kknda bulunan sonucu
e)11 ile karlatrm.
10-25 ekil 10-61 deki devre transistrlerle yap lm bir nt-geribeslemeli
ykselteein devresidir..R F geribesleme direncinin hem R den ve hem de
ilk transistrlii katn giri direncinden ok byk oldu u varsay lmaktadr,
Transistrler zde tir ve de ikenleri Prob. 10-1 de verilenlerin ayn dr. Toplayc yk direnci R e 600 ohn'dur. Kaynak direnci O ohm ve Ra =
6000 ohm'dur. Taban-nbesleme direnlerinin a k devre olduu varsay labilir.
,,
PROBLEMLER
475
Ri
CC
1-
a) G ve
H devrelerini belirley-in.
100
(1
4X1
/ 20)
40 (1
s / fil)
(1 --I- s I 2) (1
s! 20)2 (1
s j 200)
IL
Blm
,,./..........,,........
Benzetme dzeneklerinin o unda, i lenmesi gereken bilgiyi ieren i aretler srekli oldu undan bu i aretler belirli bir say daki sinsel fonksiyonlarla
gsterilebilir (bak. Kes 6-3). yleyse, benzetme dzeneklerinin al mas ,
sinsel uyanrnlat n herbirine kar dzenein gsterdi i kararl--durum tepkisi cinsinden kolayl kla betimlenebilir. 3. blmden 6. hlme kadar olan
aklamalardan anla ld zere bu e it zmleme en iyi birbiimde .frekans blgesinde yap labilir. Bundan tr, benzetme dzeneklerinin i aret
ileme ilevlerini ou kez frekans blgesinde yapt klar d nlr.
i aret i leme iini yapabilmek iin ykselteierin yan sra pek ak devre-esinin daha kullanlmas gerekmektedir. Ticari bir AM radyo dzene inin
ek. 11-2 deki resinsel gsterimi, bilgiyi i lemek iin gereksinen devre elerinin peko unun gsterilmesi bak mndan olduka yararldr. Dzene in
temel amac yayc ucundaki ses bilgisini al c uca gtrmektir. Siireteki ilk
ad m ses enerjisini elektriksel bir i arete dnii tnnektir. Bu dn m ou
kez,- bir dn trgenle rne in mikrofonla yap lr. Dn trgenin k alak
dzeyli bir i aret oldu undan, ykseltilmesi gerekir. Radyo frekans (RF)
i aretleri (Freka slar 500 Hz'den byk olan i aretler) atmosferde, i itilir
frekanslardan (20 ile 20000 Hz) ok daha kolay yay hr. Bundan tr, iitilir ses bilgisi radyo frekanslanna frekans evirin i yap lr. Frekans eevirimi
modlasyon ad verilen bir ilem ile yap l r.
Abeda, bilginin seim ilemi hemen hemen yaymiaman n tersidir. Alnan iaret zay-ftr ve ykseltilmesi gerekir. Ayrca, al c anteninde birok
YA'YI NLAI' ICI
r
Diiniitrgen
(mikrofon)
Yiikselte
Ses bilgisi
Frekans
1;evirici
(bindirie .)
I?
Ses-frekansh elektrik i areti
Yaymlamal
anteni
.havaya
Onderilen
awrzewmar
Radyo frekansk
(rf)'i aretil
AL ICI
,Me! anten
rf i aretler
't' iiksete
Frekans
seici
i areti
11lni t
Frekans (eviriei)
(kari t r cr) (algilay le
yijkst.i te
orta dzeyde-
Ses elektrik
i areti
(if ) i aret
It
(iltirlar)
Sa,
bilgisi
T( jc,)) = GII(Jco)
1 -1- j 0
(11-1)
olmas gerekir. Titre imin, frekans , (11.-1) eitliini salayan e> deeridir,
Titre imin olu mas iin gerekli olan a k-devre kazancnun de eri de (11-1)
eitliinden bulunur.
A E,
(11-2)
ve
11 se
E,
R+1/C
1
1 + sRC
1
(;(s) devresi
14(5) devr e
-1
(11-3)
G(s)
(1
(11-4)
s.RC) 3
ua gsterilebilir.
Efb nin deeri eksi 1E0 dir, bundan ti
- 11(s)
ilmek kazanc,
T(s)
GH(s) =
A,3
(11-4)
4- sRCY
ya da
T(i>)
+0.),R,c2)
(1 -I- icaRC)3
(11-5)
(7
dr.
Titreimin frekans, (11-1) eitliiyle verilen iiltii (11-5) e itliiyle
uygulayarak bulunur. Bylece,
T(ju,,)'un as = 180' = - 3 taxa"'
covRe
dir ve bundan
coo
N/T
(11-6)
Re
3)3
A v deerini verir.
=1
EKI
EKIL 11-5
rnek 11.1
ekil 11-4'deki devre kullan larak 5-klIz'lik transistrl bir evre-kaymal titre keu dzenlenmesi isteniyor. nbesleme-kararl lmn d nbnesi
-50 R e
100 + SO (5
100)
R e 2010 Ohm
bulunur. Evre-kayd nc devrenin kat yklemine engel olmak iin, R deeri
Rc'den ok daha byk k-lm r. o u kez, R deeri Re'nin en az 10 katdr,
eer olanak varsa en iyisi R = 50 R. olarak semektir. Bundan tr, R, SO X
2010 ya da 10 Ohm olarak seilir.
C'nin. deeri, (114) eitliinden
2 x 5 x 10'
1/3
ve buradan
C
ve hem de evre kaymann yerine getirir. Akortlama o ukez, iki evre-kay&net devredeki elerin evre-btiiniiniin ayn anda ayarlanmanyla ba anhr. Wien-kpril titre keninin en nemli listibalkleri olduka geni bir akortbana blgesinin (birka Hz'den 100 kHz'e kadar) bulunmas ve iyi bir frekans kararll olmasdr. Titrekenin z-mlenii ereneiye biz alt:ma
olarak braklmtr (bak Prob. 11-5).
11-4 IL- AYARLANABILIR TITREKENLER
Radyo-frekans titrekenleri olarak yaygn bir biimde kullan lan iki
devre, ilartley (ek. 11-7a) ve Colpitts (ek. 11-7b) titrekenleriiir. Heriki
titreken de ek. 11-7c de verilen e deer devre ile gsterilebilir ve herbiri
ok. 10-47a'da gsterilene benzer seri-geribeslemali bir ykseltetir. Bununla
birlikte, her iki devrede de ek. 11-8 deki devrelerde gsterildi i gibi nt
geribeslemede kullan labilir. ekil 11-8 deri EF tkae titreim frekans nda
reaktann ok byk olan bir indilktanstar ve nbebkme gerilimini., retilen
yksek-frekansh i aretten yaltmaya yarar. ekil 11-7e deki edeer devre
de bulunan Z impedann, geri dnen i areti salar ve bir tek katta kullan lan
ve yan-gekli olmayan bir yay n diren.eine benzer.
Titreim iin gerekli olan 180' lik evre kaymann reaktif e yerine
A i akn kazanc (11-1) e itliiyle verilen lte uygun olarak titre.
imleri srekli klacak bir biimde seilir. Akortlama ya L ya da eni'', de itirilmesiyle yaplr.
Hem Hartley titre keninin ve hemde Colpitts titre keninin zmlenmesi
T(jco)
salayan ko ullarn elde edilmesiyle yap labilir. Bununla
birlikte, bu durumda zmlenme, ek. 11-7c deki devreye ilmek ak m yntemini uygulayp KGY e itliklerini yazarak ve devre determinat Q'y
sfr kalarak kolayl&tnlr. Devre determinann, bazen do 'rusal eitliklerin
ortak zmnde (bak Z. Blm) yararlanlan Cramer kuralmdaki payda
(i)) = 0 klmak T(jo)) 1- 1 = 0
deterrainan-tun ifade etmek iin kullan lr.
kouluna kar gelir ve j-ekseni zerinde kntublar olmas iin devrede gereksinen koullar verir. ok. 11-9 Baki devre ek. 11--7c deki devredir. Ancak
burada, kr akn kayna ve 742 impedanal gerdim-kayna edeerlerine
dneiirtilm tr, KGY e itlikleri,
(11-7)
Z)
Z3 1
Rin (Z,
(11-8)
Z, [Rin
Z2(1
Ag)
Z3)
(11-9)
( 12
t'b!
(cj
EKL 11-7 Akortlanabi ir LC titre ketleribin alenn-ykseiteei gnsterirai (a) Hartley titr
ni;
+ vcc
Ongeribn
direnri
(b
EKIL 11-8 (a)
EKIL 11 9 ek.
-
1
(1
10)
V(1-,1 L2)C
Colpitts titre keni iin yap lacak zmler de ayn dr ve sonu olarak
VC1C2L I(C. 1
c,
nur.
o u kez, frekanslar uzun zaman aral klarnda sabit olan sinsel dalga
biimleri retmek istenebilir (milyonda birka kararl lk gereksinimi yaygn,.
dr). Devresi ek. 11-10 da verilmi olan kristalli titreskertler, bu gereksinimi
karlayan tekfrekansh titre kenler olarak ok kulland rlar. Titreimin frekansm denetlemek iin Piezoelektrik etkisi gsteren kristaller kullan lr.
Piezoelektrik olay olay uygulanan bir elektriksel iaretin maddede mekanik
sel bir titre im oluturmasdr. Kristalin ek. 11-11 de gsterilen biimde
kendine zg bir doal rezortans devresi VEkran". Eer ok. 11-10'daki kristalin
yerine ek. 11-11"deki e deer devresi yerlc tirilirse kristalli titre kenin ek.
11-7b'deki Colpitts titre keniue benzer oldu u grlr.
Denetim ve donat m uygulamalarn n ounda, titre imin frekans otomatik olarak denetlenebilen titre kenler gereklidir. Byle bir uygulama, bir
FM almnn akortlanma kesiminde gerektisim duyulan, otomatik frekans
+vcc
AET
iingeritim
le'netimi
Ei:leger sa a
11 12
-
ritrek,,li
11 5 FREKANS
-
sEict
YeKSELTELER 489
K azaw:
Ka z an
ekil
fr
e)
Kaza u ,;
iyinnn
EKIL
sEami
VE EVIRMI
( 6)
EKIL 11-16 ek. 11-15'deki ykselte katitun e deer devresi: (a) tam e deer ve (b) rezonansa
yakn frekanslardaki yaklak edeer devre.
k kesiminin ek. 6-6 daki yalan paralel rezonans devresi oldu u grlmektedir.
Devrenin a sal rezonans frekans ,
1
-1/4/Le cq
dar. Rezonansta, L ve C nin paralel ba lazituimm toplam kr iletkenlii (saseptns) sfr olduundan k gerilimi E, "
n Vgs
-13)
Gea
G,
E
.
ES
_ gm
Ge4
olur. Qp = Geg kcoCeq nun r(6-17 ) eitliinden] deeri, y-iikseltein erit geniliinin. (SG) bir alsdr. erit genilii yan-g frekanslan ( ek. 11-136 de
verilen ideal belirtgendeki e; 1 ve o, arasndaki frekans farludr.
Denk. (6-20) ba ntslyla tanmlanmt. Kolaylk salamas bakmndan
bu bant aa da yine verilmektedir:
G =
(11-15) eitliinden grld zere, Q p'nin deeri bydke erit-genilii
klr. Yiikseltein frekans tepkisi, evrensel rezonans e risiyle (Kes. 6-2.'de
betirdenmi ti) verilir ve ek. 11 - 17'de gsterilmi tir.
st
f rekans
,rek 01151
de
rnek 11-12
Standard abedardaki baz ykselteler 456 kHz'e &kart edilir ve 20
ki-Irilik bir enit geniliinin olmas ietenir. Bunlara erta-frakana yksoltecleri (OF) denir. (bak ek. 11-2). De ikenieri C,. 50 pF g,,,= 5 .x 10-s
mho, Co
10 pF ve d,
50000 olun ohm bir AET kullan lmtr . Ykzdtecin rezon.anataki kazanann 100 almam istenmektedir ve ytik direnci 40000
Paralel rezonans devreslude kallaudnaer gereken i> e deerlerini bulun
ZM: E deer devre ek. 11-16b'de gsterilmi tir. Akort devresiniz
deikenleri L indiiktane Gc kangal iletkezdi i ve C sikendr. (11-14) eitiinden
100
G, ,
5 x 1 0-s
6 ,4
5 x
triho
1
rds
5x
4 x 104 3 :-F1TY=
2n (20 x 103)
ve Q p
22,8
dir.
5 x W6
39,5 10 = 29,5 pF
27 (456 x 103) =
N'L
1
ve L = 4,13 mH dir.
x 29,5 x 10-42
L = 4,13 mil, G,
olarak seihnelidir.
Akordu ykselte katlar:, Kes. 10-1 de anlat ld biimde pepee
Pe pee bal dzenekteki her kat ayn frekansa akort edildii
zaman dzene'gin ezamanl olarak akortland sylenir. Dzenekteki her
kat tekilerden ok az farkl bir frekansa akortlandnda ezamanl olmayan
akortlama olur. Her iki tr akortlama biimi iin de frekans tepkileri ek.
.11--18'de gsterilmi tir. E zamanl akortlamada dilzenein kazanc artar
ve erit genilii azahr. ek. 11-18a da gsterildi i gibi, katlardan oluan
devrenin tepkisi, tek katl devrenin tepkisine gre daha dik eimli ve daha
iardr. Ezamanl olmayan akortlama ile elde edilen ek. I1-186'deki tepki,
.kk katl devrenin oluturduu tepkiye gre daha byk kazan, geni bir
tepe ve daha dik e im gstermektedir. E zamanl olmayan akortla nanm kulhmlmas , ezamanl akortlamaya gre ek. 11-16b'deki ideal erit-geirim
b ds irtgenine daha yakn yaklam Balar. Ezamanl olmayan akortlamann
e aranh akortlamaya gre elveri li olmayan taraflar akortiamann daha
ke:kin olmas zorunluluu ve het akortlama devresinin farkl olmasndan
tr ykselteein daha pahal ya mal olmasdr.
11-7 RC-GERBESLEMEM YCKSELTELERIN KULLANILM.ASI LE
FREKANS SEM
,..agda elektronikte, erit-geirim belirtgenlerinin elde edilmesinde kolnerati bir yntem, geribeslemeli bir dzenleni te diren-sa (RC)
devre rinin ve yiikelteIerin birle tirilmesidir. Bu biimde olu turulan fre-
kan s ici ykseltelere 'ItC-aktif siizgeieri ya da daha yahu olarak aktif
fo
EKIL 11-18 (e) E -aaniaah-akortluraa ve (b) e zamanl olmayan akortlataa tepkisi.
sEtmi
VE EVIRI
geri
besleme levres:i
c,
I(
kizT devresi bir erit yok edici devre olarak davranacak biimde dil.
zenlenir ve bu devrenin frekans tepkisi ek. 11-21 de verilmektedir. u>,
asal frekansnda, H devresinden gei yoktur ve sonu olarak geribesleme
olmaz. Bundan tr, k gerilimi AirEo'dr. coo'dan farkl frekanslarda H'den gei vardr ve negatif geribesleme olur. Bu da k gerilimi azalt r.
oic'dan daha uzak frekanslarda daha fazla geribesleme oldu undan, ykseltecin tm tepkisi ek. 11-22 deki gibi olur.
LE 497
ekonE
.0
.2.
Yon-gq frekonstor ,
EKIL 11-22
-- ------ s
fi, LA:.-k R -
( .. E.ORICI
t F''-:
1
{
1!
i
GKSEK
(:E
Of.V ki E
._.
EKIL il-23 Pe pee bal yi.r.kek-ge ,,,irim ve alak.geeiritu. devreleri. -
By kl k
A
0,707A
(0)
By kik
( b)
EKIL 11-24
b) b friek belirtgeu.
birlikte olu turduu frekans tepkisi ek. 11-24.5'de verilmi tir. Bu tepki,
yksek-geirim kesiminin em'n.in altndaki a; sal frekanslar ve alak-geirin devresinin ise co L'lin- stndeki frekanslar yok etmek iin kullan ldn
gstermektedir.
ekil 11-25a da bir alak-frekans geirin devresinin sekin bir dzenelenii grlmektedir. Yksek--frekans geirim devresinin dzenleni i ise ek.
11-256'de verilmi tir. ki devrenin kar latr lmas ,- direnIerin ve s a;larn konumlarn.'" yerde itirmi olmalar dnda iki devrenin - ayn yapda
olduklarn gsterir. Alak-frekans geirip' devresin.de, frekans artarken,
azalmas na neden olur, V
salarn reaktanslar azal r, buda
olduundan - bn da azalr ve yksek-frekanslar n geneme.siyle sontiamr.
Yksek-geirirn ykselteeinde bulunan seri ba lamm Ci ve C, sa;lat, bir
ykselte; kat ndaki iftleuirn s alar benzer biimde davran rlar. Alak
frekanslarnda, C, ve C, nin reaktanslar n emli Iiiviekliiktedir ve
deerini azalt rlar. Sonu olarak, V0 = A ii 'de azalr ve alak frekansh
iaretler geirilmez.
vi
Vv
(1),
EKIL 11 25 (e) alak-geirlto. ve (b)
-
lot
PT/17, 11-26 Modiile edilmi dalga biiealeTi; (a) genlik modillasyanu <G3 ,1); (b) frekans mocliilasyun
(FM).
Modulatrleri yapmak iin. gereksinen temel i lem, iki i areti!). arpdmas dr. Ideal bir arp c simgesel olarak ek. 11-27'de gsterilmi tir. ec
-2E e,4)s w, t gerilini taiyedr ve bir titre ken yard myla rei.ilir. (t)N/
ou kez, bir dn trgenin yakseltilni vk olan modle edici es(t) iareti,
Es(1
rrcow.,t) biimindedir. Bu. gerilim, Lir ykseltecin knda bekIengibi
hem Es doru gerilirni ve hem de bir niEscosw,t siniisel iaretinden
dii
oluur. arprian k e(t)
N/2 EG cos(9 ct .E,( --I- ni., scost)
(11-10
(11-1 7)
cosw ct
v',2--ntE, E,
olarak yaz labilir. (11-8) eitli irtin biimi, ek. 11-26dda gsterilen standard
br GM i aretine benzer ve frekans bile enini iine alr, Bunlar, ta yc frekans o, ve ou kez ak ve st yan eritler olarak adland rlan a),
cos toplam ve oc - c.os fark frekanslardr. Ta yc frekansiarndan ok daha
kk i aret frekanslar iin o,
o), N.'e w - os'nin herikisi de yakla k
olarak toc'dir. Bu durumda i aretin bilgi ieri i tayc frekansn merkez
alan dar bir frekans eridinde bulunur. Bu dar seritteki i aretler, nceki iki
kesimde anlatlan dar erit yukselteIeri ile ykseitilir ve birbirinden ayr lr.
Ayrca, bu eit rnodiilator frekans nodlatrlerinden tama nlaym bir bileleen.dir.
iki i areti arpan devreierin kullan lmas yla yksek frekar sh i aretlerden
alak frekansl iaretlere frekans evrimi de yap lr. B6vie devrelere, o u
kez, karttrtctiar ya da a a frekanslara diiniitiiriieler denir. GM al clar nda
(bak ek. 11-2) kart rcilar, orta frekanstaki (OF) i aretleri ele etmek iin
kullanlr ve bu iareti daha sonra rnek 11.-2 de anlat ld biimde ykseltilir.
(o)
f
( 6)
4EK L 1.-2-8 (o) Sabit arptaafi i ientse ylikselte ve (b) huuuu ek.deter elee-reei.
1 I -9 BEN'
e5 e. = - A vv,
(11-2(1)
so vt
RF
dir ev 'm deeri, (11-19) dan (11-21)'e kadar olan e it
olduunun gz nne alunnas yla
R F H-- (A,
(11-22)
1) R,
(14
ft>)
L 11 2
erin birletirilmesi ve
1) R1 > RF diz ve bu
e,,1-> vi ve
e, v i )
(11-24)
tirilmesiyle,
e,=
(11-25)
bulunur. Buradan,
R IC
esdt
(1 -26)
elde edilir.
Cebirsel ekleme i lemi ya da toplama ek. 10-30 da gsterilen gibi bir
ilen sel ylikseltele yap l r. ek. 11-28a daki arpma i lemi yapan dzene in
kullanlmasyla niceliin bykl dei tirilebilir; bir ters eviricinin kullanlmas giri lerden birinin ya da toplama i leminin k i aretinin de itirilmesine olanak sa lar.
La
yarar.
4. -v iv,
{(v,
v2)2
(v,
1,,) 2 ]
(1.1-27)
(1 -27) eitli inden grld zere iki fonksiyonun. arp m bir i aretli' toplantaasim ve karesinin alm nas n gerektirir. Diyodlarn do rusal olmayan
belirtgenlerine (Bak.. ek. dayanan fonksiyon retiimesi -kare olma
srecini yerine getirir. Iki . fonksiyo.nun arp p-mu yapmak iin kullanlan tam
devrelere benzetme arp m yapan diizenekler denir ve bu devreler ticari
olarak toplu devreler biiminde bulunur. Benzetme ,arp clar, temel olarak
nceki kesimde a dm, olan modlator dev elerinde de kullanlabilir.
PROBLEMLER 505
PROBLEMLER
ILI ekil 11--30'daki devre kullandarak bir titre ken 'yap lmas isteniyor. Titreimin frekan.s n ve titre im iin gereksinen yilkseltee kazanc m/1
deerini bulun.
11-2 ekil 11-5'deki devrevi kullanarak titre im frekans 20 kHz olan bir
titre ken dazenleyin, Gerilim yiikselteei orta erit frekans bMgesinde al an
bir ortak-kaynakli vkselte kat ile gereckle tirilecektir. ALT de ikenleri
R C, ,e R, viikseltet;
= 2 X 10 -3 mlio ve ga == 5 >: 30
akitle direncinin de erlerini bulun.
11-3 ek. 11-31'deki devrede, i lemsel -yakselte ters-evirmiyen kipinde kullanlyor.
a) Aji ve a o titre im frekansmi bulun.
ne olur.
b) R, =. R, = R ve C = C, = C olduunda co o ve A
e) b deki ko ullarn yerine getirildiini varsayin. C nin de eri ya 0,001
ya da 0,01 /21' olabilir ve R srekli bir biimde 500 den 100000 olma kadar
deilirilehilir. Bu biimde elde edilebilen iki frekans blgesi verin.
de :1
onkselt ei
e.
506
EKIL 11-32 Problem 11-4 iin evre-kay nali titre kenin deiik dzeuieni i.
1.1.4 ekil 11-32'ki ev re-kayinal titre kenin dei ik bir - dzeneleniidir. Titresiinin frekans,n ve titre imin devam ettiriiehilmesi iin gerekli
olan kazan de erini bulun.
11.5 ekil - 6'daki. Wieu -- kpr titre keninin titre im frekansmi ve
titre imin devam, etmesi iin gerekli dar kazanc bulun.
11-6 ekil 11--7b'deki Colpitts titre keni 2,0 MIli'de titre eeek biimde
2000 pF'dir. L ve
100 pF ve C.,
yapl m tir. Si alarm deeri C,
bulun.
ve k
11.7 ekil 11-7a'da gsterilen Hartley titre keni L, -,- 20
= 100 uH de ikenleriyle dzenlenmi tir. C akortlama sas 500 pF dan 5000
pF'a kadar de itirilebilnektedir.
a) A i 'yi bulun.
b) a'da elde edilen A c deeri iin, devre.tzin titre i
frekans - blgesi nedir?
srdrebildiH
11-8 ekil 11-4 deki devre 10-klizlik bir titre ken yapmak iin kullam1 yor. nbesleme gereksinimleri R, = 1500 ohm ve R B = 50000 olun' olmas n
100 ohm, g o == 40 ve
gerekli klmaktadr. Transistr de ikenleri
= 10 ohn 'dur. Titre im frekans nda Ci c ve C1,,:nin etkilerinin ve iftlenim
salarinn reaktanslarnn savsanabilir oldu u varsayilmaktad r. C,R ve
Rc'yi bulun.
PROBLEMLER 507
11-10 ekil 11-15'de gsterilmi olan AET kat rezunaus frekansa 500
kHz ve erit geni lii 25 kHz olacak biimde - dzeuleninek atien nektt dir
AET deikerleri gn, 2,5 x 10 -3 naln, gd = 2 x 10 -3 mlo, 10pF
ve Ccd = 10 pF dur. Kullanlan indfiktans deeri 100 pli'dir. Ilezonansta,
Gl C ve katn kazanda' bulun.
1hin<i knt
ki c kat
L000
hn,
VE
K
1 1- s[R,C, R, + R,C,
()] +
2-R J R,C,C,
R, =R2 = 1 ohm. ve C,
V
F iin K'yt
K
vi2 s 82
s fR.
II,C.,(1-1()]
6. 2
V,
1 F iin, K'y
Ks 2
+ 1/2
s s2
-KR,
R,(1+K)+s[R,(R,C,+
old iiun u gsterin.
4- 2 R,R,R,C,C,
120 E
11 18 ideal bir ter, evirici i lerasel yiak elte kullanlarak "renknen SaIlaen ve Key yksek gelrira kesimi ek. 1I 35'de gsterilmitr.
-
V,
V,
Ri(C, C + C 3))
s2R,R,C, (C.,
C,(i
K)]
eldnOnu ghste
R2 =
yilkst1te k-41w.~
e Key
1F
yine-
d4zephitel
11.21 deal bir iaret arpc bir GM i areti elde etmek iin kullanlyor. Tayc N/rVccos (1070 ve modle edici i aret -vr-V, cos (1040 dir.
k iaretini bulun. kta hangi frekanslar vard r?
EKIL 11-36 Problem 11-22 iin verilen kari Urier ve OF yilkseiteci gsterimi. -
11-22 ekil 36'da verilen diizene.k GM radyo al clarnn o unda kullan lan bir kartrc ve bir orta frekans (OF) ykseitecinin bir i levsel gsterimidir. E er liF iareti /2 .V1 cos 27r, (I.tr 10') -F- N/2 Vi cos 22r (106.
3) ve OF ykselteci 456 kHz'e akortlanm ise yerel titre kenin frekans+10
ne olmaldr?
Cos 10"z
11-23 deal bir iaret arp cuun iki giri iareti v i (t)
ve v,(t) 100 Cos 2 >< 10 8 'dir. arp cum k , sadece ac sal frekans
u
1(0 rad/ 8 olan iaretleri getiren bir slizgeo ba lannntr. c = 108
c knn geldiinin giri genliinden byk olduunu gs- rad/s'ep
terin. (Bu zellik, o u kez, deiken ykselte olarak adlandrlan bir yksek
frekans ykseitecinin temelidir).
12.
Blm
E ,ER
f (t)
2T
3T
AT
4r
2T
EKIL
3T
4T
iaretin genli i ile orant ll olacak biimde 4.i.retilebilir, Bu yntem, at mgeni lii modiilas-yonu (AGM) olarak adland r lr ve kavram bak mndan siirekiii aretin frekans--modtilasyoutina benzer. Atnn-:-genli i nio-ditlasyoun ve
rnodlzsynnu i aretlerinin nemli bir benzerb i her bir du.ru rd2,bireysel bir at mn belirli bir zelli inin dorudan do ruya ifade edilen benzetme iare'.inin ani de erine - kar gelmesidir.
ikinci yntem ek. 12-3'de gsterildi i gibi, fiziksel nitelii saysal bir
dizi atm gruplarna dnii tiiriir. Her bir zaman aral g.rulaki atm grubu,
ek. 12-1'de kendisine kar gelen alimin gerili inin saysal deerini temsil
etmek iin kullan lr, rnegin, ek. 1.2----3'deki ilk zaman aral ndaki at m
treni, ek. 12-1 deki ilk rnekleuen veri at mma kar gelir. Bylece ekil
12-3 deki teki atun trenleri s rayla, ek. 12-1 de-ki pe pe e gelen teki atm-
2T
3T
4T
Iare kar gelir. ekil 12 23'deki bireysel at mlarn herbiri hem dzgn sreli
ve hemde dzgn genliklidir. Ayr ca, hibir at m hibir zaman balangtaki
iaretin genli i ile ilgili bir bilgi ta unaz. Fiziksel nitelikleri bu yolla say sal
verilere dnii mii ve say sal yerlerin bundan sonraki i lenii Baysal bilgisayarlaru, saysal denetim dzeneklerinir ve birok a da iletiim dzeneinin almalarmn esasdr. o u kez, srekli bir iaretten say sal bir
i aret retilmesi benzetmeden saysal dnm olarak a.dland rlr ve B/ S
ile gsterilir. letiim dzeneklerinde say sal verilere dn m ve bundan
sonra modle olmu bir ta y c= ile imi atmgruplama modlasyon olarak
(AGIVI) adland r br.
Kesikli i aretlerin itretilmesinde kullan lan yukardaki iki yntem,
i aret i lenmesinde farkl iki yaklama giitriir. rneklenen i aretleri kullanan dzeuelderde bilginin tamam bireysel atmlarda bulundu undan iaret
ilenmesi, benzetme diizenekleri iin Kes. 11-1 de ardat lnua olana paralel
bir durum gsterir, ykseltmeye ek olarak, yap lmas gereken devre i levleri;
dalga biimi retimi, zaman seimi ve zaman evirimidir. i leni tamandandktan sonra, kesikli i aret srekli bir i arete dnii tlebilir.
ekil 12-3'de gsterilen ikinci e it i aret, bir say y temsil eder ve fiziksel anlamnn olmas gerekmez. 10 say sn temsil eden at m treninin
likleri, 10'nun bir devredeki gerilimi ya da alacakt faturas ndaki maddenin fiat n belirtip behrtmemesinden ba ans zdr. Grevlerini yapmak iin
bu eit i aretleri kullanan diizenekler say sal yerleri i lerler ve bu nedenle
saysal dzenekler olarak adlandir lular. ou. kere, say sal dzenekler kelim.esinin yaygn anlam, al mas kesikli iaretlere dayanan dzeneklexi
lielirler. Aritmetik ve mant k ilemleri saysal velilerin i tenniesinde yap lan
yegane ilevlerdir. Aritmetik i lemler, amalanan dzenek i leyilerinin. ger-
A1 =
k gerilimi sfrdr. i aret genli i El deerine ulaana dek her iki diyod'da
ak devre durumundad r ve El de erini ald zaman D 1 diyodu doru nbesli duruma gelir ve iletir. D k'in ular arasndaki gerilim diliimniin savsanntasyla ab noktalar arasndaki gerilim, dolay syla k gerilimi, E: olur.
k gerilimi, i aret dzeyi E 'rin altna dme dek ayn kalr ve bu deerden sonra D i yine ters-nbesli durumuna dner. Negatif yar dn siiresinde
iaret genlii EZ yi geer gemez D, diyod iletmeye ba lar ve bylece k
gerilimi Ez deerini alr. Bu dzey, e, de eri E2'nin altna dene dek srdrlr. Bu de erden sonra D, diyodu artk ters nbeslidir. Bu sre her dn
siixesinde kendi kendini yineler. k dalga biimi, kirp ln bir sinseldir
ve bu k salayan devreye o u kez diyodlu 16,pael denir.
.
(aj
(b)
(c)
zitif ksm nn sresinden daha byk ise, s acm yklenmesi tamandannuyayaeak ve pozitif k tepe gerilini E Es den. daha kk olacakt r (ek.
