Prof.

dr HUSNIJA ERIMAGI

PELARSTVO
esto dopunjeno i preraeno izdanje)

NIRO ZADRUGAR", SARAJEVO 1984.

b ib l io t e k a

s a v r e m e n a p o l j o p r i v r e d a

Autor

dr HUSNIJA ERIMAGI, profesor

Poljoprivrednog fakulteta u Sarajevu
Recenzent

dr VLADISLAV VACLAV, profesor

Poljoprivrednog fakulteta u Sarajevu
Urednik

RAID SELIMI
Odgovorni urednik
Odgovorni urednik

VLATKO RAGU
Izdava

NIRO ZADRUGAR" Sarajevo

Tira: 4.000 primjeraka
Za izdavaa

RADOSLAV SAVI
tampa

NIGRO ,,GLAS OOUR Grafika

Banjaluka,
Za OOUR Grafiku

JOVICA DEVURA

PREDGOVOR
ESTOM IZDANJU

U optoj ialopojci o krizi knjige, prodaje knjige, a naroito knjige

namijenjene poljoprivrednoj proizvodnji, ova knjiga kao da demantuje to stanje: za kratko vrijeme doivljava est izdanja! Bez
publiciteta, bez bune najave, bez javnih priznanja i nagrada, knji
ga je nala.puta do seoskih kua, do pelara amatera t profesiona
laca, do aka i studenata. Uzrok ovom svojevrsnom fenomenu nije
lako shvatiti. Na naem jezikom podruju postoji obilna litera
tura i bogata tradicija izdavanja pelarskih prirunika. Prema to
me, ova knjiga nije upala u prazan prostor pa da bude tako
razgrabljena. S druge strane, pelarstvo kao privredna grana kod
nas je ve odavno u stagnaciji i opadanju, nije to vie ona magij
ska djelatnost koja samo posveenim obezbjeuje nezamjenljive
namirnice kao nekad. Bolesti i opte zagaivanje okoline svako
dnevno sve vie suavaju prostor ovom njenom biu, oduvijek
smatranim najveim radiom u prirodi.
Ali, pored svega toga, kod nas se javlja nov interes za pelarstvo,
kome vie nije cilj samo materijalna korist, nego je to vie hobi,
pasija, rekreacija u slobodnom vremenu, vraanje prirodi, prirod
noj hrani i, naroito, prirodnim lijekovima.
Lagano pisana, rijeju i funkcionalnom slikom ova knjiga na saet
i jednostavan nain objedinjuje dosad nairoko opisivana opta
znanja o pelama i pelarstvu sa najnovijim spoznajama o jo uvi
jek tajanstvenim stranama funkcionisanja pelinjeg drutva. Tu
e svaki pelar nai interesantno tivo, na primjer o tome kako
pele pronalaze pau i meusobno se o tome obavjetavaju, stru
niji pelar formule na osnovu kojih e utvrditi optimalne uslove
iskoriavanja svake pelinje pae, a svaki praktiar detaljne i in
struktivne crtee pomou kojih e napraviti konice.
Autorova spremnost da u svakom novom izdanju iznova obradi ili
jae osvijetli neki aktuelni pelarski problem i da udovolji zah
tjevima mnogobrojnih italaca, s kojima je u stalnom kontaktu
od fakultetske katedre, preko pelarskih udruenja, pa sve do pe
linjaka i u najzabaenijim krajevima, ogleda se i u ovom izdanju.
Moda se i u tim injenicama nalazi objanjenje izvanrednog pri
jema kojim je ovu knjigu doekala italaka publika.
Uprkos ogranienosti obima knjige, autor je, i u ovom, estom iz
danju, ostao vjeran sebi: detaljnije je opisao najveu boljku sav-

remenog pelarstva krpelj varou, koja ozbiljno prijeti da zatre

mnoge pelinjake, i iznio najnovija iskustva u borbi protiv nje. I
to je u ovom asu sasvim dovoljan razlog da i kod svojih starih
italaca pobudi interes i za ovo izdanje, a o novim itaocima ne
treba ni govoriti, jer OMj ovdje mogu nai mnotvo interesantnog,
korisnog i novog.
Savo Puji

UVOD
Pelarstvo je grana p o ljo p riv re d e u k o jo j se uzgaja i iskoriava me
donosna pela (A p is m ellifica L .) za do b ija n je dire ktnih i in d ire k tn ih
koristi.
Direktne koristi se d o b iva ju u sljedeim p roizvodim a :

Pelinji med

je visokokvalitetna lju d sk a hrana, koja im a i ljekovita

svojstva. Poto nastaje u gla vno m iz slatkih sokova cvjetova nektara
koga pele prerade, m ed sadri u p riro d n o m o b lik u : eere (m onosaharid i glukoza i fru k to za ), kiseline i metale (Ca, Fe, M g, Co, P, N a i d r.),
koje o vje iji o rganizam lako p rim a . O sim toga, u m edu se nalaze, u
zna tn im koliinam a, fe rm e nti (invertaza, dijastaza, katalaza i d r.) i v i
tam ini, k o ji p ospjeuju biohe m ijske procese u o vjeijem organizm u.
Stoga m ed uz d o b a r u ku s, im a ljekovita, dijetetska i kondiciona svoj
stva, te se p rim je n ju je kako u ish ra ni tako i u lije e nju m nogih obo
ljenja.

Pelinji vosak im a ve lik u p rim je n u u in d u s triji (e le ktro in d u strija, avioin d u strija , precizna m ehanika, m e ta lu rg ija za precizne otiske, in d u
strija papira, stakla), te farm aceutskoj i kozm etikoj in d u s triji. Ip a k,
najvei potroa voska je samo pelarstvo koje troi 3/4 proizvodnje .
Pelinji otrov

(u b o d ) se k o risti za lijeenje reum atizm a, iijasa,

poliartita i d ru g ih bolesti. K o ris ti se dire ktno u bod pela ili se od sa
m og otrova s p ra v lja ju ra s tvo ri i m asti.

Matina mlije

nalazi ve liku p rim je n u u lije e nju nekih bolesti (jetre,

bubrega, srca), kao i u kozm etici.

Cvjetni prah

(polen, p e lu d ) p rim je n ju je se u sp ra v lja n ju dijetetskih i

kondicionih preparata za ishranu lju d i, kao i za spra vlja nje raznih koz
m etikih preparata.

Propolis

se u p o tre blja va za p rip re m a n je nekih m asti za lijeenje rana

i kao takav nalazi p rim je n u u m edicini i veterini. U p o tre b lja va se i za
spra vlja nje sk up ih lakova.

Rojevi i matice

slue za re p ro d u k c iju u pelarstvu.

Indirektna korist k o ju daje pelarstvo opraivanjem p o ljo p rivre d n o g

b ilja , znatno je vea od direktne, za oko 100 do 150 puta, je r u p riro d i

oko 80/0 b ilja k a su entom ofilne (b iljke koje opraivaju insekti). In te n

ziv n o m obra d om zem ljita (razoravanjem mea, p rivoe nje m k u ltu ri
dosad neobraivanog zem ljita) i sve veom u p otre bom pesticida, u
p riro d i je sve m anje insekata k o ji op ra u ju k u ltu rn o b ilje i n jih o v
u d io u opraivanju svodi se na n a jm a n ju m je ru . Pele, poto p re zim
lju ju u ve lik im zajednicam a drutvim a, zbog svoje b ro jn o s ti, glavni
su opraivai poljop rivre dnog b ilja . Stoga inte n zivira nje m p o ljo p riv re
de pelarstvo dobija sve vei znaaj.
K o d nas oko 150 k u ltu rn ih bilja k a zahtijeva opraivanje pom o u pela.
Pravovrem eno opraivanje poljop rivre dnog b ilja je jedna od agroteh
nikih m je ra je r su plodovi p ri takvom op raivanju boljeg kvaliteta,
a poveava se i kvantitet. N a p rim je r, ako je nepotpuna op lo d n ja u
jabuke, zaostaje u ra zvo ju ona strana ploda koja nije oploena, im e
se u m a n ju je nje n kvalitet. O gledim a je utvre no da pele opraivanjem
poveavaju prinos za oko 20 30/ jabuke, trenje, vinje, kajsije i d ru
gog voa. O praivanje takoe im a efekta i u ratarskih k u ltu ra : p rinos
suncokreta se poveava za 15 20/o, uljane repice za 20/, kao i u
p ro izv o d n ji sjemena lucerke, djeteline i d ru g ih bilja k a. K a d a se im a
u vidu da su za p ra viln o i pravovrem eno opraivanje potrebna 3 do 4
pelinja dru tva po 1 ha, onda se vide i perspektive razvoja pelarstva
u intenzifikaciji p o ljo p rivre d n e p roizvodnje.
Istorijat pelarstva
Pelarstvo je staro koliko i lju d sk i rod. P rvo b itn i ovjek nije uzgajao
pele ve ih je traio u upljinam a drvea i stijena. Pele je unitavao,
a oduzim ao im m ed i vosak, znai lo v io je pele. N a js ta riji podatak
o pelarstvu potie iz kam enog doba. N aen je u p ilji p iljski crte
kod B a k o ra u p a n iji, star je oko 30 000 godina i na n je m u je p re d
stavljeno u zim a n je m eda iz stijene.
S ta ri E g ip a ni i A sirci su m eu p rv im uzgajali pele. Poznavali su i
m etodu o d u zim a n ja m eda a da ne unite pele. U m no gim grobnicam a
naeni su reljefi na k o jim a su naslikane pele i m ed u sau.
S ta ri G rc i p rim ili su vjetinu pelarenja od Egipana, a R im lja n i od
G rka .
U srednjem v ije k u pelarstvo je veoma vana grana. M e d predstavlja
glavni izv o r slatkih m a terija. Istovrem eno je crkva kao veliki potroa
voska za svijee, odigrala vanu ulogu u razvoju pelarstva. R adi toga
su vlastela i m anastiri im a li velike pelinjake i pelara kao posebno
zanim anje.
N a na u nim osnovam a pelarstvo se poinje ra zvija ti tek kra je m 18. i
poetkom 19. vije ka . R a dovim a se istiu m nogi istraivai: A d a m Sirah
(1700 1775) konstatuje da u p elinjem d ru tvu im a samo jedna m atica.
A nton Jana (1734 1773) je ustanovio da se parenje matice obavlja
isklju ivo u vazduhu. Petar Prokopovi (1775 1850) konstruie konicu
sa p o kre tn im saem, to im a p ra ktinu vrijednost. Lorenco Langstrot
(1810 1895) i B a ro n Berlep (1815 1877) konstruisali su konice koje

se i danas u p o tre b lja va ju . Ja n erzon (1811 1906) p rv i je zapazio po

ja v u partenogeneze kod pela. Johan M e rin g (1816 1878) konstruisao
je presu za p ro izv o d n ju satnih osnova (vjetakog saa), a F ra n jo H ro uka (1819 1889) konstruisao je centrifugu (v rc a ljk u ) k ojom se om o
guuje o du zim a nje m eda od p e linjih drutava, a da se ne uniti sae.
O va istra iva nja nasta vlja ju se do dananjih dana radi pronalaenja
b o ljih rje e nja za uzgoj pela (apitehnika) i savrenije koristrukcije
pelarske oprem e, te pelarstvo postaje rentabilna grana p o ljo p riv re
dne p ro izvo d n je . S tim cilje m mnoge zem lje u svijetu im a ju specijalizovane institute za istraivanje pelarske problem atike.
Osobine pelarstva kao poljoprivredne grane
Pelarstvo, u odnosu na druge p oljo p rivre d n e grane, im a niz karakte
ristin ih osobina. O sobine pelarstva su sljedee:
1. Rentabilnost. O p re m a za pelarstvo (konice, p rib o r i alat) nije
skupa. Je da n p ut nabavljena, ako se uva i odrava, moe tra ja ti i do
50 godina. S obziro m da su p ro izvo d i pelarstva u v ije k traeni i na
cije ni, uloeni kapital se b rzo vraa. Cesto je rentabilnost ograniena
vre m e n skim uslovim a, te je pelarstvo podlono kolebanjim a koja uslo vlja va ju klim atske p rilik e . Radi toga klim atski uslovi m ogu dovesti
u pita nje rentabilnost pelarstva.
2. Neogranienost bavljenja pelarstvom.
Za uzgajanje pela nije
potreban vlastiti ze m ljini posjed, je r za postavljenje konica ne treba
vei prostor. Pelarstvom se m ogu baviti sva za nim a nja , kako m ukarci
tako i ene. O vo daje m ogunost da pelarstvo m no gim a bude glavno
ili sporedno zanim anje.
3. Nevezanost za odreeni prostor. Pele sa ku p lja ju h ra n u u radiju s u do 10 k m , te se ne postavlja pitanje naknade vlasnicim a za pe
lin ju pau. Znai, pele slobodno p o sjeuju cvjetove, bez o bzira kom e
pripada zem ljite na kom e raste m edonosno bilje. U k o lik o se ukae
bolja pe linja paa u nekom d ru g o m k ra ju , konice sa pelam a se lako
prenose sa je dnog m jesta na drugo, a p ri tome pelinje drutvo ne
trp i tetu.
4. Pelarstvo kao sport. U ra du sa pelam a nailazim o na ve liki broj
kom bina cija (p e linja paa, razvoj drutva, uzgoj m atica, zatita pela
i d r.), te su radi toga m om e nti sporta ja k o naglaeni. Ove kom binacije
za htije va ju veliki b ro j ra znih rjeenja (kao u ahu). Iz tog razloga
pelarstvo im a ve liki b ro j pristalica, ko ji u ovoj p o ljo p rivre d n o j grani
nalaze i razonodu.
Uslovi za pelarstvo u SFRJ i SRBiH
Jugoslavija
razloga:

im a

naroito

p ovoljne uslove za pelarstvo iz sljedeih

1. U naoj ze m lji k lim a je blaga te su pele aktivne 7 8 mjeseci u

godini. U nekim k ra je vim a (D a lm a cija , Hercegovina, C rn a G ora , M a-

kedonija i d r.) p e riod m iro v a n ja pela traje svega 2 do 3 mjeseca. O va

okolnost p o vo ljn a je za pelarstvo je r pelinje dru tvo p oinje ra n ije
sa svo jim ra zvo je m i sprem no doeka ra n u p ro lje tn u pau. S druge
strane, p ru a se m ogunost za p ro izv o d n ju ranih roje va i m atica k o ji
su u proljee traeni na tritu.
2. U nas jo u v ije k im a dosta neobraenih povrina (p riro d n e livade
i pa n ja ci), kao i zem ljita koja se teko m ogu prive sti pod k u ltu ru
(p o d ru je kra ). O va ze m ljita su od velike koristi za pelarstvo, je r
u p ra vo na n jim a raste raznovrsno m edonosno bilje . U nas je tra d icija
da se p rave velike mee na k o jim a raste razno m edonosno iblje i d r
vee (ku p in a , bagrem i d r.), prvora zre dna pelinja paa. O sim toga, u
naoj ze m lji postoje velike povrine ze m ljita p od ra znim -vokam a,
za tim ra ta rs k im k u ltu ra m a (u lja n a repica, suncokret, djetelina, lucerka,
sm iljk ita i d r.), a postoje i velike povrine pod um om gdje g o rn ji sprat
nije drvee ve b u n je (m alina, borovnica, ku p in a ), koje je p rvo ra zre
dno m edonosno bilje .
3. Ju g osla vija je preteno b rd o v ita zem lja. R eljef terena je raznovrstan
i na k ra tk im od sto ja n jim a su velike visinske razlike. T im e se m ijenjahu
ekoloki uslovi i flora je raznovrsna na b lisk im o dsto janjim a. U s lje d
visinske razlike, ra zliito je vrije m e cv je ta n ja jedne iste medonosne b ilj
ke. N a n iim p o zicija m a p oinje da cvjeta ra nije a na viim kasnije,
te se v rije m e cvje ta nja p rodu u je .
4. U slje d visinskih ra zlika i kom bina cije terena sa ra zliito m k lim o m
i m edonosnim b ilje m , u nas postoje p o v o ljn i uslovi za selee pelare
nje, tj. za Prevoenje pela iz jednog k ra ja u d ru g i, radi iskoriavanja
pelinje pae. T a k o je m ogue iskoristiti vie p e lin jih paa u toku
jedne godine, pa pelarstvo postaje znatno re nta bilnije zanim anje.
5. Z im o va n je pela im a ve liki znaaj za gajenje pela. U naoj ze m lji
zim e su blage i gotovo u v ije k u toku zim e postoje 2 3 to p lija dana
(kad je tem peratura iznad 12C) kada pele m ogu da izlije u iz konice
i da izbace izm et. O v im izlije ta n je m rasterete c rije v n i sistem, pa gubici
pela u toku zim e su, u nas, neznatni. Blaga zim a om oguava da ko
nice ostaju na o tvo re no m p ro sto ru , za ra zlik u od d ru g ih zem alja sa
ja k im i d u g o tra jn im zim am a, gdje pele z im u ju u specijalnim sprem i
tim a zim o vnicim a .
I z ovih razloga naa ze m lja im a velike m ogunosti za razvoj i unapre
enje pelarstva, a li one do danas nisu iskoritene.

Pelarstvo u svijetu i u nas

Pele se u zg a ja ju u gotovo svim k ra je vim a svijeta. U n e kim ze m lja m a
(n p r. skandinavske ze m lje ) uslje d ne p o vo ljnih klim a tskih p rilik a p ri
nosi su v rlo m a li, ali se pele u zg a ja ju ra d i op raivanja b ilja ili iz
sporta. S druge strane, u veini zem alja gdje je pelarstvo ja k o ra zvi
je n o (S S S R , S A D , A rgentina, M eksiko, K anada, N o v i Zeland i d r.), po
stoji i d o b ro ra zvijena pelarska in d u s trija k o ja p ro izvo d i konice i

dru gu pelarsku oprem u. S va k im danom pronalaze se b o lja tehnika

rjeenja radi racionalizacije rada u pelarstvu. U je d n o postoje i specijalizovana preduzea za otku p , pre ra du i p ro d a ju pelarskih p ro iz
voda, te se na tritu p o ja v lju ju sa standardnim kvalitetom .
Prem a statistici U je d in je n ih nacija najvei b ro j konica je u sljedeim
ze m lja m a : S S S R 10 500 000; S A D 4 500 000; E tio p ija 6 000 000; M e k
siko 2 000 000; T u rs k a 1 900 000; Poljska 1 250 000; Jugoslavija
1 200 000; C S S R 1 070 000, itd.
Prem a istim podacim a, najvei proizvoai m eda b ili su: S S S R 125 000
tona, S A D 86 300 tona, M eksiko 40 000 itona, Kana d a 18 600 tona,
A rgentina 22 700 tona, A u s tra lija 22 800 tona meda.
U naoj ze m lji b ro j konica po re p u blika m a i p o k ra jin a m a pre m a po
pisu iz 1969. godine (Popis p o ljo p riv re d n ih gazdinstava 1969, St. bilten
624, ju li 1970, B e o g ra d )1) iznosio je:

G azdinstva sa pelama
SFRJ
S R Bosna i Hercegovina
S R C rn a G ora
S R H rv a tsk a

B r o j konica

150 371

1 147 449

30 984

189 126

6 234

46 237

25 018

150 551

S R M a kedonija

9 733

126 213

S R Slovenija

8 228

108 276

S R S rb ija

70 171

527 046

55 735

365 670

S A P V o jv o d in a

8 800

126 118

S A P K o sovo

5 636

35 258

Ua S rb ija

Ne postoje tani podaci koliki je odnos konica sa p o kre tn im i nepo

kre tnim saem, ali se p retpostavlja da je sa ne pokretnim oko 27 do
30/o konica. Iz tog razloga su u nas prinosi tako niski.

1) Pretpostavlja se da je povean broj konica u S FR J, od prolog popisa

do danas, za oko 1(> 15/o. Istovremeno je poboljan odnos konica sa
pokretnim i nepokretnim saem u korist onih sa pokretnim.
Sljedei popis poljoprivrednih gazdinstava (1981.) dae taan pregled.