12-5c). Dnnn negatif k sm sresince, sa, ek. 12-6b de gsterilen yal
zerinden gerilimi, bu gerilim ayn zamanda diyod gerilimidir, sfr olana kadar
bo ahr. Sa gerilimi sfr olduunda D diyod iletken duruma geer ve k
gerilimini 0 volta tutar. Dn yineleuene kadar k gerilimini 0 volta tutar.
Diyodun bu devredeki al masna ou kez kiskaiatita denir,
P,
R,
rMJt
(La)
EK L 1 6. ek. 12-5a daki dev:6111u tdeer devreleri.
i vardr.
12.3 TRANSSTORL VE AET'L YALN ANABIARLA.R
Birok at n devrelerinde ve saysal devrelerde transistr ya da AErnin
doyum ve kesimi blgelerinden yararland r. kumlarn herbirinin iki dzeyi
vardr ve aygtlar] bir blgeden tekine neden olduklar d nlebilir. Sonu
olarak devrelerin kendilerinin kesilim ve doyun koullar arasnda bir anahtar
gibi al tklar diinillebilir.
Yoc
ok. 12--Tdeki trausistrlii devre, denetimi: bir elektronik anahtar tdarak kullamlabilir. Taban-yayer eklemindeki nbesieme uygulanan i aretle
denetlenir. E. negatif oldu unda, eklem ters ynde nbeslidir ve transistr
kesilen' durumundadr, bundan tr., ideal olarak, toplay c akm yok-
SIS AT1M DEVRELERI VE SAYISAL DEVRELERtur. Gerekte, kk bir saz nt akm vardr. nk yay el-taban ekimi ters
nbesh olarak kal r E;niu daha fazla negatif k linmasnm toplayc ak m
zerinde hi bir etkisi yoktur. Ideal olarak, her iki eklemde de imdi ters
nbesli olduundan devrenin hibir yerinde akam yoktur. Kesilim blgesiyle
ilgili ideal edeer devre ek. 12-8'de gsterilmitir.
(a)
l b,
EKIL 12-9 Deyimt bbigesindeki transistbr egdeger devresi: -(a) ida1 (3) gi rsk.
+V bt>
hemen farks zdr. Geide uygulanan E9 i areti,. aknc ve kaynak aras ndaki
Vpo'dan (bak ok. 7-37) daha negatif yap ldnda, AET
akm denetler.
kesiliindedir ve hi bir akitle' ak m akmaz. D ardaki akitle' devre eleri
RD ve VDD ideal olarak, geit akmuu E9 deki arttan bamsz olarak
VDD B deerine snrlar; buda iletime neden olur (Bak ek. 7-34). Bu
koul, devrenin doyum koulu olarak dnlebilir. Bylece, geit gerilirni
k devresindeki (ak ter-kaynak ilme i) analtarlamay denetIer.
k,
(0 )
fb)
ozem!
a) t <1. s iin her iki eklemde ters nbesli olmdu undan transistr kesdim durumundad r. E i areti 5 V olduunda, taban-yayc eklemi
doru nbeslidir ve bu iaret doyumu oluturmal dir. ekil 12-13a daki devre,
ek, 12-12 &ki devreain doyum blgesindeki e deer clevresidir. Toplay c
devresi iin yazdan KG-Y .ba ntsndar ,
l C C
<7
ya
. da
cc
R,
nA
I,
minimum deeri
dr.
I ( dy)
hFE
/E(doy)
4
20
0,2 mA
RE
,s(cloY)
5
(1.2 x 10-3
-25000 Ohm
bulunur.
!
re,
4RL =
3,000 ohm
-4Vcc r. 12 V ..=_
vo(t
mi
12
yor
T2
EKIL 12-13 ()
lloyum ko ullar altnda. ek. 12-12 deki devrenin e deeri (b) ek. 12-12 daki
analtaxn kenulaki dalga biimi,
12-4 OK-TITRLKENLER
Atunlarm ve kare dalgalarn iiretilmesinde yararl olan iki-durnmlu
devrelerin bir s nifna .oktitre kenler denir. Bu devreler, ek. I2--14'de gsterildii gibi o u kez, pozitif geribesleme dilzenleni inde birbirlerine iftlenmi bir ift yiikselteten olu mutur. Herbir ykselte, tek bir transistr
katndan meydana gelmitir ve yiik.selteIerden herhangibirine uygulanan
uygun bir tetikleme ile bir durumdan tekine geirilebilir Bylece, herbir
yiikselte bir anahtar olarak davramr ve herbirinin belirli bir k vardr.
tie, .
t; devri
ok titre kene uygulanan bir tek tetikleme normal durumda a k olan transistr kesilime, kesihmd,eki transistr iletken durumuna geirir. Bu yeni
durum, yar-kararl bir durumdur ve sonunda diizenek ba langtaki duruma
kendiliinden geri dner. Karars z ya da serbest alan ok titre ken iki yankararl durum ierir ve ykselteler srekli olarak bir durumdan tekine ge 7,
yaptklarndan titreim oluur. Devre kendi kendini ayart r hi bir d i
tetiklen e gerektirmez.
Baz durumlarda, iletken durumda transistr doyum blgesinde al r Bununla birlikte, o u kez anahtarlanma b zndaki do al suurlanmalar
nedeniyle transistrn doyum blgesinde al mas istenmez (bak Kes. 12-5);
o zaman iletken. durum aktif blgeye s nrlandnahr. Sonu olarak, oktitre kenler, dayn-nin yada doyumlu olmayan devreler olarak isimlendirilebili
Bundan sonraki kesinilerde yaln z doyumlu devreler anlat lacaktr; ancak
doyumlu ohnyan devrelerin alma ilkeleri de ayn d r.
ekil 12-15 deki devre, sekin bir iki nbesleme kaynalch iki-kararl
durumla oktitrekendir. Herbir ykselte kat , bir Q transistrii ve
yk
direncinden olu mutur.
deeri, doyum iin gereksinen toplay c ak m
elde dilecek biimde sekilir. V
V, nliesleme kayna geril eri herbir
transistr. zerinde uygun nbeslerre koullarm olu turmak iin kullanIhr.,
R, ve R, direnleri iftlenim devrelerini olu tururlar. Bunlar n grevi bir
transistrn durumundaki de iimi teki transistr iletmektir. R, ve R:nin
deerleri Ri:den ok byk olacak biimde seilir; bkiylece ykselte devresi
zerinde hibir yiiklenme etkileri yoktur.
vc c-
EL L 12-45 iki-f.mbe4e r
11- B2 =
V 2
12-1)
N . -1-!
dr. Bu nitelik negatif oldu unda Q;yi. kesdim. durumunda tutar.R L, Ri 'den
ok kk ve Q nin toplay c ak m sf r oldu undan 17, 2 gerilimi + Vce, dir.
Buna gre, / B , taban ak m ,
V - - V
j::
B1
(12-2)
dr, ya da.
IB ,
(12-3
(12-4)
lFE
ya da rc = VJ E L olduundan
13(
(12-5)
liFERL
olmal dr.
ER
V il f
,2
Gereek
rb
n22 t
t 'vdt,
[I t
dedi ---""
f
Y: rs-
Kararl
durum
EKIL 12-18
durum
T = Re in 2
(12-6)
olduu gsterilebilir.
Bir-kararl -durumlu devreleri!' haz rlanmas , T sresinin belitlenmesini ve
kararl durumu olu turacak nbe.sleme ko ullarm n yerine getirilmesini kapsar. R iinbesleme direncinin deeri, normal ciarak iletim durumundaki transistrn taban akl n unu doyurn blgesinde tu.tneak yeterlikte olacak biimde
seilir. Bu ko ullarn gz nnde tutulmas tm devre bile enlerinin sei!nine k tutar.
ek. 12-19'daki karars z durundu devrenin iki yan-kara.rh durumu
vardr ve zmlenmesi bir-kararl durumlu ok titre kenin yan-kararl kesiminkine benzer. Herbir kat n kesilin de kald zaman arali (12-6) eit,
lii ile verilir.Bu titre kendeki bir transistiir iin sekin k daga biimleri ek. 12-20 de gsterilmi tir.
rnek 12-2
ekil 12-21'deki devre iki n beslcylei kaynakh bir EALT, iki-kararb
10 nA ve lira
durumlu bir oktitre kendir. EAET de i kerderi loss
0 d r. AET katlar zerinde
5 V dur. Q, ak durumda iken, i",7 ,
O veadi
.10RD
iftlenim devrelerinin yklenme etkisi gsierruemeleri ii R,
12 V ve /1 .
olarak seilecektir. nbesleme kaynaklar n n gerilimleri
ri= 12 VAtir. 1
R : v Zi y de5-erir.i bri m.
EKIL
k
en
VGG
EK L 12-21 rnek 12-2 iin -verilen iki-tinbesleane kaynak!, AET'li iki-kararl durumla devre.
dl
Ri
io=
Vo;
V.
cc R
R, + R,
2- R1
+ R,
bulunur. Benzer biimde, ekil 12-221'de gsterildi i gibi, Q, kapal durumda olduu zaman
dayum durumunda tutnalidr. Ya sfr volt olarak
belirlendi in den ii t r
giim noktasnda akn -yasas nd an,
,
R ,
R, ya ds R, = RD + R,
elde edilir. R = 10 RD olduundan, R, yaklak olarak R l 'e eittir. (), doyunda olduundan Vu, = O, aktc akmnn Ioss olduunu belirtir. iftlenim devresinin yiildenme etkisinin olnadi' varsayddudan tr RD'deki
aktc aknuna eittir. Bylece
R
D
VDD
IDss
12
o-r = 1200 ohn
10 x
12 x 12000
g2 --ez 1200012000
deerinin uygun
6V
bulunur.
terir.
X. 10 - ' 9
30
x 10 -9 6,
1n ,
-a'
30
ekil 12-24 deki model testere di li bir gerilim iireteeinin genel gsterimidir. K anahtar konumunu, periyodik olarak t naktasindan 2 L,ok.t 4-s
dei tirir (ekil 1.2-24'deki gsterimde her nekadar mekanik olarak alan
bir anahtar kullandratasada, gerekte anabtatama hareket: kihl grimeyen ayr bir devre ile elektronik atarak yap lr). B u ahtada e da.vran ka
EKIL 12-24 Bh
EKIL
ihetechein gsterkai.
E-(E-E,)
(12-7)
VE
ecdt
e -ti-T1VE,C
< T 2 iin
(12-8)
T,
RIC in
E-E,
E2 dir, bylece
(12-9)
E,
R2C In
(12-10)
E,- E
ile verilir.
Taramann dorusallii, - stel dalga-biiminin ideal dalga-biitaine
nekadar yakla m olduunun bir lsdr. ekil 12-25"deki dalga biiuderiaden E;nin kk de erleri iin do ru-izgi ve iistel yk-lennelerin hemen
hemen farksz olduklar grlmektedir. Genel olarak, e er iyi bir dorusallk
elde edilmek isteniyorsa, tarama gerilimi ynlendirme potansiyelinin kk
bir kesri olmaldr.
integral alc deVrenin gereken zde olduklarna dikkat edilmelidir. Bir bas*
mak fonksiyonunun integrali bir meyil fonksiyonu oldu undan Miller taramasmn bir testere di li k verecei aktr. ekil 12-26u Baki devrenin
uygulanabilir bir dzenleni i ek. 12-266'de verilmektedir. Qi transistrii elektronik anahtar olarak davran ve Q2 gerekem
. en yiikseltmeyi yerine getirir.
Burada sadece bir ykseltme kat gsterilmi olmasna karn, tarama devrelerinin ounda
ounda daha iyi do rusallk elde etmek iin birden fazla ykselte
kat kullanlr.
12-7 KITI SISTEM
ok sayda ilem gerektiren karma k problemleri abuk ve gvenilir
bir biimde zmek iin ada saysal bilgisayarlar kullan lr. Elektronik bir
saysal bilgisayarn iki temel ak-diizene i, merkezi i leme birimi ve belge idir. Bellek, hem saysal bilgilerin ve hem de i lemleri yapmak iin gereksinen ynlendirmelerin depolanmas iin kullanlr. Merkezi i leme birimi biri
aritmetik ve teki de denetim olmak zere iki kesimden olu ur. Aritnetik
( 0)
(b)
EKIL
(b)
transistlirlerin kullan ld
N aa- 2" 1
ZELGE 12I Ordudan
SUTUN k . 1 t SUTUN k
t
I
o
1/ 1,=fl i,.., I 2
o
Rk
suoN.
T
13. ,.. , D., I 2
3i
di:ntlitridme liyti,t.
2
)NI
Si.,"-FC
. . ._. . .
i
1;
)i.,
, I>, 2
;,.k Llt4
.>",; ti. !
(!I t.:utut
Ikili :N t>. .13:'
tI.t ,t,,-)
irmA
8 7
Q
6
2
S
4
-- 2
9
2
18
3
=9
2
36
2
18
73
2
36 D=73
73'n ikili gsterimil001001 ile verilen atmal bir saysdr. Bal sonucun
doruluu
1001001 = lx 26 +0 x 25 +0 x 24 +lx 2 3 +O >.< 2 2 +0 x2 +lx
64 + 8 +1
73
bi iminde gsterilebilir.
ikili, saylar, ayn zamanda, mantk ilemleri ve aritmetik yapmak
iin de kullanl r. Bu konular bu blmn geriye kalan kesimlerindeki anlatvalarda elde al nacaktr,
Y AB
Y A.B
A VE B
(12-13)
Giri Durumlar
A
B
0
I
0
A.0
1
I
k Durumu
Y
A.1 , 4
0
o
1
A.A
I
t
(12-14)
A VEYA B
(12-15)
2 f
'
3T
4T
A +I , 1
(12
I k Durumu
Y
1U
Burada VE ve VEDA geitleri sadece iki-giri deiken; iin gsterilmi sede geitlerin o unun ikiden fazla giri i vard r. ok giri linin temel ba m/ilan, do rudan do ruya iki iri Ji durumdan yazlabilir:
nc temel geit, DE1:1, geidi ya da TERS EViR C dir. Bu geidin ters evirilmi bir giri iin gsterimi ek. 12-3Ia'da ve ters evrilmi bir
k iin gsterimi ise ek. 12-3Ib'de verilmektedir..Bir tes evrici iin 13~
lean ba nt s
(b)
<o>
EK L 12-31 DE IL geidi gOsterinderi; (a) ters evirilmi giri (b) ters-geiriimi k.
Y = "1" = A DE IL
(12-17)
k Durumu
Y
. (12-18) A
O
A + 4- .---- 1
Bilgisayarlarda srelerin o u mantksal- i lemlerin e itli biimlerde
dilzenieni lerini kapsar. . Mant ksal ilemlerin dzenlenileri iin. bilinen
cebirsel de ikenlerin gruplama, da tm ve yerde itirne zelliklerine benzer
kurallar betimlenebilir. Bu zelliklerden yararlanarak elde edilen birka
yararl teorem (12-19) dan (12-22)'ye kadar olan e itliklerle verilmi tir.
A.(B 4- C) = A.B t AL
(12-19)
A + B.0 --= (A
(12-20)
(A
(A.B)
B)
B). (A +. C)
A.B
(12-21.)
(12-22)
(12-21) ve (12-22) e itlikleri ile verilen sonular De Morgau tore rule riolarak bilinir Bu ba ntlar. (12-19) ve (12-20) e itlikier ile birlikle 1,....ima ik
Boolean mantk i lemlerinin yak nla trlmas nda kullanlr.
rnek 12-4
Y, (A
B
C)(A
yakn biimine indirgeyin
B.C)
(A.T3
C)
Mantk ilemini en
B.0
A.I-
bulunur. Y ile ifade edilen mant k ilemi, ek. 12-32 de gsterildi i gibi, bir
VEYA geidi, bir TER EVIR CI geit ve iki ve geidi kullan larak gerekB.C. yi oluturmak iin bir. VE geidi kullan lr, TERS EVI.RICA ve ikinci VE geidi A.B yi verir ve drt-ri.li VEYA geidi kn
oluturur.
C
EKIL 12-32 rnek 12-4 de verilen mant k ileminin gerekle tirilmesi.
Devre diizenleni leri yalin olan ve standard teknolojilere uygulanabilen ba ka birok geit devreleri geni lde kullan lr. Bunlarn -herbirisi, .
temel geidin uygun biimlerde .birle tirilmeleri ile elde edilebilir. VEDE L
geidi, ters evrilmi kl bir VE geididir ve ,ek. 12-33a'da gsterildi i
biimde dlizenlenebilir. Standard VEDE L geidi gsteri ni ek. 12-336
de verilmektedir. ek. 12--34a- daki diizenleni bir VEYA g,idi ve bir TERS-
Y-
B
(4')
(b
A+
=--
A --r-
Y wo Mi
8
(b)
EKIL 12-3 YASAKLAYICI'mu dituenieuli ve gsterini.
ek.' 12-36a'da gsteriln DIARLAYICI VEYA geidi A ya da B kiubnu, fakat A ve B'yi de il, gerekle tirmek iin kullaluhr. DiARLAYICI
VEYA geidinin gsterimi ek. 12--36b'de verilmitir. Bu geitle ilgili ilem
Y
A 8) B
(12-23)
<a
A+
11)11-;1
(b)
EKIL 12-36 DI ARLAY-AT,t VEYA geirlinin dzenin-14i ve gstelin-At..
(a)
(b)
()
EKIL 12-37 iki-karl durumla ok titregken gNsterinaleri (d) standard iki-kararl durumla (b) R-S
iki-karmb. durumla, (c) 3-K iki- kararl durumla
(o)
C.
(b)
EKIL 12-38 (e) VEYADE II. geldi ile ve (b) VEDECIL ge-idi ile eligtu
ok titcpkeu.
ile nasl yap ldn gstermek iin ek. 12-39'dak-i e rinin alt ndaki alan n
hesaplannas n gznne alalm. Tanmlanan alan,
Alan = fix) dx
olarak ifade edilebilir.
ntegralin deeri, ek. 12-39'daki e rinin o ve b aral ndaki kesimini t
paraya blerek ve dikdrtgenlerin alanlar n toplayarak yakla k olarak
bulunabilir. Bylece irtegralin de eri yaklak olarak
Alan .---_--- f(a)(x t a)
f(x )(x 2 - x )
f(x)(b-x,)
=010i110
=O011011
63
1 elde
O11O1O1
101
elde
73 Toplam
01O0001
101
elde
O 0 0 1.0 0 1
10
elde
1.0 0 1 0 0 1 Toplam
kili toplam n rnek 12-3 n sonucu ile kar :la tmlnas , bunlarn zde
olduklarn ve 73'iin ikili e de erini ifade ettiklerini gsterir.
(e)
<I>)
EKI. 12-40 Yar-toplayc (a) osterimi ve (L.) de,-renia
Tam ikili toplayc, yada tam toplayc,. genel olarak ek. 12-42 de
gsterildii gibi, iki yan-toplayc ve bir VEYA geidinden olu mu tur.
Yan-toplay edardan biri A ve. B giri saylar n toplamak iin kuLlambr.
D,, ve C_, (bir nceki ikili basamaktan elde olarak ta nan say ) k saylan
ikinci yan-toplayc:ya giri olarak verilir. Herbir yan-toplay c dan kar eni.
lar VEYA geidin iki giri ini olutururlar. Bu geidin k veC,ldsay
bir sonraki baney-e eklenecek olan. C elde say s d r.
ki ok-atmas say y toplamak iin, ek.. 12-42'de gste rilen bii ndeki
birok tam-toplay c, giri lerini paralel olarak alacak biimde birbirlerine ba lan r. Herbir tam toplay c , 2', 2 2, basamaklan gibi say lar:n belirli bir basa-
4T
27
3T
k
4T
ekil 12-41 Axt arda gelen ikili toplaml u yari-toplayiel dalga biimleri
PROBLEMLER 551
na S,
ekil 12.41 Tom-toplayc darenienii
Bu blmde betimlenen eitli devreler hem byk ve hemde -kk brok saysal dzeneklerin yap mnda kullanlan yap talarn olutururlar.
Saysal dzene in ileti im, denetim ya da hesaplama amalar ii , kullaralmasndan bamsz olarak temel elerin dolaysyla bu eleri oluturan dev1.eleri ortak zellikleri vardr. Ilenmesi gereken bilgileri ieren elektriksel
dalgahiinleri retilmelidir; bu bilgileri i ieraek iin zaman balum ndan sra!ana ve ayarlama gerekir. Ayr ca, mantk ve aritmetik ilemler fiziksel olarak
(o )
(19)
EK#I,
12-2 ek. 12--44'deki devre ikidzeyli bir kuplead r, Giri, tepe genli i
154 V olan bir sinisel olduuna gre, a kdevre ko ullar altnda k dalga
biimini izin Diyodlarm ideal oldu unu varsayn. Uygun genlik ve zaman
deerlerini belirtin.
lcirpon.
PROBLEMLER 553
25,000 ahrn
-"-JVV\rr-4111Eit'
,000 ohm
stiv
75 v
sin 10$i, R
50 Ohm, R 1000 Ohm ve C 10 -$ F iin xlca dalga biimini
Diyod'un derken durumda iken 50 Ol m'luk sabit bir direnle gsterilebileeeird varsayn. izimde uygun genlik diizeylerini ve bu dtizeyliffin goerlikte olduu zamanlar iaretleyin.
,
10000 ()bin
12.5 ek. 12 -7'deki devre, RL
1000 Ohm ve R 1,
olacak biimde bir anahtar olarak kullan lmak zere dzenlenmi tir. Transis
tiir h 20 deerine sahiptir ve ideal oldu u varsaylmaktaOir. Oubeslene
gerilirni 6V'tur. Transistrii deyimi e iine getirmek iin gereksinen E, deerini bulun.
12-6 Transistriin ideal olmad ve Ijc,E., 44y. .,
0,6 V oldu u varsavldinda Prob. 12-5'i yineleyin.-
-0,6 V ve
12-7 ekil 12-].0 daki de -vrede bulunan AET'ilin ideal oldu u ve tsaylmaktadr. On besleme gerilimi VDD 1`,V'dur. AET duymu duruma
geti inde devreden 4 , mA lik bir akm geebilmesi iin R'ni deeri ne olmal dr ?
12-8 ekil 12-47'deki devre, R.
5000 Olun, R fi . 500
1000 Ohm deerlerine sahip elektronik bir anaht;:imitir. Oubeslene
TrarsiNtiirin -ateat
+vcc
-L.
EKIL 1241
e) KAPALI durumdaki transistr AGIK duruma geirmek iin gereksinen tetikleme i aretinin genli ini. bulun.
10000
12-11 ekil 12-21'deki iki-kararl durumlu AET devresi RD
Ohm, R1 = 120000 Ohm ve R2 80000 Ohm olacak biimde dzenlenmi tir.
nbesleine gerilin leri Vec rs-- 18 V ve V,- = 18 V'tur. AET'lerin. ideal
oldu u varsaylmaktadr.
PROBLEMLER 555
a) Duymu AET'deki alut c akmuu
b) AET'lerden birinin kesilimde olmas n sa layan enkiik Vp
bulun.
e?terini
e
12.12 ekil 12-48'de gsterilen devre, bir-nbesleme kaynakl iki-kararl durumla bir oktitre kendir. Bile enlerin de erleri RE 100 Ohm,
RF, = 1000 Ohm R, ----- 100000 Ohm ve R2 = 50000 Ohm dur. nbesleme
gerilimi 18 V'dur.
a) AIK durumdaki transistrn ancak tam doymu olduunu v a
sayarak e o , ve eo, k gerilinderi.ni bulun.
b) Herbir transistr iin toplay n ve taban ak mlarn bulun.
c) Anahtaslamann en az bir tam d4tfin gsterecek biimde herbir
toplay c ve tabandaki gerilim dalga biimlerini izin.
EKIL
12-48 Problem 12-12 iin veriln bir-n besleme kaynakb iki-kararl darumln devre.
10-gus ve akm geldi i 5 mA olacak biimde dzenlemek istemektedir. nbesleme kaynaklarnn gerilimleri 1/c.c = 10 V ve: VBB 10 V'tur. Transistrler
idealdir. ve la,E = 25 dir. Kesiliradeki transistrn yay e-taban ekleminin ular aras nda 2V'luk bir ters nbesleme ve iletimdeki tranistrn
ise ancak doy nu olmas istenmektedir. RL,R,R,,R 2 ve C'yi bulun.
A, >>
12 17 36, 45, 117, 144, 193, ve 270 unlu tiay lar.i. ikili say larma
-
PROBLEMLER
557
b) 110110
e) 1001101
d) 10101100
12-19a) A a daki toplamalar yapn
10110
01001101
1010
10101100
oiono
mono
b) Yukardaki ikili-toplamalara kar lk gelen onlu toplamalar yapt ktan sonra elde edilen toplamalar ikili saylara dn trerek (a) kknda
bulunan Sonular n doru olup olmad n denetleyin.
12-20 Aadaki Boolean ifadelerini yal nla trm ve bunlar sadece VE
VEYA ve DE L geitlerini kullanarak mant ksal birer elde edili devresini
dzenleyin.
a) ALU7';
(B + C)
E (AC)
l) (A
B) (ii+ C) 4- (B H- D) + AD (B + C) 4- B
e) A (B
C) H-- A A (C
))
C (B. D)
-4--
13.
Blm
ortak merkezli bir ember zerindeki herhangi bir nokta iin ak younluu
sabittir. o ak s , bir A alan zerine dzgiin olarak da ld zaman, bu alan
iindeki herhangi bir noktadaki ak younluu
o
A
(13-1)
olur.
o aksnn ve R ak yO unlu unun lii.zn birinderini de verMeliyiz.
Uluslararas anlamalara gre ak birimi, m knat slann a etkileri zerinde
al an ilk fizikilerden birinin ad olan Weber'dir (ksaca Wh); ak yo unluu
iin buna kar lk gelen birim, metre-kare ba na weberdir (Wb n 2). Bu
birimlerin her ikisi de: ulaslararast metre-kilogram-saniye
(k saca MKS)
sisteminde verilmi tir. Bu sistemin byle adla.nd r lmasn n nedeni temel
birimlerin, uzunluk iin metre, ktle iin kilogram ve zaman iin saniye almmas d . Kullandimz elektrik birimleri (a nper, yok, da bu
birim sistemindedir Kesim 13-3 de greee irinz. gibi, ba ka bir magnetik
birini sistemi de hala ngilizce konu an lkelerde kullaml naktud r.
Do rusunu sylemek gerekirse akun-ta.iyan bir iletken, evresini saran
tm uzayda ak obturacakt r. Ferromagnetik maddeler denen baz Maddeler (rne in demir ve demirin kobalt, tungsten, nikel, alminyurn v, teki
metallerle olan baz al.mlar) do al olarak magnetik Maya hava ve serbest
uzaydan ok daha duyarlid rlar ve kendilerine do ru toph-4rlar. Bu maddeler,
aygtlarm o unda ilerinde ak nn byk bir k smn toplamak ve s n landrmak, bylece istenen amaca ynelik etkinli i art rmak iin kullanlr..
Bu davran , suyu do al olarak ak n b rakmak yerine bir boru iinde ak a
zorlamaya benzer. yleyse ferromagnetik maddelerin kullandmas yla magnetik devreler oIusturulabilit. Magnetik devre olgular , gze arpan bir yn
hari, elektrik devre olgularma ok yak ndan benzer: Map,netik devre genel
olarak k rusal deildir (yani neden-ve-etki ba nt s b i r do;::;Tusal fonksiyon
deildir). Bundan tr, o u kez grafiksel yntemler kullan lmaktad r.
13.2 MAGNETK - DEVRE KAVRAMLARI
omagne.tik maddeden
evresine s k ca (elden bir kangal sar lm ve
ytphru olan simits ,..4 bir halka lii nelin (bak ek. (3-.2a). Kangalda bir
akln - oldu u zaman, olu an ak hk-.1k- ada tutultr. Magnetik niceliklerir yaln z
bu belirli yol zerindeki de iimlerinin dii innilmesine gereksinim vard r.
Ak izgileri simitle ayn merkezli cemberler olacak ve yolun herhangi bir dik
kesitinin alan ayn olacaktr. E er halkan n geni lii i ve d aylar yan nda
kk ise, ak yolunun uzunlu u her ember boyunca hemen hemen
(0 )
(b)
EKIL 13~2 Simitsel nug,-netik devre ve onun benzeri olan elektrik devr e si.
olacak ve ak , alan zerine dzgn olarak da lacakt r. :Bu d nceye dayanarak geli tirilen kavramlar, ok _farkl geometrik ekillere de yeterli do rulukla uygulanabilir.
ekil 13-2a daki ka gahil ya da ba ka herhangi bir magne .ik devre zerindeki bir kungal n ak-olu tu Ma yetene i, N san r> says 1 akm ile
ile oranthdr. Bu,
F = NI ainpere=san.m-
(13 2)
-
ba nts ile verilen ntugneto-motur kuvvet F (ksaca MMK) ile verilir. MMK,
aky halka iinde bulunmaya zorlayan magnetik potansiyel fark dx.
Halkada olu an ak , MMK'e ba l olutmun yan sra, ayrca demirin
aky ta maya kar koymasna da ba ld r Bu kar-koymaya magnetik
deyrenin I direnci denir, yleyse ak s ,
< 13-3)
olur. Elektrik devresindeki diren durumunda oldu u ;Abi, magnetik diren,
uzunluu ile dt, rt A kesit alan ile ters t-rant l ve magnetik devrenin yap ld maddeye ba l d r. / ye A, s rayla, metre ve metre- kare cinsinden ise ve
ak, uzunluk boyunca 'sabit ye alan zerinde dilzgn e o zaman,
1
,it t/wr. ,
(13-4)
R OI
t k
enI,i 1 denir y ' dln ig i zel %-nn belirtir. Ceirgenlik, bir maddenin ilerisinde ak olu turabilme ye lin bir
31;ii,siidr. Bo luk iinz , geirgenli i uluslararas MKS, birim sisteminde
4.7r .10 -7 dir. Bu birim sistemine uluslararas denmesi nedeni bu sh bitte
olar, Eli Cf_"!
Illa gn:
Etektroznotai kuvvet E
Akn I
Diren B
Alun yd-,erdinu II A
rnek 13-1
-ap 0,127 . cm ve d ap 0,203 em olan kk bir simitsel ekirdek
d nelin . ekirde in kesiti, yksekli i 0,064 cm olan bir dikdrtgendir.
Bu ekirdek, ge irgenli i bo lu un geirgenli inin 1000 kat olan ve ferrit
denilen bir maddeden Yap lm t r. ekirdek ak yo unlu unun 0,15 W.I>
olmas istenmektedir. ekirde in ak s n ve bu ak yo unlu unu oluuirrn.ak
iin ekirdek zerine sar lmas gereken amper-sarnn say sn (MMK) bulun.
ZM: Simitsel ekirde ir kesitinin alan
A
Buradan,
(0,203-0,127) x 0,064
= BA = 0,15
2,42 x 10 - err:2
2,42
10 -7 m2 olur.
0,127)
5,1C x 1 3 n . lir
0,518 cin
5,18 x 10
(1000')W Y 10 7 ',(f" t,2
L)
1 i4
Bu ak poluturmak
(3,03
10 ')10,1'; 1
otur,
F
A "---= -ARn,
burada
F
F
A(1 12A) '-- ' a -1- =
II Weber/ m2
(13-5)
ampere-sarm / metre
_6)
NI
y;<-/
EK
ldc ,.::
5.,ki-r Bil
1:, risi.
Bu birim sistemi uzunluk birimi olarak ineh'i kullanma al kanlnadan gelmektedir. Belirli bir lde bu sistem de de erini kaybetmemektedir, nk
ok byk ya da ok kk say larn kullanmn gerekli klma,maktadr.
izelge 13-2 de kar k ngiliz ve uluslararas MKS birimlerinin bir kar .latrlmas verilmektedir. Farklar, kar k sistemde alan ve uzunluk iin, s rayla, inchkare ve inch, ak birimi olarak ise izgi ya da kiloizgi (= 1000
izgi) kullanlm olmas dr. Kar k ngiliz sistemi burada tan t ld , nk
bu birimlerde hala nukaat slanma e rilerinde kullan lmaktad r, bu nedenle
hesaplamalar bu birimleri yenilebilir.
ZELGE 13-12 Ulu.slararas MKS ve kark Ingiliz Sistemlerinin kar latrlmas .
Nicelik
MMK
Ah
Ak yo unlu u
Mknatslayel
alan iddeti
Beguun
geirgenli i
Simge
Amper-sarun
izgi ya da kiloizgi
izgi / inek' ya da
kiloizgi inch'
Ampe.x-sarm l Meb
3,10ic10- = kiltiizga
(amper-sarza) (inch)
Amper-sanm
1 Weher= , 10& izgi
1 Weber 1 n2 r=64,5
Idloizgi/ inch'
1 al/Iper-sanr"( Metre :=
0,0254 amper-sar m J inch
4 rr x10 -4 Weber / (ampersarnn) (metre)
Bilinen birka madde iin byle normal nukttattslanu a erileri ek. 13-5
de gsterilmi tir. Bu e rilerin d ey eksenleri zerindeki birimler kar
k
ngiliz sistemindedir. Bu ekil zerinde havan nm Bil e
risi de verilmektedir,
bu eri B inel-kareye d en kilo-izgi cinsinden lild
i zaman yalan olarak,
Hluva
31 B haca
ampere--sarint
eh
(13-7)
20. 30
EJL
(a)
EKIL 13-6 Kare-ii."skii 5213,~
(b)
in berirtgenleri.
ok yksek s caklklarda eriterek olu turulur. Ikinci tr, metaliktir ve permallay- gibi yksek-geirgenlikli ala mlardan oluur, Kare-ilmekli maddeler,
anahtarlam.a devrelerinde, bilgi sayarlarda depolama eleri olarak ve elektronik devrelerde zel biimdeki transformatrlerde kullan hrlar.
ekirdek
Scrgl
etik devre.
EKIL 13-7 ekirdekli transformatikler iin magnetik
DEVRELER 57i
Sarg
ekirdek
hava aralklarndaki byle claarnalar iin dzeltme, araln alan n tamamlayan iki boyuttan her birine arahk uzunlu unu ekleyerek yap lr.
A rmatr
(alt' ucun dn)
dnebit ir.
ekirdek
EKIL 13-9
Bir rlenin
augr eti
5 72
14
wa.
rn.
Jor
t
0,01' 4
Kunn
Den*
Hava
Alan, inch
H-Laz/rine-k
8,5
89
24
0,02
74
23200
(0,25-1-0,01)=---0,01576
Toplam MIWK ..-- 204+464
J NI A.ear)
I
(24 ) (8,5)
1 ,= 204
(231:80)
004=464
rnek 13-3
rnek 13-2 iin verilen magnetik devre zerine etki eden 1000 A-sar.lik
MMK'm oluturduu alay bulun.
ZM: Bu rnek 13-2 deki problemin terli olan bir problemdir. Demir
ve hava aras nda toplam amper-earm bftim, dolaysyla her para iin
inch bana amper-sanna says bilinmedi i iin, reuknatslanma erisi dorudan doruya kullan lamaz. Bu nedenle zm, ak ya da ak yo unluunun
denermek zere eitli deerlerini al p, belirlenen uyan ru gerektiren bir
ak younluu buluulmeaya kadar her de eri rnek 13-2 deki yntemle
deneyerek yap lmaldr.
lk deneme iin, tamamiyle rastgele de erienn seimi, iki a r varsayun
sonulann n gzden geirilmesiyle iinienebilir: (1) verilen tm IVIMK'in hava
aralnda kullanlmas , (2) verilen tm MMK'in demirde kullan lmas . Her
iki varsaymda ok yksek olan ak yt unluldan verecektir. lk deneme
iin bu iki deerin kk olatundan daha kk bir de er seilebilir.
574
Bylece, eer tm MMK hava arali nda kullan lsayd , Denk. (13-7) den
1000
Bhal,a
(0,02)(313)
;cin ir
(varsa -
DENEME ylan.)
Bh ava
I deal ir
(ek.
13-5)
0, 0563
(NI) ternir
(8.511 de n i r )
--aden r0,0676
,I1h aa
v
(denk.
13-7)
.
(
,
1 ,Ihacr,
Topiacti
NI
(NI )iicrn ir
--
Birinci
Ikinci
100
95
75
44.
638
374
83,3
79,2
26100
24800
522
496
1160
870
97
56
476
81,6
25200
504
980
Son
deneme
5500 izgi
bulunur.
Bu bulunan ara de erin sonucu da izelgede denetletuni tir. Yap lan
denetim, li,plam Ni de erinin, verilen 1000 de erinden yzde iki (,/,,2) daha
kk, yani, 930 A-sar oldu unu gstermektedir. Daha nce anlat lan belirsiziiklerifen tr, heSaplanan ve verilen MMK aras nda yzde be lik ((;),.. 5)
bir nyu um olcluki- a yeterli say labilir.
Yukardaki iki rnek, yahu. ve seri nagnetik devreler zerine oturtulmu tu.
Seri ve paralel devrelerin birle iminin matematiksel olarak zmlenmesi
ok yorucu olabilir, ancak bu tr zlimleme iinde Kirchhoff yasalar nn
magnetik-devre bkinderine dayanan yakla mdan faydalanlmaktadr.
rnek 13-4
ekil 13-12 deki magnetik devre, boyutlar a a daki izelgede verilen "
bir dkme-elik ekirde i iermektedir. b-c hava arali unn alan aralkta
bulunan magnetik ak daki dalma etkisi ynnden dzeltilui tir. 200 kiloizgilik bir hava-aral aks olu turmak iin gereksinen kangal MMK'tini
bulun.
Para
be
ed
0,01
10
,04
Alan,
in-P
ad.
dea
IS
Fad
395
8
nuknat slayel alan iddeti etkisinde kal r. ek. 13-5 den, kar lk gelen
(90) (2) = 180
ak younlu u 90 kiloizgi / in2 elde edilir Burada o ,
, yin toplam olmabdr, yani
kiloizgi bulunur. (.4 kav anda, o ,; o, ve
Z 3 = 200 4- 180 = 380 kiloizgi olur.
3'80
yleyse, dea kolundaki ak younluu -= 63,5 kiloizgi/ in,2 dir.
6
;sek. 13-5 den, buna kar lk gelen miknat slayc alan iddeti 18 A-sar
bulunur. Bylece Fdea , 18 (15) = 270 A-sar elde edilir Kangal iin gerekli
MMK, dea ve ad zerindeki MMKIeririn toplamdr. Bylece,
665 A-sar
elde edilir.
de
(13 -8)
verilebilece ini lelirtir. Lenz yasas na gre, indkleme ile olu an bu gerilimin
yn, ak de iikli ine kar koyan bir ak m oluturacak biimdedir.
Daha nce incelenen d.a., nyarnall magnetik devreleri tartis, rken bu
gerilirnden sz edilmedi nk bu devrelerin sabit akim, MMK ve ak ile
kararl durumda oldular' varsay ld . Bu -nedenle indkleme gerilimi s f r olur.
Bu gerilim, te yandan <La: uyar mb devrelerde ve daha sonraki blmlerde
ele alnacak olan tm makine trlerinin tart lmas nda nemli bir rol oynayacakt r.
indkleme gerilimi, ak oluturan devre de oldu u gibi de ien akma etkiledi i herhangi bir devrede de grlebilir. Bylece, bir devredeki akun,
devrenin evresindeki ortama girerek devreyi saran bir magnetik alan olu turur. Zamana ba l olarak ak m n bymesi, azalmas ya dalia ka herhangi
bir deiimi ilgili magrretik akn n dei mesine neden olur ve bu de i imde devrede indkleme ile bir gerilim olu turur, Denk. (13-8) den, bu z-indiiksiyon
gerilimi,
=N
di
' da
= L
oTi
volt
(13-9)
olur, burada
di
IleLnri'dir.
(13-10)
N z, ,
.(13-11)
nenn .
rnek 13-5
_rnek 13--2 deki rlenin altrrma kangahrun 10000 saman ve 3000
Oluifink bir direnci vardr. Bu kangal 230 Vluk bir d.a. kaynaudan beslenecektir. Rlenin arrnatariinii kapamak iin, rnek 1.3-2 de bulunan 670
A-sar oluturabileeek yeterlikte bir ak n (alttrma akm ) gerekmektedir.
a) Kangalm yakla k indiiktansm bulun.
b) Bu rle, hzl alma iin diiniildiiiinden yakla k olarak gereksinilen alma zamann n bilinmesi istenmektedir. 230 V'luk bir do ru gerilim
ani olarak uyguland zaman 'akmn, rleyi aktrma de erine ulamas iin
gerekli zaman bulun,
ZM: a) indktans Denk. (1.3-11)'e gre tanunlanacakt r, 670
A-sar iin gerekli ak n,
i
670
10000
(10000) (5000 x 10 - e)
0,067
7,5 H.
di
dt
230
(1-e-" fi7s5) elde edilir.
3000
230
3000
(13-12)
e= N
d
dt
2arf
No. cos
22rft
(13-13)
(13-14)
Gerilimin kutuplar, Lenz yasasna gre, ak dei ikli ine kar koyacak
biimde 4. lnaldr ve bu nedenle, ak artyorken ek. 13-13 de gsterildi i
gibidir. Akan, akiya oluturdu u iin, ikisi de ayn evrede diinlebilir. Denk.
(13-13) den grld zere indiikleme gerilime, ak nn ve dolaysiyle
akmn 90 nnden gider, indiikleme gerilimi ve kangaln direnci zerindeki gerilim dmesi uygulanan gerilime kar koyar.
Diren zerindeki gerilim d mesi, a.a. makinelerinde, transformatrlerin
o unda ve teki birok a.a. elektromagnetik ayg tlarda uygulanan gerilimin
yzde bir kan, gemez. Iyi bir eakla klkb diren, zerindeki 6 erilim dmesi
nemsizdir ve uygulanan gerilimle indiiklen e geriliminin e it olduklar dnlebilir. yleyse o , ak si, bu aknn devam edebilmesi ayg t iin gerekli
normal akmdan ok daha fazla bir nnknat slaym akm gerektirse bile, Denk.
(13-14) gre uygulanan gerilimle belirlenebilir.
rnek 13.6
Mknatslayc akm akla yatkn bir deerde snurlamak iin 60 Hz'lik
bir ekirdekli transformatrn maksimum ak younluu 70 kiloizgifin2'yi
gememelidir. 2300 V'Iuk birincil Sargs zerinde 200 sarun vardr.
a) Tavlannu elik-levhab-ekirdein kaba kesit alannn en kk (minimum) deeri nedir? Ylma arpawn 0,90 alm.
b) ekirdein ortalama uzunlu u 100 in. ise, 2300 Vluk sargdaki mknatslayc akmn tepe deeri nedir?
ZM: .a)
"'
E
4,44 fN
2300
(4,44)(60)(200)
0,0431 W1>
4310 kiloizgi
Bylece,
Alan =
4310
= 68,4 in2
(70)(0,90)
b) Bu ak younluu, 5,5 A-sar / inehlik bir m knatslaye alan iddeti gerektirir (Bak ek. 13-5). yleyse, m knatslaye tepe alann,
(5,5)(100)
-- 2,8 A olur.
200
Ph
(1345)
watt
aa
horz B m
(33- 16)
13.10 TRANSFORMATORLERE GR
Bir transformatr temel olarak, bir orta ya da kar lkl magnetik alanla
balantl iki ya da daha fazla sargdan oluur, Eer bu sarglardan birincit
Garg denileni bir alterntif gerilim kayna na balanrsa, genlii birincil
gerilimine ve satm saysna bal. olan alternatif bir ak oluturulaeaktr.
Bu ak Kes. 13-8 de anlat ld ve onun bykl, birincil sanr, says N olduu
zaman Denk. (13-14) de 0 , ile gsterilen de erdir. Karlkl ak, ikincil sarg
denilen teki sargy birincile ba layacak ve ikincil ierisinde de eri ikineil
sanaa saysna bal olan ve N ikin
' eil sanm says ve o , karlkl ak olmak
zere yine Denk (13-14) le verilen bir gerilim olu turacaktr. Birineil ve ikindi aarmlarnan saylar - uygun bir biimde orant l kl nd zaman, hemen
hemen istenilen her gerilim oran ya da dn m oran elde edilebilir. By
lece, alternatif-gerilim dzeyleri transfornatrlerle kolaylkla deitirilebilir;
greceimiz gibi, hem akm ve hem de impedans diizeylerinde de de iimler
elde edilebilir. phesiz, eitli gerilim dzeylerini birbirine ba lamak iin
nc bir salg (nc) ya da ek sarglarn kullandmamas iin hibir neden
yoktur.
Transformatr davran yalnz her iki sargdan da geen bir alternatif
akmn varln gerektirir. Eer hava ekirdek kullan lrsa hava ekirdehli bir
transfo,mair oluacak ve byle bir davran elde edilecektir. Bununla birlikte, bu davran bir demir ekirdek ya da teki ferromagnetik maddelerle daha
ok etkili bir biimde elde edilecektir. Bu durumda akinm ou, iki sargy-la
birbirine ba layan ve havadan daha yksek bir geirgenli i olan belli bir
yolda tutulur. Byle bir tTansformatre dernir-ehirrickli transformtr denir. Transformatrlerin o unluu, ses frekans blgesinin tesindeki yksek
frekanslarda kullanlan hava ekirdekli transformatrler bir yana, bu trdemlir.
ekirdekteki girdap- ak mlarnn neden oldu u kayplar azaltmak iin,
genel olarak magnetik devre, ince metal yapraklar n st ste konulmas yla
oluturulur; yaygn olan iki yap m biimi ek. 13-7 ve 13-8 de gsterilmektedir.
Bir ka yz hertz'in alt ndaki frekanslarda ali an transformatrler iin o u
kez, 0,014 in. 0,036 em) kalnlnda silisyum-elik -yapraklar, kullan lmaktadr. Silisyum-elik, ucuz, ekirdek kayb az V e yksek ak younlu unda (65--90 kloizgi J in.2) yksek geirgenlik gibi istenilen zellikleri iermektedir. Yksek frekans ve alak enerji dzeylerinde al an ve ileti im
devreletinde kullan lan kk transformatrlerin ,ekirde i, toz halindeki
ferronagnetik ala mlardan (rnein, ferritlerden biri) s ktrlarak yap labilir.
La. gii dzeneklerinin yaygn olarak kullanm nedenlerinden biri tran.sfornatrlerden yararlanlmabdr. nk transfor natr, en ekonomik iirete
duunu ve her iki sergiden da geti ini, (2) sergi direnlerinin nemsiz
olduunu, (3) ekirdek kayplarn]) da nemsiz olduunu ve (4) ekirde in
geirgenhinin ok yksek olduunu ve bylece aliyi olu turmak iin yalnz
kk bir MINIK'n, gerekli oldu unu va.rsayahm. Gerek tranzformatrde
ideal transformatrn bu zelliklerine ok yakla dr, ancak gerekten hi
bir zaman cri ilenez.
:', EK
V,
4,4.4 IN,
Weber
bulunur-.
volt
(13-18)
bants ile verilen bir indiiklenen ma E. ve ona eit bir ikinci! u gerilimi
V, oluturur. Bu bai,5-,ntda Denk. (13-17) kullanlarak
V
N.
(13-19)
2
e...e
Z,
(13-20)
F,
P,
(13-22)
ya da
I
(13-23)
N,
Bylece, ideal bir transformatriLn birinci! ve ikincilindeki alrmlar, se ninlacln ters orant l ohirlar.
ideal transformatrde, tm kay plar. nemsiz varsay ldn yleyse
enerjinin kornumn ilkesine gre giri ve aka taki volk-amperler zde olmal dr. Ayn sonuca, Denk. (13-19) ile Denk. (13-23)'n birle tirilmesiyle
de varlabilir:
N
N,
(N
N
V,
(13-25)
(1.3- 6)
2 N2
2
)
Irnpedanal
Ffr
2/
c
EKL 13-15 Trawdarnatr ideal olduu inanan a ve 1) ular nda Ozde davran Osterou
devre.
iirna 13.7
Sar m saylarnn oran 10 1 olan ve 50 kVA, 2400 ( 240V. 60 Hz. yerlerini
ieren bir transformatr bir da t m dzeneinin geriliminidrmek iin kullanlmaktadr. Alak gerilimin 240 V'ta sabit tutulmas istenmektedir.
a) Alak-gerilim tarafna balanan ve transformatrn tamamen yklenmesine neden olan yk impedans nedir?
l) Bn yk impedans nm yksek-gerilim tarafna yansyan deeri nedir?
e) Yk akmn n alak-gerilim ve yksek-gerilim taraflarma yans yan
deerleri nedir?
ZM: a) , 240 .V'ta 50 kVA iin ak n ,
50000
240
208 A olur.
10 20,8 olur.
rnek 13-8
N' e
g ne lacakt r?
Ve
,
N2
40
6,32
I'
2000 4- 2000
yleyse,
= 1,25 1,./ 40 r= 7,90 mA.
(0,00790)(50) .= 0,395 V
e-
W el e edilir.
K a -ela
Tran4orn utr
Yk
EKIL 13 - 16 (a) Bir yk bir kaynaa iftleyen (balayan) transformatkr (b) Transformatrdeld
bileen alular,
nc olarak, fiziksel bir ekirde in aky oluturmak iin nuknauslayel bir akm gerektirdii unutulmamandr. Bylece, .ek. 13-16a daki
transformatr, yk ak devre yaplsa bile kaynaktan ok kk bir akn
Kaynak
Transforraathr
Yk
(0 )
Kay ukk
Traurfarmatr
Yak
Kaynak
Tran4ortnatiir
02)
Ydk
(c)
KaYnak
Traurformathr
Yk
(d)
EKIL 13II ek. 13-16a dahi devrede verilen trausfortaertbran c4? er d evrelerle ighsterilmsi.
00
1,000
1 0,000
rnek 13-9
rnek 13-8 deki ses frekans blgesinde i leyen transfrmatr, u sabitleri
iermektedir: L 11 = 5 mH, L. = 0,125 mH, Lrn (birincil tarafnda..llen
deeri) = 0,632 H, N, j N, = -V40. Sarglann direnleri, ekirdek kapplan
ve geici s alar nemsizdir. Transformatr, yine rnek 13-8 deki devrede kul.
lamhyor. A adaki koullar altnda ikincilin ular arasndaki gerilimi bulun:
a) Mknatslayel indktans n yok oldu unu varsayarak 15000 Hz de
b) Sz nt indktanslann nemsiz oldu unu varsayarak 100 Hz de
) Tm indktanslann nemsiz olduunu varsayarak 5000 Hz de.
ZM: a) Bu rnekteki ilgili say sal deerleri kullanarak ek. 13-17c
deki yksek frekans devresi ek. 13-19a da yeniden verilmi tir. Birinde
= 50 (V40)2 = 2000 ohn 'dur. Yans yan ikinci]
yansyan yk direnci
sznt indiiktans L' 2 = 0,125 (V40)2 = 5 nfrdir.
15000 Hz de toplam s znt reaktans
2:fr (15000)(10 X 10x1.0 -3) = 942 ohn 'dur..
ekil 13-19a da birincil ak mnn etkin (kek) de eri
5
I =
-04000)2 + (942) 2
= 0,001216 A bulunur.
Il i + I:172 = 10 mH
G
2,000
(
ohm
2,000
atar,
(c)
rt
2,000
al m
tuu H, ck
N
ol i
(I);
:-,, EK/1. )3- 19 Ornek
592
yleyse,
V& = 0,001216 \/(2000)2
(942)2 = 2,69 V
V2'
V, =
V,'
b) ek. 13-17b deki alak-frekans devresi, ek. 13-19b de yeniden verilmi tir. Birbirine paralal olan L,,, ve r;niin edeer impedans
(0 j396)(2000
j0)
(0
j396)
(2000
j0)
75,4
j380 ohm'dur.
1,
j0
yleyse,
V,'
V,
I,rG
0,921
rnek 31-10
rnek 13-7 deki 50 kVA, 2400 / 240 V ve 60 Hz'lik transfornaatr yksek
gerilim sargsnda 0,72 4- j0,92 ohm ve alak-gerilim sarg snda 0,0070
/0,0090 Olun (her ikisi de 60 Hz de) olan s znt impedanslaruu iermektedir.
Mknatslayc ekim nemsiz saylacak derecede kktiir. Transformatr,
impedans 0,3
j1,6 ohm olan bir besleyicinin sonunda bulunan ykteki
gerilimi d rmek iin kullanlmaktadr. Transformatrn alak-gerilim
tarafndaki ykn impedans 0,920 + j0,690 ohm'clux.
Besleyicinin giri ucunda 2400 V olduuna gre yk zerindeki gerilimi bulun.
ZM: Tm nieelikler yksek gerilim tarafna yanstld zaman eldeedilen devre, ek. 13-20 de verilmektedir; burada transformatr devresi ek.
13-17c deki gibidir. Toplam impedans,
Z,
yleyse,
Z/,
Tramformatr
2400
118
20,4 A
10 zz,
7.34 V bulunur.
/aman
Zzlinal
iloralma
zama o
(ai
(6)
EKL 13-21 (a) Atm transformatrti, t> verileu kare biimindeki giri gerilimi ve (a) buna kar tik
gelen oktierilimMin dalga .biimi.
0.3 + 11.6
Yk
ZL =
92.0 + 09.0
1 4 00 v
2400
118
20,4 A
Ykselme z lirun
saha/mixt
fili, ekimi
?:r
Zaman.
devam etmesi
7.mali
Geriye ii,',m
(b)
EKIL /3 21
-
(e) Atun transfarmatrtirie veriteu kare bim peki giri gerilimi ve (b) bana karlk
t <,=,
/o)
EK
(b)
Bu yolla retilen gerilimlerin kullan lmas iin iki olas lk vard r: Sarb,tr, e ve c' bams z tek--evreli diizene e ba lanabldi
gnn ulu ucu
gibi, sargn n il-evresi aralar nda birie tirilip 3-evreli birilLene i besiemekte
de kullanlabilir. Ikinci yntem, hemen hemen evrensel olarak uygulanan
yntemdir. ekil 13-23 de gsterildi i gibi, sargnn evresi birbirlerine
mmkn olan iki biimde ba lanabilir: e', t' ve c ular , ntr bir nokta
(O aoktas) olu turacak biimde birle tirilerek bir Ir -,b4units , ya da J
(6)
EKIL 13-23 v-Evreli balantlar: (a) "Y-1>
(1>) Abaicat .
ile bi, b ile c' ve c ile a' birle tirilerek bir ,6,--baglant s elde edilir. Y- ba lartakmda, ek. 13-23o da nokta-nokta ile gsterildi i gibi, niitr bir iletinn kullamlabilir de kullarulmayabilir de. Eer bir ntr iletken varsa, dzenek 4telli 3--evreli bir dzenek, eer yoksa, 3-telli 3-evreli bir dzer ektir. 6-balanusnda (ek. 13-23b) ntiir yoktur ve yalnz 3-telli 3-evreli bir dzenek
oluturulabilir.
ekil 13-22 deki evre gerilimi, dengelenmi bir 3-telli 3-evreli r7zei ein
bir genel zellii olarak, eittirler ve birbirlerine gZre 120 er-derecelik evre-kaymas gsterirler. Ayrca, herhangi bir e-sredelti impedans teki iki
evredeki impedanslara eittir, bylece do an evre akl:ulan eittirler ve
birbirlerine gre 120 er derecelik evre-kayrnas gsterirler. Benzer biimde,
her evrede e it g ve e it reaktif g bulunur. te yandan, dergelenmerni
3-evreli diizenelae ise bu eitliklerden herhangi biri ya da hepsi ve 120' lik
kaymalar salanmayabilir. Bu kitapta yalraz dengelenmi dilzenekierin
incelendigi re gelitirilen yntemlerin ya da dalan sonularaz hi birinin
dengeler merni diizeneklere uygulanamayaeag ra nemle belir.telim. Uygulanabilir problemlerin byk o unluu dengelenmi dzeneklerle ilgilidir.
Endstriyel yiilderin o u 3-evreli yklerdir ve bu nedenle yap hrlarken dengeleamilerdir. Tek-evreli ykleri 3-evreli bir kaynaktan beslemek gerektiinde bu kayna dengeli durumda tutabilmek iin eenin her birine yak;
lak olarak eit tek-evreli ykler ba lamaya almaldr.
ekil 13-22a daki evre, Y- ba landiklar zaman ( ek, 13-23a da oldu-u gibi), gerilimlerin evreli-vektr izimi ek. 13-24 deki gibi verilir.
ek. 13-24 deki evre strast ya da evre dzeni a6c dir; yani, a evresinin gerilimi
maksimum de erine b evresinin geriliminden 120' nce eri ir. ekil 13-24 de
ift-alt simge gsteriminin kullamlmast, ekillerin tamamnn izim iini olduka yai rdatrr. Alt simgeler, gerilimin hangi noktalar aras nda oldn'unn
ve alt-si ngelerin s ras ise gerilim artnn alnd yn g?..sterir. Bylece,
olaca aktr.
Eao =
- E E,t,
-4" Eat,
dir. Benzer biimde,
E aa
(13-28)
E,a /-30'
(13-29)
Ve
E =.
ta4lariast
iin, hat-gerilimi evre- gerilintinin N/T hatuhr, ya ela hat-hat gerirsi katntiir geritiminin N/T katdu
Szle ifade etmek istenirse, bn denklemler gsteriyorlar ki, bir Y
Lot
EKIL 13-24
ekil 13-23a daki Y- balants iin karlk gelen ak mlarn evren vektkleri ek. 13-25 de verilmektedir. Aka grld zere bir Y- balants
iin, hat-akunlar evre alumlanna eittir.
.
(13-30)
4,
/30'
(13-31)
Ve
ice
/ 30
(13-32)
Szle ifade etmek istenirse, (13-30) dan (13-32) ye kadarki der klemler
gsteriyorki, bir balants iin, hat akm evre akmnn katzd r.
A ka g.rriild iizere, bir Q- ba lantsmn e%re, ve hat akmiar aras ndaki
bantlar, bir Y- balantsmn evre ve hat gerilimleri aras ndaki ba' ntlara benzemektedir.
Y- ve 6- bal dzeneklerin ikisi iin de, evre ba na ani g tek-evreli
bir dzenekdekinin tamam yla ayn olan bir yntemle bulunabilir Zaman
balangc olarak a-evresindeki ak n dalgasmn maksimum pozitif noktas na
karlk gelen zaman alnmak suretiyle a-evresi iin ani g Denk (527) ile verilir, oradaki E ve 1 srayla evre 6eriliznirn ve aknun gsterirler,
Benzer biimde, b ve c evreleri iin ani gler, gerilim ve ak n terinlerine uygun 120lik evre kaymalar konuldu u zaman, Denk. (5-27) den elde edilebilirler. evre iin ani gler bu bireysel dalgamn toplam olan toplam
ani gle birlikte, ek. 13-28 de izilmitir. 3-evreli bir dzenek iin toplum
ani gcn sabit ve evre basna ortalama gcn katna eit olduuna dikkat
edilmelidir.
Genel olarak, herhangi bir dengelenmi ok evreli dzene': iin toplam
ani gcn sabit oldu u gsterilebilir. Bu, ok evren dzeneklerin en nemli
stnliikler;nden biridir. zellikle ok evreli motorlar n almasnda zel
1 -14 -EV
evreli yeicttir
VE
bir yarar sa lar; 5rne in, mile gelen g k sabit ve titre ime neden olabilecek dnme momenti salnurnlan kaynak dzene indeki doal salumnlardan ileri gelemez demektir.
rtalama ani g
EK1
Tekevre
okun evre ba.
328 3-evreli
dilzenekteki ani g.
Ee i Cos O
ile verilir, burada, hepsi
ak m ve direnci gstermek
12,, R,
ba ma olmak zere, E,, 1 ve
- evrenin toplam gc
ee
I 33)
g erliin,
P = 3Pe
(13-34)
(13-35)
Ve
(13-36)
3 Qe
(13 37)
VA. = 3(VA),
(13-38)
Ve
ile verilirler.
Denk. (13-33) ve Denk. (13-35) de, 0 evre-gerilimi ile evre-akun arasndaki a dr. Tek-evre durumunda oldu u gibi, 0
= tag`t
Re
eos"'
Re
X,
2. e
(13-3'9)
ile verilir. yleyse, dengelenmi bir 3-evreli dzene in g-arpan evrelerden herhangi birininkine eittir.
13-15 Y- VE A-BALI DEVRELER
Y-ve A bal devrelerle ilgili ilemlerin nasl yapldn gstermek amaoyla zel rnek verilecektir. Genellikle uygulana_bilen a klayc uyarmalar zmlerde belirtileeektir.
rnek 13.11
ekil 13-29 da impedans Z i = 0;05 1- j0,20 ohra olan bir hattan olu an
60 Hzlik bir iletim dzenei gsteriliyor ve onun alc tarafndaki ucunda
edeer impedans Z , == 10,0 j3,00 olun deerinde bir yk bulunmaktadr.
Dn iletkeninin impedans sfr olarak d nlecektir.
a) (1) Hat akm I'y ; (2) yk gerlimi, Ey tyl; (3) ykn ald gc,
reaktif gc ve volt-amperi; ve (4) hattaki g ve reaktif g kayb n hesaplaym.
imdi, 'yukarda belirtilene benzer zde dzenein, yine yukarda
verilen de yk, beslemek zere kurulacaklarm diiiinnz. izimler
+ Z.00
ohm
alt alta zilecek yerde ek. 13-30'da giiaterilen biim de izilmi olsunlar;
kukusuz her iki dzenleni de elektriksel olarak aynd r.
b) ekil 13-30 iin, (1) her hattaki ak m ; (2) her yiikteki gefilimi; (3)
) Bundan sonra, ek. 13-31 deki gibi, dn iletkeninin bir tek hat
biiminde birletirildiklerini ve gerilim kaynaklar n n evre baihnt.1 ,
deugelenmi bir 4-telli 3-evreli diizenek olu turaak biimde oldu unu dil.nn.z.