Pelarski kombinat Beograd

Pelari!
Konice, centrifuge i ostalu opremu za savremeno pelarenje u suradnji sa svojim
kooperantima za pelare Sirom Jugoslavije obezbjeujemo po najpovoljnijim
cijenama.
Ako koristite na stimulativni preparat Forssapin imaete jaa druStva i vie meda.
Ovaj preparat je testiran i u SAD. gdje je dao izvanredne rezultate.

Ako nabavljate pribor i opremu direktno od nas imaete povoljnije uslove, dobijati robu u najkraem
roku. Isto tako, proizvodimo i prodajemo selekcionisane matice.
Ako elite da uz kredite poveate svoje pelinjake ili obnovite opremu, obratite se Kombinatu. Na
raspolaganju vam, sa strunim savjetima, stoji naa Sluba kooperacije.
Na cilj je da u potpunosti zadovoljimo potrebe pelara proizvoaa!

aP'ppostalin
A P I P R O S T A T IN ublaava
kod hipertrofije prostate

tegobe

APIPR O STATIPpreporuujem o mu
karcima kao pomo kod tekoa pri
mokrenju, nastalim zbog prostate i nebakterijskih zapaljenja prostate

h3(Amedex,o
W

If

I j ivlla ka in d u s trija
l|ubijna. lucoolavl^a

1.

IVOT PELA

SISTEMATSKO MJESTO PELE

Domaa ili medonosna pela (Apis mellifica L.) spada u:
Kolo:

zglavkara Arthropoda,

Klasa:

insekata insecta,

Red:

opnokrilaca Hymenoptera.

Podred:

viih pela Apidae.

Nadfamilija:

pela Apoidea,

Familija:

viih pela Apidae,

Podfamilija:

prava pela Apinae,

Rod:

drutvene pele Apis,

Vrsta:

medonosna pela Apis mellifica Linne.

U podredu Apidae osim Apoidea nalaze se jo nadfamilije: Cynipoidea ose iarice; Ichneumonoidea, Cholcidoidea i Proctotripoidea
parazitske osice; Formicoidea mravi i Vespoidea prave ose, itd.
Nadfamilija Apoidea ima est familija: tri niih (olletidae, Andrenidae
i Halictidae) i tri reda viih pela (Melittidae, Megachilidae i Apidae).
U familiji Apidae su podfamilije Anthophorinae i Xylocopinae divlje
(solitarne, usamljene) pele, zatim podfamilija bumbara (Bombinae),
bezaonih pela (Meliponinae) i pravih pela (Apinae).
S o lita r n e p e l e ive usamljeno i uglavnom ne stvaraju vee rezerve
hrane. Prezimljavaju samo oploene enke.
B u m b a r i prikupljaju cvjetni prah zadnjim nogama i hrane se uglav
nom nektarom. Stvaraju obino manja gnijezda u zemljitu, sa manjim
rezervama hrane. Prezimljava samo oploena enka. U gnijezdu postoje
mujaci, enka i radilice. Za razliku od medonosne pele, mogu da lete
i na temperaturi nioj od 12C. Privoenjem zemljita kulturi sma
njuju se uslovi za njihovo razvie, jer ne prave gnijezda u obradivim
povrinama. Im aju vei znaaj u oploavanju cvjetova sa pranicima
dublje smjetenim (crvena djetelina, lucerka itd.), poto imaju dui
jezik. Gnijezda prave od voska koga lue enka i radilice sa donje strane

13

trbuha, od 2 do 4 stemita, mjeajui ga sa smolom etinara ili pupo

ljaka nekih liara. U gnijezdu moe biti do 2000 jedinki.
M e lip o n in a e , takoe lue vosak od 2 do 4 trbunog segmenta, i to
enka, radilice i mujaci. Pri pravljenju saa mijeaju ga sa smolom i
zemljom. Matica se znatno razlikuje po veliini i boji od radilica i kod
veine vrsta nije sposobna da leti i da se roji. ive u upljcm drveu
ili u zemlji i grade sae u etaama. U jednom drutvu moe biti i do
80 000 lanova. Neki rodovi kao M e lip o n a i T r ig o n a nemaju aoke (bezaone pele).

Ova podfamilija rasprostranjena je uglavnom u tropskim predjelima

June Amerike i nema ekonomskog znaaja, jer se ne moe prilagoditi
uzgoju u konici.
A p in a e lue vosak od 2 do 5 trbunog segmenta, i to samo mlade ra

dilice od 10 do 18 dana starosti. Jedino matice imaju normalno razvi

jene enske polne organe, dok su u radilica oni zakrljali. Sae je od
istog voska i poredano u nizove. Cvjetni prah skupljaju jedino radi
lice starije od 18 dana pa nadalje.
Najblie po svom izgledu i razviu familiji Apidae je familija V e s p o i a e
(prave ose), ive u drutvima. Postoje enke, mujaci i radilice. Prezimljuje samo oploena enka. Ne sakupljaju cvjetni prah. Ishranjuju se
nektarom i ivotinjskom hranom. Sae prave od drveta koje prerauju
u masu slinu grubom papiru.
Podfamilija pravih pela (Apinae) ima vie rodova. Za pelarstvo je
vaan rod Apis drutvene pele. Ovaj rod ima 4 vrste:
1. Apis dorsata F. velika medonosna pela,
2. Apis florea F. mala medonosna pela,
3. Apis indica F. indijska medonosna pela,
4. Apis mellifica L. evropsko-afrika medonosna pela.
Opte osobine medonosne pele (Apis mellifica L.)
P e l i n je d r u tv o . Medonosna pela ivi u drutvima koja su sastavljena

od velikog broja radilica, iji broj varira od 20 do 80 000 jedinki, jedne

matice i u sezoni pelinje pae od nekoliko stotina do nekolke hiljade
trutova mujaka. Pela kao jedinka nesposobna je za ivot i brzo
propada.
Pelinje drutvo je vrsto izgraena zajednica, u kojoj je posao skladno
rasporeen. Sav rad pojedinca jedino slui drutvu, pa se moe uporediti sa organizmom gdje svaka elija ima svoju funkciju. Drutveni
ivot temelji se na instinktu a ne na nekim umnim sposobnostima pela.

14

Sastav pelinjeg drutva.

Pelinje drutvo sastoji se od enskih (m a

tica, ra dilice) i m u k ih (tru to v i) lanova drutva.

(prema Taranovu).

Matica je je d in o p olno p otp u no ra zvije n a enka i njena je dunost da

stvara potom stvo. N e v r i druge poslove u d ru tvu . O na je znatno vea
od radilice. D u in a m atice v a rira od 15 do 20 m m a teina je oko 0,20 gr.
T r b u h m atice je izduen tako da ga k rila ne p o k riv a ju u potpunosti
kao kod radilice. M a tica nem a organa za sakupljanje hrane kao n i
votanih lijezda, ni lijezde za luenje m lije i. U s n i aparat je slabije
ra zvije n nego kod radilice. M oe da ivi 2 5 godina.
Radilice

su duine 12 14 m m a prosjene teine oko 0,1 gr. Im a ju

dobro ra zvijene organe za sakupljanje hrane, g ra d n ju saa, za ishranu
legla i o d b ra n u drutva. ive od nekoliko sedmica do 6 do 8 mjeseci.

Trutovi su d u i i iri od radilica, ali su vie valjkastog i zdepastog ob

lika, duine su 15 17 m m , a teine oko 0,2 gr. N e dosta ju im organi za
sk up lja nje hrane, n e m a ju aoku, ivot im tra je 3 6 m jeseci onda kada
u p riro d i im a pelinje pae u izo b ilju . Izuzetno, m ogu ostati u d ru tv u
i preko zim e. T o se deava ako je dru tvo ostalo bez m atice ili ako je
matica ostala neoploena.
V rste i rase pela
N a p rije d sm o naveli da rod dru tvenih pela
1. Apis dorsata F .

Apis im a etiri vrste.

velika indijska pela

D o m o vin a ove k ru p ne pele je In d ija , M alezija, Indon e zija , ild . Izg ra

u ju sae od istog voska, a sastoji se od jednog je dino g velikog saa.
Sve elije u sau su jednake, te nem a ra d ilik ih i tru to vskih elija n iti
m atinjaka, e lije m ogu biti duboke i do 34 m m . Radilice ove vrste
dva puta su vee od evropske (nae) m edonosne pele. R azlika izm eu
ra dilica i m atice ne postoji. Poto se nje no je d n o sae nalazi na otvo
renom p ro sto ru , in stin k t odbrane je dobro razvijen.
15

K a d a se u k ra ju gdje ive pogoraju uslovi ishrane, sele se u d ru g i k ra j

gdje im a hrane. R o je n je je slabo izraeno. S ta ro dru tvo se d ije li na
nove, m a n je porodice, ali n ije poznato kako se o d v ija ovaj proces.
2. Apis florea F. mala indijska pela
D o m o vin a ove vrste je kao i in d ijs k e pele. I ova v rs ta g ra di sae od
sam o je dnog saa na o tvore nom m je stu , u b u n ju i si., a li se na sau
nalaze razne elije: ra dilike, tru to vske i m a tin ja ci u o b lik u ira . I
ova vrsta d o b ro b ra n i svoje gnijezdo. R azm noavanje drutava v r i se
ro je n je m . K a d a u p riro d i nestane hrane, i ova vrsta naputa stari k ra j
u p otra zi za b o ljo m p e lin jo m paom.
3. Apis indica F. indijska pela
D o m o v in a ove pele je In d ija . Po nainu ivota ova vrs ta je srodna
sa naom m edonosnom pelom . Sae je izgraeno iz vie paralelnih
satova i ive u za tvorenom p ro sto ru . P ojedini lanovi u d ru tv u su
m o rfo lo ki izdife re ncira ni, a najvei je b ro j radilica. N e stva ra ju zalihu
hrane poto je sa b ira ju u toku cijele godine. S vo ja gnijezda naputaju
samo onda kada ih napadnu d ru g i insekti (n p r., m ra v i) i odlaze na druga
pogodna m jesta.
4. Apis melllfica L. evropsko-afrika medonosna pela
R a sprostranjena je po cije lo m svijetu i je d in o se ova vrs ta uzgaja u
konicam a. Istovre m e no, njene osobine dobro su poznate, pa u zgajivai
je, m a gd je se uzgajale, n a ziva ju dom aa pela, to, u stvari, p re d
stavlja o v u vrstu.
K o e vn ik o v o vu v rs tu medonosne pele d ije li na d vije podvrste crnu
ili tamnu (A p is m ellifica m ellifica L .) i utu (A p is m ellifica fasciata L.).
Osnova za o vu p o d je lu je bo ja pigm enta kutikule.
Podvrste se dijele na rase i sojeve, k o ji im a ju nazive p re m a k ra ju
(p o k ra jin i) u k o m su nastali.

Rase pela.

O snovne karakteristike koje se p rim je n ju ju za odreivanje

rasa medonosne pele su sljedee: bo ja pigm enta ku tiku le , ku bita ln i
indeks, du ina jezika pela radilica, sklonost pre m a p riro d n o m ro je n ju ,
sposobnost za odb ra n u stana, sklonost p re m a k ra i, b ro j izgraenih
m a tinja ka p rilik o m zam jene matice, otpornost p re m a bolestim a, izli
je ta nje na n iim tem peraturam a iz konice itd.
N a osnovu tih karakteristika, m edonosna pela im a e tiri osnovne rase:
1. Tamna evropska pela (A p is m ellifica va r. m ellifica L .). Rasprostra
njena je u zapadnoj i sjevernoj E v ro p i, za tim u ne kim kra je vim a sred
nje E v ro p e i u S S S R -u (sje ve rni kra je vi i u U k ra jin i).
O va rasa dala je nekoliko varijeteta k o ji se na ziva ju prem a k ra ju gdje
su nastali, n p r., francuska pela, u k ra jin s k a pela, itd. i rije tk o se nalazi
kao istokrvna. P rilin o je lju ta , sklona krai, za vrije m e pregleda ko
nice, pele su ne m irne i ra zm ile se po konici. N e otp orna je na bolesti.
16

2. Kakavska siva pela (A pis m ellifica va r. caucasica G o rb .) ra sp ro

stranjena je na p la n in sk im p re d je lim a K avkaza i u G ru z iji, A zerb ejdanu i Je rm e n iji. Postoje dva soja ove vrste: uta kavkaska i siva
g ru zijs k a pela. Prem a a u to rim a iz S S S R -a , b o lja svojstva im a siva
g ru zijs k a pela.
O va rasa, u odnosu na ostale, im a neto du i je zik (prosjeno oko 7 m m ).
D o b ro brane konicu od krae a rije tk o napadaju dru ga drutva, do
b ro z im u ju . Ponekad izlijeu iz konice i na n iim tem peraturam a, te
vei b ro j pela strada. Slabo se ro ji, a p ri ra du je blaga. U konicu u n o
se dosta p ropolisa i n jim e lijepe o kvire, to p riin ja v a tekoe u ra du .
3. Italijanska pela (A p is m ellifica va r. ligustica S p in .) potie sa A p e
ninskog poluostrva. O v a rasa im a uto pigm e ntira nu k u tik u lu , kod
radilica su sam o p rv a 2 3 trbuna segmenta uta, a m atica je sva uta.
Rairena je u m n o g im ze m lja m a svijeta, naroito u S A D . Sklona je
k ra i, m nogo se ro ji i slabo podnosi zim u . Im a doba r p ro lje tn i razvoj
pa su d ru tva u proljee ja ka , ali im a slabije ra zvije n in stin k t za sa
k u p lja n je hrane. Dosta je blaga.
O va rasa je ra sprostranjena i u naoj ze m lji (Is tra ) i k ria n je m sa
k ra n jsk o m rasom nastali su m nogi sojevi pela.

4. Kranjska rasa

(A p is m ellifica va r. c a m ic a P o lm .) je naa autohtona

rasa, p o rije k lo m iz kra njske oblasti u Slove niji. Po svo jim osobinam a
spada m eu n a jb o lje rase medonosne pele, te je rasprostranjena po
cije lo m svije tu . P ripada g ru p i ta m nih pela, tije lo jo j je crne boje,
obraslo sivosrebrnastim dlaicam a. Pele su p rili n o m irn e a m atica je
dobre plodnosti. Pele radilice im a ju do bro izraen instinkt za sakup
lja n je hrane. D o b ro podnosi p ro m je n e klim e , te se tako prilagoava
u slovim a dru gog kra ja . O tp o rn a je pre m a bolestim a.
O va rasa je rasprostranjena u cijeloj naoj ze m lji, gdje je nastalo vie
sojeva p laninskih i ravnia rskih. Poznati su sojevi: sjcniko-peterski, arplaninski, h o m o ljsk i, pohorski, dalm atinski, itd. Posebno dobre
osobine im a dalm atinski soj ko ji im a sklonost za tih u izm je n u m atica.
K ra n js k a rasa kriala se i sa d ru g im rasama, pa su nastali posebni
sojevi. T a k o je k ria n je m izm eu kra njske i italijanske rase nastao
banatski
soj.
M nog i autori sm a tra ju da je to posebna rasa, sa
osobinam a i jedne i dru ge rase.
Za p ra ktino pelarstvo n a jb o lji su lokalni sojevi pela je r su prilago
eni k lim a tsk im i panim p rilik a m a kra ja . Istovrem eno se p re p o ru u je
povrem eno o p le m e njiva nje p e linjih drutava sa m aticam a iz p la n in
skih rejona.
STAN PELA
Pele ive u prostoru k o ji je m raan i zatien od sp o ljnili nepogoda
(toplote, hladnoe, vlage i d r.). U p riro d i takva m jesta nalaze u u p lji
nam a drvea, stijena i si. Pele koje ive u tim p rostorim a , narod na
ziva d iv lje pele, a one se m orfoloki, anatom ski i po instinktim a ne
2 P'darslvo

17

ra z lik u ju od pela k o je uzgaja ovjek. ovje k je pelam a izgradio za

tien p ro s to r konicu i stavio pod k o n tro lu n jih o ve instinkte. U
datom tre n u tk u , sa stanovita m aksim alnog iskoritavanja pelinjeg d ru
tva, instinkte regulie d voja ko: forsira ih ili ih suzbija. U veini slu
ajeva in stin k ti su u m eusobnoj suprotnosti. P rilik o m p ro izvo d n je
m eda nije korisno da se dru tvo ro ji, pa je potre bno suzbiti roje nje .
S druge strane, p rilik o m poveanja b ro ja p e lin jih drutava ro je n je
je korisno. K o d p e lin jih drutava k o ja ive u p riro d n im sm jestitim a,
sve ovo se deava spontano je r n ik o ne kontrolie instinkte.
Sva m jesta u k o jim a ive pele m ogu se, u irem sm islu rije i, nazvati
konicam a, b ilo da je to p riro d n o sm jestite ili ona koja je izgradio
ovjek. D a bi pelinje dru tvo m oglo da ivi, ono izgrauje svoj s t a n .
D a b i pelinje d ru tvo m oglo optiti sa sp o ljn im svije tom , stan im a
o tvo r k ro z k o ji ulaze, odnosno izlaze pele i naziva se leto. U stanu,
za b o ra vlje n je , ra zvoj i sm jetaj rezervne hrane (m eda i cvje tnog p ra
h a ), pele od voska izg ra u ju sae. O v o su specifinosti svakog peli
njeg stana.

Sae

izg ra u ju pele radilice od voska k o ji je p ro izvo d votanih lijezda.

Sastoji se od dva re da estougaonih elija. Red elija s jedne strane

naziva se sat. Svaka elija saa predstavlja, u stvari, estostranu p rizm u .
D n o elije je estostrana p ira m id a , sastavljena od tri ro m b a M a ra ldijeva p ira m id a . P re m a tom e, svaka elija saa vezana je bono za
est, na d n u sa tri ili u k u p n o sa devet elija. U p e lin je m stanu sae je
poredano o k o m ito i privre no za njegove zidove, odnosno za o kvire
u konicam a sa p o k re tn im saem, p reko posebno graenih elija, e ije saa m eusobno se ra z lik u ju po ve liini i ob liku . N a osnovu toga
dijele se na: stalne i povremene elije.
U stalne elije saa spadaju: prihvatne, prelazne, radilake i trutovske
a u povrem ene matinjaci.

Prihvatne

elije su nepravilnog oblika (trouglaste, etverougaone, itd .).

Nalaze se na o n im m je stim a gdje se sae p rihva ta za zidove stana ili za

o kvire u konici.

Prelazne

elije su istog oblika kao i prethodne. K o d izg ra dnje saa, ka

da pele prelaze sa jedne vrste elija na druge, ove elije se u kla p a ju
u m euprostore.

Radilike

elije slue za razvie pela radilica i sm jetaj rezervne hrane

(m eda i cvje tnog p ra h a ). U p e linje m stanu one su n a jb ro jn ije . Im a ju
p ro m je r 5,3 do 5,7 m m i na je d n o m d m 2 sa obje strane saa nalazi se
oko 750 ra d ilik ih elija.

Trutovske

elije su znatno vee i slue za razvie tru to va . N jih o v p ro

m je r iznosi oko 7 m m i na je d n o m d m 2 sa obje strane saa nalazi se
oko 580 elija. U nedostatku ra d ilik ih elija, pele u n jih izuzetno,
sta vlja ju re ze rvnu h ra nu .
18

SI. 2. elije saa: 1 prihvatne, 2 radilike, 3 prelazne, 4 trutovske,

5 matinjak rubni, 6 matinjak boni, 7 presjek saa, 8 poveza
nost elija saa sa strane, 9 povezanost elija na dnu.

D u b in a kako ra d ili k ih tako i tru to vsk ih e lija iznosi 12 13 m m na

je d n o m satu ili oko 25 m m na sau. O v o je u je d n o i de bljina saa.
elije saa u koje pele odlau vikove rezervne hrane, d u b lje su za
oko 1 m m od o nih koje slue za ra zvoj pela. O ne su neto ukoene
p re m a gore i sa vo d o ra vn o m ra v n i p rave odreeni ugao, kako se teni
n e k ta r iz n jih ne b i prosipao.

Matinjaci

su posebne elije na sau. Slue sam o za razvoj m atice i

kada se ona ra zvije , pele ih ra za ra ju. U konici se nalaze kada se pe

lin je d ru tvo sprem a za ro je n je ili za m je n u m atica, od nekoliko m ati
n ja k a do ne koliko desetina. O n i m ogu b iti ru b n i, im a ih kada se pe
lin je d ru tvo sprem a za ro je n je , i boni kada se pelinje drutvo p ri
silja va da izvede m a ticu .
M a ti n ja ci im a ju o b lik ira , vei su od ra d ilik ih i tru to vsk ih elija,
a poloaj im je o k o m it. I z jednog m a tinja ka izlee se sam o jedna
m atica.
Pele i n jih o v stan sa saem (konica) p re d s ta vlja ju je d n u cje linu , koja
se na srp skoh rva tskom je zik o m p o d ru ju , zavisno od k ra ja , naziva:
pelinje d ru tvo , p e lin ja zajednica,

p e lin ji na rod ,

pelac,

pelinja

porodica.

19

A N A T O M IJA I F IZ IO L O G IJ A P E L A
Koni skelet pele
T ije lo pele sa sp o ljne strane p o k riv e n o je k o n im skeletom k o ji za
tiu je u n u tra n je organe od p ovreda, p ro m je n a te m p e ra tu re , napa da
n e p rija te lja , a u je d n o slui za p rih v a ta n je m iia i n e k ih u n u tra n jih
organa. K o n i skelet sastoji se iz t r i slo ja : v a n js k i kutikula, s re d n ji
hipoderm i u n u tra n ji bazalna membrana.

SI. 3. Koni
skelet pele:
1 epiku tikula,
2 ekzokutikula,
3 - endokutikula,
4 - hipoderm,
5 - bazalna
membrana
(prema
Snodgrasu).

R osleaanje
kuH hjle

Dlaka

Kutikula je graena od tri sloja. Povrinski sloj epikutikula, 'vrlo

je tanak, masnolik i slui za zatitu tijela pele od vlage i kvaenja.
Sljedei sloj ekzokutikula, znatno je deblji i tvri. U njemu se na
laze pigmenti od kojih zavisi i boja pele. Najdonji sloj endokutikula
je najdeblji i sastoji se od prozirnih elija koje se naslanjaju na hipoderm.
Izmeu trbunih prstenova, na nogama i na nekim drugim dijelovima
tijela pele, kutikula je tanka, mekana i gipka, te ima sposobnost ra
stezanja. Po tijelu elije kutikule sadre raznolik pigment koji pelama
daje karakteristinu boju, npr., italijanskoj rasi utu ili kranjskoj tamnomrku nijansu.
Tijelo pele obraslo je gustim dlaicama. One tite tijelo pele od
praine i prljavtine a ujedno imaju veliki znaaj prilikom opraivanja
bilja jer se polen zadrava na njima i tako ga prenose na druge cvje
tove. Ujedno, zahvaljujui ovim dlaicama, pele sakupljaju polen za
svoju ishranu. Tijelo mladih pela gusto je obraslo dlaicama. Starenjem
pele, ove dlaice se postepeno gube, te grudi i trbuh postaju sjajni.
Hipoderm se sastoji iz jednog reda elija. Neke od ovih elija lue hitin,
koji se preobraava u kutikulu, dok druge stvaraju votane, pljuvane
20

i otrovne lijezde. Isotvrem eno, neke hipoderm alne lijezde s je d in ju ju

se sa n e rv n im koncim a i im a ju ulogu osjeajnih elija.
Bazalna mebrana u o b lik u tankog sloja pokriva u n u tra n ju povrinu
h ipoderm a i sve organe k o ji su nastali od hipoderm a.
Ispod konog sloja nalazi se m iini sloj. O n slui za pom ica n je p oje
d in ih dijelova navedenog konog oklopa koji peli za m je n ju je kotani
skelet. M iii se h va ta ju za u n u tra n ji dio bazalne m em brane.
Tijelo pele
T ije lo pele je jasno izdiferencirano i sastoji se iz tri dije la :
(ca p u t), 2. grudi (th o ra x) i 3. trbuh (abdom en).

1. glave

SI. 4. Tijelo pele: Ca

glava, Th grudi, Ab
trbuh, O takaste oi,
SIo sloene oi, Ant
pipci. Lb gornja usna,
M d gornja vilica, M x
donja vilica, Gls jezik,
1, 2, 3 grudni segmenti,
Ni, Nj, Na noge, Ki, K j
krila, I epinotuin, II
VII trbuni segmenti,
a aoka (prema Snodgrasu).

Glava i njeni organi

Glava je postala iz est segmenata, meusobno vrsto sraslih i stoplje
nih, koji o b ra zu ju a h u ru glavc-kapsulu. Posm atrana sa pre dnje strane,
glava matice im a okruglast oblik, radilice je trouglasla a tru ta je p ot
puno okrugla. N a glavi se nalaze vani organi: oi, pipci i usni aparat.
Oi. Pele im a ju d vije vrste o iju : sloene ili facetovane i proste (ta
kaste) ili ocelae.
Pele im a ju dva sloena oka koja se nalaze na boku glave. O n a su sa
stavljena od vie onih jedinica om atidia. Prem a Snodgrasu b ro j

21

SI. 5. Glava pela: 1 takaste oi, 2 sloene oi,

3 pipci, 4 gornja usna, 5 gornja vilica
(prema Snodgrasu).

om atidia u m atice je 3000 4000, u radilice 4000 5000 a u tru ta 8000

i vie. Svaka o m atidia predstavlja posebno oko. N a k ra je vim a om atidia
nalaze se sitne dlaice koje su sve posebno inervisane. Svje tlosni zraci
k o ji ulaze u je d n u o m a tid iu , ne prelaze u d ru g u , susjednu, te pela v id i
sliku m ozaino.
Pele im a ju t r i takasta oka k o ja su poredana u o b lik u trougla. U
radilice su vie povuena nazad i nalaze se na tjem enu, u m atice su
m alo n a p rije d , a u tru ta p otp u no na p rije d , na elu. Pom ou sloenih
o iju pele vide predm ete na d a ljin i je r ako se isklju e iz fu nkcije ,
ponaaju se kao slijepe. A k o se proste oi iskljue iz fu nkcije , tada
pele vide. Iz tog razloga p re tpostavlja se da takaste oi im a ju m a
n ju fu n k c iju i slue peli za gledanje predm eta u b liz in i i u tam i, u
u slovim a k a k vi vla d a ju u konici.
Pele d o b ro ra z lik u ju boje. Je d in o crve nu i c rn u b o ju z a m je n ju ju . M e
u tim , do b ro vide u ltra lju b i a stu bo ju , koja je za ovjeka ne vidljiva .
Prem a K n u tu , ovo je od posebne vanosti, poto veina cvjetova m edo
nosnog b ilja reflektuje u ltra ljub ia ste zrake koje n a m a m lju ju pele.
Pele naroito dobro ra z lik u ju u svim nijansam a plavu, utu , b ije lu i
lju bia stu b o ju , to im a i p ra k tin u vanost p rilik o m boje nja konica.
Pele ra z lik u ju oblike p o je d in ih predm eta kao i oblike cvjetova. Isto
tako, m ogu m eusobno ra zlikovati jednake veliine i razne oblike (k ru g ,
trougao, k va dra t i d r.).
P ip ci antennae. Pela im a je da n p a r pipaka k o ji su usaeni na elu.
T ip pipaka je koljenast ili pre lo m ljen . Sastoji se od osnovnog lana
(scapus), drke ili pokretaa (pedicellus) i bia (flagelum ). U m atice
i radilica bi im a 11 lanova a u tru ta 12. N a biu se nalaze dlaice,
porozne ploice i m a n ja u du bi je n ja , to se lako uoava p od veim p o
veanjem . Dlaice slue za pipanje, a porozne ploice i u d u b lje n ja kao
ulo m irisa . T r u t ih im a 30 000, radilica 6000 i m atica 2000.

22

Pele do bro ra z lik u ju pojedine m irise, k o ji im u p riro d i slue za o ri

je n ta c iju na m a lim udaljenostim a. T r u t im a n a jra zvije n ije ulo m irisa
da moe osjetiti m a ticu p rilik o m oplodnje. A k o se pelam a uklone pipci,
nesposobne su za ivot i prop a da ju .

SI. 6. Pipci: i
osnovni lan,
2 drka, 3
bi, 4 dlaice,
5 porozne
ploice i 6
udubljenja
(prema Bidelu).

U s n i aparat se nalazi p ri d n u glave i u pela je tipa za srka nje i lizanje.

Sastoji se iz go rnjeg i donjeg dijela. G o rn ji dio sainjavaju:

Gornja usna (la b ru m ) je u o b lik u pravougaone ploice i slui kao os

nova ostalim d ije lo vim a usnog aparata. O na je nepom ina (slika 4).
Gornje vilice (m a nd ibu la e ) su parne i nalaze se po strani go rnje usne.
T o su d vije izduene hitinske ploice koje su pokretne samo u je dnom
pra vcu i n jih o v slobodni k ra j slui za uzim a nje tvrde hrane (polen)
ili druge fu n k cije (izg ra d n ja saa, skidanje poklopca sa elija saa i
d r.). U ra dilice slobodni (p o k re tn i) k ra j je otar i ravan, a u matice
i tru ta na zu blje n (slika 5). R a d i toga m atica i tru t m ogu p ri izlasku
iz elije da pre sije ku lu tk in kokon i poklopac elije u je d n o m kom adu
dok radilice sk ida ju poklopac od sredine, kom adi po kom adi. Pele
radilice ne m ogu svo jim vilicam a probu iti ili otetiti koicu vonih
plodova. D o n ji dio usnog aparata sastavljen je od dijelova donje usne
i donje vilice.
Donje vilice

(m axilae) sastoje se od epa (cardo) k o ji je pljosnat i povijen. N a njega se naslanja drka (stipes) koja je dobro ra zvijena i
izduena. D o n jo v ili n i senjaci su za k rlja li i im a ju samo jedan lan.
G riza ljk a i kaciga (lobus axternus et 1. internus) su ja k o srasli i ja k o
izdueni je d n o m stranom , te stva ra ju oluast dio u kom e je zatien
je zik s pre dnje strane.

Donja usna

(la b iu m ) se sastoji od p odbratka (su b m e n tu m ), brade (m entu m ), je zika (glossa) i dva usna senjaka (palpi labialis), i za k rlja lih
jezika (paraglossa). Je zik je tanak i dugaak, a pre m a k ra ju neto suen.
O brastao je dlakom , odnosno dlaicama. N a k ra ju jezika nalazi se m alo
u d u b lje n je k a i k a (slika 7).

D ije lo vi donje usne i donje vilice fo rm ira ju sloeni aparat rilic u . T o

j e sloena cije v, k o ja je sa p re d n je strane fo rm ira n a od donje vilice
(lobus extem us et 1. inte rnu s) a sa stranje sa dva usna senjaka (palpi
labialis). O v i p o je d in i d ije lo vi p rilju b lju ju se je da n u z dru gog i stva
23

ra ju cije v, k o ju sa go rnje strane za tvaraju go rn ja usna i go rn ja vilica.

U n u ta r te cije vi nalazi se je zik ko ji pela moe isp ru iti preko donjeg
ru b a same cije vi a m oe ga i u cijev uvui. N a taj nain u cijevi se
stvara va k u u m , pa pela moe posisati i n a jm a n ju koliinu tekuine
u cvije tu (ne kta r) ili sa druge povrine.

SI. 7. Rllica pela radi

lica: 1 podbradak, 2
brada, 3 jezik, 4 usneni senjaci, 5 ep, 6
drka, 7 donjovilini se
njaci, 8 grizaljka i ka
ciga, A razmaknuti dije
lovi rillce, B skupljeni
dijelovi rilice, C presjek
ritice (prema Snodgrasu).

Za p ra k tin o pelarstvo od posebne je vanosti duina rilice u pela

radilica da m ogu iskoritavati ne kta r i iz cvjetova gdje su nektavije
smjetene d u blje (cvje to vi kadulje, crvene djeteline i d r.) D u in a rilice
u pele radilice kree se od 6 do 7 m m . N a jd u i je zik im a kranjska
i kavkaska rasa pela (Apis m . carnica i Apis m . caucasica), od 6,7 do
7,1 m m . U m atice i tru ta rilica je kraa od rilice pele radilice (u m a
tice 3.5 m m , a u tru ta 4 m m ).
G ru d i (tho ra x)
G ru d i pele sastoje se iz tri grud na segmenta i p rvo g trbunog seg
m enta (e p in o tu m ), k o ji je u toku evolucije preao grud im a . T a k o su
nastale pre dnje g ru d i (p ro th o ra x), srednje g ru d i (m esothorax), zadnje
g ru d i (m etathorax) i e pinotum . P rednje g ru d i nisu vrsto srasle sa
s re d n jim te su d je lim i n o pokretne. O stali lanovi su vrsto srasli i
ine gotovo o k ru g lu a u ru (slika 4).
N a g ru d im a se nalaze organi:
24

krila i noge.

K rila . Pela im a dva p a ra k rila i usaena su na m je stu spajanja pre d

n jih i s re d n jih g ru d i. P re d n ji p a r k rila je vei, gotovo p ra viln o g trouglastog oblika , dok je stra n ji p a r za 1/3 m a n ji i nepravilnog je
trouglastog oblika. N e rv a tu ra k rila je d o b ro razvijena. O n a su opnaste
grae i p ro zirn a . U sta nju m iro v a n ja k rila su poloena d u tijela i
p re d n ja p o k riv a ju stranja.

SI. 8. Krila
pela: 1
prednje krilo,
2 stranje
krilo, 3
nervatura
krila, 4
miii krila,
5 lijeb,
6 zakake
(prema
Snodgrasu).

N a p re d n je m ru b u s tra n jih k rila nalaze se posebne zakake (u radilice

15 27, u matice 13 23 i u tru ta 13 29), a na za d n jo j ivici p re d n jih
k rila nalazi se lije b u k o ji u p a da ju zakake. Za v rije m e leta zakake
ulaze u lije b, tako da se stvara vrsta veza izm eu p re d n jih i stra njih
krila. U je dnoj m in u ti k rila izvre oko 200 pokreta, a v rh o v i k rila op i
suju poloenu osm icu (oo). Z a h v a lju ju i dobro ra zvije n im g ru d n im m i
iim a, pela m oe da leti b rz in o m od 20 do 40 k m na sat na dug p u t
(i do 10 k m ). P o kre tim a k rila pele stvaraju i zvuk, pom o u k o jih se
sp o ra zu m ije va ju .
N oge. Pela im a tri pa ra nogu koje su smjetene sa donje strane g ru d i
(S lik a 4). N a svakom g ru d n o m segmentu nalazi se po jedan p a r nogu.
T ip p e lin jih nogu je za h odanje i ienje tijela i saku p lja nje cvjet
nog polena. N oge pela su sa p o tp u n im b ro je m lanaka. Svaka noga
vezana je za g ru d i p re ko k u k a (coxa). N a njega se nastavlja b u tn i va
lja k (troe h la nte r), iza toga dolaze bedro (fe m u r), goljenica (tib ia ) i sto
palo (tarsus). Stopalo se sastoji od pet lanova, od k o jih je p rv i lan
n a jra zvije n iji, a p o s lje d n ji se zavrava sa d v ije iljaste kande, izm eu
n jih je jastui (p u lv illu s ) p om o u kojeg se pele p rih v a ta ju na gla tkim
povrinam a.
P o kre tljivost p o je d in ih lanaka je ograniena. Je d in o zglob izm eu b u tnog va ljk a i bedra im a veu pokretljivost.
Sta re nje m pela, kande otupe, a to im a znaaja za pra ktino pelar
stvo p rilik o m o d va ja n ja sta rijih pela od m la ih . Stresanjem o kvira ,
sa njega o tp a dnu starije pele ije su kande otupile, dok se m lae
zadre na o k v iru .
25

Osobine nogu u pela radilica

Prednji par.

P rv i lan stopala im a usjek k o ji odgovara d e b ljin i pipka.

P ri k ra ju goljenice sa u nu tra nje strane nalazi se izrastaj u o b lik u ro
ia (m a m u ze ). K a d a pela stavi p ip a k u usjek, roi ga zatvara i p ro vlaei pipak, p o kre to m glave, oisti od neistoe (polen, m ed, vosak
i d r.).
Sa u nu tra nje strane goljenice nalaze se dobro razvijene dlake koje
slue za ienje glave i p re dnje g dijela g ru d i. Polen p rik u p lje n sa o vih
dlaka pele prenose na srednje i stranje noge.

r5

SI. 9. Noge pele radilice. 1 kuk, 2 butni valjak, 3 bedro, 4

goljenica, 5 stopalo, 6 usjek sa mamuzom, 7 trn, 8 korplca, 9
ostruga (prema Snodgrasu).

Srednji par. Po gra i je slian p re d n je m pa ru . P ri k ra ju goljenice na

lazi se do b ro ra zvije n tm o lik i izrastaj k o ji slui za dohvatanje d ru g ih
nogu i za skidanje cvjetnog praha sa dlaica za d n jih nogu, kojeg p re
b a cu ju u k o rp icu . I na sre dnje m p a ru se nalaze dlaice koje slue za
p rik u p lja n je cvjetnog p ra h a sa tijela.
Stranji par.

O va j p a r nogu je n a jra z v ije n iji i na jja i. Im a do b ro

ra zvije n k u k i u odnosu na p re d n ji i s re d n ji par, dva p u ta ra z v ije n iju
goljenicu i p rv i lan stopala. G oljen ica se sv o jim d o n jim k ra je m p ro i
ru je i sa spoljne strane im a u d u b lje n je oko kojeg je vijenac ja k ih dla
ica. O va j dio noge slui za sm jetaj cvjetnog praha i zove se ko rp ica
(co rbicu la ). P ri d n u goljenice nalazi se red ja k ih dlaica koje slue za
sakupljanje cvjetnog praha polenski ealj. N a p rv o m lanu stopala
sa zadnje strane nalazi se produ e ta k dlaica ostruga k o jo m pela
ubacuje sakupljeni c v je tn i p ra h u korp icu .
Pela sakupljanje cvjetnog p ra h a sa sam og cvijeta vri vilica m a u z po
m o dlaica p re d n jih nogu. Is tim dlaicam a skida cvjetni p ra h k o ji se
zadrao na dlaicam a tijela. Za vrije m e leta na d ru g i cvijet, pela ra dom
nogu prenosi sa kupljeni cvje tni p ra h na dlaice s re d n jih nogu, a za tim
26

na dlaice z a d n jih nogu. N a taj nain cvje tni p ra h dospijeva na polenski ealj i u z p om o ostruga biva ubaen u ko rp icu . Pela ubacuje
cvje tn i p ra h sve dok se ko rp ica ne napuni, i na obje stranje noge nosi
loptice cvje tnog p ra h a obnoice u konicu.

T b u h (abdom en)

T r b u h pele sastoji se od devet segmenata, je r je p rv i srastao sa g ru

dim a. U m atice i radilice vid i se samo est segmenata. P o slje dnji seg
m e nt je uvuen i gra di analni prsten, a sedmi i osm i grade dijelove
aonog aparata. U tru ta se v id i sedam segmenata, poto osm i za okru
u je analni o tp o r a deveti ulazi u sastav genitalnog organa.

SI. 10. Trbuh matice i radilice. 1 izgled trbuha sa strane, 2 izgled

trbuha odozdo, 3 veza izmeu segmenata, 16 trbuni segmenti, tg
tergit, st stemit, pl opna ili pleura (prema Snodgrasu).
Sva ki segment sastoji se od dva dijela
nog)

tergit i donjeg (trbu no g)

polusegm enta: go rnjeg (le

ste m it. P re d n ji segment prelazi

p reko stranjeg, a g o rn ji polusegm ent p re ko donjeg. Segm enti su me

usobno povezani m e kom koicom

p le u ro m (intersegm entalna m em

brana) a isto tako i polusegm enti (laterarna m e m bra na ), te su oni m e

usobno p o m in i, to om oguuje da se trb u h p ro d u i i p ro iri. T r b u h
se u m atice i radilice zavrava aokom , dok u tru ta ona ne postoji.
M a tici slui za u b ija n je d ru g ih m atica suparnica, a radilicam a za
odbra nu samog drutva.
27

Crijevni sistem pela

P robavni tra k t (tu bu s alim entarius) d ije li se na
srednje i zadnje crije vo . Poinje od usnog aparata,
dim a i trb u h o m a zavrava se a nalnim otvo ro m na
tice je dug oko 39 m m , radilice 35 m m a u tru ta

tri dijela: pre dnje ,

p ro la zi glavom , g ru
k ra ju trbu ha . U m a
oko 47 m m .