120 V
+ 0.05 + j0.20 ohm
10,0+
j3.00 ohm
$#I
e'nin devresi,
ekil 13-31 iin (1) hat akmn' (2) hat-hat ve hat-ntr yk gerilimlerinin ikisi de;'(3) ykn her evresi taraf ndan alnan gc, reaktif gc ve
volt-amperi; (4) her hattaki g ve reaktif g kayb n ; (5) yk tarafndan
alman toplam 3-evre gcn, reaktif gcn ve volt-amperini ve (6) hatlarndaki toplam g ve raktif g kay plarn bulun.
d) ekil . 13-31 deki birle tirilmi dn ya da ntr iletkenindeki ak m
nedir?
e) Eer istenirse, ekil 13--31 de bu iletken kullanilmayabilir mi?
imdi, bu ntr iletkeninin olmad n varsay n_ ByIeee
deki 3-telli 3- evreli dzenek elde edilir.
ekil 13-32 iin
ek. 1.3-32
kkn yincieyin:
120
3,00)2
- 11,4 A
(2)
Ey
(3)
(4)
119
1360 VA
(11,4)(0,201 = 26 var
(6)
Toplam g kayb
3(6,5) = 19,5 W
3Ph
Toplam reaktif g kayb = 3Qh = 3(26) = 78 var -
rnek 13-12
ekil 13-33 de gsterildii gibi, her birinin de eri k = 4,00 j3,00
5,00 /36,9' ohrct olan irapedaus Y-biiminde ba lanmtr. Dengelenmi
hat-hat gerilimleri 208'er volt oldu una gre, hat ale nnn, - g ,arpa n
ve toplam gc, reaktif gc ve volt-amperi bulun.
208
120 V
dur. yleyse,
10
rr-=
24,0 A
8640 VA
ekil 13-33'de, a ve c evrelerinin yahu bir seri devre olu turmadklarma dikkat edilmelidir. Dolay syla akln, 208 Voltu a ve c evrelerinin im
pedanslarnn toplanma blmek suretiyle elde edilemez. Emin olmak iin, a
ve c noktalar arasndaki gerilim iin, Kirckhoff' m gerilim yasasna giire, bir
denklem yazlabilir, fakat bu, a ve e evrelerindeki akunlar arasndaki 120lik evre kaynasn gznne alarak yaylan bir evreb vektr denklemi
olmaldr. Sonu olarak, rnek 13-11g'de zetlenen d nme yntemi en
y4311 zme gtijriir.
rnek 13.13
ekil 13-34 de gsterildi i gibi, herbirinin de eri Ze = 12,00 -1- j9,00
balannutr. Dengelonmi
15,00 / 36,9 ohm olan impedans
hat-hat gerilimierinin 208'er yok olmalar durumunda, hat ak m , g
arpann ve toplam gc, reaktif gc ve volt-amperi bulun.
=- 12.00 4- j9.00
15.00/36 9 ohm
Ee . 208 V
ve
Te
208
Ze = 15,00
13,87 A
(13,87) = 24,0 A
Ayni zamanda
ve
VA = 3(VA), = 341 = 3(208)(13,87) = 8640 VA
bulunur.
Ne ab ve be, evrelerinin yahu bir seri devre, ne de cba yola ile ca evresi
zerindeki do rudan yolu yakt bir paralel birle im oluturmadklarna dikkat edilmelidir. Bu nedenle, hat ak m, 208 voltu Zca ile Zal,
4,, nin paralel
birleiminin ede er impedansna blmek suretiyle elde edilemez. Birden
fazla evredeki nitelikleri ieren Kirehhoff'un yasa denklemleri
fakat onlar, evre ak n:dar arasndaki ve evre gerilimleri aras ndaki 120 Ilk
evre kayinalarn hesaba katarak yaz lan evreli-vektr nicelikler olmal dr.
Sonu olarak, yukar da zetlenen yntem, en yaka zme gtrn.
ZY
'13-40)
temini nygnlarkeu dikkati bir tek evre iizerin)e toplama= yeKne, bir anda
3-evreli devrenin tamam ile u ra mak bazen daha kolayd r. Ba oL s l k do-
0.80 4- il .0 ama
tlrete 'ular
ya da
tappest
Yk Yk ular ya da
alt baVart. tagylerar
f
1.4411.601m
0.80 -J j1.0 oh m
-
G;
(b)
EKIL 13-35 Tekhati devre iegeleriuit brttekleri,
3Pc =
31,;J cos O
(13-41)
(13--42)
(13-43)
ve
YA = NtS
fh
(13-44)
608
1.4+j1.6
1
0.80+11.0 atun
e ulxn
ya (la
taa resss
/ Yk Yilk ular ra da
al/ b4lart taprom
(0)
1.4 +j1.6cin
0-80+41.001m
(13)
EKIL 13-35 Tekliath devre izgelerinini rnekleri.
v'T
-E,..,40," e
(13-43)
YA = v./.5 Ehatisat
(13--44)
,0
rnek 13-14
ekil 13-35, evre bana impedanslar izge zerinde verilen hatlar kanalyla, iki 3-evreli retim istastonundan beslenen bir ykn e deer devresidir. Yk, 0,80 geri brakc gli-arpanuda 30 kW istemektedir. Gi reten.;
k ucunda 797 vottluk bir hat-hat gerilimi retmekte ve 0,80 geri b rakan
g-arpann da 15 kW vermektedir.
Yk gerilimini ve G.."nin k ucundaki gerilimi; g ve reaktif g
kn bulun.
OZUM: ekil 13-35 deki iage, 3-evreli dzene& Y- ba l olduu varsaym altnda, bir evresini gs3sternektedir. Bir evre iin G,ideki gerilim,
geilimi olup, deeri
97
5'
460 V tur.
0,80 geri brakn' gite-axpannula G l'in bir ev mei iin oln gc,
15
tr.
10 kW
748 V (hattan-hata)
12870 var
ve
E2
V:3 (451)
780 Y (hattan-hata)
olduu sonucuna verilir, buradaki gi;sterim rnek 5-11 dokinia ayn dr.
Baka bir zm yolu: (13-42) den (1.3-44)e kadarki denklemleri kullanarak, volt-amper yntemi do rudan. 3-evreli bir devreye de uygulanabilir.
Aadaki zmn, rnek 5-11 deki zme ad m-adm benzerli ine dikkat ediniz.
15000
P,
VS Ei cos 0,
13.6 A
V.S (797)(0,80)
= 10350 var
Son iki denklemde 1,2 R, ve .1, 2 Xin nnde 3 arpan bulunmaktadr, nk
1, akm hatt n nde de bulunmaktad r.
E=
VAV(14220)2
VS
V3 akn
(10350)2
(13,6)
= 748 V (hanan-hata)
Yk, 30000 W ve 30000 tag (cos -L 0,80) = 22500 var istedi inden tr,
Pr2 =
30000 - 14220
Qr2 =
15780 W
e
VA
= VS (gerilim)
E, =
V(15780)2 (12150) 2
VS' (748)
15,4 A
P2 = Pr2
3P,
R2 =
15780
Q2 =
3P2
X, =
Qrz
v_
VA
(akm)
3(15,4)2(0,80)
V(16350)2 (12870) 2
-/" (15,4)
16350 W
780 V (kattan-hata)
PROBLEMLER
13-1 ekil 13-7 den 13-10 a kadar olan magnetik devrelerin benzeri
olan elektrik devrelerini izin.
13-2 kangalm hepsi de ayn magnetik devreye etki etmektedir. L
kangal 4000 sarm ve 40 ohm'luk diren, 2. kangal 3000 sar m ve 30 ohm'luk
diren ve 3. kangal da 2000 sar m ve 20 ohm'luk diren iermektedir. Bu
kangallar belli biimlerde birle tirilerek 115 V'luk bir d.u. kayna na balan yor. Aadaki koullar altnda magnetik devre iizerinde olu an MMK'i bulun,
a) kangal elektriksel olarak seri: (1) de magnetik olarak birbirlerini destekleyecek biimde, (2) 3. kangal, 1. ve 2. kangallara nnagnetik
olarak kar koyacak biimde.
PROBLEMLER 611
b) 2,0 A
e) 3,0 A
d) 4,0 A.
13-4 Prob. 13-3 deki Simitel magaetik devre iin a adaki ekirdek
ak-s deerlerini oluturmak iin gerekli olan kangal akmlarn) bulun.
e.) 10000 izgi
b) 25 kiloizgi
e) 5 x
13-5 1000 sarmh bir kangal, kesin 4 inch kare (-= 25,81 em') ve
ortalama uzunlu u 20 in. (= 50,8 cin) olan ve tavlalar n elik 'evim/ama
st ste konulmas yla oluturulan bir ekirdein zerine sardmi tr. Ylma
arpam 0,90 dir. 300 kiloizgilik bir ekirdek abs n oluturmak iin gerekli
kangal akm nedir?
13-6 Prob. 13-3 deki ekirde ba bir kolum merkez izgisine dik olarak
0,10 in. (= 0,254 cm) uzunlu unda kesilerek bir kaval trali oluturulmutur.
ekirdek ak younluunu Prob. 13-5 deki deerde tutmak iin kangal ekran
hangi deere alcaril naluta ? Hava arali ndaki sahnalar iin dzeltme
yaplmaldr.
13-7 Prob. 13-6 daki kesme 45' lik a ile yaplirra, yine ak younlrgranun derimemesi iin akn hangi deere karlmandr?
e) 0,50
1000 garnah
kangal
Silindir eklinde
dkrne
-elik koruyucu
Silindir eklinde
piston
EKIL 13-36 Prob, 13-9 ve 10-10 iin verilen pistoniu nalkuatIs.
13-10 Prob. 13-9- daki pistonlu nadtuat s yine gznne alalm. Bir
dizi ak deerleri iin, magnetik devrenin demir kesiminde gerekli olan MMX
ler aada verilmitir:
100
150
200
250
260
270
275
(Amper--sarun): 60
95
150
305
425
600
725
Ak , kiloizgi:
Tm magnetik devre (demir, ana hava arab ve pistoola kabuk arasndaki aralk) iin, Weber cinsinden altnn ampersarm cinsinden toplam
1111k.IK'e gre e rlerini izin. Bunlar elektromltnatsm, mknat slanma e riBa eriler iin g, deerleri, aa da verilen blisltliklerde alnacakt r.
a) 0,50 in.
1.,27 em)
b) 0,10 in
0,254 em)
13-11. Bir tek uyar c kangal ile bir demir ekirdekten olu an bir elektromknatSta aadaki deiiklikler yap lm tr. Bu de iikliklerin ekirdek
ak younluu, kangal ak m ve kaugaldaki PR kayb zerindeki etkilerini
a) D.a. uyar nn: (.:ekirde in ke-it alan ikikat na ekar lnue, kangal
gerilimi, direnci ve sar l) say s sabit tutulmu tur.
b) A.a. uyar n: (a) dahi ko ullarn ayusi.
PROBLEMLER613
d) 4.a. uyarnn: (c) deki koullar n aynst,
e) A.a. uyarm.: Frekans yar ya dilbrlmil ve kangal gerilimi sabit
tutulmu tur
f)
41)
13 - 15
kVluk bir devenin gerilimini 2300 V'a drmek kin
transforma r 50 kV4. verdi i zai.da al bir transformatr kullan l yor.
man :tamamen ykl demektir.
a) ,-;arttrlar n Or aniM V4' her sargi
F,l?rza,.
b) Tam yiike karlk gelen yk impedansmn (1) yksek gerilim taraf na ve (2) alak gerilim tarafna yansyan bykbiklerini bulun.
13.16 ekil 13-17a daki devrede, devre nicelilderiuin say sal deerleri;
EG = 100 V, r, = 200 olun, r2 = 2 ohm rc = 1600 ohmLm
4,95 II.
rt = 16 obin, Li , = 50 mil ve Laz = 0,5 mil olarak verilmektedir. Sarimlarn oran da N, / N, i 10 dur.
ilgili saysal deerleri kullanarak ve tm nieelikleri (a) hirincile (b)
ikineile yanstarak ekil 13-1714 c ve d nin etleer devrelerini
13-18 Ses-frekans blgesinde i liyen bir transformat&r, bir kaynaktan 300-ohnldi bir yk direneine g vermektedir. Transformatrn sar mlarnn oran , maksimum g aktarm iin, birineile yans yan yk direncinin
deeri 7500 olun olacak biimde seilmi tir. Transformatriin birincil ve ikinci!
direnleri 20 er ohm, birinci! ve ikinci! s z nt indiiktanslarm n her ikisi de
1,0 mil ve lalknat slayel indiiktansi 25,0 mII dir. 13u nicelikierin hepsi ikineil sargs na yans m deerlerdir. ekirdek kay plar' ne nsizdir.
a) Transformatrn sar mlarn n oran n' bulun.
b) 13000 Hz'lik bir frekans iin, edeer dengeyi izin ve tm direnleri
ve reaktansiar deerleri birine salp; a yans m olarak )r'erin,
PROBLEMLER 615
e) 15000 Hz'lik bir frekans iin 300 ohnfluk yk iizerindeki gerilimi
bulun. Uyars impedans nemsiz say labilir.
13-19 Her biri 16 [30 ohm olan impedanstan olu an dengelennti
bir Y- ba l yk, a adaki dengelenmi hat-ntlir geriliraleri ile beslenmektedir:
Ea = 240 /O V, E;',, = 240 /240 V, Eca
240 [120 V.
14.
Btiim
B2 21
2 Po
(14-1)
(14-2)
rnek 14-1
rnek 13-2 deki armatre etki eden kuvveti bulun.
OZCM: K y dzeltmesi yapldnda her bir aral n alan
A
(0,25
dir ve ak younluu,
B
5000
0,067 (1
74 Kileiizgi f inch'
0,0139 (74)2(0.0676)(2)
10,2 lb bulunur.
3- I letkene etki eden. kuvvet: Bir magnetik alan iinde bulunan ak xntayan bir iletkene ve .kim-ta yan devrelerin olu turduu magnetik alanlardan tr bu devrelere kar lkl mekanik bir kuvvet etkir. Bir nagnetik
alan ierisinde hareket eden bir devrede bir indilkieme geril mi olu turdu undar tr enerji lnii ibm sreci tersinedir. Bu srecin yukanda sz .edilen.
ilk olguylu birlikte dnen makinelerin davrauliiarzum incelenmesinde olduka
nemli bir olgu oldu u . griileeektir.
142 GERILIM RETIK;
Faraday yasas (13-8 eitli i), elektrik makinelerinde gerilim ret
a klayan temel ilkeleri zetler. Istenen gerilimin olu mas iin ilk gereksinim
bir sarg ya da kangaLlar toplulu udur. Bu sargiya arnotiir sftrgs, ve sargy
ieren yap ya da annatiir denir. Bir d.a. makinesinin annatiirilnn sarg
biimi Sek. 1.4-1 de gsterilmi tir. Ikinci gerekainirn, bir magnetik alan n olu turllmas d r. Kk n akinelerde bu alan,
magnetierle olu turulabilir.
Bununla birlikte makinclerin byk c4-4,"rralu anda ak , o u kez alm sarg;
denen ayr bir sargyla olu turulur. Son olarak, dnme armatr kangallanndan geen. ak miktar nda srekli de iimler olu turrnal thr.
Bu dnmeniu ekle edilmesinde en yayg n olarak yap lan ,arl itOrii mag
uetik alan iinde dndiirme ya da armatr sarg s ndan geen maguetik alan
dndiirmektir. rne in, bir da . makinesinin armanni dnen o e.-i ya da rutoru;
alan olu turan yap ise durgun gesi ya da staw rudu . te yandan, i .o.
makinelerinin o unun armatr rg lar stator zerindedir. Sekii 11-2 bu
biimde duze den nis ve trbinde al ar bir
ri tor
iyi matiir sat&lar statur ve alan sar ,tian ise s liadir
EKIL 14,1 Doru alum iireteeinin ya da motor armatrinuliat sarg lar um durumu. Her bir kangaltn
bir ucu bir oluun tabanna ateki nen ise bir ol:40m tepeaine yerletirilmitir. (General Electric Co.)
-isketet veya at ,
Alan sargist
Hava erahr
Kutup
ekirde i
'1.e.-vholardon
olusan armatr
Alan kutbu
EKIL 14--3 D.a. makinesinin izgesel Osterimi=
Levhalardan oLusfnus
Alan veya Rotor
sargisi
'Hava
c rol f
Ar rf -i Ct. oyliktan
veyc s-kto!
arg s
e ttel4i4/111.12, -,,
kibc.h,
Armctr demiri
(14-3)
dir. Armatr sarg sncla tamammda olu an ani gerilim, tm seri iletkenlerin
gerilimlerini eebirsel olarak toplayarak hesaplanabilir.
rnek 14-2
Bir dereceye kadar idealle tirilmi bir iki kutupin makinedeki - havaaral ak da bm, Sek. 14-6 da gsterildi i gibi dikdrtgen dalga biimindedir. Kutup ba na ak 0,01 Wb'dir..Arnatr 1200 dn dakika h zla dnmektedir.
EK 1
Armatr kangalla rmdan birinin kendisinden geen ak) maksimum oldu u andaki konumu ob olarak gsterilmi tir. Yar m dnii sonra, kangal o'b`
dedir, yine maksimum ak gemektedir, fakat bu kez ak z t yndedir. Kangalda 4 sarm vard r ve bu zaman stiresinde 10,0 A. lik sabit bir do ru akn
ta maktad r.
a) Fraday indiil.le ne yasas n dorudan clo rty:
sresince kangal gerilimini l esuplay-m.
llanarak, bn hareket
It
lnastn
de iecektir rne in, ab ve a'b' aras nda yar yolda geen net ak sfr olacaktr, bylece bir dnnn drtte birinde kangaldan geen ulu kutup ba na tam
akdan sfr& deiir. Bir dniiniin drtte biri iin
1
60
-- 0" 0125 s
T2 00
0 '01
4 0
,0 12 5
3,2 V dir.
0,01
r lr
letkenlerin izgisel h z
1200
0
2tr
40r.-r
Kaugahn iki kenarmda toplam sekiz iletken oldu undan, retilen gerilim, (14-3) eitliinden,
e
0,01
r
(0(40 .7r)
3,2 V bulunur,
e) ilgili elektriksel g
eri
(14-4)
(14-- 5)
dir. Sargnn tarnam nda olu an - dnme momenti, bireysel iletkenler, yani
kangal kenarlar ile ilgili momentlerin toplamdr. Byle bir elektromagnetik
etkinin oluturduu dnme momenti elektromagnetik dnme mementik olarak
adlandrhr. Elektromagnetik dnme momenti dnmeyle birlikte elektromagnetik- gc oluturur. Dnme momenti, g ve hz allan raekanikte
olduu biimde birbirlerine ba bdrlar.
Bir uretete olu an dnme moraenti, dnme ynne z t olan bir zat dnme tnomenttdir. Bu. ilk hareket et tirieinin yenmesi gereken mo nenttir ve bu elaha byk el.ektriksel g k iin daha byk mekanik gii giriini gerektiren
bir ileyi tir. Bir m.otorda armatrdeki dnme ya da h z gerilimi, uygulanan
gerilime zt ynde davranma z t EMK olarak belirtilir. Tm bu a klamalar,
tm elektromekaniksel enerji--dn m ilenlerinin zgn davran olan
tersinili in belli, kesim ifadeleridir. Bu tersinirli in ilgin bir - uygulamas
motorun hareketli k sradan nekaniksel enerjiyi alan ve bunu elektrik enerjisie dn tren ve motorun bir, iirete gibi davranmas na neden olan elek- :
trik frenindedir. Dn nde elde edilen enerji herhangi bir direnete harcamr
ya da gr hatt na geri verilir. :Bylece, ini a a ya inen bir elektrikli lokometif, yoku -yukarya giden baka bir lokomotofin gereksinimi olan
enerjinin bir -k smn iki kadeneli dnnde sa layabilir.
yleyse, motorlar 'ee iireteeterin ayr nt l. zndennieenin, doal
olarak, ayn olmas beklenir. Motorlarda. dnme mo nenti retiminin ineelennice', ayn zamanda iireteierde z t dnme momenti retiminin ineetenn esie
iircteIerdeki EMK retianinin ineelenn een ayn zarnamin motortarda. z t
EMK retiminin incelenmesi dnmek tir. ,Bu iki inceleme, makine zm- leumesinin temelini olu turur.
rnek 14-3
a) Elektromagnetik etki nedeniyle armatr zerine uygulanan mekaniksel dnme momentini bulun.
b)(a)
0,01
grX10.0)
711 r
0,8
N-m
dia.
b) Dnme Momenti ve hz bilindiinde, g
G
2 r Tx dn / s cinsinden hz
la'ntsndan
G
0,8
-
1200
60
32 W
elde edilir.
Buradaki ve rnek 14-2c deki sonular do al olarak birbirine eittir,
nk her ikisi de elektriksel ve mekaniksel enerjinin 32 W'l k bir hzla birbirlerine dntrlrne olgusunu vurgularnaktadr.
Bu ya da bundan nceki rnein hi bir yerinde makinenin bir rete
ya da bir motor olup olmad belirtilmedi. Ikisinden birisi olabilir. E er
retilen gerilim 10 A'lik ak ma kar koyacak biimde kutuplanm sa, elektriksel g so urulur ve makine bir motor olarak davran r. Eer retilen gerilimin
kutuplaru 10 A'e katkda bulunacak biimdeyse makine bir rete olarak
davran.r.
ini iki ubuk mknatsn zt kutuplar birlet cek biimde aksenlerinin paralel
durumu almalarna benzer.
Makine sarg-,larndaki akmlar, ek. 14-3 ve 14-4 de gsterildi i gibi.
ak yolu stator ve rotor demiri zerinden kapal bir ihnek oluturacak biimde stator ve rotor aras ndaki hava aralnda manetik ak olu tururlar. Bn
koul hem stator ve hem de rotor zerinde, magnetik kutuplarin gzkmesine
kar gelir; bu kutu.plarm says zel sinsi kurgusuna ba ldr. Bu k tuplar,
byk lde yabula trilm iki-kutupla bir makine iin ek. 14-7 de giis.
terilmitir. Burada gsterilmi olan alan eksenleri, birok katkran inagnetik
merkezi izgileridir. ekil 14-1 de stator ikuttb kuttipla (yani,
yiizeyden darya kurt li~de ) ve rotor ~titiz icutuplu (yani,
tam bir silindhik yzey) olarak gaterilmi tir; bununla birlikte gnlk hayatta
kullanlan makineler vs rotorda ya da statorda, ya da her iJrii ,de de kntsz k-utaplara sahip olabilir. ekil 144 hem rotoru ve hemde statoru. kntsz kutaplar olan bir makineyi gstermektedir; byle bir makinenin gnlk
hayattaki bir rne i, kesiti ek. 14-2 de gsterilmi olan trbiuli altornatordr
(yani, huharL.trbini ile al an a.a. reteeidir). Bu alanlar n ekaenlerinin
atan ekseni
don
ekseni
1.4-7 Sfator kutuplan giumtll ulan yahrilatnatt bir Lki-kutuplo nakinte, Rotor alannun ekseni
rotur ::. rglartudaki doktvar.4e1 ciaroollara 1.41.echt.
R atar
Hava arab
EKIL 14-8 Stator ve rotor kutuplark %hurma olan yahula urrcu bir iki kuruple makine. Ala nlarm
akm :Ileri sargilardaki elektrarei ko ullara balithr.
EKIL
Atan sergisi
(Kayan
hat keler den
geirilen do ru
a irnteuyariten)
Alan yap
Rotor,
EKIL 14 11 (a) Aki youniuun nanyeal dedi= ve (6) retilen gerilimin buna kaiii gelen dalga biim.
-
olacak biimde birletirilmilerdit. O zaman, tam evre etraf ndaki ak da lmnda iki tam dalga-boyu ya da dn vard r. imdi armatr sargsmu bir
evresi a, ve a', -a' gibi seri ba lartm iki kangaldan olu mu tur. ekil 14-13,
tm kangallarn bir Y- balants oluturacak biimde birbirlerine nas l
balandklarm gstermektedir. Her bir bireysel kangal bir kutup ya da ak =
yar dalga boyunu olu turur. imdi kangalda iretilen erilim. rotorun her
dnmesinde iki tam dttii tamamlar. Bu durumda hertz cinsinden frekans ,
saniyedeki dnme Inz nn iki katdr.
EVI.
-t
Bir iirete ikiden fazla kutba sahip olduu zaman, ou kez tek bir
kutup ifti zerinde dikkati toplamak ve iiteki tlim kutup iftleri ile ilgili
elektriksel magnetik ve nekaniksei ko ullar n gz nne alnan iftinkilerle
ayn , oldu unu varsaymak kolaylk Salar. Bu nedenle a lan, rnekaniksel
birimlerden ok elektriksel de ece ya da elektriksel radyan cinsinden ifade
etmek uygundur. p-- kutuplu bir iireteteki bir kutup ifti ya da ak dalm nn bir dn.s 360' elektriksel dereceye va da 2:rr elektrik - sel radyana e ittir.
Bir tam dnmede, p I 2 tane tam &M ya da dalgaboyil oldu undan tr,
( 1 4 At l
elde edilir. Burada 9, elektriksel birimler einSinden a : 0,, ise .mekaniksel
ad r. Bir p-kutuplu iireteein kangal gerilimi, her bir donmede p1 ? defa
ya da bir 'kutup iftinin her gei inde bir tan dnii t EM] aralar. 'Bundan tr.
gerilim dalgas n ') f ekansi
P
2
hertz
(14-7)
dir. Burada ii, dakikadaki dnme cinsinden 'e n/.60 ise saniyedeki dnme
cinsinden mekaniksel !nadir. Gerilim dalgas mn radyan cinsinden frekans e>,
e> =,
---P
Pfl
(14-8)
635
Kmr frca
Bak r kamitatr
paralar
Olduka yakn bir rete iin komutatr ah. 14-14 de gsterilen biimi
ekil 14-14 de-ki armutr sarg sA gnlk baya taki uygudaina, anlam
bakmndan - gereye uygun nl myan bir noktay ; kadar yalmla trluntr:
Daha anlaml bir sarg. k. 14-16 da izge;e1 olarak verilmi tir. Komutatr,
naerkezdeki paralar n olu turudu yzkte, gsterilmitir. ki .sabit fr a.
komutatr ierisindeki siyah dikdrtgenlerle - gstermitir. Gerek bir makinede firalar o u kez di yzeye dokunur)
Ar rno.t. 6r"
mu net i.k
12
-
Aidn -kdngat
e]
o)
637
ekil 14-16 daki sarg kendi zerine kapabd r. Oluklardaki kau gal
kenarlar , okuyucuya doru ve okuyucudan uzakla an ynde akunlar gstermek zere, ilerinde s rayla, nokta ve apr-az bulunan kuk daireierle
kesitsel ola ak gsterilmi lerdir. Belirgin olarak yaln z 1. ve 7. oluklar gsterilmitir. N.angallarm komutatr paralar na ba lantlar yaylarla giis
terilmitir. Armatriin arkas ndaki u ba lantlar 1. ve 7. oluklardaki iki
kangal iin kesildi izgilerle ve bu kangallarrn ko nk komutatr paralar na
balantlar ise koyu izgili yaylarla verilmitir. Tm ka.ngallar birbirlerine
zdetir. e.klin. kar k bir &un
. n almasn nlemek iin, teki kangallarn.
lantlar gsterilnernitir. Bu ba latlar her kangal n bir ke- arku.b
kenar nn bir oluuu tepesinde ve teki kenan nn bir olntn apsal olarak
kar snda bulunan Olur?" tabanda bulunduunu anmsayarak kolayca izlencbilir.
ekil 14-16a'da, f ralar komutatrn 1. ve 7. paralar na dokunmaktadr.
Sa taraftaki fraya giren akl n, sarg ierisindeki iki paralel yoI arasnda
eit olarak blnr. Birinci yol, 1. olup ierisindeki i kangal kenar na
gider ve sonunda 7. paradaki f raya ula r. kinci yol, 6. lk ierisindeki
d kangal kenarna gider ve bu da sonunda 7. paradaki frada sana girer.
ekil 14-160' daki ak n ynleri bu iki yolu ieleyerek kolayca dorulanablir.
Etki, magnetik ekseni dikey olan ve armatr evresine surdan bir kan alnkinin ayrusdr ve armatr zerine armatrn magnetik alan n alan sargsuun
manetik alanna paralel klmaya alan saat ynnde bir dnme roomenti
etki eder.
imdi, makinenin uygulanan bir mekaniksel dnme namenti ile saatin
t ynnde dndrlen bir retec olduunu varsayalun. ekil 14-16b. armatrn bir komutatr paras nn yarsna karl k gelecek a kadar dndriildiikten sonraki durumu gstermaktatbr. Sa taraftaki fra imdi, hem
1. ve hemde 2. paralara sol taraftaki fira ise hem 7. ve hemde 8. paralara
dokurmaktadr. Bu durumda 1 ve 7 aumarall oluklardaki kangaUar firalarla k sa-devre yap lm b4imdedir. Oteki kangallardaki aknular nokta ve
arp i aretleriyle gsteril nislerdir ve bunlar, ekseni yine dikey olan bir magnetik alan olu tururlar.
Armatr liraz daha dndkten sonra fralar 2. ve 8. paralara dokumacak ve 1. ve 7. oluklar s rayla ek. 14-16erda daim nce 17. ve '6. oluklarn
bulunduu konuma eleceklerdir. Akm ynleri, I. ve 7. oluklardaki kangallardaki akndarin ters ynde olmas dnda, ek. 1-1.6a lakilere benzeveeektir. kr natiirii nagnetik ekseni yine dii eydir..
Fralar n ayni anda iki kom u komutatr paras y a temasta oldu u
srece, bu paralara ba l bulunan kangallar f ralaria k sa df: vrie yap larak
UCJI40
satm boyunca esas devreden geici olarak aka lar ve bunlardaki ak miar
ters ynde geerler. Ideal olarak, kangallardaki ak m dorultulraakta
olduundan zamanla do rusal olarak yn de i tirmelidir. yleyse herhangi
bir kangaldaki akmn dalga biimi, zamanm fonksiyonu olarak yamuksaldr.
Bylece, kangallar ierisindeki ak n ve gerilim yn deitirdikleri halde
komutatrn aualtarlama hareketi hem ak mn ve hemde gerilimin di
devrede tek ynl olmas n/ sa lar. Benzer biimde genellikle statorun alan
ekseninden 90 lik bir uzay yerde itirnesi ile, armatrn ma nenik alan n n
ekseni sabit kal r.
Da kayna,tkina
G-
.#rmat
ak m nn yzde 1 ile 3 ii aras nda kk bir kes idir. Ayr -olarak uyart lan
bir iiretecin alan devrezindeki kk miktardaki bil g, armatii . devresindeki nispeten byk miktardaki bir geii denetliyebilir. Byle bir denetimi
olu turmama en yakn Yolu alan deresinde deiken bir diren kullanmaktr. Deiken diren alan ak nna ve dolaysyla ak-younluu dalgasnn
yitksekliini denetler. Bylece retilen gerilimin denetimi ye ine getirilmi
Armatr gerilimi ve k zerinde denetim zel bir nem ta d zaman ayr olarak uyart lan reteler yayg n bir biimde kallanhrlar.
Kendi kendine-Uyartlaia retelerin alan sarg lar farkl yoldan beslenebilir. Alan sargs, seri bir rete oluturmak zere, armatre seri ba lanabibr( ek. 14-18). Alan sargs, bir ii,m1 iitaei: oluturmak zere armatre
paralel balanabilir ( ek. 14-19). Ya da kar k Itagii bir rete oluturmak iize.
re, alan sarg,s armatrle bir; se,,i ve teki paralel iki kesimden olu abilir (ek.