SI. 11. Crijevni sistem i lijezde pele radilice, ph drijelo, je jed

njak, i voljka (medni m jehur), me meucrijevo, sc srednje crijevo,
ms Malpigijevi sudovi, r zadnje crijevo, ao analni otvor, gm gornjovilina lijezda, gph mlijena lijezda, go i gth lijezda slinovnica,
m mirisna lijezda (prema Tomaecu).

Prednje crijevo

(stom odaeum ) sastoji se od d rije la , je d n ja k a i voljke

m edni m je h u r.

drijelo

(p h a ry n x ) poinje od usnog aparata. T o je spoljtena cijev

koja se pre m a je d n ja k u suava. O kru e no je ja k im m iiim a.

Jednjak

(oesophagus) je tanka duga cijev koja p oinje od d rije la i

protee se kroz g ru d i. Ulazei u trb u h , naglo se p ro iru je u v o ljk u
(ingluvies).

eludac

(p ro ve n tricu lu s ) u pela je malen, oko 2 m m i d ije lo m je ispupen u v o ljk u .

d rije lo , je d n ja k i vo ljk a ine je d n u cje lin u i graeni su od glatkog

i poprenog m iinog tkiva. M iii d rije la su neto jae ra zvije ni. Sluzokoa je d n ja ka je slabije a vo ljk a ja k o naborana, tako da se moe
znatno p ro iriti. N a taj nain vo ljk a slui pelam a kao reze rvoa r za
p rivre m e n i sm jetaj sabrane tekue hrane ili vode, u n ju stane od 50
do 60 mm* tekuine. K a d pela sakupi h ra nu u p riro d i, unosi je u v o lj
ku i donosi u konicu. Prerada sloenih eera u proste, p oinje ve
u vo ljk i. Prem a E rte lu i sar. pele u v o ljk i prerade od 32,5 do 71/o
eera u inve rt. U je d n o pre m a istim autorim a, pele u svojoj v o ljk i
poveavaju konce ntra ciju eernog sirupa za 20,9#/o. D io tekuine ili
k ru te h rane koji je potreban pelam a za odravanje vlastitog ivota,
proputa se iz voljke u srednje crije vo. O vo pele m ogu da rade i u
28

letu, dok prenose h ra n u u konicu, a to je vano za p ra ksu. Ka da je

udaljenost od pelinjaka do m edonosnog b ilja sa koga pele sa k u p lja ju
nektar vea, koliina unosa je m a n ja poto pele utroe ne kta r dok
dolete do konice.
V o ljk a je sa s re d n jim c rije v o m vezana p reko meucrijeva. O na se sa
stoji od glave, vra ta i ventilne cijevi. M e u crije vo im a ulogu regulatora
prolaska hrane iz pre dnje g u srednje crije vo. A k o hrana u v o ljk i nije
nam ije nje na za vlastitu ishranu pele, ve se kao rezervna unosi u ko
nicu, m iii glave i vrata vrsto stegnu o tvo r na m e u c rije vu , te hrana
ne moe p ro i u srednje crije vo . Pele sadraj iz vo ljk e donose u ko
n icu i sm jetaju ga u sae. Istovrem eno, ventilna cijev spreava p ovra
tak hrane iz srednjeg crije va u vo ljku .
lije zde koje su u vezi sa p re d n jim c rije v o m
Sa p re d n jim c rije v o m tijesno je vezana fu n k cija sekreta lijezda.

Gornjovilina lijezda

(glandula m a nd ib u la ris) nalazi se u osnovi gor

n jih vilica. Im a oblik dvokra ke vreice na ijim se ru b o v im a nalaze
ljezdane stanice. O va lije zda n a jra zvije n ija je u m atice, za tim u ra
dilice, dok je u tru ta za krlja la . Izvo d n i kanali ovih lijezda ulaze u
usnu u p ljin u pored g o rn jih vilica. T a n a fu n k cija ove lijezde jo do
danas nije poznata. Prem a O ro s i-P a lu , n je n sekret otapa vosak. Prema
B a tle ru , ova lijezda u m atice stvara m a ti n u supstancu. T u supstancu sa povrine tijela m atice liu pele radilice i dok ona postoji, peli
nje dru tvo ne izgra u je roje vne m atinjake. M nogi au tori su m ilje nja
da sekret lijezde otapa kokon (k o ji je u matice n a jja i), zatim da
uestvuje u izg ra d n ji saa i kvaenju usnog aparata (slika 11).

Mlijena ili drijelna lijezda

(glandula pharyngeialis). Sm jetena je u

g o rn je m d ije lu glave, na elu, te se naziva i eona lijezda. N a la zi se
u pela ra dilica, u m atice nalazim o samo ostatke izvodnog kanala, a u
tru ta je uopte nema. O va lije zda graena je od okruglastih elija
koje se s je d in ju ju u grozdaste nakupine. Sekret o vih e lija izlije va se
u p a rn i o d vodn i kanal. D u in a ogranaka ove lijezde je oko 14 m m .
U slje d duine, ogranci p rave m nogo zavoja oko m ozga glave. Izvo d n i
kanali ogranaka lije zde izlije va ju se u je d n ja k (slika 11).
Sekret ove lijezde naziva se m lije . Sa n jim pele radilice is h ra n ju ju
larve, m a ticu i trutove. Mlije je visokokvalitetna hrana koja sadri
vitam ine (B lf B, K i d r.), m asti i bjelanevine. lije zda je n a jra zvi
je n ija u pela od 6 do 12 (p re m a A ve tisja nu ), a n a ja k tivn ija od 9 do
12 dana starosti, a poslije toga njena je fu nkcija sm anjena ili prestaje.
O ve lijezde im a ju sposobnost regeneracije (M oskovlje vi F ilip o vi ).
Pele radilice koje nisu u jesen h ranile leglo, za dra va ju u lijezdam a
sposobnost sekrecije do k ra ja zim ova nja i ponovne pojave legla u pe
lin je m dru tvu .

lijezda slinovnica (gla ndu la labialis) sastoji se iz dva dijela: grudne

lijezde (galndula thoracalis) i tjem ene lijezde (glandula occipitalis).
29

Grudna Itijezda sastoji se iz tri kom paktne grozdaste nakupine izd u

enih elija. Sm jetena je u p re d n je m d ije lu g ru d i. Iz v o d n i kanali ovih
naku p ina sa k u p lja ju se u vreastom p ro ire n ju , odakle za je dnik i od
vodni kanal prelazi u glavu, gdje se sje dinju je sa o d vo d n im kanalom
tjem ene lijezde.
Tjemena lije zda

se sastoji od d vije nakupine elija. Z a je d n ik i odvodni

kanal izlazi na p re d n jo j strani ko rije n a jezika. O n je u v ije k otvoren.
lije zda slinovnica im a fu n k c iju da u sta diju la rve lu i sekret za kokon. U sta d iju odrasle pele u sekretu se nalaze fe rm e nti k o jim pele
ra zg ra u ju sloene eere u proste (invertaza) i bjelanevine (am ilaza
i proteaza).
S re d n je crije vo (m esenteron,
fu n k c iju (slika 11).

ve ntricu lu s)

im a

n a jv a n iju

p ro b a vn u

O no im a o b lik v a ljk a (c ije v i), u radilice je dugako 10 12 m m , u m a

tice 13 m m i u tru ta 19 m m . Poto je due od trb u h a , ono je u trbunoj
d u p lji p re vije no . Im a poprene nabore da b i m u se poveala povrina.
Stijene c rije v a su od gla tkih i poprenog m iia, dok se u n u tra n ji
dio sastoji od veih izduenih pravougaonih elija sa je d ro m p ri osnovi.
Jedan dio elije p o d ije lje n je lakom m em bra nsk om o p n o m p ri dnu, koja
se o dva ja od elije i h ra na se obavija sekretom m e m bra ne i sam om
p re k in u to m m e m b ra n o m .
Sam a h ra n a ne dolazi u d o d ir sa elijam a crije va . P e rista ltikim po
k re tim a hrana se postepeno p o m je ra pre m a k ra ju crije va , odakle biva
ubaena u tanko crije v o (zadnjeg crije va ).
U sre dnje m c rije v u nalaze se fe rm e nti: am ilaza, invertaza, proteaza,
h im osin a neznatno lipaza i tripsin. R eakcija je alkalna.
Z a d n je c rije v o sastoji se od tankog (p y lo ris) i rektalnog (re c tu m ) c ri
jeva. O n o u gla vno m im a odvodn u fu n k ciju . N a granici srednjeg i zad
njeg crije va u v ir u M a lp ig ije vi sudovi. T o su tanke cjevice, duine
do 20 m m a b ro j im se kree izm e u 150 i 200. Slue za a dsorp ciju
svarene hrane i vre fu n k c iju kao bu bre zi kod viih ivotinja .

Rektalno crijevo

znatno je proireno a njegovi zido vi su na b o ran i i ela

stini, pa m u se zaprem ina moe p re m a p o tre bi znatno poveati, ak
3 do 4 puta. N a p re d n je m d ije lu sluzokoe re ktu m a nalazi se 6 rektalnih lijezda. O ve lijezde lue razne oksidaze koje spreavaju tru lje n je
m a te rija u c rije v u (slika 11).
Z a h v a lju ju i elastinosti re ktu m a , pele m ogu u njega nagom ilati veli
k u ko liinu izm eta, p re m a A vetisjanu 45 do 50 m g. Po svom in stin k tu
zdra va pela n ik a d ne izbacuje izm et u konicu. Zato ona sakuplja
izm et u re k tu m u kada klim atske p rilik e ne d o zvo lja va ju da napusti
konicu. T e k kad je tem peratura va zduha vea od 12C u h la d u , pele
izlije u iz konice i izb a c u ju izm e t. Iz toga razloga za pelarstvo su
p o v o ljn i k lim a tsk i uslovi u k o jim a se u toku zim sk ih m jeseci, u kra im
vre m e n skim ra zm acim a p o ja vi nekoliko ova kvih dana, kako b i pele
30

mogle da izlete i da se proiste (p roistni izlet). Za v rije m e du gih i

otrih zim a, kada pele ne m ogu da izlije u za due v rije m e iz konice,
na kupi im se velika koliina izm eta u re k tu m u te dolazi do ne m ira u
zim skom k lu p k u . Ta d a pokuavaju da izau iz konice, to dovodi do
n jih ovog uginua.
Stva ra nje

meda

U p riro d i postoje dva izvora slatkih sokova iz k o jih pele proizvode

m ed: ne kta r i m e d ljik a (m edna rosa).
N e k ta r je slatki sok k o ji izlu u je m edonosno bilje iz posebnih lijezda
n ckta rija . One se nalaze u cvije tu ili van cvijeta i n jih o v o b lik u
jedne iste b iljn e vrste nije je dna k (K n u t). H e m ijs k i sastav nektara
kao i koncentracija eera u n je m u , ra zliit je u raznog medonosnog
bilja . Svaka vrsta m edonosnog b ilja im a specifian nektar, to uslovlja va da se i m edovi ra z lik u ju m eu sobom . T u vanu ulogu im a ju
soli i arom atine supstance u ne kta ru , k o ji su nosioci karakteristinog
m irisa i ukusa m edova. M ed proizveden od nektara naziva se cvje tni
m ed.
M e d ljik a (m edna rosa, m ana) je slatki sok ko ji izlu u ju razne vrste
lisnih ui iz fa m ilije Aphididae Coccidae i d r. O v i sokovi nisu u iji
izm et, poto za h v a lju ju i n a ro itim filtrim a u organizm u, ne dolaze u
d o d ir s p ro b a vn im organim a. M ed proizveden od m e dljike naziva se
m ed m e dljlko va c.
Pele sa k u p lja ju slatke sokove u p riro d i i donose ih u konicu u voljci.
K a d a pela u p riro d i voena bezuslovnim refleksim a, pronae hranu,
ona po p o vra tk u u konicu m obilie d ru tvo u slo vnim signalim a o po
sto ja n ju hrane.
Intenzitet k o jim e pele posjeivati m edonosno b ilje sa koga sakup
lja ju nektar, ovisi od koncentracije eera u nektaru, od blizine izvora
hrane, tj. od udaljenosti konice od medonosnog b ilja i jaine peli
njeg drutva. Pele prvenstveno posjeuju medonosno b ilje sa veom
konce ntra cijo m eera u nektaru. Ka da koncentracija eera spadne
na 4,5/o, pele p re staju da ga sa ku p lja ju je r se izgubljena energija na
sa ku p lja nju ne na dokna uje ovom koncentracijom .
Pretvaranje nektara u m ed jo nije tano razjanjeno. U svakom slu
aju, pretva ra nje p oinje u p e linjoj v o ljci ve p rilik o m prenosa nek
tara u konicu. Procesi k o ji tada nastaju, u glavnom se m ogu svesti na
dva osnovna: isparavanje suvine vode iz nektara i pretvaranje sloenih
eera (disaharida) u proste (m onosaharide) djelovanjem fermenata.
T e k sakupljen n e k ta r sadri 30 do 80/o vode i 30 do 40/o saharoze od
u k u p n ih eera. U noenjem nektara u konicu, pele s a k u p lja k e
p re d a ju ga m la im pelam a h ra n ite ljim a , ije lijezde im a ju veu spo
sobnost da p re tv a ra ju sloene eere u proste (inve rtova nje ) nego onih
koje ga sa ku p lja ju. B rzin a predaje unesenog nektara (h ra nidbe ni kon31

SI. 12. ema pretvaranja nektara u med u organizmu pele. 1 voljka (me
dni mjehur), 2 meucrljevo (eludac), 3 srednje crijevo. Strelicama je
prikazano kretanje nektara (prema Jojriu).
takti) od jedne pele d ru g o j, razliita je i iznosi od 20 sekundi do
nekoliko m in u ta (T a ra n o v ), a naroito se poveava za vrije m e obilne
pelinje pae.
Isparavanje vode iz nektara vri se dvojako. Pele u svojoj v o ljc i po
veavaju konce ntra ciju eernog sirupa (E r te l i saradnici). Isparavanje
vode iz nektara nastavlja se u konici, u elijam a saa. T o p lo tn i re im
i re im vlage u konici, u slo vlje n biolokim za htjevim a pelinjeg d ru
tva i ivota pela, ostvaruje p ovoljne uslove da suvina voda ispari
iz nektara. U p rv o vrije m e , dok ne kta r im a vei postotak vode, pele
n jim isp u n ja va ju elije saa dje lim ino, je d n u e tvrtin u ili do jedne
polovine, to zavisi od koncentracije eera. N a taj nain om oguuje
se bre isparavanje suvine vode iz nektara, je r pele lepranjem krila
provode vazduh k ro z konicu. Za isparavanje vode iz jednog litra nek
tara, sa konce ntra cijo m eera od 50/o, potrebno je k ro z konicu p ro
pustiti 24 000 litara vazduha, i tada utroena energija iznosi 617,3 velike
kalorije (T a ra n o v ).
Poveanjem koncentracije eera, nektar poinje da se zgunjava i pele
n a d o p u n ju ju elije saa, s je d in ju ju i sadraj elija koje su do polovine
bile napunjene u je dnu , do b lizu njenog vrh a . U napu nje noj e liji na
sta vlja ju se fe rm entativni procesi isparavanja vode. K a d a sadraj suhe
m a terije dostigne ko ncentraciju od 80 82Vo, dotad nedozreo nektar
32

postaje m ed. Pele ga p o k la p a ju votanim poklop cim a i tako ostaje

u sau sve dok ga same pele ili o vjek ne upotrijebe.
Hrana pela
Za n orm a la n ivot i ra zvoj pela, odnosno pelinjeg dru tva neophodna
je hrana koja sadri bjelanevine, m asti, ugljene hidrate i m ineralne
soli. Potrebe u o vim sastojcim a pele u zim a ju iz m eda (ne ktara), cvje t
nog praha i vode. Za ra zlik u od d ru g ih ivo tin ja koje uzgaja ovjek,
pele u p riro d i u zim a ju vie hrane nego im je potrebno u odreenom
tre nu tku. U konici je p re ra u ju , k o n ze rvira ju i uskladite kao m ed
i cvje tni p rah, te stva ra ju rezerve.

Med

je glavni iz v o r u gljenoh id ratn e hrane. Potreban je pelam a za o d r

avanje ivota i rad m iia. P rilik o m luenja m lije i i izgra dnje saa,
pele potroe dosta m eda (za izg ra d n ju 1 kg saa potroe 10 12 kg
m eda i 0,5 kg cvjetnog p rah a).
Pelinje dru tvo im a razliite potrebe za m edom u toku godine. O no
najvie meda utroi kada se intenzivno ra zvija , a n a jm a n je u toku
zim skog m iro va n ja . Pelinje dru tvo sa 30 000 je d in k i potroi 1 kg
m eda mjeseno ili 33 g dnevno u v rije m e zim ova nja . Za aktivan rad
i za svoj ra zvo j, pelinje dru tvo utroi godinje 90 120 kg meda, od
ega 12 16 kg u toku zim skog perioda.
Za ra zlik u od cvje tnog meda, m e dljikova c je usljed veeg sadraja nes va rljivih i za pe linji organizam toksikih m a te rija (de kstrin, bjelan
evine, m ineralne soli), nepovoljan je za pele u vrije m e zim ovanja.
Radi toga ovakav m ed je potrebno oduzeti pelam a i u konici ostaviti
cvje tni m ed ili dodati eerni sirup.

Cvjetni prah (polen, p e lu d ) je osnovni izv o r bjelanevina i masti. U

svom sastavu, osim bjelanevina, sadri dosta vitam ina, m ine ra lnih i
d ru g ih m a te rija , neophodnih za razvoj pela. C vje tn i p ra h pele sakup
lja ju sa pranika (m uke elije cvijeta). Donose ga u korp ica m a zad
n jih nogu u konicu i sm je ta ju u elije saa u b lizin i samog legla.
U elije saa pele n a b ija ju cvje tni p ra h svo jim glavam a i poto ga
fe rm e ntira ju , d o p u n ju ju elije m edom i za tva ra ju votanim p oklopci
m a, gdje ostaje k o n ze rvira n za rezervu.
O d ra slim pelam a cvje tn i p ra h je potreban u doba dok su u fu n k ciji
m lijene i votane lijezde. K a d a u h ra n i nedostaje cvje tni p ra h , sma
n ju je se teina pele, m atica prestaje da nosi ja ja i radilice ne uzga ja ju
leglo, a ako postoji u konici, one ga izbacuju. H a id a k je ustanovio da
pele pred uginue im a ju m alo bjelanevina u svom tije lu , to ukazuje
na znaaj cvjetnog praha u ivo tu pele.
U toku jedne godine p e linjem d ru tvu potrebno je od 16 do 20 kg
cvjetnog praha, to zavisi od njegove b ro jn o s ti i samog razvoja drutva.
A ko u p riro d i ne postoji do vo ljno cvjetnog praha, pelam a se moe
dodati kao zam jena: obezmaeno sojino brano, obrano m lije k o u
p ra h u , pekarski ili p iva rsk i kvasac i dr.
\ P e la r s t v o

33

Voda

je neophodna p e linje m d ru tvu p rilik o m p rip re m a n ja hrane za

ish ra nu la rv i, je r n jo m e pele m ije a ju cvje tni p ra h i m ed. U vrije m e
intenzivne pelinje pae, pelam a n ije potrebno dodavati vo d u je r se
nalazi u svjeem ne kta ru . U periodu bez pelinje pae i kada pele u
proljee ne m ogu le tjeti daleko od konice uslje d loeg vrem ena, po
trebno je pelam a dodavati vodu, sta vlja ju i je to blie pelinjaku.
U nedostatku vode, m atica prestaje da nosi ja ja i nem a razvoja legla
u konici. Istovre m e no, pele izb a c u ju iz konice larve o d u zim a ju i od
n jih p o tre b n u vodu . V o d a je potrebna i za odravanje reim a vlanosti
u konici p rilik o m u zgoja legla.