14-20). Seri bir iirettein alan akm yk akunyla ayndr, bundan tr havaarali ak- s ve dolay syle gerilim yak ok de iir. Sonu olarak, seri iireteler ok sk kullamIraaziar.
tisr
1- ra
rtl z11r
t.S.ss;
atan
o dt ktn dirtitt4
O
a rtr ;41 ;r
r.,r.iet
nt iiretelerinin gerilimi yk ile bir dereceye kadar d er, fakat bu d me birok amalar iin sak ncal olacak kadar de ildir. Kark bal reteler,
normal olarak seri sarg nn MMK'ti ntsargnulkini destekleyecek biimde
ba lanrlar, Bunun yarar , seri Sargn n davran nedeniyle kutup ba na
den ak artan yk ile artabilir bu da yk artarken hemen hemen sabit kalan ya da hatta bir dereceye kadar artan bir ak s gerilimi olu turur. nt
sargsz oi;4- kez,..nispeten ince tellerden olu an bir Qok saran ierir. D lasma
sardan seri sarg ise retecin arrnatr ak numn tmn tamas gerekti inden kaln bir telden olu an birka sarmdan olumu tur. Hem nt ve hem
de kark bal retelerin gerilimi nt sarg s na seri bal olan dei ken
diren yard myla akla yatk n snrlar ierisinde denctlenebilir.
EKIL 14 21 Ytiksek-luzl ezamanl motorun keski. Sol uta motorun alan sarpema nyaraar
-
EKIL
14-23 Sin
k
giri .
(14-9)
giri-kay plar
giri
(14- 1 0)
k
k 4- kayplar
olarak da yaz labilir.
Drwn makineler genel olarak, hafif yklerin d nda verimli al rlar.
Orta hani mototlann tam-yk verin:ileri, 1.-bgTk znotoriar i in yzde 74,
50-bg ilik iin yzdk 88, 500-bglakler iin yzde 94 V< 5000 bg'hikler iin
yzde 97 dir, Alak h zl notanarn verimi, o u kez, yksek h zl motorlarnkinden yzde 3 va da t daha azdr.
rnek 14.5
Belirli bir 10-bg 230V lak motor iin tan ,i-okteki kayplarn o nikitude
oldu u belirlenmi tir: dnme kaypkr 620 \V; statr bak r kayb 310 W; rutur bakr kayb 370 W; geici-yk Iza-,:ier 70 W. Motorenk
ezamanl ya da da. motoru olup olmad belirtilinemi tir.
Ana milden
AnnaVirlin
Elektromagnotik
gelen giri
g
Eo t
gc
" Ykstiz
ve
armatr kayb
dnne kayb
Yk aknamm
neden olduu kayp
g c
n gEeil
'
Fra
rs Rs seri
deme
alan kayb
R r paralel
alan kayb
kayb
Armatr devresi
Paralel alan
Bak r kayb
% 3-% 15
'Ye - % 5
(0>
`ayraktan
giri
gc"
Armatrn
Elektroma retik
u gii:c
3(iike verilen
mil gc
V i.
aknn n n
R f paralel L
.-lan kayb
para/el alan
Bak r kayb
125 R,
Seri 1
Fra
leme
alan kayb
ayb
P. Ra
a r kayb
arn
Armatr devresi
Bakr kayplar % '3 - % 6
dnme
kayb
% I-% 5
(b)
EKIL 14-25 (a) bir la. retecinde (b) bir d.a. motorm daki g blsm. V t makinenin ularndaki gerilim, V. armatra ular ndaki gerilim. E._ armatrn ierisinde olu an EIKK, I i, hat akm,
If sat-alan akm ve la seri alan alcmuchr.
(10(746)
(10)(746) -1- 620 -1- 310 +
0.845 = yzde 84,5 dir,
370
Yukardaki kayplar listesinin incelenmesi, nitelik amalari iin kay plar n iki snfa aydabilece ii gsterir: (I) srtnme ve rzgar etkisi, ekirdek
knyplar ve yeter lde sabit olan alan bak r kayplarn hesapSayan sabit
kaypla ve (2) yk akn n- ta yan sarplardaki bakr kayplarn da ieren
yakla k olarak ykn karesiyle de i en kayplar. (Seri motorlar belkide bu
srdflandrmatun d nda kalan en gze arpanid r). Bu koullar alt nda, en
yksek verimin sabit ve de ien kayplarn eit oldu u yk deerinde olu tu u
gsterilebilir. Bu nokta, ku kusuz aygrta kurg i!.avan ki inin denetimi altndadr ve o u kez analauan ykn yaklas klkla 2 / 3 ile 3 f 4 dil arasndaki
ortalama alma yk.iin.e yerle tirilir. En yksek verimin de eri, tam-yk .
- olduu gibi kullanlan demir ve bakr miktarnn bir fonkaiyoundur. veriand
Bylece, verim Maddeninin ve kay plar n maliyet art arasndaki ekonomik
dengenin sonuendur. Sonu olarak, byk ayg tl atm verimi . kilklerinkinden.
daha yksektir.
D:me rnornent:.
14-26 1%10.r:r ve yiik 1.."1;~erirtin st liste biui .
0l
14.11 MAKiNE
vERil_ERi
649
reticinin ular arasndaki gerilimin iiretecin elektriksel g km fonksiyonu olarak imidir. Noktal eri, ykn eitli uygulama gerilinderinde
gereksinim duydu u elektriksel giri gcnn bir 4,izimidir. Noktal eri,
ykn e itli uygulama gerilimlerinde gereksinim duydu u elektriksel giri gcnn bir izinaidir. Yk, iirettcin k ' larna ba land zaman,
birleimin alma noktas bu iki erinin kesim noktasdr. Bu noktada iiretecin verdi i yk alabildiine eittir. o u kez, merkezi istasyonda oldu u
gibi gereksinim, k ucu geriliminin eitli ykler kin sabit kalaca dt.
Bununla birlikte, ou kez motor daha byk esneklik ve motor ikin n
denetiminin daha kesin sa lanmas iin kendi bireysel iiretecine balanr.
O zaman u geriliminin yke ba l olarak zel bir biimde, de imesi istenebilir.
- hz belirtgenleri
lerin
bildii sinrlar ve bu s nirlar bu de iimlerin nas elde edilebildii
hakk nda bilgiler say labilir, Bundan ba ka, iinili ekonomik zellikler, verin",
g arpar'', maliyetler ve kay plarn makine snmas ve veriler 'zerindeki
etkilidir. Bu zelliklerin incelenmesi do al olarak makine znalemelerinin
konusudur.
Bu inceleme, geni lde, k rarbduru belirtgenlerine dayand rihr,
nk makinelerin almas ile ilgdi anhilgiler bylece kolayl kla kazandabilir. Bununla birlikte, otomatik denetim alan ndaki uygulamalarn gittikee
nem kazanan bir s nfnda, vurgu, daha ok bile enlerinden birini makinenin oluturuu tam elektromekanikscl dzene in dinamik davran zerindedir. rnein, bir yk altran bir milin hz nn- ya da konumunun zamann
ya da ba ka bir deikeuin belli bir fonksiyonuna gre denetlenmesi istenebilir.
Tipik bir endstriyel uygulama, bir makama zerine ka t gibi uzun erit biimindeki bir maddenin satm srecinde gerginli in doru olarak deneiimidir. Bu e it uygulamalarda, dzenein tamamnn geici elektromekan:ksel davran nemli bir konudur: dzenek denetim i levine h zl e doru bir
biimde tepki gstermeli ve sal nmlar ,ok abuk snmelidir. Diizene in ulnz elektriksel de il ayn zamanda sertli i, eyiemsizligi c siirtiinmesi gibi mekaniltsel zelliklerinde gz nne al nmas gerekir ve bunlar
gerekten en nemli etkenler durumuna gelebilirler.
yleyse, nemli zellikler arrr.s rcta rnotoriann mon]
Makinelein
gereksiz yere k salmamas evrensel bir istektir. Bundan tr, Kes. 14-9
da elde al nan kayplardan ileri gelen s caklk ykselmesi bir makinenin deerinin belirlenmesinde nemli bir etkendir.
Yaltkan n bozulmas hem zamann ve hem de scakln fonksiyonu olduundan bir makinenin alma scakl onun beklenen mr ile yak ndan
ilgilidir. Yalitkann bozulmas, yava oksitlenme ve gevreke sertle neyi
ieren ve mekaniksel dayan khlin ve dielektrik kuvvetinin azalmas na yol
aan kimyasal bir olayd r. mr-scaklk bagnts ile ilgili kaba bir fikir
organik yalitlann s cakln n her 8 ile 10C arasnda art iin mrnn yars nn gitti i biiminde verilen eski ve ok yakla k bir Inuralta elde edilebilir.
Hem beklenen mr ve hemde al ma koullar eitli suuflardaki elektrik ayg tlar iin olduka de iiklik gsterir. rne in, beklenen mr baz
askeri ve atmb uygulamalar da dakka mertebesinde, baz zel uak ve elektronik ayg-tnda 500 ile 1000 saat aral nda ve byk endstriyel aynntlarda
10 ile 30 yl aras nda olabilir. By nedenle yal tkan ve yal tm dzer e,klerini
deerlendirmekte kullan lan deneme sreleri ayg tn trne gre de iecektir. En ok "motorettes"denen Inzlaml nitru mr deneineleri kullan lr.
Ticari olarak kullanlan yaltm ilzenekleriniu izin verilebilen s cak'
lik snrlar iin "Institute of Electrical and Electronic Engineers (IEEE) '
"n n ve" National Eleetrical Manifactures Association (NEMA)" n n en son
standardlarma ba - v.rulabilir. Endstriyel makinelerde en ok kullan lan
NEMA yabt m-dzene i snf , B snf , F sn fi ve H sin falr. B- s nf
yabtkan fiberglas, mika, asbestos (yanmaz ka t) ve uygun balayc eevherle.se sahip benzer maddeleri kapsar. F snf yahtkan da B suafndakilere
benzer biimde n ika, fiberglas ve sentetik maddeleri kapsarsa da bu dzel-10k
daha yksek s caklklara dayanabilecek yetenekte olmal d r. H- snf yakkan daha da. yksek s cakllara dayanabilir ve uygun silisyum yap t :m
gibi balayc maddelerle birlikte elastik s- ilisyuin ve mika, fiberglas, asbestos
v.b. maddeleri ieren birle imlerden olu abilir. Maddenin ya da dilzene in
salk verilen s caklkta al abilme ye.tene inde oldu unu gsteren denemeler
ve tecrbe en nemli s n fland rma ltn olu turur.
Yaltkann scaklk snf belirlendii zaman, endstri tipi makinelerin
eitli ksnalan iin izin verilebilir ve gzlenebilir s caklk ykselrneleri uygun
standartlara bak larak bulunabilir. Akla yatk n, ayr ntl ayrmlar, makinenin tipine, scaklk liirr yutemi e , makinede bulunan paralara, makimnin
-kaplanm olup olmamas na ve so utma tipine (hava-st utniali, vantilatrso utnah, Indrojen so ut nal vb.) gre yap lr. Ayrmlar genel-a nab ma-kineler ve belirli ya da zel- amal makineler aras nda da yap lr, Genelarnah motor szciigii "zel bi uygulamaya ya da uygulama tipine s narlan
zu verilehrnr steplrl k
j!
B Snf
F Smft
90
115
85
110
Z3' O
3 05
85
110
e$1,<'C
ift
135
mal gerilimin yzde 90'n kullanldi nda ksa bir zamm iin yeterli bir eniniyet pay ile rne in yzde 75 ilk bir a r yklenme uygulayabileee ini
leyebilir
Motor srekli olarak sabit bir ykte ali trildi zaman zel bir uygulama
iin motorun istenen bykl kolayca bulunur. nk, al trlan ykn
yalnz g gereksinimlerinin hesab iin iine girer. Bununla birlikte, motor a a yukar grevinin yinelenici dnlerinde al trhrsa ortalama s nma; dniinn e itli ksmlar sresindeki motor kay plarndan bulunmal ve
havalandrmanm motor h zyla de iimi dahil edilmelidir. Sabit-h zl bir
motorun istenen bykl n tayin etmek iin, armatr sn:nas lm deien
kayplarla belirlendi i Ve bundan tr beygir-gc knn karesine ba l
olduu varsaylabilir. yleyse Kes. 5-2 deki periyodik olarak de i en ak n tanla oldu u gibi ortalama snma, beygir-gc zaman e risinin kok de erinin bulunmas ile elde edilir ve en az ndan bu --veride bir motor seilir.
Bunun ifadesi
kok beygir gc
alma . sres
i
. (lg)2 (zaman )
( 4-12)
z
'.1.a.rekets durdu u sre / k)
olur. Buradaki k sabiti hareketsiz durumundaki daha zarif olan havaland r, may addar ve a k bir motor iin yakla klikla 3'e e ittir. Tam bir. dn
iin geer' sre, - motorun kararl bir s cakla ula mas iin gereken zamana
-gre ksa olmald r. Sk s k harekete geirilen va da y on dcg 4rien notorlara
zel nem verilmelidir, .n.k.ii bu tr grevler a r ar yklere (zellikle
eer bilyk-eyleinsizlikli bir yk luilland nda) e - deerdir.
rnek 14-6
E zamanl bir motor_ srekli olarak u grev dnii i rie gre ali naktadir: 10 s 50 bg'ile, 10 s 100 bg'd.e, 6 s 150 bg'de, 20 s 120 bg'de ve 14 s bo .
Gereksiner motorun bykl n hesaplar ,-
ozmw,
ie kar maz.
kok bg
/ (50)' (10)
957
Sadece s sal temellere dayanarak seilen srekli yerli motorlar gereksinen byklkte dnMe momentlerini olu turamayaca ndan byle yksek .
PROBLEMLER 653
a) 0,10 in.
b) 0,20 in.
c) 0.,50 in.
14-2 Problem 14-1 deki pistonlu nknats iin g'nin a a daki deerleri
kullanarak piston zerindeki ekimi (pound cinsinden) kangal ak mna kar
izin.
a) 0,10 in.
larnu yenileyin.
14.6 ekil 14-28 100 sarmh bir kangal olan dzbir stator ierisinde
dnen iki kutuplu bir rotoru gstermektedir. Rotorun stator yzeyinde
11-6.
PROBLEMLER 655
14-7 Problem 15-5 deki kangaldan 10 Alik lair akn gemekte iken kartgidin kenarlar kutuplarn tam altnda bulunduu 'zaman bu kaugaln oluturduu dnme momentini newton-metre eisimden h -uhn.
14-8 ekil 14-16 daki d.a. armatr sar s iin *a taraftaki fradan
balayarak sol taraftaki fraya doru iki paralel yoldaki iletkenleri s rayla
yazn. Bunu
a) ekil. 14-16a
b) Armatr a kkndaki konurnundan saatin ters ynnde 30 dnd
zamanki durum iin yapn.
14.9 U-evreli drt-kutuplu deneysel kk bir rete ok. I4-13'de
gsterilen biimde bir Y-balantl armattir sargsna sahiptir. Her bir kangal
(rnein, a ve -a kangal kenarlanyle gsterilen) iki sarnr ldr ve herhangi
bir evredeki tm sarunlar seri balanmtr. Kutup ba na d en ak 25,0
megaizgidir ve uzayda sinsel olarak datlmtr. Rotor 1800 dn I dakika
hzla thinmektedir.
4
yazn.
14-10 60---IIz'lik e zamanl motorlar iin kutup says 2'den 20'ye kadar
artarken al ma hzlann gste...en bir izele dzenleyin.
14-11 Dorudan doruya birbiriyle iftlemni iki ezamanl makineden
olukan bir noto -iirete tak m vastasyla ik-eVreli 60-11z lik bir dztuekten
-evren 25 bir diizene e elektrik giiy verilmek istenmektedir.
a) Motorun sahip olabilecei minimum kutup say s nedir?
b) eretecin sahip olabilece i rainimum kutup says nedir?
e) a ve b iklarmda heti --Idemen takm hangi hzla alacaktr?
14-12 Bir uak yap mcs deneme laboratuvarmda tam 800 Hz'lik bir
kaynaa gereksinim dayulmaktadrr. Motoru 230 V - 60 Hz Ilk bir hattau beslenen bir motor-iirete takinunn kullan lmas nerilmektedir. zete do rudan motora ba lanacakt r.
a) Ne tr motor kullanacaks nz?
b) Motor ve iirete iin kullanabileee iniz olas en az kutup saps nedir?
c) Motor-iirete takmnn hz nedir?
14-13 Dokuma makinalarnda kullanlan yksek-hizb kk bir indiiksiyon motor 72000 dn , dakika dan daha d k bir h zla altrlmaldr.
G kayna nn frekans ne olmaldr? 60 liz'nin mmkn olan en kk
katan kollarn .
14.14 -evreli 230 V 60 Hz 'alt kutuplu sincap-kafesli 3 bg'lilk bir
indksiyon motorundaki bir yk a adaki verilen vermektedir.
a) 20 N-m'lik momentte motorun km ve, vezimini hesaptaym.
b) Bu ykte ve yk yokken motorun g arpan iii besaplay n.
ebeke Geilimi
I '
1
V
230
230
ebeke Akm
A
Giri Gc
W
Ilm
d9a/ dakika
4,1
8,2
210
2600
1195
1100
0
20
I
'1
j k , bg
o
160
1100
36
1470
400
55
160
80
160 dn(iyii yine1e
40
3
160
180
1,5
240
1,5
260
0
280
0
15.
Blm
olur. Bu, indilktrn bor birinin toplam armatr E3.1K"fr c verdii bileendir.
Toplam EMK E ise fralar aras nda seri olarak bulunan tm indiiktrlerin
katkilarmin toplamdr.
ekil 14-16'da toplam 24 iniiiktr vardr, Fakat fralar aras nda iki
paralel yol oldu undan indiiktrlerden yalnz 12'si fralar arasnda seri durumda olurlar. Daha genel bir sarg da Z indiiktr, a aparalel yol ve her
yolda seri olarak ba l Z/ a tane incliiktr bulunacakt r. yleyse, arraatrde
retilen EMK,
60
olt
(15-1)
olur. Bazen, dakika ba na dnme says olarak verilen h zdan ok, saniye ba na nekatksel radyan cinsinden verilen co, aasal hzla al mak daha uygun
olur.
27n
(TO-
(15:2)
E=
(15-3)
ya da
E4 = <
co,
(15 4)
-
olur, K nicelii, zel herhangi bir makine iin sargm n diizerienii ile belirlenen bir sabittir. Bu sabit,
.K
29'Z'
(15-5)
27ra
(b
EKIL 15-1 <a) d.
E,- /oR,,
(15-6)
4R
(15
= (230)(100)
Ed = 11,-111
23000 W.
23000 W.
120 V
Alan-de iken direncinin de eri de itirilmedi i iin, I ve dolay syla odeiiner.. Sonu <>brak, Denk. (15-4)den, Et, ve n aras nda doru bir orann var
ur ve
120
(1150) = 62 .7 dn 1 dak elde edilir.
220 ---
ekil 14-17 den 14,-20 ye kadar olan devre gsterimlerinden i armatr gcnn
watt
(15-4)
oldu u grlr. ,Bu g, enerji-dnli ra srecinde: l elde edlen elektrornag. nefik gtr. Bir iireteteki elektromagnetik g, tirete kndan bakr
kayplar> kadar daha byk ve mekaniksel g giri inden ise dnme ka,
lar kadar daha kkt i' r. Bir motorda ise bu g, mekaniksel mil mkudan
dnme kayplar' kadar daha byk ve motor elektriksel giriinden bakr
kayplar> kadar daha kiiktiir. Bu gerekler daha nce izimle ek. 14-25
te aklanmt. n dn/ dak hk alma bzndaki Pin gcne karlk gelen
elektromagnesik di;nrne momenti T,,,,
mekanikteki iyi bilinen gii-dnme
momenti bantsndan,
60
T = - P
(15-9)
newton-metre
2,7n
Ea
n
(15-10)
a ne on-metre
newton-nete
(a)
kknda
Bir d.a. makinesinin hznn, kukusuz, sabit olmas gerekmez. Bu. nedenle, ek. 15-2 de pek ...;,fkk farkl bzlardaki iruktatislanma e rileri Yeribui tir. Denk. (15-1) ve (15-4) den sabit bir ak ya da alan ak m iin gcriiinin
hzla do ru
orantili oldu una dikkat ederek e rilerder. birinin ba ka birin.
den elde edilebilece i grlr. Ayrca, bir d.a. makinesinin hem bir nt ve
hem de bir seri ba l sargs bulunabilir, bylece onlarn l'nIK'Icri eklenir. Kark bal bir makine iin niklanslanma erisi, yahnz nt alandaki akma re dze/denir. elt. 15-2'de gsterildi i gibi, yatay ekse lei kutup
ba na nt -alan sanralann n say s ile arpilarak kutup 'bana - ampersanma dei tiridebibr. O zaman. yeni yatay eksen magnetik de-yre zerindeki
tm net sonucu olarak. yorumlanabilir.
Orlek 15-.3
15-kw ve 7:50-V'luk bir d.a. reteci, 0,1 olarn'b k bir arn atr dironeine.
ve ek. 15-2 deki niknatslanina e -,risini-, sahiptir. An-nal:al. akcum
1,5
Parolet-atan akm omper..
3,000
2,000
1,0 00
Kutup bas nc amper-sartm
Q5
0
EKIL 15-2
2,0
4000
230- ve 1200 dn/ dak'hk bir makine iiunaknatislanna erileri ; bu e riler 15k w lk bi/ brete ya da 1 5-bg'iik bir motor iin sekin o rilerdir.
sabit tutarak Km 1200 den 110 dn dak'ya d iirliirken anuatiir i u gerilimini 230 V'ta sabit tutmak in alan MMK'i hangi blgede de itirilmeliclir?
OZUM: Armatiiriin
V
1A. 230 (50)(0,1) = 235 V de erinde sabit tutulinah1200
dn/
dak da ek. 15-2 den karlk gelen alann MMK"i 2800
dr.
EKIL 15 - 3 Yeitirrne
dengelerae
0
fr)
(d)
EKIL 15-4 Iln akm I L . arn aZi' r akm I. nt alan akm I f -ve seri-ahr akma. I, arala.rnsiski
bat tlar g&steret d.s. iirete-ttxleti (a) ap (,;ara.k yartlan tirete. (b) <mt ilrete, fr) SPri il ete
ve
(15-12)
Denklem (15-12) nin grafiksel bir gsterimine, ek. 15-2 deki Oa do rusu gibi,
alan diren dorusu ad verilir. Bu do ru, r:k: ucu gerilinunin nt-alan
alumma kar deerini veren al ma noktasnn geometrik yeridir. yleyse,
Oa dorusu Rf == 170 olma iin izilmitir ye bu nedenle ba lang noktas!
ile (1, O A, 170 V) noktasndan geer.
Alan diren do r st our yararlh , i-.irce bir Mli iiretei, iin gerilimin
.
yiikienn esini ve sonra yk eklenirken geribradeki d iimi inceleyerek a k retecin 1200 dn / dak'da cahtun varsaym..klan-deVresi kapat ld zaman, kalc rnknatAann ada dolaN, ulaan k;i0ik bit gerilim ( ek.
15 - 2 deki nukriat slauma e risinin dii ey ekseni kesti i V lk
bir alan ak mma neden olur. E er elde edilen amper sarmlarm okturdu u
ak mli-i elde
ak kalc
eklenirse, gittike artaa gerilimler
-
Bir nt-retecin u-gerilimi, yk ekleadike armatr-direnei zerindeki gerilim diimndeki art ve gerilim dniiim elik-eden alan ak m ndaki azah nedeniyle azalaeakt r. Yk artka gerilirodeki d ek, 15-5'de
gsterilmektedir. Alan-diren do rusu, Vt 'nin ye gre de iinduin geometrik yeri ve nukn.auslan na erisi ise Ea'nn If ye gre de,iiminin geometrik yeri oldu u iin if 'nin herhangi bir de erinde iki eri aras ndaki d ey
uzakhk o ko ul a karlk gelen: yk iin armatrdeki Ic Ra gerilim diiraii
olmandr. Bu gerek, belirli bir durumdaki armatr -ak m ve alan direncinde
u gerilimini bulmak iin kullanlabilir.
Ornek 15.4
15-kW'lik bir iint iirete, 0,0985 ohn'luk bir armatr direncine ve ek.
15-2 deki rrukuat slauma e risine sahiptir. Bu rete 1200 dn / dakl k
sabit hzl bir hareket ettiriei ile dndrlmektedir. nt-alan de i ken direnci rete yksiiz iken 230 V'luk u-gerilimi verecek biimde ayarlanun tr.
66 A'lik bir armatr ak m iin 1W- gerilimini ve k gcn bulun.
OZ.VM: Oa do rusu ( ek. 15-2), rraknat slanma e risi zerindeki 230
V'daki noktadan geer e bu nedenle bu durum iin alan-diren do rusu olur.
la& gerilim dii m 66 (0 %0985) 6,5 V olur. ff
1,20 A de, Oa do rusu
ile Miknatslanma e risi arasndaki d ey uzaklk 6,5 voltur. Oa zerindeki
bu noktadan yararlanarak bulunan u gerilim: 206 Y'tur. Buradan,
- If
/,
----
66-1,2 = 64,8 A
ve
k aa'
' L.
(206)(64,8)--e= 13350 W o
rnek 15.5
rnek 15-4 deki reteein alint alan 'arpa zerinde 2000 sar m/ kutup
vard r,. Ureteci 230 V'ta normal-kar k bal rete yapmak iin gerekli
olan seri-alan sarunlanrun saysn bulun. Bu sarrmlann kk direnlerinin
nemsiz oldu unu varsay rn
ZM: ""'.iilcsz uyar m tamamen nt sarg da oldu undan ykstiz
durumdaki 230 Viuk gerilim iin I l. 1,34 A olur. Bu de er ayn zamanda
tam-ykteki 11. deerine de e it olmaldr nk, ahm-direnei de imez ve u
gerili n hala 230 rd -ir; yani hem yilksiiz ve -hem de tam-ykl iken i, ut
alan MMK'i (2000) (1,34) = 2680 A-sar / kutup 91rir.
Tam ykl durumda,
- 15000
65,2 A
65,2
1,34 = 66,5 A
Ve
Ea . 230
(66,5)(0,0985)
236,5 V
2,1 Saral/kutup
(b)
(e)
'L
lo =4
t =t +
(e)
EKIL 15-6 Alcrnter irasadaki baliatlasa gbaterel d.a. motor
(d)
mi, ve izimler zerinde ./L hat akm , 1 armatr akm N e .1j. nt alan ak m arasndaki ilgili Kirehhoff yasas bantlan vcribuitir. Bu bakmdan
ek. I5--6, ek. 15-4 den farkl grnn'mdedir. Bu ba mularla birlikte Denk.
(15-1) ya da (15-4) ve (15-7 den (15-9) 1a kadar olan ba /ihtar ve =hutulanna erisinden nemli motor belirtgenlerini elde edebiliriz.
nt motor ve ayr olarak uyarulan motorun ba lantlar arasndaki
fark bir ayrnt meselesidir. nt motorun hem alm N e hemde armattirii
zerine ayn gerilim kayna etki eder. Ayr olarak uyarulan motor iin ise
farkl iki kaynak kullanlr, bylece uygulanan iki gerilim ba msz olanak
deitirilebilir. Bu son zellik, geni bir bilgede bz denetimi elde etmek
b akimnd an ohltk a nemlidir.
Bir nt motorda, alan akn ve u-gerili/ni dorudan birbirine baldr. Giri ucu gerilimi sabit oldu u srece motor alanndaki deiken diren
ayarlaninadka alan uytum ve dolaysryla sabit kalr. ekil. 15-7 deki surekli e ri ile gsterild4i gibi, sabit V, ve Rf de bir nt motorun normal beUrtgerti, artan ykle luztr da hafif bir azab oldu unu gsttrir. Bu azalt,
10C
Norm-di ykn yzdesi olarak yk
EKIL 15-7 Dukra-Alum mounIarrtun bz-ya eriltri
rnek 15.6
10 hgliik ve 230 V'luk bir nt motor, yk yok iken 230-V'Iuk hattan
6,0 A'lik bir armatr ak n' ekmekte ve 1200 dn/ dak da al maktadr.
Armatr direnci 0,20 ohm'dur.
37,0 Alik armatr akm ve ayn ak da, hz ve elektromagnetik dnme
momentini bulun.
ZM: Yk yok iken,
230 - (6,0)(0,2) = 229 V
ve yk alt nda,
230 - (37,0)(0,2) = 223 V
o sabit oldu undan, Denk. (15-4) den
n
223
229
ya da
Trn
elde edilir.
Bir rnotorda seri bir alan bulundu u 5:4121831, alan MMK'i doal olarak
. armatr akmna ve. dolaysyla motorun yiikne ba l dr. Seri notorda, ykteki art , hem armatr ak nma ve hem de akda art oluturur (demirin
tamamen doy nam olmas varsayum alt nda). Ak ykle artt iin, uygulanan gerili nle_zt EMK aras ndaki dengenin de imemesi iin h z dtaelidiz; bundan ba ka artan ak nedeniyle, dnme momentinin art nn neden
olduu armatr ak nundaki art, nt motorda oldu undan daha kktr.
Bu yzden seri-motor, ek. 15-7W nektal izgilerle gsterildii gibi biz-
Eg ,
550-74 (0,35
0,15) = 513 V
Ar-yk altnda,
E,
495 V
I 2'141
ve ar yk altnda,
Bi rad
74
15-4) den,
ve an-yk altnda,
2"
yleyse
olur.
/,34,6
cam,
w tril
Ea2 o,
495
513
Eg1 2
1
1,346
ve
42
495
513
1,346
537
750
yeni k,
537
ZeM:
1,10 A
n=
200
252
200 V
60
r,,
(Jou)
200
.
954
2:fr
- I3 R
de saniye ba n
(15-'
6u V 2.71:
Ka
(15-1,1)
ya
36,6
= 0,183 A
8.63 A
e, = 275-8,63 (0,25
266
1,25
= 13 rad s
ya da
60
60
13
213
b) rrete-alan gc,
vfoi'f = (36,6)(0,183) =
W olur.
Motorun k gc,
nom aa (10,8)(213) = 2300 W't r. Oyleyse denetienen k gc, 23001 6,7 ya da 343 arp bu hzda danadarneyi yapabilmek iin gerekli olan g olarak verilir.
erete, ek. 15-8'de nemli bir edir, nk rnek 15-91 'de belirtilen
g ykseltibuesiuins olu tuu yer orasd r. Bu rnekteki rete alan , 5
ile 1,0 W arasnda az bir g sa lanabilen bir kaynak gerektirmektedir. Bu
dzey ok yksek olursa, o zaman iirete alan ile en son denetleyiei g kayna arasnda ek g yiikaeltil nesi yap lmald r. Bu tr bir ek ykseltme
elektronik olarak ya da ek dner makineler yard myla elde edilebilir.
15.6 GE C VE DNA:MIK TEPKLER
D.a. makiaeleriuin pek ok a da uygulamalar yaln z kararl durundaki almasnda/t ok zamanla -de ien denetim i aretleriue kar makinenin
tepkisi hakk nda bilgi gerektirirler. Gerekli olan kavramlar -verebihnek iin
bu ye bundan sonraki kesimde dikkatimizi ayr olarak t yartlan do ru ak m
makineleri zerinde toplayaea z ve iizellikle iki sekin problemle ilgileneeeiz: (1) nyarmdaki deiikliklerden doan, iiretete olu an elektriksel geici
durumlar ve arm.a.tiir gerilimlari zamana gre de ien fakat sabit alarla
uyarlan matorlarm dinami i. Her iki problem de ek. 15-8 deki denetim
dikzene inde ortaya kar.