Mineralne materije pele d o b iva ju iz m eda i cvjetnog p ra h a u d o v o lj

n im koliinam a, te ih n ije potrebno posebno dodavati.
Krvni sistem u pela
K a o i u ostalih insekata, kre ta nje k rv i u pela n ije strogo ogranieno,
nego k r v p r i izlasku iz srca i aorte oplae organe. Prem a tom e, pele
im a ju otvoren krvni sistem. T o se postie pom o u d v ije membrane
septe go rnje i donje koje dijele tije lo insekta u t r i dijela: peri-

kardijalni, visceralni i perineuralni.

N a jv a n iji dio k rv n o g sistema je srce (c o r), koje se sastoji od 5 kom orica. S tra n je su ire i krae, a p re d n je ue i due. N a granici kom orica , sa strane nalaze se p o dva otvora (ostiu m ) sa zaliscim a, k o ji se
o tv a ra ju p re m a u n u tra i spreavaju da se k r v vraa natrag. Sa strane
svake ko m o re nalaze se, takoe, dva otvora sa zaliscim a, k o ji p ro p u ta ju
k rv u n u ta r srca, a spreavaju n je n izlazak vani, Osim u susjednu pre d
n ju ko m o ricu .

SI. 13. Krvni sistem u pela: s srce, gd gornja dija

fragma (membrana), dd donja dijafragma, a aorta, za
zadebljanje aorte. Strelicama je prikazano kretanje krvi
(prema Taranovu).
34

Srce je obrazovano od glatkog m iinog tkiva i privre no m iiim a.

O n o se protee sa lene strane trbu ha , gdje p ri k ra ju prelazi u aortu.

Aorta

je duga tanka cije v, sagraena od glatkih m iia i protee se od

k ra ja trb u h a k ro z g ru d i, a zavrava se u glavi. A o rta je na prelazu u
g ru d i zadebljala da b i se sp rije ilo njeno p rekidanje p ri p o kretim a
trbuha.

Cirkulacija krvi. K r v iz srca biva potisnuta ra dom m iia u aortu a

za tim u glavu, gdje oplae organe glave. Z a tim se kree pe rine u ra lnim
sinusom gdje oplae n e rv n i sistem, noge i dijelove genitalnih organa.
Potom odlazi u visceralni sinus, gdje se preko M a lp igije vih sudova oslo
baa procesa sagorijevanja, i poto p rim i hranu, ulazi u p e rik a rd ija ln i
sinus. Z a tim biva usisana o d srca i ponovo potisnuta prem a glavi.
K r v je blije d o zelenkasta tenost hemoplazma, (H e m o lim fa ) u kojoj
se nalaze k rv n a zrnca slina leukocitim a hemociti. O n i se kre u pseudopodam a i n jih o va je uloga slina ulozi leukocita.

Uloga krvi. K r v im a vaan zadatak p rilik o m izm jene h ra n jiv ih m a terija

u p e linje m o rg a n izm u . I z p roba vnih organa prelaze resorbirane hra
n jiv e m a te rije u k rv , koje odatle prelaze u srce i druge organe tijela.
Eve n tu a ln i viak h ra n jiv ih m a te rija skuplja se u m asnom tkivu pele.
K r v odvodi iz tijela neupotrebljene m a te rije preko M a lp igije vih sudova,
koje dalje odlaze u tanko crije v o i sa nesvarenim m a te rija m a iz crijeva
pele b iv a ju izbaeni.
Organi za disanje
Pele diu pre ko traheja. T o su cjevice k o jim je proeto cijelo tijelo
pele. Tra h e a ln e cjevice povezane su sa spoljanou pom ou dunlh
otvora ili stigmi. Pela im a deset pari stigm i. Prva tri para stigm i na
laze se na gru d im a , ostalih sedam na trb u h u (slika 14).
T ra h e je se p ro iru ju u tzv. trahealne vreice. T a k o u glavi im a 1 dvokraka vreica, u g ru d im a 2, a u trb u h u 2 velike trahealne vreice.
Ove vreice kada su pune vazduha, pom au peli p rilik o m leta je r je
laka i istovrem eno, to je reze rvoa r za vazduh koga pela ko risti za
vrije m e leta.
Ta k o e , tru t ne moe oplo d iti m aticu ako su vreice slabo napunjene
vazduhom , a i ra dilica ne m oe izbaciti aoku.
Nervni sistem
N e rv n i sistem pela je ganglijskog tipa. O n se d ije li na centralni nervni
sistem, k o ji je u glavnom sm jeten sa trbune strane tijela, i simpatini
nervni sistem.
Centralni nervni sistem d ije li se na ne rvni sistem glave, grud i i trbuha.
U glavi se nalaze naddrijelne i poddrijelne ganglije. N a d d rijc ln e gan
glije su znatno bolje razvijene nego p o ddrijelne, i povezane su sa
35

SI. 14. Organi za disanje kod pela,

dvg dvokraka vreica u glavi,
gvv grudna dvokraka vreica, tvv
trbune trahealne vreice, st
dini otvori (stigme) prema Snodgrasu).

SI. 15. Nervni sistem kod pela: gg

ganglije glave, grg grudne
ganglije, tg trbune ganglije
(prema Snodgrasu).

36

n a d d rije ln im kom isuram a. N a d rije ln e ganglije inerviu pipke, facetovane i takaste oi, te g o rn ju usnu. P oddrijelne ganglije inerviu
usni aparat.
U g ru d im a p ostoji d o n ja skupina ganglija prednja i zadnja skupina.
One ine rviu organe g ru d i, noge i krila. I ove ganglije su povezane
kom isuram a.
U trb u h u se nalazi 5 ganglijskih vorova. O n i inerviu organe trb u h a
i aoku.
C e ntralni ne rvni sistem je decentralizovan i svaka ganglija im a svoj
d je lo k ru g rada. Je dn o ganglije glave k o o rd in ira ju rad p o jedinih organa.
Simpatini (dorzalni) nervni sistem polazi od mozga i dopire do gra
nice pre dnje g i srednjeg crijeva. Inervie p rednje crije vo, pljuvane
lijezde i srce.
V e n tra ln i n e rvn i sim patikus odvaja se od trbu nih i inervie srednje
i zadnje crije vo , organe za disanje itd.
OSTALE LIJEZDE U PELE
Votane lijezde im a ju samo pele radilice, i to 4 para. One se nalaze
sa donje strane 2. do 5. trbunog segmenta. Same lijezde sastoje se
od jednog reda c ilin d rin ih elija, a sa spoljne strane zatiene su p ro
z irn o m hitinslcom ploicom koja je izbuena sitnim ru p ica m a i naziva
se votano ogledalo.

SI. 16. Votane lijezde

pele radilice: i elije
votanih lijezda, 2 po
loaj votanih lijezda sa
votanim ogledalom na tr
buhu (prema Avetisjanu).

Razvie votanih lijezda poinje od p rv ih dana ivota mlade pele,

iako ona u to vrije m e ne lui vosak. T e k e tvrti do peti dan ivota
moe se p rim ije titi na votanom ogledalu sloj voska. Votane lijezde
najvei razvoj dostiu izm e u 12 i 18 dana starosti pele. T a d a one
37

na jin te n zivn ije izlu u ju vosak k ro z sitne ru p ice na votanom ogledalu.

Izlu e ni vosak sa ku p lja se u o b lik u votanih listia.
T e k izlueni vosak je bije le boje. U d o d iru sa va zdu hom p o p rim a izra
zito u tu b o ju . V osa k je estar sa p rim je so m viih m asnih kiselina i
viih ugljovodon ika . U svom sastavu nem a glicerina te je postojan, na
njega ne d je lu ju ferm enti. V e lik i i m a li voatni m o lja c im a ju u svom
o rg a nizm u ferm ent cira zu k o jim vare vosak. T o p i se na tem p e ra tu ri
od 63 do 65C a im a specifinu teinu 0,96.
Sva etiri pa ra votanih lijezda izlue oko 2 m g voska ili za 1 kg v o
ska potre bno je 4 m ilio n a votanih lijezda (A ve tisja n). S ta rije pele
koje ne lue vosak, .im a ju zakrljale votane lijezde.
O sim starosti pele, na luenje voska utie cije li niz faktora, kao: uno
enje h rane u konicu, jaina pelinjeg drutva, slobodni p ro s to r u
konici i toplota u konici (od 30 32). Iz tog razloga na jin te n zivn ije
luenje voska je u p roljee i lje to kada im a do vo ljno pelinje pae i
najvei je b ro j m la d ih pela u konici. K o n ce m ljeta i u jesen luenje
voska prestaje.
A k o se pelam a onem ogui luenje voska, nagon za sakupljanje hrane
u p riro d i slabi i takva dru tva su sklona ro je n ju (e rim a g i).
Pele koje izlu u ju vosak i grade sae, p rih v a ta ju se je dna za d ru g u
nogama u o b lik u zavjese. T o je znak za pelara da p e linje m d ru tv u
treba dodati satne osnove kako b i one izgradile sae.

Satne osnove

(vjetako sae) su table istog pelinjeg voska u koje

su u tisnute osnove ra d ilik ih elija. N a n jih pele na d o g ra u ju elije,
to im m nogo olakava rad, je r troe m a nje m a te rija la i energije. O sim
toga, u konici se dobije ve liki postotak ra d ilik ih elija, a sae koje
je p reko ice uvreno u okvire, m a nje se deform ie p rilik o m prevoza
konica i vrc a n ja meda.

Mirisna

ili Nasonova lijezda nalazi se na 6. trb u n o m prstenu sa gor

nje strane. U sta nju m iro v a n ja p o k riva je za d n ji dio 5. prstena, te se
ne v id i (slika 11). K a d a pele puste lije zd u u fu n k c iju , onda pom ou
m iia p o v u k u p o s lje d n ji trb u n i segment nadolje i m irisn a lijezda
se izboi, te je v id ljiv a kao svijetlo izboeno m jesto. T o m p rilik o m
lijezda lu i m iris k o ji je karakteristian za svako pelinje 'd ru tvo .
Specifinost m iris a svako d ru tvo nasljeuje od m atice.
M iris n i organ slui pelam a za pronalaenje izvora h rane. U je d n o im
slui za m eusobno raspoznavanje. A k o pela ra dilica ili m atica zaluta
u tu u konicu, radilice iz nove konice ih na padaju je r osjeaju strani
m iris, dolazi do b o rb e i u nitenja uljeza.

Zaoka.

N a la zi se na zavretku trb u h a i p o krivena je p o s lje d n jim trb u

nim segmentom. aoku im a ju pele radilice i m atica. T r u t je nema.
Po svo joj grai aoka je m o d ificira na lijegalica koja se nalazi u enki
m nogih insekata i to ko m evolucije p ro m ije n ila je fu n k ciju . U pela
38

radilica slui za vlastitu o d b ra n u i odbra nu drutva, a m a tici za b o rb u

sa d ru g im m aticam a i za polaganje jaja.

SI. 17. 2aoni aparat: A

pokretni dijelovi aoke,
B nepokretni dijelovi a
oke, vo velika otrovna
lijezda, mo mala ot
rovna lijezda, ro re
zervne otrovne lijezde, k
kvadratna ploica, s
aoni lijeb (saonice), ig
aone igle.

aoka je sloene grae te se naziva i aoni aparat. Sastoji se od ne

p arnog aonog lijeba. O n je nepokretan, u o b lik u saonica. N a kra je
vim a aonog lijeba, sa strana, na sta vlja ju se parne hitinske dugu
ljaste ploice, koje sa strane p o k riv a ju aoni lijeb. U sam om aon o m lije b u nalaze se parne aone iglice. One su duge oko 2 m m , a
na bokovim a p ri d n u im a ju 10 o trih zubaca (u matice 3). G o rn ji dije
lovi aonih iglica za vije n i su u stranu i vezani sa kva d ra tn o m ploi
com , gdje se nalaze ja k i m iii k o ji aoku sta vlja ju u djejstvo.
Sa aokom je vezana otro vn a lije zda koja se sastoji od velike i m ale
otrovne lijezde. O n a je duga u ra dilica oko 21 m m , a u matice oko
40 50 m m . Iz v o d n i kanal otrovne lijezde nalazi se na g o rn je m d ije lu
aonog lijeba. M lade pele ne p roizvode otrov, a pele starije p re ko
20 dana p re sta ju da ga proizvode, otrovne lijezde se degeneriu ali
o tro v ostaje sauvan.
P ri v rh u aonog lije ba , osim velike i male otrovne lijezde postoji
i je dna m ala, K o e vn ik o va lijezda. N je n sekret p odm azuje saonice po
k o jim a klize aone iglice.
K a d pela hoe da ubode, savije trb u h pi-ema dolje i v rh aonog lije
ba p rislo n i na m jesto gdje e ispustiti aoku. Preko m iia na kva
dra tno j p loici prenosi gibanja na aone iglice. P rvo izlazi je dna aona iglica za 1/3 i zabada se u napadnuto m jesto. Z a tim izlazi druga
39

aona iglica i ubada se du b lje od prve. N a izm je n i n im p okre tim a igli

ce p ro d iru sve d u blje , dok se p otpuno ne za riju u napadnuto m jesto
a za tim pela izbaci o tro v u ubodeno m jesto. Da bi pela izbacila aoku, njene vazdune kesice u trb u h u m o ra ju b iti ispunjene vazuhom .
Pom ou n jih vri se p ritis a k na aoku i ona biva izbaena. C ije la ova
operacija traje stoti dio sekunde. K a d pela ubode d ru g u pelu ili ne
kog insekta, tada moe izvu i svo ju aoku je r na p ra vi veu ru p icu .
M e u tim , ubode li ovjeka ili iv o tin ju , k o ji im a ju elastinu kou, ne
moe izvu i svoju aoku ra di zubaca iji su iri kra je vi o k re n u ti p re
m a gore. aoka ostaje u ubodenom m jestu, otkida se od pelinjeg ti
jela. Pela ostaje bez dijela trb u h a i b rzo ugiba.

Pelinji otrov

p redstavlja sekret velike i male otrovne lijezde. T o je

vo d n jik a va p ro zirn a tenost, kisele reakcije, karakteristinog m irisa.
Im a bakte ricidna svojstva. Sloenog je h em ijskog sastava. Im a oko 41/o
suhe m a te rije , a naroito je bogat solim a tekih metala b a kra i
mangana. O ko 7 5 % suhe m a te rije otrova sastoji se od sloenih bje la n
evina velike m olekularne teine, oko 30 000.
Pele na padaju lju d e ko ji su oznojeni ili im a ju neki d ru g i ka ra kte ri
stian m iris (p a rfe m , alkohol i d r.). D ruge ivotinje napadaju zbog ka
rakteristinog znoja. M jesto koje je ubola jedna pela, uslje d zaosta
ja n ja aoke i m irisa pelinjeg otrova, privla i druge pele (atrakcioni
m iris ), ra zd ra u je ih, te i one napadaju. Zato je odm ah potrebno iz
ubodenog m jesta izva diti aoku i sprati ga vodom .
Postoje pele koje su m irn e i m anje ubadaju. U veini sluajeva to je
osobina rase pela. M e u m irn ije spadaju kavkaska, banatska i k ra n j
ska rasa. O penito, sjeverne rase m irn ije su od ju n ih . K a d a se pele
nasiu m eda i napune n jim e svoju v o ljk u , postaju m irn ije . P ri p u noj
vo ljk i vri se p ritis a k na trb u h , te dolazi do sm etnji p rilik o m izbaci
vanja aoke. Ova okolnost ko risti se p ri o tva ra nju konica i pregledu
pela, pa se konice p rethodno zadim e. T o m p rilik o m d im dje lu je in
dire ktno na pele. One u zim a ju med i njim e napune v o ljk u , te postaju
m irn ije .
Pelinji o tro v dje lu je ra zliito na iva bia. M ale ivo tin je (kao m i)
ugiba ju od 1 do 2 uboda. O d k ru p n ijih ivo tin ja naroito su o s je tljivi
k o n ji i m agarci, za n jih 1 do 2 uboda m ogu biti sm rtonosni.
K o d lju d i ubod pela izaziva m a n ji bol. N a sam om m je stu uboda ja v lja
se otok a koa pocrveni. Ponekad se ja v lja i osip po cije lo m tijelu.
O vo nastaje poslije veeg b ro ja uboda. N e ki lju d i su vie o s je tljivi na
ubod pele, ali je to, obino, posljedica neke druge bolesti i ti su slu
ajevi rije tk i. D a bi se sprijeila upala poslije uboda, na jb o lje je na
to m jesto staviti hladan oblog. U teim sluajevim a potrebno je tra iti
pom o ljekara.
Pelinji o tro v im a i ljekovita svojstva. N a roito se ko risti kod reum a
tizm a, iijasa i reum atine upale zglobova. U tu svrhu ko risti se d ire k
tno ubod pele ili se iz o tro vn ih lijezda odu zim a o tro v i s p ra v lja ju
ra stvori ili mast.

40

P oln i organ i u p ela

Polni organ matice.

Polni organ matice sm jeten je u trb u h u . Sastoji

se od do bro ra zv ije n ih jajnika (ova ria ). O n i su p a rn i organi, krukolikog oblika. D u gi su 5 7 m m . U m lade, neoploene m atice znatno su
m a nji. T e k poslije o p lod nje m atice sa tru to m , d o b iva ju n o rm a ln u ve
liinu. U svakom ja jn ik u nalazi se od 120 200 jajnih cjevica (ovariola),
m eusobno paralelnih. U go rn je m , suenom d ije lu ja jn ik a , cjevice su
tanke i prolazei pre m a izvo dn o m kanalu, postepeno se p ro iru ju . U
n jim a se ra z v ija ju i sazrijeva ju ja ja . O d b ro jn o s ti ja jn ih cjevica u
ja jn ik u , ovisi i kvalitet m atice. U toku dana vei b ro j ja ja snese ona
m atica koja u ja jn ik u im a vie ja jn ih cjevica.
Ja jn e cjevice iz ja jn ik a u lije v a ju se u parni jajovod (ovid u ctu s). Ja
jo v o d i se na d o n je m d ije lu sp a ja ju u neparni jajovod (vaginu).

SI. 18. Polni organi matice i radilice. 1 polni organi

matice, 2 jajna cjevica, 3 polni organi radilice, j
jajnici, jc jajne cjevice, pj parni jajovod, nej ne
parni jajovod, sjk sjemena kesica, d dodatna lije
zda, o otrovna lijezda (prema Snodgrasu).
Sa go rnje strane vagine nalazi se sjemena kesica (re ce p la cu lu m seminis), iji se odvodn i kanal (ductus sem inalis) ulijeva u p roirenje vagine
vaginalno p re dvorje . Sjem ena kesica im a prenik oko 1,5 m m i slui
p rilik o m op lod nje za sm jetaj tru to vih sperm atozoida. Sa spoljne stra
ne sjemene kesice nalaze se d vije dodatne lijezde (glandulae apeniculares), iji se izvodn i kanal izlije va u sam u sjem enu kesicu. Sekret
lih lije zda slui za ish ra nu sperm atozoida.

41

Polni organ radilice. P o lni organ radilice im a sve dijelove koje nalazim o
u m atice, sam o za krlja le . Ja jn ic i se sastoje od m alog b ro ja ja jn ih
cjevica, obino 2 3, najvie do 20. Im a ju p a rn i i nep a rni ja jo vo d .
V aginalno p re d v o rje je sasvim slabo ra zvije n o i kop u la cija sa tru to m
se ne moe izv r iti (slika 18). U izu ze tn im u slo vim a pele radilice u zi
m a ju m a tin u m lije , te p o in ju nositi isk lju iv o neoploena ja ja . Ove
pele n a ziva ju se trutue. Sve pele radilice koje u ja jn ik u im a ju oko
20 ja jn ih cjevica su anatom ske trutue. T e k kada se inte n zivnije h ra
ne i p o n u da nose neoploena ja ja , one postaju fizioloke trutue.
Pojava fiziolokih tru tu a deava se kada je pelinje d ru tvo due v re
m ena bez m atice i ono bez intervencije pelara postepeno izu m ire .
O s im naziva trutue, u pelarskoj praksi, ovakve pele se jo naziva ju :
lane m atice ili nazovi matice.
Polni organ truta.