Magnetik devrede hi bir cloyurn olmad yarsayilaeakt r. yleyse
bava-aralndaki s aksz do rudan do ruya if alan akra ile orantil dr ve
nuknatslanna e risi bir do rudur. Lf alan--devre inciktans sabittir. Bu
durumda alan devresi iin gerilim denkle ni,
dif
-15)
(15-1()
ve
Ta,
(16-17)
(I5,19)
biiminde yazlabilir, burada k_, kf ile a>:ai belirlenen sabit de erinin arp nuna e it olan bir sabittir.
rnek 15.10
200kW ve 250 Yitik bir d.n. ilreteei a a daki sabitleri iermektedir:
230
-= 33,7
e ve
mosi,
(1 -
33 9 /1"' 25)
6,83 (1
' 1
;35 5 zurper'dit
= (38)(6,83)(1 - e
260 (I --
volt
biiminde olur.
Armatr devreshideki ko ullar makine in Denk. (15-18) ili ,r dieenad
d yk iin ise
vta = Rtia
bants ile betimlenir. Bu iki bakn-t p birletirerek
Rz, +
lv.
RL
dt
.R L
tit>'
1,04 ra
v - 260 - 260 .5-, 35
dt
E'
di
a dt
(15-20)
IT
dt
+ TL
(15- 21)
(1523)
buradaki k sabiti iste bir saniyeye den, mekaniksel radyan bana volt
olarak, isterse amper ba na ne ton-metre cinsinden iillsiin ayrud r.
Ornek 15-11
Kk bir d.a. motoru, ek, 15-9 daki iziatde belirtildi i gibi, mekaniksel olarak do rudan yalnz CyleM8h yiike (yani TL 0) balanmtr. Motor
sabit bir alan akm ile uyardrnaktadr. Hem armatr indilktenst ve hem de
dnme kayplar! nexusizdir. Motor durnyorken, ani olarak armatr ular na
sabit ve dorti v, gerilim" uygulan yor.
3.) Zamann fonksiyonu olarak armartir ak m iin bir ifade elde edin.
b) Zamann fonksiyonu olarak milin avsal hz iin bir ifade bulun.
e) R.
34 elim. J
5,85 X 10" 4-m2 lik bir eylemsi lik monienti
ve k ,--- 0,328 V (rad J s) ya da N- n A'lik bir sabit olduunu varsayin.
Motorun yaklak olarak yzde 2'lik bir yan lg ile son lunna gelmesi iSn geen sreyi bulun.
:ozcm:
JRa
hz
elde edilir. t
0+. d a, f.
0,. e. = O ve
V,
gzntinde
EKIL
1i--9
verile
ve yaln z evi
V
R
iva
olur.
b) Asal'hz elde etmek iin, yukar daki ilk iki denk-lem bu kez de
Yok ederek birle tirilirse,
.,:y1
JR4)1,
RJ _
nun bir elektrik devresinde bilinen anlamda bir zaman sabiti oldu una dikkat
ediniz.
e) Bu son denklemden, zaman sabiti,
(5,85)(10 -5)(34)
(0,328)2
-- 0,0185
bulunur.
imdi, yaln bir stel fonksiyonun zaman sabitinin drt kat kadarlk
bir sre ierisinde 0,0185'e ya da ilk de erinin yaklak olarak yzde 2'sine
d eceini aarrsay n. Bu durumda, motorun son luzina eri mosi 'iin yaklak
(4) (0,0185) 0,074 s gerekmektedir.
(15-24)
Ef
ve
(15-25)
keI
biimini alrlar.
Denk. (15-24) ile (15-25) i birle tirerek, elkq n giri gerili/nine orannn
Ge .,-.
Ef
jr,3 (1.,/
f)
;15-26)
Gg nin genli i
ya da gerdim kazanc ,
u." O.737-
(; g
Ay:Lsal hz
(garitnik diekti!)
idealden uzakla mas dr. w = R f L. iin C9 genliinin kararl durumdaki d.a. ko ullar altndaki de erinin 1 / 0,707 sine dii tii.p;ii ve
evre kaymas n n 45 oldu u kolayca gsterilebilia,
mu bu de eri yan-g
frekansna karlk gelir.
1111/1
PROBLEMLER 685
e.
e
EKIL 15-11 D.a. denetim motoru iin tipik cibnine-momenti bu beiirtge deri. Idr>tor, f:abit alan abim/
ve 5rt arg1 ie nekinedir; gerriniler eirmatariin
PROBLEMLER
154 H z---t`den bir ayg t, iki kutuplu bir srekli maknat s olan bir L.
tireteci ile bunun ular na ba lanan bir d.a. valtmerresinden olu raa.ktedir.
Cretecin, inalar aras da 1000 olun luk bir direnci ve iki paralel yolu bul man
1000 iletkenli bir armatr vardr. Havaaarali ak s 36000 izgi / kutuptur.
Dorudan f ralar. aras na ba lanan d.a. vnitraetresinin direnci 2000 ohm'dar.
Voltmetre zerindeki 5 V'luk -bir okumaya dn / dak cinsinden hangi
hz kar lk gelecektir?
15-2 Seri -besli bir d.a. motoru 230 Vluk bir gerilim kayna ndan alnan
80 A
bir bir hat akm ile 750 dn. dak'da al maktad r. Motorun armatrdevresinin direnci 0,14 bin ve alan devresinin direnci ise 0,11 ohn 'dur.
20 A'lik bir. ak ma karlk gelen akma 80 A'lik bir ak ma karlk gelen
akma yzde 40' olduunu varsayarak, 230 V da 20 A'lik bir hat ak mnda
motor hz n bulun.
15.3 Bir d.a. nt motor, h zdan ba msz olan sabit bir dnme naornenti
gerektiren nekaniksel bir yk ah trmaktadr. Bir n hznda armatiir
ak m ./" i'clir. Tm kayplar' nemsiz varsayarak;
a) Arnatrn u gerilimini de itirrnelde
0,5
70
1,5
195
140
2,0
235
2,5
260
1,50
250
1,25
230
1,00
200
0,50
100
a) Alan akm 1,25 - A'e ayarlamrsa, iirete yk yok iken 250 Y retebil..
mak iin ne kadarl k bir hzla altrdnaldr?
b) Yk yok iken, 300 dn / dak'da 200 V'tu iiretebilmek iin alan ak m
ne olmal dr ?
e) Makine, bir Motor olarak 230 lak bir hata ba lanr ve alan ak m
da 1,0 A'e ayarlannsa, yk yok iken h z ne olacaktr? Dnme kayplarn
nemsiz sayn.
PROBLEMLER 687
a) 2,0 A'lik sabit bir alan akm ile uygulanan 250, 200, 150 ve 100 V"luk armatr u gerilimleri iin -newton-metre cinsinden dnme momentine
kar dakika ba na dn cinsinden h z veren e riler tahmini izin.
b) 200 V'llk uygulanan sabit bir amma tr u gerilim! ve 2,5; 2,0; 1,5 ve
1,0 A lik alan akmlar iin dnme momentine kar h z veren eriler taknum izin.
15-9 230 V'hik bir d.a. nt motorun armatr devresinin direnci 0,1
ohrn'dur. Bu motor 230 V'ltk ana gerilimie al makta ve 100 A lik bir armatr akm ek nektedir. imdi 1,0 ohniluk bir d diren armatrle seri
olarak ba lanyor ve elektromagnctik dnme mo nenti ve alan-ayarlama direncinin deeri de itirilmiyor.
a) Ana kaynaktan ~torun ekti i toplam akradaki de iimin yzdesini bulun,
b) Motorun luzndaki deiimin yzdosini bulun ve bunun bir artma m
ya da- azalma - m olacan belirtin.
15-11 10 b.g. 230 V ve 1150 dntil dak'l k bir nt motor, 230 V'Ink
bir hattan 38,5 A'lik ak n ekerken normal ykn normal hzda besler.
56/It-alan devresinin direnci 123 ohm ve fralar da iine alan armatr devresinin direnei ise 0,30 ohn'dur.
Belli al malar iin, bu motorun 450 dn / dak'ada dnmesi ve tain-yk
iin olan elektroruagnetik dnme Momentinin yzde 120 sizi; vermesi istenir.
Hz azaltmak iin kullan lan yntem armatr devresine seri bir diren eklemektir. Gerilim hatt ndan 230V'luk sabit bir gerilim verildi ine gre,
istenen almay elde etmek iin armatr devresine konulan diren.ein de eri
ne olmaldr?
15.12 a) Hz -ayaiaaabilen iki d.a. nt motorun maksimum h zlar
1650 dn / tlak ve Imir-Limim h zlar da 450 dn / dak'dir. Hizin-aya lanmasi
alan devresindeki de i ken direncin denetimi ile elde edilir. A motoru yukar da belirtilen biz sinirleri aras nda sabit beygir gc gerektiren bir yk,
Motoru ise sabit bir dnme monienti gerektiren bir yk ali trmaktad r.
Tm kayplar nemsiz saylabilir. (1) 1650 dn! dak'do k gleri e it ve
armatiir a_knrlar nn 'her biri 100 A ise 4,50 dn/ dak'daki t rmatiii- akarnian
ne detektif?
(2) 450 dn / dak'da g klar eit ve armatr a :knitannn her biri
100 A ise 1650 dn. I dak'daki armatr ak mlar ne elacakt v?
ayarlarimasuun armatir-gerilimi denetimiyle yap ld n ve teki
ko ullarn ayn kald.r;uu varsavarak a bendindeki sorular yanstlaym.
15.13 D.a. motorlarn n hzn n denetim yntemlerinden biri olan bir
Ward Leonard dzene i, zerine bez satlmak istenen bir kasna dndrmek
amacyla kullamlacaktr. Motorun mili do rudan do ruya kasna a ba ldr.
Sarlacak olan madde zerindeki gerilime sabit olmak zere sabit bir sarma
hz olosturnak iin, luz 1100 ile 550 dn/ dak aras nda dei irken elektro-
PROBLEMLER 689
magnetik dnme monenti de 50'ile 100 lb-ft (69 ile-13
imektedir.
-.arasnda de-
0,4
183
0,2
180
0,6
230
(,8
234
1,0
267
1,2
276
Motorun-alan akm 0,50 A'de sabit tatuldu unda tan -ykl iken armatr ak m 17,0 A oldu u zaman motora 300 ile 1540 dn / dak arasnda bir biz
blgesi verehilmek iin gerekli olan rete-alan ak mnn raaltsimurn ve minimum deerlerini hesaplaym.
15-15 -.kyr' olarak uyart lan bir d.a. iireteei a ada verilen sabitleri
iermektedir:
Alan-sarg direnci = 100 ohm
Alan-sarg indktans = 50 II
Armatr direnci 0,05 ohm
Armatr indktans = 0,5 mH
1200 dn / dak da retilen enk aabiti,--. 100 V j A (alan)
'
trete, 1200 dn/ dak'l k sabit bir hzda al maktad r. Onun alan ve armatr
devreleri ba langta aktr.
a) t = 0 da, 250 rb k bir sabit gerilim kayna alan sergisinin ular na
aniden uygulan yor. Zamann bir fonksiyonu olarak armatr u-geriliminiu
denkleraini bulun ve e risird iziniz,
b) a bendinde kararl-durum ko ullar olu tuktan sonra, direnci 1,20
oh n ve indiiktans 1,5 mil olan bir yk armatre seri olarak aniden ba lan yor. Zamann fonksiyonu olarak (1) armatr akl n ve (2) armatr a gerilim'
iin gerekli denkiemieri bulun ve e rilerini izin. Ar n iiir indiiktans ve
direncinin etkisini gz nne al n..
15-1.6 Ayr olarak uyart lan bir d.a. iiretecinin alan devresinin direnci
100 ohm ve indiltans ise 50 H dia. Bu iirete 1200 dn / dak'a 100 V/ A
(alan) Ek bir enk sabiti retmektedir.
Hz 1200 dn/ dak iken retilen gerilimi alan gerilimine ba layan aktarm fonksiyonu iin bir ifade bulun. .
15-20 rnek 5-10 da verilen d.a.- reteci iin u gerilimini alan gerili/nine
balayan aktarm fonksiyonu ba ntsm bulun. Bu bantda yalnz alanasal frekans ile saysal deerler bulunacakt r.
16,
Blm
kutulsiu Azeiwx
alan dalunlarn izerek .dzgn olarak dnen bir alan n oba turulda
grlebilir. Bu i lem ek. 16-3sde yap lmtr. Bu paragraflar okurken ok.
16-3 deki izimlerin adm adm izilmesi salk verilir, nk eklin bitmi
durumuna bakmak yerine para para dii nlresi daha ok a klk kazandrr. ekil 16-1 ve.16-3 deki gibi e er evre bir tek toplu kangaldan olu uyorsa ak dalnu sinsel olmamakla birlikte, bncacla herhangi bir evreden
gelen ak da lmnn siniisel oldu u varsaylmaktadr. Bununla birlikte, kullanl sarglar, her evre iin yzeyi zerine da lan ve uygun biimde dzenlenen bir takm kangaldart olu ur ve bylece ak da lm hemen hemen
nce ek. 16-2 deki c evresin leki akmn bir maksimum ve l ile - c evrelerindeki akunlarmda bir negatif yar maksimum de erinde oldu u ti ann
danelim. Bu durumda ek. 16-3a'daki yaln z a evresi ile "alu an ak da lm, zamana gre maksimum geuti inde olur. Bu akn n uzaydaki &aknn
a kangalnun ekseui etrafnda toplamtr ve pozitif akma karlk gelmek
dan a' ye do ru keyfi olarak pozitif biimde izilmi tir. Srayla, b
evrele.rinin her birinin olu turdu u ak dai,fflnalarnn gerellikleri a evresinden gelen katk= genliinin yarsna eit olup bu aklar uzayda 6 ya da e
zere b den b'ye ya da c den e' doru negatif olarak izilini lerclir. ek.. 16-3e'da
gibi -evrenin bireysel katklaann
. elclennesiyle elde edilen
hileke ak d~a; a evresi zerinde yo unlaan ve o -evreeinin maksimum
katksnn 3 I 2 kat bir genlikte olan bir sintiaeldir.
Daha sonraki bir t, an iin ( ek. 16-2) e evresin.deki ak n negatif bir
.
mak-simumdadr ve a ile 6 deki akudar ise pozitif yar maksimunda olurlar.
ekil 16-31rsdc grld gibi, a-evresinin ak dan/umm genli i daha nceki deerinin yarsa eittir. b-evresinin ak dalm anndaki ile ayn gen-
q)
" KIL 16-2 ek. 16-1'de yeilen sarg d:d.k et-zamanl evre akunlan
16-1 D EN MAGNETK
NL
Biteke ak da l m
a e resinin ak da lm
b e zesinia ak dk. 1..,lzn
b
evres nin ak
da lm
(o)
_ 1311e ke ak dal m
t re,..inin ak -\
dal m
\-
b e rresMin ak da lm
evresinin ak ,
d agatnu
(b)
Bile ke ak dalm
evresinir ak dalm
e ev'eFl n.n ak ,
pilot. c
a evresiniu ak dalm
(c)
EK11, 16-3 ek. 16-1'cle verilen ear -gldaki akuitirn (ek. 16-2) neden oldap-31; bile en ve bile ke alay
aw iin
da-Ilanlar : (a) t, an iin ( ek. 16-2); (b) t i an iini (e)
net
dn/ dakika
(16-1)
olur. Bu bagn
' t , retilen a.a. gerilinderi iin Denk. (14-7) ile verilmi olan
hz ile frekans aras ndaki bantan n ayn dr.
kinci bir sarg takm daha kullanld ve bu birinci tak ma indksel
olarak iftlendi i .zaman, bu saagdann -evreli bir transfo matrn birinci'
sarg sk gibi davranabil ne yetene inde olduklar na dikkat edilmelidir. Rotor
sargs a k-devre olan bir a.a. makinesi, yalm olarak magnetik devresinde
bir hava aral bulunan ak-devre bir tr.an.sformatrdr. Gerekten, bazen
kabul edilen bir bak as, bir a.a. makinesi/ak, sarglanndan birinin dnmesi
ile ek bir serbestlik derecesi kazanan bir transformatr olarak d nnektir.
Transformatrde olduu gibi, bu stator sargilar nn oluturduu hava-a.rali
akan gerekten uygulanan gerilimin biiyiikl ii ile belirlenir. Bir transformatr iin e deer bir tant m, ekirdek aleas nn, uygulanan birinci" gerilirni
ile belirlendi idir. Bu tantm ou kez kk ola , birinci" sargd.aki szntirapedans d mesini savsar. Bonzer biimde bir makine iin yukar da verilen
tantm da statorda transformatrdekine kar l k gelen ka ak impedans
nemsiz varsayar.
ne f-n
nef
(16- 2)
ya da
:t
ri
t1I.)
(16--3)
e f (J -k)
ya da
an i. Bylece stator ve rotor alanlar birbirlerine. gre durgundur, dnme
momenti oluturulur ve dnme devam ettirilir.
Herhangi bir motorun kullanl olan nemli zelliklerinden , ba latma
dnme momenti, elde edilebilen en byk olas dnme nomenti ve dei en yk
altnda motorun davran n gEteren dnme mo nenti-Inz e risidir. Sincap
kafesli motor, yksilz durumdan tam-ykl duruma gei te kazanda yakla k
yzde - 3"ten 1.0'a kadar d me olan sabit hzl bir m.otordur. Sa lanal ve yabal nedeniyle, sineap-kafesli indksiyon motoru ok kullan lmaktadr.
Bir sargl rotor, genellikle daha pahal dr ve yaln z zor olan ba latna grev-.
ya da hz denetimi istendi i zaman kullan lr. Hz de iimi, sargllerin
rotora bir d diren ekleyerek elde edilebilir. Normal al ma blgesinde, bu
d diren yalnz rotor impedans m artt r. Bu da istenen bir rotor alan iddeti ve dnme momenti iin daha yksek bir kayma gerektirir.
rnek 164
Alt-kutuplu, -evreli ve sarg l-rotorlu bir indksiyon makine mili
zerindeki ba ka bir makine ile 1800 dn / dakl k hzla altrlmaktatbr.
Re-ter - evreli 60 Hz'lik bir dilzene e bald r. indksiyon makine iindeki
znagnetik alan ve stator ular nda olu an herhangi bir gerilim varsa, bu gerilimin zelliini betimleybi.
OZetit: Rotor sarg an uzayda sinsel bir ak da lm oluturacak ve bu
Denk (16-1) gere ince rotora gre 1.200 dn / dakl k bir hzla dnecektir.
Eer rotorun nekanikser dn ii ayn ynde ise, bn alan statora gre
1800 + 1200, yani 3000 dn / dakl k bir hzla dnecektir. Denk. (1(-1)
den, not dnme, statorda 150 Hz'lik sinsel bir gerilim olu turacaktir. Dn
ters ynde ise, statora gre alan n hz 1800-1200 yani 600'dn / dak ve stator
frekans 30 Hz elde edilir.
-16-3
-- Herhangi bir motorun nemli al ma belirtgenlerinden biri, yk eklendik0. :bizm de iimidir. Allm oldu u zere bu belirtgen, bir indksiyon
motor :iit.:kapriarun bir fonksiyonu olarak dnme momer tinin bir izimi
biiminde gsterilir. Bir indiiksiyon n *. r iin byle bir dnmemomenti
kayma e risi ek. 16-4 deki srekli e ri ile .vei-iiir; yatay eksen ze,rinde ayn
zamanda bir h z le ide blhmnaktad r.
Motor iin normal kararl al ma blgesi ho e rinin, kayinam l kk
de erierina kar lk gelen sa daki kesjr:,:r, Eri ak!a,,;4z. 'olarak bu blgede
clorusaldr. Uygulanan hiitgeriliminin olu turduu ba latma dnme momen-erinin k = 1 deki ordinatdr. Motor hulararken, al ma noktas - eriyi
izleyerek, sa a do ru kayar ve normal- al ma blgesinde ykn .erektirdii dnme. mo nenti - deerinde durur.
-- -
.0
-c..3.-00,......-. ..._...
,
. ,3
'
6,
T:; .L.50
.. :
... .. - .. r:,?. i:i-!t.f-i. <-.r....i, - -: - .
..
-c
g 2oarr-
.',.
,,,,'
,,,.
,...--
,...,-,,..
fl.,...
,
(i
E
o 100
E
..
. .,. .
0,
......
--
.,
,..
,,
<
E
c
A f,
-.......
100
E ou.,_ L.
'E
zamant
hlzgn
yuzdesi
c4drok
hiz
o
0,8
z 1,0
. 0,6
0,4
0
02
E.; -, arr dht t htz Iri ke.`..>r LoL(.11- ok 1..,dyryd
EKIL 16 4 Re-toT direnciui ivtrintilun etkisini gsteren seekiiiiudk4ivtt motor J414,1114', retOrilell ti
Kayman n kk de erlerindeki dnme momenti-kaynaa e riai iin yaklak bir bant, uygun bir blge zerinde e rinin dorusal olduunu varsayarak yazlabilir. Ayn zamanda, bir indksiyon motorun olu turduu dnme
momentinin statora uygulanan gerilimin karesi ile do ru orantl olduu da
unutulmamal d r. Bu temele dayandarak, dnme momenti,
T=k
fr2 k
(16-4)
t0.1 :
20
210
60
80
tuz,
100
mornentinden
dnleri de gstermeketedir. Normal ba lat na akm
(uygun gerilinde balatmak iin) tam yk ak nunn yzde 500 ile 1100'
arasndadr; alak ba latma akm ise bu deerin yakla k drte-it kadardr.
rnek 16.2
10-hg, 230 V, ti-evreb, 60 1-Wbk alt-kutuplt bir aineap-kafeali iadksiyon motor, tam gerilim ve frekans uyguland zaman tam yiikte iken yzde
d'lk bir kayma ile al maktadr.
nedir ?
deerinin
No .7,d' 125'e
ii
dnine
Motorun kz
120 f
-=
120 (60)
6
1200 dn dak.
r ,f (1 - k) = (1200)(1 - 0,040)
(60)(7460)
2-.r (1152)
o "1\r
2
3
Alan uktrr! ,o -nper
EKIL 16-6
iiik Lr efz.,23.aull
belirtg.raL
e ohin'dur.
(16-5)
Byk makineler iir, ra ou kez x ile karla trddi nda kktr ve kay plar hesaplarken yap lar:un dnda nemsiz saylabilir. Makinenin demiri,.
al ma ko ullar deitike de i en doyumla kardatndan x e aslnda sabit
deildir. Yakla k amalarda, sekin lde bir doyum ayarlanan bir de er.
kullandabilk
,
Genel olarak e zamanl iiretelc, belirli bir gerilim, frekans ve g arpaninda (o u kez yzde 80, 85 -ya da 90 geride kalma) a r snrnaksz n srekli
olarak ta yabildikleri maksimum kilovolt-amper yk cinsinden de erlendirilir. Yk de iirken, alan ak m sabit tutulurSa, u-gerilimi de i ecektir.
sabit g arparu iin, arrnatiir ak n:ima gre izilen belirtger
erileri ek. 16-7'de grlmektedir. Her e ri, sabit alan ak m nn farkl bir
deeri iin izilmi tir. Her durumda, alan akm normal armatr alam nda
normal 'u gerilimini verebilecek olan bir de ere eittir. tretein'o u kez,
doiirken alan akumm ayarlayarak u- gerilimini sabit tutan bir gerilim
dzenleyicisi vardr.
e,
rai.
rnek 16.3
Bir rnotorla al an 40 kVA, 120 (hatt m-ntre) / 208 (hattan-hata)
Vlk, 60 Hz'lik ve evreli bir iirete, el alt nda hazr buluna bir g
kayna olarak kullan lmak istenmektedir, Mknat slanma erisi, ek. 16-6'.
daki olup evre ba na e zamanl reaktans 0,45 ohm ve armatr direnci nemsizdir. U-gerilin i, 0,80 Lik geride kal c gii arpan nda yksiiz durumdan
ykn yzde 150"eine kadar normal de erde tutulmak isteniyor.
Bir gerilim dzenleyici ile alan ak .m nda yap lmak zorunda olan ayar.
lannarun hangi aral kta yap lacan bulun.
ZVNI: ek. 16-6 dan yilksz durumdaki atan ak m 2,6 A olur. Ykn
Yzde 150 sinde, ar natr akm
(40000)(1,5)
\'3
-- 66,4 ..k
(208)
olmald r. yleyse, uyar m gerilimi (bir Y-ba lants iin eyre ba na),
E
V, +
164,9
/ 59,8
Uyarm geriliminin kattan hata olan de eri T(175,5), yani 304 V olur.
ek. 16-4 dan, bu gerilime karighk gelen alan ak mnn 5,7' A oldu u grlr.
Mil yk eklendii zaman rotor, dnen stator alan na gre uzay evresi
bakmndan b gerekli olan dnme rnomentini veren bilyiikliiktelei de erini
alacak biimde geri kalr. Sabit bir u-gerilimi ve alan ak m iin e = 90
olduu zaman dcanna dnme momenti denile maksimum olas dnme momentine eri ilir. E er bu deer a hrsa motor, fazla olan mil dnme momentinin
etkisi altnda yava lar ve ezamanl-motor davran kaybolnr, nk rotor
ve stator alanlar birbirine gre art k durgun de ildir. (Bu koullar altnda,
motor genellikle otomatik devre kesicilerinin harekete gemesi ile kattan aynin). Bu -olay hanan kanf na ya da e zanani/p kaybetne diye bilinmektedir.
karma dnme momenti, motor zerine etki edebilen k sa-sreli a r yiirklenmeyi m l a r
Rotor durgunke n dnen stator alan rotor - -alanna gre e zamanl hzla
ilerlemektedir ve dnme momenti, her dn sresinde yn de i tirerek zamanla sinsel olarak de iir. Bylece, ezamanl bir motorun net baalatc
dnme momenti yoktur. Motoru kendili inden balar biime 54:kabilnek iin s5ndrcii sargz denilen bir sineap-kafesli sarg rotorun kurup yzeylerine
konulur. Bylece rotor, indksiyon motor davran ile hemen hemen e zamanl
h za eri ie. E er alan sar sina bu noktada enerji verilirse rotor ve stator
alanlar birbirine gre hala tamamen durgun deOldirlee, iniAlesiyon-motor
davrarmn kayma b zna e it olan bal ve yava bir hzla hareket ederler
(rnein - yaklak olarak 5 ya da - 10 dn; daklk bir hzla olabilir). Ezamanlmotorun dnme momenti kayma frekansma e it olan ok alak bir frekansta
olmak zere yine siniisel olarak de iir. E er yk ve eyle nsfilii ok byk
deilse, ezamanl motorun dnme momentinin pozitif yar leins, rotoru
ezamanblaa sokaak kadar yeterli bir sre devam eder. By.ece elde edilen
maksimum dnme momenti, motorun ekme ~nemi olarak adlancdrhr.
Bu elde edilmesi ok g olan dnme mon entidir.nk eu.amenh-motor
iziminde dnme momenti iin ok byk de erler elde etmek zordur.
Balatna dnme momentini elde emek iin sndiircii sarg lannkonulmas gerei, ezananb motorlann iyi olmayan bir yn olarak Iii iiiilneme-
lidir. Bazen bu belirgin bir stnlk olabilir nk motor, rotor sargdanum
bir tak m ile harekete geer ve teki tak m ile hareketine devam eder. Bu
nedenle yksek ba latma dnme momenti elde etmek iin sndiiriie sarg lana
zel olarak tasarm, bata verim olmak zere, al ma ko ullarm etkilemez.
te yandan sndriie sarg lar gezininderi (al ma koullar altnda, luzdaki
periyodik kk de i imler) sndiinnede de erkilidir.
E zamanl bir motorun al t g arpau alan ak nma dei tirerek
denetlenebilir. Bu durum ek. 16-8 deki izinde. zetlenebilir. Biinikri
nedeniyle V eriler denilen srekli e riler, farkl olan sabit yk de erleri
iin, stator akmnn alan akun na kar izimleridir. Birletirki egriier denilen
EKtr, 16-8 Esarmall bir motor iin V eki:ileri(iizkJi olardz) v birle tirici ektilor (noktah olanlar),
14
42 000
,
(220)
,V-3-
110 A olur.
Uyarm gerilimi rnek 16-3 deki gibi bulunur. "Yalnz i-gerilim d mesinin i areti ters olacakt r, nk biz bir motor iin hesap yap naktarz.
(Bu nedenle bir iireteteki ile karlatrlr g ak yn tersine olacakt r). .
220
0,45j)
(4,3)2(30)-= 34200 W
tr ve
Verim
3020034200
, o 88 e
bulunur.
16-6 ALTERNATIF AKIM MOTORUNUN 111Z DENETIMI
Bir indksiyon - motorun h zn deitirmek iin, ya kaymay 'ya da e zamanl hz. deitirebiliriz. E zamanl bir motorun hz n deitirmek iin,
tek seene iniz ezamanl h z deitir nektir, bu da ya kutup say sn ya da
hatHfrekansuu de itirerek ba anlabilir. H z denetiminde kullanlan drt.
yntem a ada ana- hatlar ile verilmektediro ilk ikisi kayin.ada.ki deiiklie, teki ikisi de e zamanl hzdaki de iiklie baldr.
1.- Has-gerilimi ile- denetim-: Bir indiiksiyon motorunun oluturdu u dnme momenti,, statorunun ularna uygulanan gerilimin karesine ba ldr. Bu
ballk ek. 16-9 daki iki :dnme- nomenti-Luz belirtgeni ile atklanmaktadr. Eer, yk, kesildi izgi ile gsterilen dnme mornenti-h z gereksinimelerine
sahip ise, gerilim azaltld zaman, hz n 'deli n2'ye kadar azalacakt r. H z
denetiminin bu yntemi .daha ok vantilatrleri al vran. kk sincapkafesli motorlarda kullan lmaktad r.
2. Rotor-direnei ile- danotim: Rotor-devresinin direncini dei tirerek
sargl-rotorlu bir ind.ksiyon motorun hrz denetim olas l Kes. 16-2 de aiklanmtr: Rotex direncinin -:farkh de eri iin dnme rnomenti-h z belirtgenleri ok. 16-10'da gsterilmi tir. E er yk, kesik izgili e ri ile gsterilen
dnme momenti-Inz belirtgenine sahipse, rotor direncinin de erlerinin her.
birine karlk gelen h zlar nn; ve n, dr.
EKIL 1-9 R
Hem hat-gerilimi ve hem de rotor-direnci il denetimin ba bea saknealan, alak kzlarda d k verim ve ykteki de iikli e gZire hz ayarlanmas .
mu bir Z31de zor olmas dr.
Hz
EKIL 16-10
(Dmi,tleyide )
V.jn:
EKIL 6-11
ilerde giden ve sftr olmayan bir de eri varsa, br yndeki dnme elde edilir;
eer V;in geriden izleyen ve sfr olmayan bir de eri varsa, teki ynde
bir dnme ortaya kar, Dnme mornenti hem VI ve hem de V, nin bir foxik*
siyonu ohlugu in, V2'n n bykln dbitirmek motorun geli en dnme
momentini de i tirir. Sekin bir a.a denetimli motorun dnme tomeutibz belirtgenleri Sek. 16-12'de gsterildi i gibidir, Bu eriler, armatr deuctlenen d.(z. denetimli motorlarilkine benzer. Balatma-dnma ~telifi
ve kararbl kla ilgili yorumlar her iki tr iinde ayn lde geerliktedir.