P o lni organ tru ta sm jeten je u trb u h u . Sa stoji se

od dva sjem enjaka (testis). O n i su p a rn i organi grahastog oblika, d u i
ne 5 7 m m a irine oko 1,7 m m . U svakom sje m e nja ku nalazi se 150
200 sjem enih cjevica (testiola), u k o jim a se stva ra ju m uke oplodne
elije (sp e rm a tozo idi). I z svakog sjem enjaka, na m je stu gdje se spa
ja ju sjemene cjevice, izlazi za jedniki kanal sjem enovod (vas deferens).
Za vrn i dio sjem enovoda ulazi u sluzave lijezde (glandulae m ucosa).
I z sluzavih lijezda izlazi kanal ne p a rn i sjem enovod (du ctu s ejaculatiriu s). N e p a rn i sjem enovod nastavlja se u kopulacionu cije v koja je za
vrn i dio polnog organa tru ta i izlazi iz trb u h a na zavretku posljed
njeg segmenta.

SI. 19. Polni organi truta:

1 sjemenjaci, 2 sluza
ve lijezde, 3 sjemeno
vod, 4 neparni sjemeno
vod, 5 kopulaciona cijev
(prema Snodgrasu).

Razvie polnog organa tru ta poinje jo u sta diju lutke. Ta d a sjem e

nja ci is p u n ja va ju najvei dio trbu ha . T r u t n ije polno zreo odm ah poto
se izlijee. Polnu zrelost dostie izm eu 10 20 dana starosti.
42

Parenje matice
M la da m atica, poto se izlee, n ije odm ah sposobna za parenje. Po
trebno je da dostigne p o ln u zrelost. Poslije 3 6 dana u m atice se ja v lja
p o ln i a r, a p a ri se od 7 10 dana starosti. P rije parenja, 2 3 dana
svoje starosti, m atica izlijee iz konice na p rv i orije nta cio ni let, za
v rije m e koga upoznaje m jesto i poloaj svoje konice.
M la da m atica koja je sposobna za parenje, izlijee iz konice izm eu
12 17 asova kada je dan ve da r i topao. O va j let naziva se svadbeni
let. O d konice se najee u d a lji do 2 km . U va zdu hu se sastaje sa
tru to vim a , k o ji obino lete na p ro s to ru zatienom od v je tra u visini
do 30 m . O d svoje konice u d a lju ju se i po nekoliko kilom etara. M atica
svo jim m iris o m p rivla i tru to ve i n jih nekoliko desetina leti da b i je
stigli i op lod ili. Sustie je n a jb r i tru t (p o zitivn a selekcija) i oploava
u vazduhu, za v rije m e leta. T o m p rilik o m p o ln i o rgan tru ta ulazi u vaginalno p re d v o rje m atice i ubaci sperm atozoide, k o ji su slije p lje ni kao
ku glica (sp e rm a to fo r), u p o ln i organ m atice. Poslije toga p o ln i organ
tru ta se p re kida , a sam tru t pada na ze m lju i b rz o ugiba. M atica oslo
boena od tru ta , nastavi sam a da leti.
Poslije zavrene oplod nje, dio polnog organa tru ta ostaje u o tv o ru va
gine i visi napolje. K a d se m atica v ra ti u konicu pele ga uklone. R a d i
toga, dugo je preovladavalo m ilje n je da se m atica p a ri sam o sa je d
n im tru to m . M n o g im is p itiv a n jim a dokazano je da se m atica p a ri sa
vie tru to va . P rem a R u tn e ru m atica odlazi na o p lo d n ju od 2 do 5 puta,
a izm e u p rv o g i poslje dn je g izlije ta n ja m o g u p ro i d vije sedmice. M e
u tim , T a jb e r navodi da se m atica u toku jednog leta p a ri prosjeno
sa 6 7 tru to v a (od 4 do 9). P rem a T a ra n o v u svaki tru t k o ji op lod i
m aticu, izbaci dio polnog organa p retho dnog tru ta iz vagine m atice,
im e se obja nja va m ogunost p a re n ja sa vie tru to va u to k u samo
je dnog svadbenog leta. P rilik o m p o vra tka u konicu, u vagini m atice
ostaje dio p olno g organa tru ta k o ji je p o slje d n ji izvrio o p lo d n ju .
B r o j p a re n ja ovisi od koliine sperm atozoida koje tru t p reda m atici.
P re m a V o ik u , t ru t u svom p o ln o m organu im a 1,5 3 m m i sperm ato
zoida, a tek oploena m atica u svom p o ln o m organu im a 6 20 m m 3
sperm atozoida. O v o istovrem eno u k a zu je da se m atica p a ri sa vie tru
tova i da je ne dovoljan sadraj sperm atozoida sam o jednog truta.
N a svadbenom letu m a tica se zadrava p rosjeno 13 m in u ta . O ne m a
tice koje su ostale neoploene, zadre se sam o 8 m inuta.
Poslije zavrenog p a re n ja m atice sa tru to m ne izv r i se i o p lo d n ja ja
jeta. K o d m lade nesparene m atice, ja jo v o d i i sjem ena kesica ispu nje ni
su sluzastom tekuinom . S p e rm a tozoidi ulazei u sjem enu kesicu, istis
k u ju tekuinu dok je ne napune. Ponekad u p o ln im organim a zaostane
tekuina, te p rv a ja ja m o g u b iti neoploena.
U sjem enoj kesici m atice sperm atozoidi ostaju do k ra ja njenog ivota,
a is h ra n ju ju se p re k o dodatne lijezde (glandulae apendiculares). Poto
se m atica p a rila sa vie tru to v a (p o lia n d ria ), to i n je n i enski p otom ci
43

m ogu poticati od ra znih trutova. O va pojava je vana za selekciju pela.

M atica k o ja se ne oplodi sa tru to m za 3 4 sedmice gubi p o ln i nagon,
prestaje da izlijee iz konice. Poslije 6 8 sedmica poinje da nosi ne
oploena ja ja , iz k o jih se ra z v ija ju tru to v i te se naziva m atica trutua.
Ponekad neoploena m atica uopte ne nosi ja ja , pa se naziva jalova
m atica. O va pojava deava se najee u proljee i kasnu jesen, kada
u p riro d i nem a tru to va ili vrem enske p rilik e ne d o zvo lja va ju m atici da
izleti na o p lo d n ju . U no rm a ln o doba godine (kasno proljee i lje to ) ova
pojava je rije tk a i je d in o m a tici p rije ti opasnost da je p rilik o m oplodnje
unite tetne ptice ili da zaluta u d ru g u konicu i pele je ugue.
K a d je zavrila p arenje sa tru to vim a , u ja jn ic im a matice p o in ju se
stvarati ja ja i poslije 3 do 4 dana poinje ih nositi. Sam o stvaranje ja ja
obavlja se u ja jn im cjevicam a. O ploena m atica u z p ovoljne pane
p rilik e i u p e rio du najvee aktivnosti pelinjeg drutva, m oe prosjeno
snijeti 1200 do 1500 ja ja na dan, a selekcionisane i do 3000. Te in a snesenih ja ja moe dostii dvo stru k u teinu njenog tijela. Radi toga pele
radilice p o k la n ja ju m atici posebnu p a nju , stalno je o k ru u ju i inten
zivno hrane m lijeom .

SI. 20. Matica

okruena pe
lama radilica
ma polae jaja
u elije saa.

M atica ne vri n ik a k v u d ru g u ulogu u p e linjem d ru tvu osim to nosi

ja ja . M atica ivi do 5 godina. N a jve u aktivnost u noenju postie u
prve d v ije godine svog ivota. Poslije njena aktivnost slabi, te se u savrem enom pelarstvu za m je n ju je s novom m aticom .
Oplodnja jajeta
M atica nosi oploena i neoploena jaja. Iz oploenih ja ja ra z v ija ju se
enski lanovi dru tva radilice i matice, a iz neoploenih, m u ki
44

lanovi tru to v i. O v u p o ja vu p rv i je zapazio e rzon (1845) te o rijo m

o djevianskom ra a n ju partenogenezi.
Ja ja iz k o jih se ra z v ija ju enski lanovi drutva, na p rolazu kroz ne
p a rn i ja jo v o d bila su oploena sperm atozoidim a k o ji se istisnu iz sje
mene kesice. O v o se ne deava sa ja je to m iz koga e se ra zviti tru t.
D o sada nije dato precizno objanjenje kako dolazi do same oplodnje
jajeta. Prem a teoriji pritiska, neki autori obja nja va ju da m atica oplodi
ja je kad stavi trb u h u ra d ilik u eliju, i kako je ona uska izvri se
p ritisa k na sjem enu kesicu. Iz nje se istisnu sperm atozoidi ko ji oplode
ja je . T ru to v s k o elije su ire i ne dolazi do p ritiska na trb u h . Teorija
napetosti nogu objanjava da se m atica p rilik o m noenja ja ja na u im
ra d ilik im elijam a, p rih va ta nogam a za njihove zidove. T o m p rilik o m ,
pre ko nogu prenosi se p ritisak na trb u h i sjem enu kesicu, pa dolazi
do istiskivanja sperm atozoida.
M e u tim , ove teorije ne m ogu objasniti kako dolazi do polaganja ne
oploenih ja ja u ra dilike elije, to je v rlo esta pojava. Zato neki
autori sm a tra ju da sama m atica svo jim p riro d n im nagonom odreuje
kada e doi do op lo d n je jajeta.

Noenje jaja u toku godine.

M atica poinje nositi ja ja p ri k ra ju zim e,

dok se pele jo nalaze u zim skom klu p k u i ne izlijeu iz konice.
Do danas nije objanjeno kako pelinje dru tvo osjeti dolazak proljea.
U poetku, dok je pelinje dru tvo u zim skom klu p k u , m atica snese
samo nekoliko desetina ja ja . K a d a nastupe topli dani, matica poveava
b ro j snesenih ja ja . N a noenje ja ja u toku godine, utiu klim atske i
druge p rilike . U naoj z e m lji m atica poinje nositi ja ja sredinom m je
seca ja n ua ra (u ju n im kra je vim a ) ili sredinom februara (u sjevernim
kra je vim a ). U b rd s k im kra je v im a poetak noenja poinje neto kasnije,
obino koncem mjeseca februara.

N ajvei b ro j ja ja u naim k lim a tsk im uslovim a m atica nosi u mjese

cim a m a ju i ju n u , a u b rd s k im pre dje lim a i u ju lu . Poslije toga inten
zitet opada, dok p otp u no ne prestane. T o se deava u mjesecu oktobru
(sjeverni k ra je v i) ili u n o ve m b ru (ju n i krajevi).

45

RAZVIE PELA
Pelinje leglo

Stadij jajeta. M a tica nosi u e liju saa samo po jedno ja je . M la da , tek

oploena m atica u p rv a 2 3 dana noenja m oe sn ijeti i po vie ja ja
u je d n u eliju. P rije polaganja jajeta, m atica uvla i glavu ,u e liju , p ro
v je ri da li su je radilice oistile i tek onda uvla i trb u h , isp ru i aoku
i snese ja je na dno elije. Poslije toga izvue trb u h i nastavlja sa no
enjem u susjednu eliju. Sam akt noenja traje oko 10 sekundi.
Ja je je p ro zirn o -b ije lo , duine 1,3 1,5 m m , iroko oko 1/3 m m , a im a
o b lik zaobljenog va ljka . Za razvoj ja je ta potrebna je tem peratura od
34 do 35C.
J
i
j
i

ild c c n

Jz.h ra.na
la r v i, radilica.
/ t r u t o v a sa.
m /ir'e o m

2 d a n 3 d a n \ 4 dlan 5 d a n 6 d a n 7d a n Q d a n \ 9 d a n

stad ij Jajeta \

-------------- ^ ------!

_ ............

!^

s t a d V {a r v e

i^ .

SI. 21. Razvie matice: 1 3 stadij jajeta, 4 8 stadij

savijene larve, 9 stadij ispruene larve
(prema Alenu Kaj a).
K a d a m atica snese ja je , ono je na d n u elije saa i sto ji uspravno, d ru
gog dana stoji koso (oko 45 na h o rizo nta lnu ravan elije), a treeg da
na je poloeno na d n u elije. U ja je tu , b ilo ono oploeno ili ne, poinje
e m b rio n a ln i ra zvo j. P ri k ra ju treeg dana, pele radilice s ta vlja ju po
re d ja je ta , na dno elije m lije , opna ja je ta puca i iz njega izlazi larva.
K a d a je u p e linje m gn ije zdu tem peratura nia od 34 do 35C a rela
tivna vlanost padne ispod 50/o, dolazi do usporenog ra zvo ja ili e m b rio
u ja je tu ugine.

Stadij larve.

K a d a iz ja je ta izae larva, ona lei p o vijena na d n u elije

saa, to se naziva savijena la rva . D u ga je oko 0,1 m m a teka oko 0,1 mg.
Pele radilice ove la rve razvijene iz oploenih kao i iz neoploenih ja ja ,
intenzivno hrane m lije o m , tako da one gotovo p liv a ju u n je m u . K ra je m
p rvo g dana la rva je ve duga oko 2,6 m m a teka oko 0,6 m g, k ra je m
drugog dana 6 m m i 4,7 m g, a k ra je m treeg dana p o k riva dno elije i
tei 24,6 m g. L a rv a u tri dana povea svoju teinu za 240 puta. O vako
b rz porast larve obja nja va se ish ra nom viso ko vrije d n o m h ra n o m
m lije i.

Razlike u ishrani.

P ri k ra ju treeg dana larvenog stadija dolazi do p ro

m jene u ishrani larve. One larve iz k o jih se ra z v ija ju radilice i tru to vi,
osim m lije a d o b iva ju u h ra n i sm jesu cvjetnog praha i m eda kaba
stu h ra nu . T o m sm jesom h rane se do zatvaranja legla. L a rv a iz koje e
46

se ra zv iti m atica, cije li p e riod do za tva ra n ja h ra n i se isk lju iv o m lije om . estog dana la rvin o g stadija, u odnosu na trei dan, la rva m atice
povea se za 26 puta, ra dilice za 6, a la rva tru ta 3 puta.
M atica i ra d ilica nastaju iz oploenih ja ja te, p re m a tom e, iz istog pe
linje g drutva, im a ju isti genotip do k ra ja treeg dana la rvino g stadija.
U s lje d razlike u ish rani, k ra je m treeg dana la rvino g stadija stvara se
fenotip m atice k o ja se ra zlik u je od radilice ne samo po veliini ve i
po grai tijela. O va p o ja va im a v e lik i znaaj za opstanak pelinjeg d ru
tva. K a d a u p e linje m d ru tv u ugine m atica ili bude odstranjena,
same elije m ogu iz svakog oploenog ja je ta ili larve do treeg dana
starosti da uzgoje m aticu. O v a pojava koristi se p rilik o m uzgoja ma
tica u savrem enom pelarstvu.
Savijena la rva je bjeliasto-sjajna. K o d n je je n a jra zvije n ije srednje
crije vo , koje zauzim a najvei dio njenog tijela. Sve nesvarene m a te rije
za dra va ju se u c rije v u , je r la rva ne izbacuje izm e t za v rije m e svog
razvoja. T e k p ri k ra ju larvenog stadija, nesvarena masa p ro v a li stijenku
izm eu zadnjeg i srednjeg crije va i biva izbaena na dno elije saa.
U larve je do bro razvije na lije zda slinovnica, iji sekret slui za ispredanje kokona. L a rv a im a srce, traheje p o ln ih organa i n e rv n i sistem.
O stali organi kao k rila , noge i d r. ja v lja ju se kao grupe zaetnih elija
im a gin a rn i centri.
S ta dij savijene larve tra je u m atice 5 dana, radilice 6 do 7, a u tru ta
7 do 9 dana.
Ka da se savijena la rva toliko ra zvije da p otp u no ispuni dno elije saa,
isp ru a se p o d u ljin i elije okrenuta glavom p re m a otvoru . T o je isp ru
ena larva. Is p ru e n a la rva ne p rim a h ra n u i u to v rije m e izbacuje iz
m et na dno elije saa. S ta dij ispruene larve (n im fe ) traje u matice
2 dana, radilice od 2 do 3, a u tru ta od 10 do 14 dana.
D o ovog stadija ra zvoj je d in k i o d vija o se u o tvo re n im elijam a saa
te se naziva otvore no leglo. K a d a se larva p otp u no isp ru ila, radilice
p o in ju p o k riva ti e liju u k o jo j one n a sta vlja ju d a lji ra zvo j. T o je za
tvoreno (p o k lo p lje n o ) leglo. Poklopce na elijam a radilice izg ra u ju
se od m jeavine voska i cvjetnog p ra h a da b i b ili p o ro zn i i obezbijedili
p rolaz va zuha do larve. Za izg ra d n ju poklopaca ra dilice u z im a ju vo
sak sa susjednih elija saa i zato je b o ja poklopaca ista kao i saa.
Poklopci na e lija m a u k o jim a se ra z v ija ju pele radilice blago su izboeni. T o je ra d ilik o leglo. N a e lija m a gd je se ra z v ija ju tru to v i, po
klopci su ja k o izboeni tru to vsko leglo.
Razvoj pele u danima
(Prema Bertolfu, Prelu, F . Fajnu i Caneru)
Jaje

Savijena larva

Ispruena larva

Lutka

Ukupne

Matica

Radilica

6 7

2 3

21

T ru t

7 9

4 6

10 14

25 32

16-17

47

U zatvorenoj e liji, tijelo ispruene larve poinje se d ije liti na glavu,

g ru d i i trb u h . O rga n i p o p rim a ju o b lik odrasle pele, larva se presvlai
pet p u ta i prelazi u stadij lutke.

Stadij lutke

u matice traje 6 dana, u radilice 9 a u tru ta 10 14 dana.

U ovom sta diju zb iv a ju se velike p rom je ne i pele poslije estog pre

svlaenja d o b iva ju svoj osnovni oblik. T ije lo im p o p rim a tam nu b o ju .
L u tk a se p oinje m ica ti i prelazi u m lad u pelu. O na poinje razgrizati
poklopac i izlazi iz elije. T o je stadij odrasle pele (im ago).
Prem a tom e, u k u p n i razvoj u matice traje 16 dana, radilice 21 a u tru la
od 24 do 32 dana.
ivo t odraslih pela

ivot matice.

M atica je osnov pelinjeg drutva. O d nje potiu svi la

novi dru tva : radilice, tru to v i i m lade matice, k o ji u jedn o nasljeuju
njene osobine. O d kvaliteta n je n ih p olnih organa ovisi b ro jn o s t drutva
a tim e posredno i m ogunost boljeg iskoritavanja pelinje pae, od
nosno p rinosi.
K a d m atica zavri .svoj e m brio na lni razvoj, pom ou m andibula i sekreta lijezde slinovnice otvara m a tinja k. M atica izlazi iz m atinjaka
i odm ah obilazi druge m atinjake, razara ih sa strane, te aokom p ro
bada svoju suparnicu. A ko p e linjem d ru tvu nije potrebno vie m a
tica, na ovom poslu pom a u jo j i pele radilice. M e u tim , uko liko je
p elinjem d ru tv u potrebno vie m atica (na p rim je r, kod ro je n ja ), onda
je pele radilice spreavaju u ru e n ju m a tinja ka i unita va nju d ru g ih
matica. K a d se u p e linjem d ru tvu izlegu istovrem eno d vije ili vie
m atica, tada dolazi do borbe izm eu n jih . Pobjeuje jaa m atica, te
poslije lik vid a cije suparnica, pele je p rim a ju i odm ah hrane.
U p elinjem d ru tv u postoji samo je dna m atica. Poslije zavrene op
lodnje pone polagati ja ja , i ostaje do k ra ja ivota u konici. Naputa
je dino konicu ako doe do rojenja.
U savrem enom pelarstvu, iako ivi do 5 godina, m atica se za m je n ju je
u dru g o j godini starosti, poto starenjem intenzitet noenja ja ja opada.

ivot pele radilice.