' EK IL
Stotor
ekrte--kapsWii
ro or
l'!,ug ut rob,t'<.
Stator
rnek 16.5
ki-evreli denetimi' motorlarm almalarnn yaklak olarak de erlendirilmesi iin bazen dnme moment -hz erikri ile ilgili iki -varSaym yapbr: (1) Durdurma dnme inomentinin, denetim-sargismin gari.l mintII (kok)
deeri ile dorusal olarak orant i olduu varsaylr. (2) :Dnme mo nenti hz
erilerinin, yaklak olarak sabit olan ve denetim .sargis nn geriiininin deien
deerleri iin hemen hemen ayin olan negatif bir e inn olduu- dii iinlr.
Bu koullar altnda, dnme momenti-hz erileri deneysel sonulara dayana
rak aadaki denklemle
(16-6)
denetim-sarg geriiiminin etkin (kek)
0)
bulun.
b) Motorun 4
gle aban iki--kutuplu, 60 flzlik ve 115 Sr luk
kk bir motor oldu unu varsayin. Normal gerilim uyguland nda durdurma
dnme niomeuti 0,03 N-na, ve yar ezamanl b zdak-i dnme mornenti de 0,02
N-U1 dir. Rotorun eylemsizlik momenti ise 2,0 x 10 -6 kg-m2 dir. Ykn eylernaizlik nornenti ile ykn-dnme momeutinin nemsiz oldu u varsaylan
altnd.a motorun aktarma fonksiyonu bulun.
,ZVM: a) Denk.. (16-6) daki motorun dnme momenti denklemini
rotoru lzlandrmak iin gerekli olan dnme mernentine eitieesek,
T k V- k2(m J
ya da
k r V,
-t- k
elde ederiz. Denk. (16-7) meb vektr biiminde yeniden yazldi zaman,
(jo..)) J2,
ky,
ya da
k I k2
Lim
rz"---
(D5-8)
T -1- iw -(717k2)
I>) T
zaman,
0,03
T = 0,02, ki
nulduu zaman,
4 f
kutup sayisi
1 42y(60)
22
0,03 - 0,02
= 0,53 x 10 -4 N
188,4
s bulunur.
0,038 s.
Ve
,9
rad I s / V olarak bulunur.
1 + ja, (0,038)
dipou
Sinlisel olarak deien alan ve hu alan nt crnierdc ilnen iki. eit atama Oeterilmri,
Bu dnen alan bile enlerinin her biri indksiyon motor davran oluturacaktr, yalnz karlk gelen dnme momentleri z t ynlerde olacakt r. ek.
16-16 da nokud biimde gsterilen bile en e,rilerh her biri, teki drtte
birlik blgeye geileri hari, ek. 16-4 deki dmue nnimenti-Inze rilerine
benzer. ki bileen e rinin toplam olan bile:-,;ke e ri, dnme nnmentinin
balangtasf r, teki her hangi bir h zda belli bir de eri oldu unu gsterir.
Bundan tr, eer tek-evreli bir i dUlQ[iyou motoru herhangi bir
al maya balathrsa, lalatld ynde dnmeye d yan edecek bir.indksiyon ntoOrla ayn tipte ah na verecektir. Gerekten, rotor
hareketsiz iken; olu an rotor akunlar , ileri ynde geri \ , i;odeki ak ddl:;;a.larn' durtrkenki byklklerine g;3te n ayla ;: .,.trrr ve azaltir. 1 3. Nle.ee , wt.
EKIL 16-1f
bir
dnme mo nenti artar. Ancak bu dnne momenti sahuan bir dnme momentidir. Bu tek-evreli herhangi bir motorda nle nesi g. brgo rmtur. nk tek
evreli bir devredeki ani giri gcnde do al salnmla .yardu . Tek-eyreli
bir motor iin dnme numenti-hz erileriyle belirtilen dnme momenti, ani
dnme rnomentinin zamana gre ortalamas dr.
Tek-evreli indksiyon motorlar , al maya ba ia tua yntemlerine gre
s n flandrbr ve bu yntemleri betimleyen adlar al rlar. Taru-beygie gl
motorlarda oldu u gibi, uygun tiplmiu seimi, balatma ve al ma belirtgenlerini ve ekonomik durumlarn karlatrarak yap l r. Balatna yntemleri ve elde edikn belirtgenler a a da teker-teker d nlecektir.
I . Perdeli kutup ek. 164 ic'da izeneksel olarak gsterildi i gibi.
perdeli kutupin motorun k-ntl lartuplar vard r ve bu kutuplarm her
birinin yar s pertie/eme kangal denen bir k sa-devre sarg siyle sardmt r.
pargi
Siucap-katesli
mtor
kimg
t )
EKIL 16-17 Nr lelikii.tplu
O 20 40 60
zarnanl h z
Yuzde olarck
0,)
ar r, (a) imk k;ute,r1zli
30
E
2 E
0
6w
oj E 10
N
vurl mel s
(a)
10
'C
40 60 80- 100
L
EKIL 16-18 Ayn-e reli motor (o) gole griEterirai. (b) etlrin (14nne m>
e rilcri
E 400
E
tE) 300
E
:S
0
o
-o
Yardan ,
100
O
20 40 60 80 100
O
5- Yzde olarak dnme m omenti
ij
(b)
(s)
EKIL 16-19 S keia baolsttlan Sactiiktease ite ah ius motor (a) iinle gsterim, ( b) sekin dnme
rnornenti-hs
00
nl n c -argt
20 40, 60 80 100
(a)
16-20 Tek-deinibsiah motor, (a) zal nla gsterimi:
.
(b)
(b) sekin dnme mordenti-Ism e risi.
5. Sa ile-balatna sa ile-alma: Eer birinci al maya balatmak teki de altrmak iin iki sa kullanihrsa, herhangi bir uzla ma,
yapma gere i yoktur ve en iyi balatma ve al ma ortam elde edilebilir.
Sonu olarak, al ma verimi ve g arpan olduka yksektir. Bu motorun
genel zellikleri Sek. 16--21'de verilmektedir.
O
za 413 60 80 100
Yzde olarak eszarnonl
(h)
(a)
E L 16-21 Sas: ile - baiatalare sl'ita de - alan motor. (e) istiode gf4eriso, Ot) srkis dbmue
roomenti-Ins erileri.
PROBLEMLER 717
Kiik motorun nemli ek bir tipi, evrensel motor.. adi da verilen seri a.a.
motorudur, nk o hem alternatif ve hem de do ru akmla ahabilir. Eer
bir seri notora alternatif akn uygulanrsa, stator ve rotorun alan iddetlerinin hilyliklkleri zamana gre siniisel olarak de iecek ve ayn evreli olacaklardr. Bu nedenle bir dnme momenti oh acak ve motorun almas genel
olarak doru akn motorunkine benzer olacakt r, Bu sylenerder bir nt
motor iin do ru olmayacaktr, nk zamana gre de iimler yaklak 90'
evre d olacaklar ve dolaysyla hemen hemen ortaya kan bir dnme mornenti olmayacaktr. Bununla birlikte yer-de itirme glkleri, do ru aknolduundan daha zor olacak ve youn g kullanmn 25 Hz gibi alak frekanslara snrlayacakt r. Daha byk yap tlarda ekme amalar iin a.a.
seri motorlar kullanlr.
Kesirsel ve kk tam--beygir gl olan yap tlarda. 60 Hz deki yer-dei tirme glkleri tlerebilir. Evrensel bir motorun sekin belirtgenleri
ek. 16-22'de verilmektedir. Bunlar temel olarak, yksek-h zl motorlardr
(1500 den 15000 dn dak kadar). Bu motorlar, h z denetimi iin kat lal
aygtlar; ile birlikte s k sk kullanlmaktadr,
)
400
.?300
c.
C3) 200
:-
100
0 20 40 60 80 100
PROBLEMLER
16,1 Aada verilen zamanlarda iki-kutuplu -evreli bir indifkaiyou
ya da; ezamanl makine iin stator ak dailmiari ek. 1,6-3 de verilen biimlerde 'yaklak, olarak le e gre izin.
a) Ak n b evresinde edil oldu u zaman
L) Herhangi bir evredeki s fr ya da maksimum akma karlk gelmeyen
ve keyfi olarak seilen bir an iin
Toplam stator ak da lm ile birlikte -evrenin her birinden gelen
katkay -da gsterin.
16.2 ek, 16-3'de verilenlerin ne _karl k gelen stato ak dalmlarm evre srasn tersine seerek, yani, uygulanan gerilimler maksimum-
'ama abc sna.s yerine eh sras nda ula acak biimde alarak, yakla k olarak
lee gre izin, ..Y"antnzi. ok. 16-3 ile bu sonnlarin kar datarlmasna
dayandrarak, v-eyreli bir e zamanl ya da indilksiyon motorun dnme
ynn nasl ters evirebilece ini belirtin.
16-3 Aa daki a ve b klarndaki sarglar iin, ok. 16-3'e karlk
en izimleri yakla k olarak le e gre izin.
a) Uzayda 90' ar duran iki kungaldan olu an bir sarg ve bu kangallara. uygulanan gerilimlerin biiyiiklkleri eit fakat evreleri -arasnda zaman
bakmndan 90 fa k vardr. Byle bir sarg , iki--evreli besleme iin
iki kutuplu bb motorda kullandaeaktn.
b) Bir birlerine gre uzayda 90' ayr duran drt kangaldan olu an bir
sargi ve bu kangallara uygulanan gerilimlerin liiyilkliiklezi e it fakat evreleri
aras nda zaman bakmndan 90 fark vard r. Byle bir sarg drt-evreli bir
motorda kullandacakt r.
e) 6 bendindeki kaynak frekans 60 Hz ise, ezamanl ins nedir?
bir sargrunkin-
e) Eer iki gerilim arasnda zamana gre yaklak 80 lik ev-re fark
varsa, e bendindeki alan zerindeki etkiyi belirtiniz Bn durum baz tekevreli indksiyou motorlarm al maya balamas srasnda ortaya kar.
16-4 Sekiz-kutuplu -60 Hz'lik bir indksiyon motoru iin kayman n bir
fonksiyonu olarak h z ve rotor.frekansnn erilerini izin.
16-5 Sincap kafesli bir incliiksiyon motorunun on iki kutuplu ve
evreli statoru 60-11z lik bir dengeli gerilimler kayna nabaldr. (1) al maya ba lama annda -(2) rotorun nekaniksel hz ezamanl-1mm drtte- oldu u zaman. (3) motor tam-ykte iken kayma, yzde 4 olacak biimde
alt zaman; bu koulun her biri iin,
a) Statora gre stator alan nn bizum
b) Rotora gle stator alan nn hzn
e) Statora gre rotor alannn hsm
d) Rotora gr rotor gisn nin hulul
PROBLEMLER 719
d) (1) Rotora, (2) statora ve (3) stator alan na gre rotor alan nn hz
nedir?
e) Yzde 10'Ink bir kaymada rotor hangi h zda olacakt r
f) Bu 11zda rotor frekans nedir?
g) Yzde 10"lak bir kayma iin
oor,
10
30
50
70
90
75
75
75
80
]25
155
240
100
15
O*
12
26
42
44
37
- 100
92 ---- 48
99,5
zerinde ilerleyen bir vagondan olu maktadr. Ray, geli mi bir sincap-ka
fedi sarg dr. Vagonun uzunluu 366 cm genilii 107 cm ve ykseklii 14
14 em dir ve gelitirilmi bil ik-evrell sekiz-kutuplu sarg s vardr. Komu
kutuplarn merkezlerinden geen dokrular aras ndaki uzakl k '46 em dir.
a daki toprak dzeyindeki raylara 601-zlikg,vaonder
uzanan kollarla
a) Saatte km cinsinden e zamanl bz nedir?
b). Vagon bu hza eriecek mi dil.? Yan tnz aklar'.
(Not: Dorusal indksiyon motorlar:, yksek-h zda kara ula mn' da
iine alan ok. e itliuygulamalar iin nerilmi tir).
16-12 E zam.anl bir motor yar ykl durumda al maktad r. Motorun
alan uyarmandaki bir art armatr aknanda bir azab a neden olur. Motor,
arttan nce, geride kalan reaktif kVA'i veriyorn nydu yoksa souruyox
muydu ?
16-13 ek evreJi bir e zamanl reotoe, 080 g arparn ile normal frekans ve gerilimde al maktadr. Man akm artrld zaman motor akm
azalyor.
PROBLEMLER 721
Motor ileride giden bir k-rnla m yoksa geride kalan bir ak-mla
makta idi? Yantnzin nedenlei ini aklayn.
ali-
17.
Blm
2. Geribealemeli denetim diisenekleri: bu dseneklerle denetim yapabilmek iin gerek ileyiin bir liiaiiniin bilinnnaine gereksinim vardr.
3. Saysal denetim dfzenekleri: bu dzeneklerde istenen tepkiyi nceden belirlemek iin say sal bir bilgisayar kullan lr.. Gerek ye nceden
belirlenen tepkilerin kar la trlmas, dzene in ayarlamas ve denetimi iin
temeli olu turur.
Bu blmn amac , farkli trden denetim dzenekierini ve onlar n davranlarnal ineelemekte kullanilan baz yahn yntemleri tamtmaktir. Kullaiitlszt kavrarniarm ve yntemlerin o u bu kitapta daha nce geli tirilenlere benzemektedir. Gerekten, denetim yntemlerinin tart lmas, devre
kura:elindeki, elektronik aygtlar ve devrelerdeki ve elektroznekaniksel enerjidnm aygtlarndaki bilgilerin ounu birletirir. Bu denetim yntemleri,
al-veri ve sosyal dzeneklerd de kullan lr ve mal girdi, ktdar nn denetimi, -para giri-k , ekonomik modeller, sa lk bak m datm dzenekleri ve renmenin psikolojik ynleri ile ilgili problemlere uygulan r.
Bu bliimde,ayrca sabit-frekansl alternatif akm elektronik devrelerile, motor ali trrna aygtlarnda ve bilgisayar dilzeneklerinde gerekli olan.
Y.ru akma ya da ayarlanabilir frekansb alternatif ak ma dn trmek/e
"anlan devreler de verilmektedir. Bu diin iln -ve denetimi ba arabilmkiin yar - iletken diyodlar ve silisyun-denetimli darultu.eular gibi
kat -9 aygtlar! kullan lr.
Anot
Cetho
EKIL. 17 1 Do rultuctutuu
elit)
4
fe)
ta> t
(I>)
EKIL 17--2
daigo
DORUITNIA 725
rultuensu zerinden ve teki yan dnii sresince ise b derultusu, RL, yk.
ve dderultueusu zerinden geer. Alternatif gerilirnleri okumak iin kullanilan d.a. kiim aygitlarinda, .ogii kez kpr-tr dogrultueular kullan lmaktadr.
(r)
_wv
Rt
b
<g)
EK L 17-3 (e)
rftfr dalga
(b)
de ra(tuctx devri ve (b)
gerilimin dalga44*4i.
ekil 17-2 den 17-4'e kadar ki dcraitutAllann hepsinin dalga biimtek-ynl bir gerilim belirtider, fakat a ka grld zere sabit bir
-
Ozt.SLENmEsi
v. 2
R, -I- Rz.
SD. Ci,);
tl(cut)
(17-1)
(o)
<iz)
EKIL
17-5 (a) T]ka.girisli szge ile ve (b, s a-giriti sii e ile turn-dalga do rultucuu.
etti
(0 )
2trt
(s) Ysrx-deiga SD1) (thyristor) devresi ve (b) geUw datig-s4 bimL
V2
Et
Rp
RL
2 N7 2-
d ' a'
RL
(17-3)
bants. geerlidir.
Dorultueu sabit bir gerilim d iim oluturdut;u zaman (bir SDD deki
gerilim d timiinde oldu u gibi), iletimin yar t dniinlin tamam: boyunca
yer alaca ylenemez, nk do rultucu zerindeki dii iimiin stesinden
gelebilnek iin anad gerilimi yeterince pozitif duruma gebr_elidir. Ay n durum,
yk bir zt-EMK yiikii, yani sabit bir .R4 direnei ve bir ters EL gerilini ile
gsterilebilirse de geerlidir ( ek. 17-7). Yklenmekte olan piller (bataryalar)
ve elo rultucular kanalyla a.a. kaynaklar ndan beslentnekte olan d.a. motorlarn n armatrleri, z t-EMK yakierine rnek yenilebilir. ekil -17-8'le bir
rnek verilmektedir, bu rnek sz .edilen trden bir yk besleyen ve sabit
bir Er gerilim d:timi; olan bir yar -dalga dorultueuyu gstermektedir.
Elde edilen gerilim ve akm dalga-biintleri ek. 17-9'da verilmektedir.,
Dorultuen, atelerue as 0:e ulaln caya kadar (yani, uygulanan gerilim
E. EL deerini al ocaya dek) ilet neyeeektir. Bylece,
t,
-4
EKIL 17-7 Z t EitYK rakiintin gtenm.
O
EKIL 17-9 ekli 174'ele verilen devredeki
Si
E,.
( 17 - 4 )
14.a.
co s 0
( 213,) (E,
2nRu
E L)
(<41)
(yan-dalga do
(17-6)
ultueul
(17-7)
(n -- 2 0,) (Es. + E) .
(..tam - dalga iloriilt.uou)
-----72.41R,
(17 -!:'
amn-i
0,900
9
:a--(2) (0,083)
RL
6
RL
ya da
RL = 4,7 ohm.
I)) Direnteki g kayb , ortalama aliamdan ok. etkin (kek) ak mla
belirlenir. Temel. kavram (Denk. 5-8) den.
175,3?
r enk
V2
(60 cin c)
4,7
(1 1 6)
569 W tr.
(10)(6) = 60 W bulunur.
tKIL
(b)
Indfekel ytlicie birlikte yars-asIga do raltaeu
414111 ~i.
devm.i x (h)
xili
Periyodik
olarak al p kapanan anahtar
iin kapal kalmak nzere, iki SDD, anahtarlama keleri olarak davran rlar.
Samn grevi, SDDIerclen biri iletimde iken tekini kesiIin de (iletmeme
durumu) tutmakt r. L iudiiktwa.sna tka denir ve grevi anahtarla -ma
hareketinden ileri gelen alternatif kayna maan yaltmaktir.
Buna benzeyen ters-cln triicii.ler, endstride kullan lan pek ok byk
bir karmak tersdnii triicii dzeneklerde temel eler olarak kullanlmaktadr.
----411Y-----f+
o ff)
.'
grt l' i
(...,..\L
Motor
)
+ ,
r 1
17.1Utie
N MES
bir alternatif akl n olduu zaman, diizenek ok. 17-14'de gsterildi i gibi
hazrlarnr. Do raltucu, a.a. kayna n l.a. kaynana dniitrkr (bazen
Kes. 17-I'de betircdencli i gibi szgeleme kullanhr). Ters dnii trilcil devre
da. kayna n yine bir a.a. dalgasna dniitriir; bu rIalgan n frekans, tersdntiirile devrede kullanlan SDD'Inrn geit devrelerine uygulanan atm la denetlenir.
iytrh kk< >1
A.a. ka .,ntlb
t t ,
t:4'S
tr11:1
SUzg
gotor
------
A> uriwabiiir-frekr.v.51e
i).4aruhul~
p., riyucilu Luc dolgi
a.a.
Bu kapal-ihnek dzene inde, gerek kn istenen koulu salamadaki -yak nl , gerek denetleyiciden (yak t musluu; motor, vites, v.b.).
ok 'geribesletne irgesinin (rne in srcnn. akl ) davran na ba l dr. Geribeslemeli bir denetim dzerte i. genellikle ayn elerden olu an bir akBinek dzeneinden daha salkl sonu Verir. A k ya da kapah-dn denetim
diizene i kullan lp kullanlmad, na bal olmayarak, otomobil b zedenetirn
dzeneinin ayn karbiratr, ayn motor, ayn . iletim v.b. den olu tuuna.
zellikle dikkat ediniz. Dii2elitt ill i leyiini ylesine gelitiren gelibesle ne
ba lants , a a yukar d bir tamaralayc olarak eklenir. Bu biimde ekleme olduka yaygndr, nk daha nceden var filan a r aygtn evresine
pek ok dzecek yerle tirilmi ve buna ileyisi gelitirmek zere geribeeleme
ilmei eklenmi tir..
Tm geribeslemeli denetim dzeniklerinde ortak olan le . e vardr.
ekil 17-15, bu eleri gsteren bir blok Ozgedir. Bunlaidan birincisi, giri
ya da ba vuru (referans) de ikeni R dir. Bu, k n ya da denetlenen de i ken C' -nin e) istenen de erini belirler. nc e, 11, kn iiim
ya da do rudan ya da de i tirilmi fakat orantl bir biimde giri e geriverilmesi
ilevini yriitiir. Drdnc e, karla trma ya da toplamadr ve grevi
giri i aretini ktan gelibeslenen i aretle kardatrroakur. Karlatrinan n sonucu bir fark, ya da hata, i areti (e) dir. Bn i aret, C denetleyieiK,, ,1 4$ 1 ,, a
f ntd u rh fail;
ii
G
iterrtie, wi
4.;Jr4 it da
deAit4,t-*** R
(,:a
tlit
Itzt,tv 7r t
tteiti,ke li t
L
EKIL 1:-15 C;eribele neii denetin* dzene iain blok iint*.
V--knxsiz yk
etre
tl
EKIL 17-16 Ilz denetim. dz
EKIL
N_
(Art
Sabit ko.uun
Sabit b z
0 TIPI
Kol ilim
1-hz .
DCZENEK
l'TIP1
Hi
f
Kozu ut
OZ-CmELNAIEI
Bu blmn bundan nceki iki kesimind.e, geibesle rieli dilzeneklerin zel.
likleri ve diizene-k izim ve i leyi i ile ilgili eitli yntemler nitel olarak betimlendi. Bu ke simde, geribesienaeli denetim dzenek-lerinin ileyiini belirlentekte
kullanlan nieel yntemler verilecektir. Ama, .ykten ileri gelen rahatffizhklarm, kararlt-durum yanlgsimn yilkseite kazanacinm ve tepki Erinin dzen:ek zerindeki etkilerini matematiksel olarak betinileraektir. Ba ka bir
znleme, dzene in beklenen grevini ne kadar iyi yaptI nn nieelikli olarak lmekte kullandaeaktn.
Dazenleyieiler ve gdml-dzeneklerin her ikisi de ek. 17-15 deki blok
;4211121e g6sterilebilirler. Kolayhk olsun diye bu ekil ek. 17-19'da yeniden
izilmitir: Giri i areti (ba vuru i areti) R ile ve ki dei keni C ile gsteri!, mitir. G denetloyleisini al tran e i areti., toplama esinde yaplan karlatrmadan do an fark ya da yan lg i aretidir... L gerihesleme devresi,
karilat rma anmes ile geribesleme yap lan ik.. a hsn sa lar. Blok
izim, Kes.. 10-8'de betirelenen yntemlerin kullan lmas ile dzene in ileyi ini
olarak zilinlernekte kullarulabiEr. ekil 17-19 daki d7
zenek iin, yanlg i areti,
e = R - HC
(17-9)
(17-10)
C
R
G
1'
GB
(17-
(a)
(b)
EKIL7-20 Rahatmz edici etkilerin varludaki dlzenekler: (e) geribeelenteli denetim d lzeneffl,
(b) geribesiemesiz denetim dilzene i.
e) Eer kazanlar
deerini bulun..
(G,
leo
1
(100)(0,49)
Km
0 olmasa halinde,
2,0
dir, burada
1-1(:a)
olup, doletypnyla,
, T "r
71T)076
)
5-0
O ohluh zaman,
17 7 GEiZ E
745
) K az ant
yzde 10 luk
ek, 1.7-20dda
ola rlar, Bu ne
90
(90)A4ve ek. 17-20b'dek dUrenek iin ise,
edilir
Her dze .ek iin
larm karigia~mas , gerfbeal et dil ien ektoki
rahatsz edici .iaretin etkisinin 50 den (1 -1- G, lI'nii deeri) birine dtn
gsterir. Benzer biimde, t- ikk nda grld gibi, kazantaki yzde 10'Iuk
bir dei im, geribeslemeli dzertegin aktanw fouksiyonw da yalnz yzde 0,2
gibi bir dei im olu turur. Site yandan, geribeslcraesiz dzertekte, Atar m
fonksiyonunun deeri yzde 10 de iim gstexi Yzde 0,2 de iim, ayn zamanda, Gt delci yzde 10 de iimin 1 i G li gibi bn arparda azaltdil irm
zainienla sdna giden giri iaretleri iin dzenek tepkisi s fira gider mi? Olanakb olan karars zlklar, ou kez, geribeslemeli dzenekier iin nemli bir
sorundur. Geribeslerneli ykselteIerin kararbl uarn incelenmesi Kes. 10-11'de
Gerileslemell denetim diizenekleri de, matematiksel olarak, geribeslemeli ykseltelerle ayn biimde betimiendikleri iin kararllk kurallar
zdetir.
Diizenleyicilerdeki yk rahats zlklar
ene e clzi:ax gelmesi zormlu u yoktur. o u kez, i leyisi denetlenecek lan aygtlarn do al snrlar
malart yiik rahats zl klar] ile, temsil edilebilir. Bu zellik, niek 17- 3 de
rilmektedir. Bu rne in amac , ayn zamanda, herhangi bir elzeuegi
17 19 ilaki blok iasi .le gnb.Larikbili-ne yrateiniTii de
-
]rnek 17-3
ekil 17-21'de iir
dv
b-
KG Ef
11,
dr. Bloklar belirlemek iin dzenek bile enlerinin denklemlei Denk. (17-9)
ve (17-10) ile kar latrlr. Fark haretlerinin kar latrlmas H
1 ile
KG GR
R.
irdeki
deki incelemeler(
lii,nt deeri
";'i in ust
k 17-2
50
1 -+- (50)(1
2 5,
10
I
(50)(1)
- 230,2 V
sonucunu verir.
e) K G = 0,9 iin, yalnz G'nin de eri (50)(0,9) = 45'e d er G'nir bu
de erinin kullanlmas ,
45
235
1. 4- (45)(1)
0
1 -4- (45)(1)
229,7 V
deerini ,erir.
- d) Hi bir yk ko ulu olmad zaman,' a run deeri sfrdr, bu nedenle
armatrdeki gerilim d iim yok olur. yleyse, k gerilimi ER 'nin olu turdu u bileene eittir. b bendindeki koullar altnda, hi bir Yk ko ulu
yokkenki k gerilimi,
"
50
1 -I- (50)(1)
235
230,4 V
45
1 + (45)(1) 235 = 229,9 V dr.
hem de ykteki mekaniksel g tketimini a klar, dzenein aktarma fonksiyonmu elde etmek iin, her bile cninin belirtgerderinin bulunmas gerekir.
Yntenalerden biri,diizenekteki her 6 e iin blok-izimini belirlemek ve sonra
bu eleri birle tirerek ek. 17-15 deki biimde bir blok-izim elde etmektir. Bireysel blok izgoleri belirlenecek olan bile ender unlardr: motor
ile yk arasndaki ba lanty kuran vitesler, konum gsteren potansiyometre
ykselte, motor ve yk birle imi.
Konutu gsteren potansiyometre, yer de itirme yarllgas 'OR - Oe 'yi
Le yartilga gerilimine dnii tiirraek iin kullanffir. VR ve Ve , srayla, OR ve
O mekaniksel alan ile orant l olduklarndan,
Le
VR V e = Kp (0R ...9 e)
(17-12)
EKIL 17-23. eylemsiz ve Sartiinmeli bir "y tikle birlikte kola= denetim dilzene i.
Vitesler, ek. 17-24e*de gsterildi i gibi, motor-milinin konuml yk konumuna vites oramyla dnii trlecek biimde davramrlar. Dn m sreci, ideal
olarak hi bir g kayb olmakszn olur, bu nedenle vitesler tranaformatrn
mekaniksel bir benzeridir.
Go
1 4. kw a
( 0)
EKIL 17-24 Korran-cienetim dzeue inin bileen blokhul: (4) konzm gsteren potansiyometre ve
Yanlg iareti; (b) Yaleelte; (c) motorla yk armindaki vites:diizeneki.
siirtiinme bilegenieri, J ve
motoru. ykn eylemsizlik momenti
af , motor m e yanstlm durumda iken, ek. 17-25 9de gsterilmektedir.
Viteslerin bir tarafndan teki taraf na mekaniksel ykn yansmas, herhangi
bir elektrik transformatrnde ikincilden birineile yk yans masna benzer
bir biimde olu maktadr. Motor denklemieri,
r sabit /
=
pa
(17-13)
(1. 7- 14 )
Kfficm
ve
L
dir.
di
"
dt
(17-15)
dw m
Tm = J
sf
dt
(17-16)
(0,7,
dir. Mil hz
dO
d
(-17)
I'
(18-18)
dt
d20
D?
dt-
4-
(T
dO
dt
(17-19)
(17-21).
I,,R a + Ls1,,
(17-22)
G/sOm
(17-23)
Ve
Tm
-Ts2(3,
dir. Bu denklenderdeki I ve 0 byk harfleri, A S st biimindeki stel fonksiyonlarm gt uliklerini belirtirler. Denk. (17-20) deri (17--23)'e kadarki denklendere dayanan motorun blok izimi ek. 17 - 26 a'da gsterilmektedir.
ekil 17-26a'da a ka giisterildig zere, armatr devresindeki z t EMK,
motorda do al bir geribesleme ilme i belirt.ir. Motorlardan ba ka, transistrler ve elektronik ykselteIer gibi bir ok fiziksel ayg t da do al geribesleme
gsterirler. Bu tr geribesleme, ayg tn i dzenin bir paras dr ve genellikle
diizene in ileyiini denetlemek amac yla kullandnaz. ekil 17-26 daki blok
izimin azItdroasi ya da (1740) den (17-23)'e kadarki denklemlerin ortak
zm ile, 0, mil konumunu En, motor gerili/nine ba layan aktarm fonksiyonu,
(17-24)
ni
Ent
{,11,82
8(.11?,.,
711 ).
K. 2
4- af Sa
biiminde bol umr. Denklem (17-24)", dayanan motorun e deer blok iz mi,
ek. 17-26b'de verilmektedir.
(o)
(b)
EKIL 11--26 D.n. motorubmi (c ) blok izim Osterimi ve (b) edeer blok izimi.
KODUM-denetim dzene inin blok izim gster5un, ek. 17-24 ve 17-26b1nin birleimidir ve ek. 17-27'de gSterilmektedir. Ykselte, konum- gsteren potansiyometre, motor ve vitesi belirten pe pee bloklarm birletiribresi
ile ek. 17-28 deki blok izim elde edilir. ek. 17-28'de gsterilen yap
standard bir geribeslemeli dzene in atsdr ve konum-denetim diizene indeki hangi bileenlerin G ve H bloklar n oluturdu unu gstermektedir.
Motorlat yk
Porimxiyomet ry.
I
l'Uk.eltee
anv.ndaki ite
4
Go
-t
,I , 2 + ot o +a f i+ 4+ o t it
EKIL 1 7-21 ekil 17-23 deki konum-derietim diizelle iuM birleik blok izimi
-
EKIL
f (t)
ftt
2T.
3T
4T
(b)
EIL/I. 17-29 Kesikli dalga biimleri:
(o)
LEi
enekle
Ve tut
EKIL
Periyodik-rnekleme
anahtar
EKIL I7-3I
?.:1sa yar
Giri
Bellek ve
ynerge
Say ,al
ileyici
Matkap
true ile ui
Ma t kap konumu
ko mnalarielirri a
dzenei
Kormen
geri besle me
devresi
Giri , deliklerin nereye delinmesi gerekti ini gsteren say sal verileri
temsil eder. Bunu yapmak iin, levha zerindeki her noktaya (x,y) ya da (r.0)
gibi koordinat de erleri verilmeli ve istenen deliklerin konumlar bu koordinatlar cinsinden belirlenmelidir. Genellikle giri velileri, verilen herhangi
bir preblemi zmek verilerin bir bilgisayara verildi i biimde delinmi
kartlar ya da delinmi eritler yardm yla, dzene e verilir.
Matkap konumlandrma mekanizmas, elektrornek.aniksel bir srme
olup matkabm istenen delik konumuna. hareket etmesine neden olur. Matkab istenen koordinatlarda fiziksel olarak konut_uland rmak iin ek. 17-3r-
Giri
say ai ikvici
dcis
ki
Kot konumu
Istenen i
Ia
EKIL 17 34
-
zaman, cisimleri hareket ettirmek iin gerekli zamana gre son derece ksada.. rne in, mekaniksel hareket iin zaman le i, saniye ya da, en
iyi olasllda, saniyenin kesirleri bilykl nde, fakat bir hilgisayardaki
elektroniksel zaman le i ise, mikrosaniye (19 -6 s) hasa na nda d nlebilir. Dorusu, ada elektronik bilgisayarlann o u, bir saniyede, iki 12
basamakl saynn 1 milyondan fazla arp mn yapabilme yetene indedir.
Bylece, istenen tepkiyi hesaplama ve ger* k tepki ile kar la trma sreci,
denetlenmesi gereken dzene in tepki zarnan na gre olduka k sa bir zamanda
basanIntaktad r.
Uyabilen dzeneklerin hepsinin say sal olarak al ma zormluu yoktur;
kavram o u kez srekli dzeneklerde de (bilgisayar kullanmaks zn) kullanlr. Buna bir irnek olarak ticari GM .radvolannda kullan lan otomatik
kazan denetimi verilebilir. Farkl vericilerden alman i aret er kuvvet bak mndan dei iklik gsterdikleri iin, rne in hoperlr gibi bile enlerin zorlanmamas iin k geriliminin denetlenmesi gerekli duruma gelir. Bu, hem
aygt korunmas ve hem de dinleyieiye rahatl k bak m ndan gereklidir. ekil
17-35, byle bir dzene in grev biimini gstermektedir. RF ykselteci,
akorlama ve gerekli ykseltme.nin bir k sm n salamak (Bak Kes. 11-1)
iin kullan lr, Geribeslerne ilrne indeki d o -r k:il t ucu ve szge bir d.o. i areti
sa lar ve bu i aretin ger lii iitilebilen (ses frekansl ) k i aretinin gerdi i
ile orant llihr. Bu d.a. i areti, R F' ykselteeinin n-besleme gerilimini denetlemek amac yla kullan l r. Ses i areti ok byk bir de ere ula t zaman,
SF giri -i are.ti
AM sisteminitt
Se, i areti
Ses
geri kn 'an
I
4.---
ses i areti
4 lv,-ktItt-
PROBLEML ER
17-1 Bir depolama pili, 60
bir alternatif kaynaktan beslenen bir
do rultucu ile ykleniyor.. Pil 1.2 voltluk sabit bir z t gerilim vermekte ve ak n
snrlayc diren ile pilin toplam direnci 1,5 ohm dur. 1.0 A'lik bir pilykleme
akm iin gerekli olan alternatif geriliminin etkin (kok) de erini
a) Yan-dalga dorultmas
L) Tam-dalga do rultmas iin bulun.
17-2 Herhangi bir do rultucu devrenin nemli bir belirtgeni, ters tepe
gerilimi, ya da iletime ters ynde dorultucu zerine etki eden en yksek ani
gorilimdir. Bu gerilim do rultueunun tek ynl zeliklerini bozmaya neden
olabilecek derecede en yksek gerilimdir.
na
R,
E,
= R
E,
E,
E,
ja C,1
\,, 7 E,
cos
(O o t
4
5
biiminde bir Fourier serisi gsterimi oldu unu d nerek szgeein davran
incelenebilir. Burada E, do rultucuya gelen a. a. giri geriliminin kok de eri ve
er, ise a sal frekansdr.
o),
174 ekil 17-37, iki i-int sa, C ve direnei R indiiktans L olan bir .kan
galdan olu an bir sa-giri li szge ile birlikte bir tam-dalga do rultueusum gstermektedir. Yk bir R, direneisir.
a) Giri geri.lin i E'nin a sal frekans ci --= 2 f olan bir sin.sel oldu unu
varsayan-ak, k geriliminin giri gerilimine ramm, E, tE, bulun.
PROBLEMLER
765
220 --,/2
7r.
1.
cos 2wt
...
-f-
HV
E,
PROBLEMLER 767
Gerili m
Yksel -teri
Isitart
EKIL 17-34 Problem 17-12 iin verilen areakIck denetim dzene i
oluturur ve bu gerilim uygulanan Ei geriliminin nnden gider. Bu devreye ileri-gtiiriicii devre denir ve geribeslemeli denetim dzeneklerinin
ounda do al olarak bulunan negatif evre kaymas n azaltmak iin kullambr.
te yandan, ok. 17-4013'deki devrenin k gerilimi E, giri gerilimi E i 'rlin
gerisinde kal r ve bundan tr bu devreye de geri biralact devre denir. Bu devreler, genellikle, elektronik-yiikseltc katlar arasnda iftlenim devreleri
olarak ya da nnem siz k akum gerektiren teki uygulamalarda kullan lr.
a) ekil 17-40a'daki ileri-gtrc devre iin evreli-vekt aktanm fonksiyonu E I E 'nin
R,
E,
E;
R , + Ft,
1 + joiREC,
1 + jeJR,R,C,/ (R, + R2)
(0)
EKIL
(b)
deki (a) ilerigatiirileil ve (b) geri braktn dev-rele .
17 15 Problem 17-14 deki ileri gtre ve geri-b rakc devreler, geribeslemeli denetim diizeneklerinin belirlenen frekans blgelerindeki frekanstepki belirtgenlerini geli tirmekte kullan lan. dengcleyici devrelere rnek
verilebilirler. o u kez, ileri giitiiriieii ve geri-bnak el devrelerin her ikisininde
belirtgerderinin bir tek devrede birle tirilmesi istenir; ileri-gtriicil ve geri
b rakc devrelerin grevini birlikte yrten byle bir devre ek. 17-41'de
gsterilmek tedir.
-
E ,,
E
(1 + ja> to,) ( 1
/in/ co,)
1. 1
jwi a,)
ju) e,)
..... I
2.3 X 105
ohm
I fi.tF
F,
1 AF
O
EKIL 17 -41 Problem I7 - 15'de sz geen - ileri - gtre ve geri-braket zellikleri i eren birleik
devre.
17 16 Ward-Leonard denetim dzene i (Kes. ).5-5), ek. 17-42"de gsterilmektedir. A a daki simgeler. dzene in deikenlerini tammlarnaktad r.
Rf
.reteein alan direnei, ohm
Ly = retecin alan z-indktans ,
= iiretete ind kleme gerilimi nin alan ak mna oran
V / A(mag. alan)
R
retecin armatr direnci. ol n
motorun armatr direnei, ohm
K
n otorda indiikleme ile olu an gerilimin h za oran ,
V /rad / s, ya da motorun dnme monentinin motor armatrndeki ak ma
oran , N-ra / A
motor ve Ykn eylensizlik rnomenti, kg-mz
af
motor ve ykn srtnme katsay s. N-in I rad / s. Amatiirn indktanslan nenisizdir.
-
PROBLEMLER 769
Ef
[1(2,
af (Bg
1 + jco --13[1
) + jo)
"g
R nd
Rf
K zn,
cf(R0
Red
olduunu gsterin.
Motor
) re te:
17.17 ekil 17-42 deki Ward Leonard diizene ini oluturan iki makinenin sabitleri unlardr:
rete
Motor
R = 0,25 ohm
200 ohm
Lf
1.0 H
1500
Vi
alan A
R, = 0,75 ohm
Km = 1,25 N-nc / A ya da V / rad / s
J = 1,5 kg-m2
a_f= 0,03 N-m / rad /
Ef aktarun fonksi-
770
ilE
G ILENMESI
(rad M
-
)(
Sabit basn
altndaki sv
Sabit alan
aknai
D.a. denetin/
motoru
EKIL 17-43 17-19 den 17-21'e kadarki problemler iin verilen ak -denetim dtizenei.
12
ak-ibuek aktarm
e) G11 aktar m fonksiyonu iin kabaca asinatotik bir Bode izgesi izim
1,0 ile 100 rad s aras ndaki asal frekans blgesini gznne alarak en sa lkl
sonular elde etmek zere e rileri dzle tirin.
17-20 Problem 17--19 daki ak -denetim diizene inde y kgeltecirt frekans tepkisi savsanm t . Kazanc A(s) = Kc (1 +s1125) ile verilen bir
ykselte iin Prob. 17-19'un c,d ve e ldarn yineleyin.
17-21 Problem 17-20 deki ak-denetim clzene inin geici tepkisini
iyile tirmek iin E. gerilimi ve ykselte giri i arasna bir ileri-gtrileii
devre (ok. 17-40 a) yerle tiriliyor. Devrenin sabitleri R 1 = 50000 ohm
R, = 5000 ohm ve C 1 = 0,5 uF dr. leri-gtrc devre ile ykseltecin
oluturduu birleimin kararl-durum kazanc 20 olacak biimde yilkselte
kararl-durum kazanc artudyor.
Bu ko ul altnda Prob. 17-20 yi zn. leri gtrcii devrenin dzenein i leyi inde yapt geliimler zerinde gerekli yorumlar yapn.
1.
EK
774 EK-I
gsterimi, okan birim uzunlu a ve 8 asna sahip olduunu sylemenin ksa
bir biimidir. Buna gsterinin kutupsal biimi denir. Istenen bilgileri vermenin ikinci bir yntemi de gerel ve sanal bile enlerin bykliiklerini belirtmektir;
sin fl
cos O
sin
ile verilen Euler e itliinden yararlanarak yaz hr. Yukarda verilen her
tanm da ayn ynlendirilmi oku betimledikierine gre e it olmaldr.
A f@ = ,4 cos 8 + jA san O = A
(E-1)
ile verilen e itli bantlarin hepside, uzunlu unda ve pozitif gerel eksenden saatin z t ynnde O (ya da derece) radyan a yla ynelmi bir oku betimlemektedir. Gerel ve sanal ks mlar ierdiklerinden Denk. (E-I) biimindeki
bamulara karmal ,s'arlar denir. Bu saylar, bykl belirleyen italik A
dan ayrdetmek iin A gibi koyu bir gsterimle temsil edilirler.
Ynlendirilini Unan pek ok ad vardr. Mekanikteki kuvvet vektrleri en iyi bilinen rneklerdir. Bu kitab n kapsamndaki ynlendirilmi oklara, sins ve kosiniis dalgalarun tem e l etmek iin kullanldklar zaman,
evrali-velaiirler denir. Herhangi bir evreli-vektrn bykl
- na ve ynn
deitirmek iin kullan lan karmak say lara evreli-vektr operatsWeri denir.
Evreli-vektr ve evreli-vektr operatrlerinin cebirsel i lemleri, karma!
saylar bir biimd .en tekine dntrme, toplama ve karma, birbirleri ile
arpma ve blge yetene ini gerektirir. Karma' say larn bir biiminden tekine dn trlmesi Denk. (E-l)'in kullan lmas ile elde edilir. Toplama ve
karma, gerek ve sanal bile enleri ayr ayr ele alarak, dik-koordinatlarda
ifade edilen karma! saylar ile yaplr.
rnek E.1
B
3 -1- j4
10 eiam
C = 6 1-30'
biiminde karma! say verildiine gre D=A +B-C saysn . bulun.
Sonular her biimde de ifade edin.
OM:M: B ve C say lar dik-koordinat biimine dn.trfilir. Denklem
(E-1) den,
B=
Ve
0 (cos
r
-+. iin
4
7,07
j7,07
7,07 + j707
, A B = 10,07 j11,07
-C
-5,20 -+ j3,00
D
A B C
4,87
j14,07
4,87
arpro, L.na1 say lar hangi biimde olursa olsun yaplabiiii. t-rate2,
biimde,
s) = AB eca+13)
(E-2)
(A e')
ya da kutupsal biimde
(A ja)(8
(E-3)
.----= AB la -Ff3
+ j (at l,
.1,21,,)
<E-
dir.
Denklem (E-4) elde ederken j: teriminin ortaya ktna dikkat ediniz. Karma! saymm d ey buleimini gstermekte kull nden j terimi, 90
lik pozitif (saat gstergesine z t ynde) dnme olu turan bir evreli-vektr
operatr olarak d nlebilir. j operatr, a, niceli ine iki kez uygulanrsa,
jja, ya daPa, demektir. Bu durumda a, terimi 2 x 90 ya da 180 dndrlm
olur ve bu dnme bir eksi i aretine e deerdir. yleyse,
yani
j,
edeerdir.
776 EK-1
Ac-it'
(E-5)
Bela
ya da
A ,
A Ia
7310
(E-6)
a, + ja,
41 + i42
a, ja,
41 -4- 142
azb
ak
bi z - "F 422
; aik
biz
a241
(E-7)
4 24
rnek E 2
-
15 + 113
7-
j4
(-50 - j40)
ifadesini hesaplaym
ZM: Problem, dik-koordinat ve kutupsal yntemlerinin her ikisinde
de ,zleeektir, nce dik-koordinot biiminde zelim,
15
ve
j13X7
14)
53 -1- j151
(15
j13
16
r
49
(7 - /4)(7 j4)
7-j4
MIL
0,817 +/2,32
im:~
(0,817
157 -70,7
verir. Kutupsal biimi kullanmak iin, nce her karmal say da kutupsal
biime dniitrlx.
7-
= 7
/ z 42)/ ag -1
V 1-
13
ag = 19,85 /40,9
15
8,06 / -29,7'
PROBLEMLER 777
-50-j40
V502 + 4 2 tag-1
-40
= 64,0 / 218,7
64,0 /1 218,7
olur.
PROBI EMLER
E-1. A
6 - j8
B = 60 .
C
30 - j40
evreli-vektrleri iin a adaki ilemleri dik koordinat yntemi ile yapn.
a) A + B - C
h) ABC
e) AC/ B
d) Be/ A AC/ B
Her sonu iin elde edilen emelivektrii kabaca izin.
.
E -2 Prob. E-1'de verilen A,B ve C evrelivektrlerini kutupsal ve stel
biimlerde gsterin. A adaki ilemleri yapn ve sonular hem dik-koordinat,
biiminde ve hem de kutupsal biimde yaz n.
a) B / A -1- B/C-C/A
c) AB - AC
b) C2
a)
v
t
EK
BIRIMLERIN VE TEKNIK TERIMLERIN KISALTILMASI
alan etkili transistr
alternatif ak n
amper
amper-sarnu
atma-geni lii modiilasyonu
atma-genlik modlasyonu
atma-kot modiilasyonu
bel
AET
a.a.
A
A-Sar
AGM
AGEM
AKM
B
beygir gc
bg
Celsius derecesi
'C
coulomb
dakika
dakikadaki dnme
desibel
diren-indkt ars
diren-indktans-s a
diren-sa
do al logaritma
doru akn
dzlem aci derecesi
elektromotor kuvvvet
eklem alan--etkili transistr
Fahrenheit derecesi
farad
frekans modiilasyonti
foot kare
genlik modillasyon t
gerilim denetimli titre ken
henry
hertz
inch kare
in diikt auS^Ei. a
dak
dn! dak.
dB
RL
RLC
RC
in
.
EMK
E-AET
'F
F
FM
ft2
G-M
GDT
H.
Hz
in.2
LC
-YK
K
Kg
kHz
km
kvar
kVA
kW
kwsa
KAY
K GY
kok
log
MMK
MHz
MV
MW
MOY
ni
MKS
n3
ELA
rnF
uH
ps
mA
mH
n n
ms
mV
mW
n.A.
ns
N
Nm
OF
OFD
OKD
pF
rad
RF
EK 2 78 1
saat
saniye
saniyedeki dnme
santimetre
santimetre kp
silisyum, denetin-ili dorultucu
erit geni lii
reaktif-volt-amper
volt
voltamper
watt
wattsaat
weher
sa
dn / s
em
cm3
SDD
G
var
V
VA
Wsa
Wb
kat
ksaltma
tera
10i2
109
106
T
C-
Biga
mega
kilo
hekto
deka
desi
santi
mili
mikro
nano
piko
femto
atto
103
102
10
10 - 1
10 -2
10 -3
10-6
10-9
10-12
10- 1 5
10- 1 8
da
d
e
m
p
f
2-23 10 V
2-25 25 A
2-27 50 ohm
2-29 a) 15 A, 10 A, 25 A, b) 11 A, 16 A, 27 A
2-31 3 ohm'la seri 174 V
2-33 5 A
2-35
6 ohm'la seri 115 V b) I115 ((R +6)
Blm 3
3- 1 a) v (-t) = -6 V, b) v (t) = - 6 V
di
3- 5 a) 5 20000 i=0, b) Ae -4900tdt
3- 7
a)
di
W H- 2
B sin3t)
3- 9 b) v a = c- ' (A cos 3t
3-11 a) 36 V., b) 24 V
3-13 a) SA, b) Sfr
3-15 vi. = 0, -op < t < O ve 10 < t < cp; = 2V, 0 < t < 10
3-17 i=0, vR=0, vL=100 V (t=o+ aunda)
3-19 Sfr volt ve 25 Vi s
.3-21
di
SA ve --- = 0
dt
3-23 4(
4 ') anper
6 v
20s2
'
.13s2 + 2
1
Z
amper
2sz +39 +2
8s3 +12s2 +12a +6
4-17 Y
4-19
Z=
s'L,L2C s2LI RC + I + 1 2) + R
V (20s -I- 5)
4-21 E. -- 8 s 3+ 28 2 + 60 s + 5
80s2
20s
8s3 28.2 60 s + 5
E (2s + 4)
+13s +2 O
4-23
4-25 a)
16
382 26s
24
d2e
+ 26
dt2
24 e
16 i
Blm 5
5- 1 a) 1000 118, b) 0,472 ms, e) 1 ms
5- 3 a) p= 3280 [eos 60 -1- cos (754 t + 30)j Watt, b) 4920 W
e) 1640 W, d) 27,5 J, e) 3280 W
5- 5
Emi,
5- 7 5,0 V
5- 9 a) 100 /0 V, b) 0,546/56,8' A, e) 0,770 cos (377t + 56,8) anper
54,6/56,8 V, E L
206 /146,8 V, E c = 290 /-33,2 V
d) ER
5-11 e)
346
5-23 E,
Blm 6
6- 1
6- 3
6- 5
-10 -4 CO2
2
E,
j10-30>
50
100-2w2 + j 101<o
1- 0,3 cos 34
(2-2e--2,5(t-5) u (t- 3)
6-21 a)
oa (t), b) 5,6
E -t
cos (2t
u (t-0,4)
26,6) amper
Blm 7
7- 3 1000 ohm
7- 5 0,10 A, 0,234 V, 0,0234 V
7- 7 10-5 A, 0,0173 V, 190
7-15 1,03 x10 -8 A, 0,979
77 17 Vcp = 19 V, 1c9 = 1,05 A
7-19 Rn = 1,5 105 ohm, Rc = 250 ohm
7-21 a) 160, b) RE = 240000 ohm, Rc = 833 ohm
7-23 RE = 0,363 ohm, RE = 667 ohm
7-25 it) RC = 8200 ohm, R E = 2000 ohm, RB -= 248000 ohm
h) R e = 8200 ohm, RE = 2000 ohm, RE = 88000 ohm
7-27 a) 120 ohm, 92,3 Y, b) 66,7 ni W, e) 0,769 W
7-29 R D = 1200 ohm, Rs
300 ohm
Blm 8
8- 1 b) 5 ohm
8- 3 4,35 x 10-4 Cos 106t amper
8- 9 9,7
(1
8-13 .e
C;-
+. ,) RE
rd + R k (1 + /4,) + -R E
20(82 + + 5)
(s + 5)
8-15 a) z,, =
Y22
8-17
lOs2
S
10
+5
7' 2
Y12
= 20
-(8 + 1)
10s2 + 21s + 1
"21
21s -I-- 1
+11
"40
1- 1
8+1
S -
8-19
20
s +5 , z22
20s
-2+10
S
- Y2
108
z2
Y-2
2
8-21
1
1: Cid)
11 2 ,
--
gd +
+ s Co) Cad
Cgd + Cos
40
3
8-25 Z = -
8-29
'
"`
t3
s edd
+ C d)
hI2
1 +s / 0,06
(1+s / 0,0263) (1+ / 0,344)
1161iim 9
9-- 1 -72
9-- 3 kazan = - 377, Z, = 62 ohm
9- 5 1,12 , 107 rad /s
9- 7 2000 rad /8 ve 12,2 rad /8
9- 9 a) R e
320 ohm, R, 110000 ohm, R E = 1650 ohm
1)) 5,uF, e) 255 pF, d) 5,0 x 10 6 rad 1s, f) 2,46 V
9-11 a) 0,141 W, b) 3,33 ;,< 10 -3 W, e) 48 W
9-13 a) 0,855 E b) 16,2 olun
9-15 a) yzde 9, 1)) -12,6 ve 1,12 x 10' Tad is
9-17 a) 1,4- x 10 7 rad / 1)) 60 rad/
9-1,9 a) R :
5710 ohm, Rk
500 ohm, 1)
e) 9,37
5 ve 4,35 : 10 5 rad 1s
9-21 a) 195 ohm, b) 100 ve 8,25 x 10 6 rad /s, c)-17,8 d) -26,7 ve -12,3
9-23 a) 0,988, b) 80, e) 81,9 x 10' ve 12,4 ohm
9-25 0,91, 100000 ohm, 182 ohm.
Bllim 10
2 G,
2G, (1. + H,G, 112G-,)
, e
) 1 + 2 GH,'
1 + 2G,H, + G, 2 (Hi2 - H)
GI
d) ve e
1
/1_,C
11- 3 a)
=1
,
RC
R:c12
1
vRR
i 2 c, 2c b) co
e) 104 den 2 x 106 rad /s.'ye ve 10' den 2 x 10' rad s'ye,
1
11-- , A, = 3,
11
5 A. = 1 +
c
C.
1
-
411tiR2CIC2
Balltati 12
12- 5 30 V
12- 7 3000 ohm
2000 ohm, R, . 17800 ohm, R, = 160000 ohm
12- 9 11. L
12-11 a) 1,8 nA., b) 4,29 V
12-13 R, = 12000 ohm, R, = 6000 ohm, R3 = 12000 alm
R, -= 24000 ohm, R, = 250 ohm, Re -= 500 ohm,
250 ohm, RL -= 750 ohm.
12-15 R, = 2000 ohm, R
500000 ohm, R1 .0 44400 'oh"
R, = 400000 ohm, C = 289 pF
12-17 Ondrlk say 193, ikili say-1 11000001'dir.
12-19 a) Soldan saa, toplamlar 100000, 11111001 ve 1010110 olur.
Blm 13
13- 3 a) 104, b) 135 e) 151, d) 160
13- 5 0,28 A
13- 7 1,81 A
13- 9 a) 1,35 Whinaz, h) 0,71 Whim2, e) 0,29 NV1> fru
10
0,1
1,0
4,0
-k/,6 - 8
Oran
2,96 2,56
Miliwatt 0,003 0,296 2,56 3,12
13-15 a)
1, - - --- 3,62A, I, .= 21,7 A
b) (1) 3830 ohm, (2) 106 ohm
13-17 a) (1) 13,8 /52,6 ohm, (2) 0,138 /52,6 alim, b) 2360 V
e) 2310 V, d) yzde 97,3, e) ayru, 1) 171 A.
13-19 a) 15/-30, 15/210', 15/90', b) 416/30, 416/270', 416/150
e) 9350 W, 5400 var
13-13
13-21
14- 1
14- 3 21 lb.
14- 5 a) 9,9 V, -b) 9,9 V
14- 7 0,785 N-m
14- 9 a) 266 V, b) 460 V
14-11 a) 24 kutup, b) 10 kutup, e) 300 dn / dak.
15- 7 4 saam
15- 9 a) De imez, b) yzde 45,5 azal r
15-11 3 uhu
15-13 0,69 A den 1,27 A'e
15-15 a) vt = 250 (1-e-2t)
b) (1) i a = 200 (1-G 625i), (2) v, -= 240-52 e- 625 '.
15-19
05
1 4- j 1,2S
15-21 b)
3,05
_L1
0,0185 co
Billam 16
3 e) 3600 d J dak
16- 7 a) 27 d / dak, b) 301 lb-ft, e) 0,854 (geride)
16- 9 a) 50 hg, b) Hay r, e) Evet
16-11 a) 123 mil l, e) 23,4 Hz
16-15 Aktarm fonksiyonu
9
j 0,038eo
olur .
Blm 17
17- 1
a) 47,5 V, b) 28,8 V
e) 0,0925
17-- 7 9,25 A
17- 9 75,3'
17-11
a) 0,444 V, b) 11 = 0,0462,
249,6 V
17-13 0,285
17-15
Ei
17-19 d)
68,5
a (1 + j 0,0124
Et
Fe
'
17-21
j (1
(t>
68,5 (1 + j 0,025 o)
j 0,0124 w) (1
j 0,008 w) (1 -F) 0,00228w)
EK E- 1
E-3
d) 305 + j 402
a) 12420 f-3,2
12400-j 700 V
1,71
Arr
yakselteei, 424-433
.A,r1"21 anahtar, 520
Ak izgileri, 560
Ak younluu, 560-561
Akn kayna edeeri, 45
.A.ken kazann, 274
Akm ykselteri. 445-448
Aktarma:
doru yn, 331
ters yan, 331
Akttrun fonksiyonlar ve frekans tepkisi, 682-605
Alan etkili transistar, 285
aktaru-a belirtgeti, 288
n-kan all, 286
p-kanall, 286
Alternatif alan, 6,170, 595-610
Alternatif akmlarnn do rultdelas, 634-638
AltenUtif-alan denetimli motorlar, 708-712
Alternatif akn motorunun bn denetimi, 706-749R
794 DZ1N
magnetik-devre griinlintleri. 663-666
motor !uzunu denetlmi, 675-678
motorun davran , 670-675
reteein altmas3, 666-670
D.a. makinelerirole koir',41ttrtin ilevi, 634-638
Da. motorlar, 634-440, 641, 659-685, 732-734
D:a. retecleri, 638-640, 660-.666
596-607
Denetim dilzenekleri ve snflundr~ 73 6-742
Desibel, 342
Devre fonksiyonlar, 156
Devre indirgennaesi, 58 - 178
Devre teorisi, 27
Devre tepkileri, 39-222
Difilayon, 259
DIfillyen s, 314
DInenik davran, 257
Diren, 14-138
Diren tvnam, 76
Direnli devreler, 35-80
Diyadin dalga-biimleme devreleri, 514 - 517
Diyodiu karmel devre, 515
Do al tepki, 90-92
Elektrot, 256
Enerji, 1
Enerji iletind,
Enerjinin kon nume, 2
Esneklik, 143
Edeer aP tm, 60
Edeer devre, 311
Edeer diren, 58-59
Edeer gerilim. 59
Edeer iletkenlik, 60
Edeer kaynak gsterimi, 58
Ezamanl hz, 694-695
Ezamanl motorlar, 703-706
Ezamanl iireteein almas , 700-703
Etkin deer, 171
Benli vekttlr, 173-174
Evrensel rezonans ekrisi, 214
Evrensel motor, 717
Euler eitlii, 128
Farad, 20
Faraday yasas, 576
Park-yilkeeiteei, 437-4 41
Ferromagnetik maddeler, 56,1
Fred" 16?
Frekans Seici, 489, 490
Frekans Tepkisi, 209
Faurier serisi, 219
Ge devresi, 92
Geici ve dinamik tepkiler, 678-682
Geit-gerilik. 562
Geieli dnem, 90
Geribealemeli denetim cliizenekleri, 734-736, 712754
Geribeslemeli ykselteienie kararl lk, 461--467
Geride g arpam, 195
Gerilim, 9
Gerilim kayna edeeri, 45
Gerilim ve akn kaynaklar gsterimleri. 13
Gerilim retimi, 619-62.4
Gerilim yilkselted, 445-448
Girdap-akra kayb, 581
Giri direnci, 63
Giri edmitans, 148
Giri impe,daus, 148, 150
Git,'1, 188, 189
G arparu, 195
DZIN
G kayb , 38
G ve reaktif g, 187
tletken, 5
lletkenlik, 15
795
796 DZ N
Newtrrn, 1
Nevion yasaat, 143
Nitelik arpara, 214
Norton estleger devresi, 73, 74
N-tipi yar iletken, 253
<>Asti*, 209
Stkabiliriik, 143
Sitispam denetin( elo rnitueolar, 726, 732,
Tp* devre.
Paralel dem, 36, 62
Paralel reamiatm &tkama, 213
Peat dram. L1
P. danalar, 133
Periyodik fonkalyonlar 167, 222
Pe pee bakh AET katlar, 424
Pe pee bal transist6r-yilkselte katlar , 405.113
Pee pe e bal yfikeeke katlar nn frekans tepkisi,
413-425
Pelinem, 153
Potansiyel fark ve gerilim, 7
Potansiyel ether, 2
P-tipi yan ihtimal., 259
1151e. 571
733,
754
Sinilsel fonksiyon, 168, 170
SintMel titreekenler, 479-480
Sirelari uyarm, 128, 1$44 137
Sfrme ncdttesi impedmem, 148
Skalklenrnr 25e
Teresd6n14tdrileiller, 731-732
Tere-kare yaste, 4
Tene-yem ekimi, 263
Th0venin teoremi. 71, 185, 187
rplefer derreM, 72, 153
Titre,ikenler, 479- 489
evre kaymal , 480-483
gerilim denetim% 480
1,C-aysrlanabilir, 484-489
RC-uyarlanabilir, 480
annisel, 479-480
wien-kpril, 480-484
Transformat6r, 20, 582595
DIZIN 797
frekans tepkisi, 590-593
Ideal, 583-588
hava ekirdekli, 582
Watt-saat, 2
Wattiez g, 192
e de er devresi, 331
Yerel yk blgesi, 262
Ylma arpank, 571
Yine birleme, 260
Yk dorusu, 265
Viaksabk, 143
Volt, 9
Volt-amper, 195
Valt - amper ba ntlin, 19, 20
Voltamper e rileri, 261
Volt-amper geni, 198
Volt -ampex yntemi, 195
Zamm Fa_biti, 94
Zorba:~ bileen, 90
Zeelantu tepki, 104, 109, 134
Zolayesaz eitlikler, 98, 114, 115