K a d a se radilica ra zvije u e liji saa, ona progriza

poklopac od sredine ka kra je vim a . U tom e jo j pom au i starije pele.
Po izlasku iz svoje elije, m lada ra dilica je vlana, ja k o obrasla dlai
cama, te je svje tlije boje. Slabo se kree, ne m oe da leti n iti da ubode.
Sta rije radilice o dm a h je intenzivno hrane. Poslije dva sata svoga i
vota d je tin js tv a , odm ah p oinje sa ra dom . D o 6 dana svoje sta
rosti stoje na sau i g riju leglo, te iste iz elija saa izm et i hitinske
kouljice koje su ostale od razvia pela. Sam o u oiene elije matica
nosi ja ja i pele odlau m ed i cvje tni p rah. Poto u tom pe riodu svog
ivota rade dom ainske poslove u konici, n a ziva ju se pele dom aice.
M lade pele, oko 6 dana starosti p rv i p u t izlije u iz konice u n a jto p lije
doba dana (izm e u 12 14 asova). Lete oko konica 5 10 m in u ta , u p o

48

zn a ju nje n poloaj u odnosu na okolne predm ete i ponovo se vra a ju

u konicu. T o je p rv i orije nta cio ni let izvan konice i naziva se igra
m la d ih pela.
U ra dilici izm e u estog i dvanaestog dana ivota ra z v ija ju se lijezde
koje lue m lije , s k o jo m is h ra n ju ju m lade larve i m aticu. T e radilice se
nazivaju pele h ra n ite ljke ili pele dadilje. O d dvanaestog do osamna
estog dana ivota u ra dilica se ra z v ija ju votane lijezde. T a d a lue vo
sak i izg ra u ju sae. T e se radilice na ziva ju pele voskarice. O s im ovih
poslova u konici, starije pele vre i druge, pa u vrije m e ve likih v ru
ina, izvjestan b ro j pela na podu konice lepra k rilim a i p ro vo d i vazdu h k ro z konicu. T o su pele lepezaice. Izvje stan b ro j s ta rijih pela
stoji u letu i pazi ko ulazi u konicu. N e d o zvo lja va ju ulazak d ru g im
insektim a i pelam a iz d ru g ih konica, je r ih ra spoznaju po m irisu .
T o su pele straarice. Izu ze tn o u svo ju konicu p rim a ju pele iz d ru
gih konica koje unose u vo ljc i n e k ta r ili cvje tni p ra h na nogama.
U starosti od osamnaest dana pa do svog uginua pele izlije u iz ko
nice i p o sje u ju o ko lin u , sa k u p lja ju u p riro d i nektar, cvje tni p rah,
smolaste m a te rije (p ro p o lis ) i vodu , te se n a ziva ju pele s a k u p lja k e
ili sabiraice. Podjela rada u konici nije tako vrsto odije lje na kako
je n a p rije d navedeno. Prem a p o trebi i fiziolokoj m ogunosti je d in ki,
pojedina vrsta rada moe poeti ili se nastaviti u kasnijem dobu. Ta k o ,
pele koje izlu u ju m lije i vosak u zajednici sa m la d im pelam a
dom aicam a, iste konicu i izb a cu ju kroz leto otpatke k o ji se u n jo j
stva ra ju to su pele istaice. Istovrem eno, one doe ku ju pele sa
k u p lja k e , od n jih p re u z im a ju doneseni ne kta r iz vo ljk e i p re d a ju ga
je dna dru goj h ra n id b e n i konta kti, a za tim ga odlau u elije saa.
T im e se pospjeuje isparavanje vode iz nektara, a istovrem eno, dje jstvom ferm enata, sloeni eeri p re tva ra ju se u proste. N e k ta r k o ji je
ve d je lim i n o preraen, pele odlau u sae i lepezanjem k rila p ro p u
taju vazduh k ro z konicu i u b rza va ju njegovo pre tva ra nje u m ed.
Pele koje u jesen, u slje d prestanka legla, nisu im ale m ogunost da
lue m lije , tu sposobnost za dra va ju do p roljea kada se p o ja vi novo
leglo. I votane lijezde im a ju sposobnost regeneracije. K a d a u p riro d i
nema pelinje pae, pele ne lue vosak. D ocn ije kada se p o ja vi pe
lin ja paa, pele ga izlu u ju . P rih ra n jiv a n je m eernim s iru p o m pele
u kasnijem dobu m ogu da izlu u ju vosak. T im e se is c rp lju ju i skra
u ju ivot.
R a d pela s a k u p lja k a
N a p rije d je navedeno da pele radilice ve oko estog dana svog ivota
izlijeu iz konice na p rv i orije nta cio ni let. D ocnije, izlije u u vie na
vrata, p ro iru ju k ru g o blije ta nja oko konice i do b ro upam te nje n po
loaj pre m a o k o ln im p redm etim a. K a d postanu sakupljaice, vie se ne
orije ntiu je r im je poznato m jesto i poloaj gdje se konica nalazi.
Za p ra ktino pelarstvo od posebne je vanosti stalan poloaj konice.
A ko se konica pom akne, pele p ri p o vra tk u sa pae dolazie na ono
4 Pelarstvo

49

m jesto gdje se ona pre tho dno nalazila. Radi toga u periodu aktivnog
rada pelinjeg drutva ne s m iju se konice pom icati na krae uda lje
nosti. Ako je neophodno da se pom a kn u, potrebno je pele predvee,
kada se vrate sa pae, za tvo riti u konicu. Z a tim se konice preseljavaju
na d a ljin u p reko 8 k m (u ra vn ia rskim kra je vim a i p reko 10 12 k m ).
T u se dre 20 25,,dana da zaborave staro m jesto, i tek onda se vra a ju
na novo m jesto koje moe b iti u neposrednoj b lizin i gdje su bile p re t
hodno.
Pele se o rije n tiu i pre m a b o ji konice. D o b ro ra z lik u ju utu, plavu,
b ije lu i zelenu b o ju , te ako je na je d n o m m je stu koncentrisan vei b ro j
konica, potrebno ih je o b o jiti ra zn im bojam a. Ta d a pele a i m atica
poslije parenja, lake pronalaze svoju konicu. Pele sakupljaice sa
k u p lja ju u p riro d i slatke sokove (nektar, m ednu rosu i d r.), cvje tni
pra h , vodu . S a k u p lja ju i smolaste m aterije, m ijea jui ih sa sekretom
lijezda slinovnica i prave p e lin ji Ijepak ili propolis k o jim z a lje p lju ju
p u kotine u konici.

Uslovni i bezuslovni refleksi pela. Preko svo jih organa pele reaguju
na uslove sredine. T e reakcije organizm a n a ziva ju se refleksim a. B e z
uslovni refleksi ja v lja ju se kada organizam pele reaguje na vanjske
podraaje. A k o se pelu dotakne n e k im predm e tom , ona reaguje po
k re tim a nogu to su m ehaniki podra a ji. K a d pela p re ko pipaka
osjeti m iris m eda, u zim a ga p re ko usnog aparata h e m ijs k i p odra
aji. U ove podraaje spada i kad pela osjeti m iris aoke (atrakcioni
m iris ) te onda ubada. Postoje m no gi p odra a ji na koje reaguje pela
kao je dinka . P rem a tom e, na bezuslovne reflekse reaguje pela kao je
dinka. U s lo v n i refleksi se osla nja ju na bezuslovne. N a p rim je r, pele
dobro ra spoznaju b o je i kada se stavi hrana (m e d ili ra s tvo r eera)
na neki uti p redm et a za tim u k lo n i, one e ponovo dolaziti na uti
predm et. A k o se u toku nekoliko dana na odreeno m jesto s ta vi-h ra n a
u isto v rije m e i na isto m jesto dolaze i trae h ra nu . N a uslovne re
flekse ne reaguje samo je dinka ve vie n jih ili cijelo pelinje drutvo.
Znai, je d in k a p rim a podraaje i prenosi ih na dru tvo. O vo se naziva
spora zu m ije va nje (signalizacija, je z ik ) pela. Postoji vie naina preko
k o jih je d in k a obavjetava drutvo o pojavam a izvan konice: to se iz
vodi zvuk o m , m iriso m i posebnim p okre tim a plesom pela.
D o danas je najvie objanjen ples pela. F ri je ustanovio da kada
je dna sakupljaica u d ru tv u pronae izv o r hrane u p riro d i, ona se vraa
u konicu i p reko posebnih pokreta tijela obavjetava o p o s to ja n ju h ra
ne. D o te sakupljaice dolaze i ostale sakupljaice, d o d iru ju je p ip cim a
i osjete m iris hrane sa koje je ona dola. Pom ou plesa sakupljaica
oznai udaljenost i pravac izvora hrane. Ples moe b iti k ru n i kada je
izv o r hrane u d a lje n do 100 m . Sakupljaica se v r t i u kru g u m ije n ja ju i
s m je r lije vo i desno. A k o je izv o r hrane dalje od 100 m , sakupljaica
izvodi k riv u d a v i ili re p n i ples. Sakupljaica tr i po sau o p isu jui po
50

lu kru g, za tim se vra ti naglim zavojem na poetnu taku, te ponovo

opisuje p o lu k ru g na d ru g u stranu. K re ta n je pele po sau slino je polo
enom b ro ju 8 (co ). T o m p rilik o m neprestano trese trb u h o m lije vo i
desno. B ro j pokreta trb u h o m n ije u vije k isti. to je izv o r hrane vie

SI. 22. Ples pela na sau

kad pronau hranu: 1
kruni ples, 2 broj po
kreta trbuhom u zavisnosti
od rastojanja izvora hrane.

2ooo

4ooo

ecoo

Sooo

40000

Rosfojorye izvora hnor>e u netrimo

udaljen od konice, b ro j pokreta trb u h o m u toku 15 sekundi je m a n ji
i obratno.
Pele svo jim plesom ne oznaavaju samo udaljenost izvora hrane ve
i pravac g d je se ona nalazi. K a o osnov za o rije n ta c iju je ugao k o ji ine
kraci izm eu konice i izvora hrane prem a konici i suncu. Poto pela
izvodi rep ni ples u o b lik u poloene b ro jk e 8, to u v ije k prelazi sredi
n ju c rtu u toku plesa. Prem a sm je ru sredinje crte, oznaava se sm je r
izvora hrane. K a d a pela prelazi sredinju c rtu pre m a gore, onda je
izv o r hrane od konice pre m a suncu (slika 23-a) i o b rn u to (slika 23-d).
A ko je sredinja crta pom a kn uta lije vo ili desno u odnosu na ve rti
kalnu ravan (slika 23-b i c), onda je izv o r hrane lije vo ili desno prem a
sm je ru sunca.
D o k pela izvodi p le s, ostale sakupljaice dolaze do nje, dotiu je
p ip cim a da u p o zn a ju m iris hrane a za tim , kao po k o m a n d i, napu
taju konicu i lete u p ra vcu izvora hrane. Zato je dovoljno da samo
je dna s a k u p lja k a . iz d ru lva pronae h ra nu . O na po p ovratku u ko
nicu m obilie ostale sakupljaice i preko plesa oznai im m iris, sm jer
i d a ljin u izvora hrane. Pele preteno posjeuju one medonosne biljke
sa k o jih su u poetku otpoele sakupljati h ra n u (ne kta r ili cvje tni pra h ).
4

51

ka d a , uslje d v a n js k ih utica ja , jedna b iljk a prestane sa lu e nje m nek

tara, tek onda prelaze na druge. U pra ksi ovo im a ve liki znaaj p rili
kom d o b ija n ja m eda iste vrste i p rilik o m opraivanja p o ljo p rivre d n o g
bilja .
V je takim p o d ra a jim a (p rih ra n jiv a n je m rastvora eera u z dodatak
m irisa odreenog cvije ta ), m oe se u sm je riti pelinje dru tvo da posje
uje ono m edonosno b ilje koje sam ovjek eli. O vo se haziva dresiranje pela, o em u e docnije biti rijei.

SI. 23. Krlvudavi ili repni

ples (objanjenja u tekstu).

U lje tn je m periodu, za v rije m e ja k ih p e linjih paa, sakupljaice u pro

sjeku izlije u 9 10 puta iz konice, to ovisi od blizine izvora hrane.
Svaki let traje oko 1/2 asa, a izm e u dva izlije ta n ja u konici se za
d ra va ju oko 15 m inuta. U p o v o ljn im p rilika m a , s a k u p lja k a tokom
jednog izlije ta nja donese u konicu oko 30 40 m g nektara ili 10 15 m g
cvjetnog praha.
Za p ra k tin o pelarstvo od posebne je vanosti b ro j sa ku p lja k a . A ko
u p e linje m d ru tvu im a 40 50 000 radilica, za poslove u n u ta r konice
potrebno je oko 30 35 000 radilica, a ostatak (10 15 000) su sakuplja
k e . Pelinja dru tva sa 60 70 000 je d in k i od va ja ju 25 35 000 sakup
lja k a . Zato je u periodu pelinje pae bolje im ati je dno ja ko dru tvo
od dva slabija.
D u in a ivota pele radilice ovisi od intenziteta njenog rada. U periodu
aktivnog rada, kada radilice uzga ja ju leglo i sa ku p lja ju h ra n u u p riro d i,
one ive od 35 40 dana. U zim skom periodu kada m iru ju , pele m ogu
52

da ive od 7 do 8 m jeseci. Pela p riro d n o ugiba u vije k izvan konice

ako vrem enske p rilik e d ozvolja va ju da izleti.

ivot truta.

T r u to v i se p o ja v lju ju u n o rm a ln o m p e linje m d ru tvu

kada u p riro d i postoji obilna pelinja paa. U naim ju n im k ra je vim a
to je od sredine mjeseca m arta do poetka aprila, to ovisi od k lim a t
skih i panih p rilik a dotinog kra ja . R a zvija se iz neoploenih ja ja te
nasljeuje osobine m atice. Po m ukoj lin iji nasljeuje osobine tru ta
iji su sperm atozoidi op lod ili ja je od koga se razvila m atica, njegova
m ajka. Prem a tome, tru t nem a oca i n a jb lii srodnik po m ukoj lin iji
m u je djed. T r u t u odnosu na radilice i m aticu im a upola m a n ji b ro j
hrom osom a (haploidan b ro j). S vi ovi elementi vani su za selekciju
pela. Poto se m atica p a ri sa tru to vim a u vazduhu, to je za selekciju
pela v rlo teko ostvariti uslove ko ji ga ra n tu ju istu lin iju .
Poto zavri svoj razvoj u eliji saa, tru t uz pom o svo jih g o rn jih v i
lica p ro g riza poklopac i izlazi iz elije. U pelinjem d ru tvu nalazi se
od nekoliko stotina do 2 2500 trutova. O d ovog b ro ja oko 20%> su polno nesposobni. O d u ku p nog b ro ja polno sposobnih trutova, oko 20Vo
su potpuno polno zreli a ostali su u p relaznim stadijim a.
T ru to v i izlije u iz konice u n a jto p liji dio dana, kada je vanjska te m
peratura p reko 20C. Izv a n konice zadravaju se 50 m in u ta a dnevno
izlijeu u 3 4 navrata. O d konice se u da lja va ju m aksim alno do 16 km .
S a k u p lja ju se na m je stim a zatienim od v je tra u pre niku od 50
200 m i visini do 30 m gdje oekuju m aticu radi oplod nje. T o je
trutovska igra. N a dva takva m jesta, meusobno u daljena 15 k m u tv r
eno je da 90,8/o tru to va potie iz istog m jesta, a samo 9,2/o sa m jesta
udaljenog 15 k m . Sam i tru to v i im a ju sposobnost da za sebe o tk riju
zatiena m jesta. O ni ko ji su b ili doneseni iz drugog k ra ja , ve p rvo g
dana nali su ta m jesta kao i oni tru to vi ko ji su poticali sa tog po
dru ja .
U pelinjem d ru tvu tru to vi im a ju je d in u fu n k ciju da oplode m aticu,
te se u konici nalaze 5 6 mjeseci (od mjeseca m arta do konca avgusta), a u ju n im re jo n im a i due. U tom periodu slobodno ulaze u sve
konice na pelinjaku. U periodu aktivnog izlijetanja, tru t prosjeno
ivi oko 57 dana. A ko je u pelinjem d ru tvu m atica oploena a u p ri
rodi nem a pae, pele radilice is tje ru ju trutove iz konice. Poto sami
tru to vi ne m ogu sakupljati h ra n u n iti je m ogu u zim a ti iz saa, to ih
is h ra n ju ju radilice. P rilik o m istje riva n ja trutova, pele radilice prestaju
da ih hrane i p o tisk u ju ih na krajeve saa, gdje je hladnije. Z a tim gor
n jim vilica m a nagriza ju tru to vim a osnove krila. Kada izlete iz konice,
k rila se p re k id a ju , tru to v i padaju na tlo i p ropadaju. esti su sluajevi
da radilice g o rn jim vilica m a p rih v a ta ju trutove, izba cu ju ih iz konice
i ne do zvo lja va ju im da se ponovo vrate. Ako su u jesen pele radilice
istjerale trutove, to je znak da pelinje dru tvo sa oploenom m aticom
ulazi u zim u. M e u tim , ako su i poslije prestanka pelinje pae u jesen
p risu tn i tru to vi, to nam ukazuje da u p elinjem d ru tvu nem a matice
ili je ona ostala neoploena. T a d a pele radilice za dravaju trutove u
d ru tvu preko cijele zim e, te oni ive do 6 mjeseci.
53

 iv ot p e lin je g dru tva u tok u godin e

Sa vie stanovita m ogu se postaviti periodi u ivotu pelinjeg drutva
tokom godine. T i periodi se ne p odu d a ra ju sa kalendarom k o jim se
svakodnevno ko ristim o . ivo t pelinjeg drutva uzrono je u vezi sa
k lim a tskim p rilik a m a i fenofazama m edonosnog b ilja onog k ra ja u
kom e ono ivi. Prem a tom e, ne postoji k ru ta vrem enska granica gdje
bi se m oglo tano o d re d iti kada odreena perioda u ivotu pelinjeg
drutva p oinje a kada prestaje. T e periode, zavisno od kraja, samo se
m eusobno s m je n ju ju ili su neprekidne. Razliite su periode u razvoju
pelinjeg drutva u naoj ze m lji, np r., u D a lm a c iji na ostrvim a , prem a
onim a u brdsko -p la n inskim rejonim a. Ta k o e r, te periode u kra jevim a
sa blagom k lim o m i stalnom vegetacijom ak ne postoje (n p r., u nekim
ze m lja m a June A m e rik e ), je r je pelinje dru tvo u toku cijele godine
aktivno i ne p rola zi kroz iste faze kao u naoj ze m lji.
U savrem enom pelarstvu preovladava m ilje nje da se kao poetni
p e riod u ivo tu pelinjeg drutva moe uzeti v rije m e prestanka pae
i legla u konici. T im e su zavreni p re tho dni p eriodi, te u pelinjem
d ru tvu ostaju samo radilice i oploena m atica. K a k o b ro j radilica i
osobine m atice, uz ostale inioce (hrana, zdravstveno stanje i d r.), di
re ktno u tiu na bu du i razvoj pelinjeg drutva, to se p eriod jeseni i
zim ova nja m oe uzeti kao poetni.
I.

P eriod jeseni i zim ova nja .

Poslije prestanka pelinje pae u p riro d i, pele izb a cu ju trutove iz

konica. K a d nastupi jesen, pele sakupljaice slabije izlaze iz konica.
M atica sve m anje nosi ja ja , leglo se sm a nju je dok p otpuno ne prestane.
G u b ici pela radilica su norm a ln i, a poto usljed prestanka legla, nema
obna vlja nja novim generacijam a, to se i broj radilica u konici sma
n ju je . D ru tv o koje je u toku ljeta im alo 70 80 000 radilica, gotovo se
prepolovi i u zim u ih ulazi 30 35 000. U konicu pele unose propolis
i n jim e za tva ra ju sve pukotine u konici a ponekad i o tvo r leta ako
je ono vee. D a ni postaju sve h la d n iji te pele ne naputaju konicu
ako je tem peratura ispod 12C u hladu. Pela kao je dinka ne moe
da izd ri nie tem perature, na 10C njena p okre tljivo st se sm a nju je a
p ri 9C, pele se u konici s k u p lja ju u zim sko pelinje klu p ko .
Pelinje klu p ko obra zu je se obino na onom d ije lu saa iz kojeg je
izalo posljednje leglo. T a j dio saa je prazan te je slab p ro vo d n ik
toplote. Sam o pelinje klu p ko je u ob liku lopte k o ju presijeca sae.
Pele se u m e u p ro sto rim a (u lica m a ) saa stisnu je dna uz d ru g u , a
jedan dio pela se uvue u elije saa glavom o kre nu to m p re m a dnu.
to je tem peratura vazduha izvan konice nia, to je klu p ko zbije nije .
U sredini zim skog klu p k a tem peratura va rira do 15 20C, na kraje
vim a 9 10C i takva ostaje do ponovne pojave legla u konici. Pele
se u k lu p k u kreu od sredine ka kra je v im a i obratno. to je b ro j pela
u k lu p k u vei, to je odravanje tem perature lake. Zato je u p ra kti54

nom pelarstvu neobino vano da pele u u u zim u sa veim b ro je m

radilica. Prem a tom e, pele ne provode zim ski san ve se n jih ove i
votne fu nkcije svode na m in im u m i one troe m alo hrane (oko 1 kg
meda za mjesec danaf. Svako uzne m ira va nje pela u toku zim e je te
tno, od va ja ju se od klu p ka gdje je h ladnije i p rop a da ju , a u zim a ju i
vie hrane te o p te re u ju crijeva izm etom to ih iscrp lju je .
U savrem enom pelarstvu pre du zim a se niz ra d n ji ra d i pom oi pe
lama da sp rem nije u u u zim u . T o je proces zazimljavanja pela.
Za vrije m e zim o va n ja pela, od posebnog je znaaja h rana u konici.
Svakom p elinjem d ru tvu potrebno je u jesen ostaviti 15 k g meda.
K oliine i kvalitet meda utiu na zim ovanje pela. C vje tn i m ed sakup
ljen u proljee bolje sc va ri u debelom c rije v u pele je r stvara m alu
koliinu izm eta. R adi toga se ostavlja pelam a za zim u. M ed m e dljiko vac u svom sastavu im a m nogo m a te rija koje su teko sva rljive (dekstrin, m ineralne soli i d r.), te stvara m nogo izm eta. K o d pela se na
p u n i debelo crije vo izm e tom , to je u v rije m e zim ovanja za n jih nepo
voljno. T a k a v m ed potre bno je pred jesen oduzeti iz konice a pelama
dodati ra stvor eera da ga prerade i odloe u sae.
U periodu zim o va n ja h ra na treba da je dostupna pelama. Za vrije m e
niskih tem peratura pele se ne m ogu pom je ra ti u konici. D ovoljno
je da samo jedna pela iz klupka bude u d o d iru sa h ra no m i ona je
prenosi ostalim pelam a. Pred jesen same pele prenose h ra nu sa k ra j
njeg saa u b lizin u m jesta gdje e osnovati klupko. H ra n a u konici
je rasporeena ra v n o m je rn o sa strana klu p ka i kada se pele p o m je
ra ju prem a h ra n i bilo lije vo ili desno, ona im je dostupna.
II. Period pojave legla
K a k o je na p rije d navedeno, p ri k ra ju zim e, dok su jo u zim skom
klu p ku , pele osjete dolazak proljea. P o inju m aticu bolje h ra n iti m lije om te ona otpone nositi ja ja u elije saa. im m atica snese p rvo
jaje, u p e linje m d ru tvu dolazi do velikih prom je na . T e m p e ra tu ra koja
jc do tada bila 15 do 20C u konici, odm ah se poveava na 34 35C.
Ja v lja se te m p e ra tu rn i skok, to se odraava na prom je ne u pelinjem
dru tvu . Pele hrane leglo i o d ra va ju potrebnu te m p eraturu za n je
govo razvie. Da bi to ostvarile, pele troe vie hrane. U to vrije m e
pele p o in ju troiti cvje tn i prah. Radi toga je u proljee za razvoj
pelinjeg drutva potrebno da u konici im a dovoljno m eda i cvjetnog
praha.
U ovom periodu dolazi postepeno do sm jene generacija u pelinjem
drutvu. S ta rije pele ugiba ju a sm e n ju ju ih mlae. O va sm jena ne
dolazi o dje dno m ve postepeno, te se moe p odijeliti u 3 faze:
1. Pojavom legla u konici, stare pele postepeno ugiba ju a ra zvija ju
se m lade pele.
2. M ladih pela im a sve vie u konici a sta rijih m anje, te sc izm eu
n jih m ije n ja o m je r. O v o je u jedn o n a jk riti n iji period u razvoju
55

drutva. A k o je u p re th o d n o j godini usljed ne p ovoljnih panih i k li

m atskih p rilik a , m atica prestala da nosi ja ja ve koncem ljeta, to
n ije b ilo m la d ih generacija pela u jesen. U zim u su ule starije i
ne p o vo ljni uslovi zim o va n ja jo su ih vie iscrp ili. esti su sluajevi
da stare pele uzgoje leglo i u ginu p rije nego to se pojave mlade
generacije pela. O s im toga, starije pele u proljee m a n je su o tp o r
ne na m noge bolesti te i uslje d toga bre p ro p a da ju . Zato su v rlo
esti sluajevi da pe linja drutva p ro p a da ju u fazi sm je n jiva n ja
generacija. U ovoj fazi p o ja v lju ju se u d ru tvu i tru to vi.
3.

U p e linje m d ru tvu uginule su sve pele koje su tokom zim e bile

u konici i zam ijenjene su m la d im pelam a. O va faza ra zvo ja peli
njeg drutva u nas se ja v lja u m jesecu a p rilu (ju n i k ra je vi) ili u
m a ju (sje ve rni k ra je v i), tada pelinje d ru tvo otpoinje ivot sa no
vim generacijam a radilica i od njih ove b ro jn o s ti, uz ostale p ovoljne
p rilik e dotine godine za pele, ovise prinosi.
U savrem enom pelarstvu obraa se naroita p anja da pelinje d ru
tvo ue u zim u sa to veim b ro je m m la ih pela koje se ra z v iju
u jesen. T a k o e r, u rano proljee p rim je n ju ju se m noge m etode
radi podsticanja pelinjeg drutva na b r i ra zvoj.

III. Period glavne pelinje pae

T o je v rije m e kada u p riro d i cvje ta ju m edonosne b iljk e sa k o jih pele
sakupe znatno vie hrane nego to je potrebno p e linje m dru tvu za
norm alan ivot. V i a k hrane pele odlau u sae, i to je nrinos meda.
O vo je u je dn o i n a ja k tiv n iji period u ivotu pelinjeg drutva, kada
b ro j radilica i tru to va dostie m a ksim u m . Da b i pelinje dru tvo im alo
to vie prostora za razvie pela i smjetaj rezervne hrane, p ro iru je
se za p re m ina konice dodavanjem o kvira sa izgraenim saem ili na
stavaka. U ovom periodu pelam a se da ju satne osnove (vjetako sae)
da ih izgrade.
O visno od panih p rilik a godine, za v rije m e glavne pae, pele m ogu
u nije ti i do 10 kg nektara na dan. O d vrste m edonosnog b ilja i duine
pae ovise dnevni unosi i zato je potrebno kontrolisati konice. A ko
su pele napunile sae m e do m , on im se odu zim a da b i im ale slobod
nog p rostora za odlaganje nektara i za njegovo p re tva ra nje u m ed.
Suen p ro s to r u konici nepovoljno utie na pele, je r intenzitet za sa
k u p lja n je hrane slabi a ja v lja se i nagon za rojenje.
U savrem enom pelarstvu nastoji se da pelinje drutvo u v rije m e
glavne pae im a najvie sakupljaica, to zahtijeva dobro poznavanje
klim a tskih i panih p rilik a k ra ja u kom e se gaje pele.
IV. Period rojenja pelinjih drutava
R o jenje je bioloka pojava kada jedan dio pela ra dilica raznog doba
starosti sa starom m a ticom odlazi da pronae novi stan i otpone novi
ivot. D ru g i dio pela radilica i nova m atica ostaju u starom stanu.
56

R o jenje je razm noa va nje p e lin jih drutava, to je kod d ru g ih ivo

tin ja m noenje. T o je nasljedna osobina p e lin jih drutava, k o jo m se
odrava vrsta medonosne pele.
U zro ci ro je n ja do danas nisu jasno objanjeni. Postoji vie faktora ko ji
u tiu na rojenje.
U proljee se svakim danom izlee sve vie radilica a u p riro d i im a
izob ilje pelinje pae. K o nica (stan) postaje tijesna i radilice ostaju
nezaposlene te im se ja v lja nagon za rojenje. Zato se nagon za rojenje
vie ja v lja kod konica sa ne p okre tnim saem kao i onih ija se zaprem ina ne moe p ro irili.
Prem a T ju n in u i Perepelevoj na roje nje utie pojava fizioloki neaktiv
nih radilica. K a d a je u p e linje m d ru tvu vie zatvorenog legla nego
otvorenog, radilice ne m ogu predavati m lije m la d im larvam a. N a to
me se bazira i indeks ro je n ja R =
1 =

otvoreno leglo, p =

(R = indeks ro je n ja , j = jaje,

zatvoreno leglo;

povrina m je re n ja u dm';).

A ko je R m a n je od 1, onda im a vie zatvorenog legla, te dolazi do ro je

nja i ob rn uto . T o m p rilik o m same radilice gutaju m lije i u njih o vo m
o rg a nizm u stvara se viak energije koja preko k rv i dolazi u ja jn ike .
O n i b u bre i dolazi do nadraaja k o ji se prenose na ostale radilice i na
sam u m aticu (slika 18. i 24).
Prem a navedenim a u to rim a nezaposlene.radilice u zro k su ro je n ju .
Prema Batleru na rojenje utie matina supstanca. Dok matica intenzivno
nosi jaja, ona lui supstancu (sadranu u sekretu gornjoviline lijezde).
Pele radilice osjete tu supstancu i nemaju nagon za rojenje. Ako matica
nosi m anji broj ja ja usljed starosti ili je pele slabije hrane mlijeom, do
lazi do smanjenog luenja supstance, pele to osjete i dolazi do rojenja
(to nije dokazano).
Sklonost za ro je n je ovisi i od rase pela. Neke rase kao italijanska i
kra njska im a ju jai nagon za rojenje.
Pele se roje u toplo godinje doba, kada u p riro d i im a pelinje pae
u izob ilju .

Pripreme za rojenje.

K a d a se pelinje dru tvo p rip re m a za rojenje, na

glo slabi njegova aktivnost. Pele slabije izlijeu na pau i sa k u p lja ju
se ispred leta u gustim grozd ovim a. U konici se pele sa k u p lja ju iz
m eu o k vira i ispod n jih u gustim nizovim a. Prestaju sa luenjem vo
ska i m atica sve m a nje nosi ja ja . P roduktivnost drutva sve vie slabi.
N a kra je v im a saa p o in ju izvlaiti m atinjake k o jih moe biti nekoli
ke desetine. M atica ne zalae sve m atinjake odjednom ve postepeno,
te se u m a tinja cim a nalazi leglo u svim stadijim a. U konici im a dosta
zatvorenog legla i m la d ih pela, to om oguava diobu drutva. Pele
radilice sve slabije hrane m aticu,_dok p otpuno ne prestane nositi jaja.
Ona postaje vitkija i laka, to joj omoguuje da izleti iz konice.

Tok rojenja. D o k su m a tinja ci otvoreni ne dolazi do rojenja. Zatvara

nje m m a tinja ka i p rije nego se izlee m atica, pelinje dru tvo je ve
p rip re m lje n o za roje nje . O ne pele koje e izai s roje m , napune svoje
57

v o ljk e m e do m i obezbijede se h ra n o m za nekoliko dana. Zato postaju

tee i nisu sklone da uba da ju. K a d a je dan vedar i topao, ro j izlazi
iz konice obino izm eu 10 14 asova. Pele naglo izlaze iz konice.
Kada je iz konice izala polovina pela koje se roje , izlazi i m atica,
a poslije nje druga polovina pela. Pele lete okolo kovnice i zuje.
K o nicu obino napusti oko polovina pela razne dobi. O d brojnosti
pela u konici iz koje izlazi ro j, ovisi i veliina roja. O bino se u ro ju
nalazi 15 000 do 25 000 radilica i nekoliko stotina trutova. O vo je p rvi
ro j i naziva se prvenac, a konica iz koje je izaao naziva se starak.
R o j se postepeno p oinje p rik u p lja ti na neko p rik la d n o m jesto. Prvo
se p rih v a ti jedan dio pela ra dilica a za tim i m atica. Poto je u prvencu
stara oploena m atica, ona ne leti daleko i visoko, te se roj prihvata
u b liz in i pelinjaka. Pele se m eusobno prihvate nogam a je dna za
d ru g u (je dna pela sa est susjednih pela) i vise u ob liku grozda,
U njegovoj sredini nalazi se m atica. O d m a h po p rih va ta n ju , ro j odvoji
nekoliko grup a pela izvidnica. O ne odlaze i trae m jesto gdje se roj
moe nastaniti. Zadre se od 2 sata do nekoliko dana u tra g a n ju za
n o vim stanom . A k o ga nau (u p ljin a drvea, stijene i d r.), izvidnice
se vra a ju i posebnim plesom obavijeste ro j o p ra vcu i d a ljin i novog
stana. T a d a pele b rzo odlete p rilin o daleko. U k o lik o izvidnice ne p ro
nau za krae v rije m e no vi stan, ro j ostaje na m jestu gdje se uhvatio
i p oinje izg ra d n ju saa na otvorenom p ro sto ru , te moe b rzo da ugine.
Hvatanje roja. P rilik o m hvatanja ro ja pelar m ora isko ristiti vrije m e
dok se ne vrate pele izvidnice. O d m a h poto se roj p rih v a ti, potrebno
ga je sk inu ti sa tog m jesta.
A ko se je ro j p rih v a tio na neku tanku granu, moe se stresti u novu
konicu. esto se ro j u h va ti na nep rikla dno m jesto ili visoko na ne
kom ne p ristu p a nom m jestu. U k o lik o se ne moe p ris tu p iti ro ju , na j
bolje je uzeti dugaak tap i na njegov v rh staviti specijalnu k o rp u za
hvatanje rojeva ro jn ic u . U ro jn ic u se stavi m a n ji kom ad voska i ona
se prinese u b liz in u ro ja i pele s m a ticom p reu u ro jn icu . R o j se
stresa u konicu koja je prethodno dobro oiena. U p ra k tin o m pe
larstvu p re p o ru u je se da u novoj konici b u d u 1 2 o k v ira sa leglom
i hra nom . T a k v u konicu ro j nikada ne naputa. Usp jeh u h va ta nju roja
je postignut kada se m atica s ro je m sm jesti u novu konicu. A ko je iz
bilo k o jih razloga m atica uginula ili je osakaena p rilik o m hvatanja
roja , sve pele iz ro ja ponovo se vrate u starak.
U spjeno uhvaen ro j i sm jeten u konicu, moe se staviti na svako
m jesto u pe linja ku , ak i neposredno pored starka. Pele iz ro ja kao
da zaborave konicu iz koje su izletjele p rije dva sata. One e uzeti
o rije n ta c iju p re m a novoj konici i nastaviti ivot.
R o j k o ji je izaao iz konice p rip a d a vlasniku pela bez obzira na ijem
se posjedu zadrao (p rih v a tio ). U Z a ko nu o m je ra m a za unapreivanje
stoarstva, SI. list S R B iH b r. 7/76, lan 46. obavezuje da:
V la s n ik odnosno ko risn ik zem ljita je duan da preko svog zem ljita
om ogui raocu praenje i hvatanje odbjeglog ro ja pela.
A ko dralac pela u sluaju iz prethodnog stava p riin i tetu vlasniku
odnosno k o risn iku zem ljita, duan je da tu tetu nadoknad i.
58

Energija roja. Poslije sm jetaja u n o vu konicu ro j im a ve liku ener>

g iju , radilice intenzivno izg ra u ju sae i m atica poinje da nosi ja ja
im prve elije b u d u zavrene. A ko je p ovo ljn a godina, ro j sa veim
b ro je m ra d ilica m oe u k ra tk o m ro k u da izgradi do 100 m 2 saa. Poto
su pele p re d ro je n je m a nje radile, u svom tijelu nakupe vee koliine
h ra n jiv ih m a te rija . T i m se objanjava energija ro ja . Prve generacije
pela u novoj konici pojavie se tek poslije 21 dan od sm jetaja roja.
N o v o pelinje dru tvo im ae vei b ro j radilica tek nakon dueg vre
mena, te kasni ro je v i kao i oni sa m a n jim b ro je m radilica, ne m ogu
do jeseni d o vo ljn o da se ra z v iju i da sakupe do vo ljno hrane za zim u.
U savrem enom pelarstvu se ro je v im a pokla nja posebna panja.

ivot u starku.

Poslije izlaska p rvo g roja , u starku ostaje oko polovina

pela radilica, m nogo ra dilikog legla u svim stadijim a i zatvoreni m a
tinjaci. B ro jn o s t d ru tva poveava se svakim danom je r pele u leglu
zavravaju svoj ra zvoj. A ko u starku ne postoji nagon za dalje roje nje ,
im se izlee p rv a m lada m atica, ona ra zo ri m atinjake. Poslije pare
n ja m lada m atica p oinje nositi ja ja i starak nastavlja norm alan ivot.
M e u tim , u veini sluajeva b ro j m la d ih pela u starku sve se vie
poveava i u konici se stvara nagon za dalje rojenje. T a d a pele ne
ra zaraju m a tinja ke ve spreavaju i m aticu koja p rva izae, da ra zo ri
ostale. T e m atice ne izlaze iz m atinjaka, ve iz n jih isp ru a ju samo
rilic u i pele ih hrane. Poto su te m atice ve zavrile svoj razvoj u m a
tin ja k u a nisu izale iz njega, one v ib ra c ijo m k rila stvaraju glasove.
T o je p je va n je m atica. M atica k o ja je izala iz m a tinja ka p ro izvo d i
visok glas ti-ti-ti a one iz zatvorenog m atinjaka odgovaraju sa kva-kva-kva. Pje va nje m a tica p o ja v lju je se i kod prvenca. A k o uslje d loih
vrem enskih p rilik a prve na c ne m oe da izleti odm ah po za tva ra n ju m a
tinjaka, nove m atice ve su razvijene i iz zatvorenih m a tinja ka od
go va ra ju p je s m o m staroj m atici. Pjevanje m atica je ea pojava u
starku poslije izlaska prvenca.
Izm e u 7 10 dana p oslije izlaska prvenca, iz konice izae dru g i ro j
sa m ladom nesparenom m aticom . T o je ro j drugenac. U takvom ro ju
m oe biti vie m la d ih m atica te p rilik o m p rih va ta n ja prave vie groz
dova. N a k ra ju dolazi do borbe matica u sam om grozdu. O staje samo
jedna m atica a ostale b u d u ubijene. O vaj ro j m oe izletjeti i ra nije a
i kasnije nego prvenac. Ta k o e r, moe izletjeti i po loijem vrem enu.
Roj drugenac p rih v a ta se znatno dalje od pelinjaka i na veoj visini.
esto starak isputa i trei ro j, treenac pa i e tvrti. U tim roje vim a
nalaze se m lade neparne m atice. Ponekad starak im a nagon da isputa
rojeve sve dok se legu nove m atice. T a k a v ro j im a m alo pela, odleti
daleko od konice i naziva se p je va ju i ro j. O va p ojava moe u zro k o
vati p otp u no izro ja va n je starka. U n je m u ostane m a li b ro j radilica i
vre m e n om propada.
D rugenac i d a lji ro je vi znatno su sla biji od prvenca. O sim toga, oni
im a ju nesparenu m a ticu i dok se kod nje ja v i p olni nagon te otpone
nositi ja ja , p roe 10 15 dana. T a k v i ro je v i nisu sposobni za samosta
lan ivot, pa je p otre bno p rip o jiti vie n jih ili ih v ra titi u starak. U
59

n a p re d n o m p e la rfrvu p ojava izro ja va n ja pelinjeg dru tva je rije tka .

U izuzetno p o v o ljn im godinam a za pele, ako je p rvenac izaao u p ro
ljee, m oe se i on ra zviti da dade novi ro j sa sparenom m aticom . T o
je p a ro ja k. Deava se da i p a ro ja k pusti ro j sa sparenom m aticom ,
k o ji se u narod u naziva bijele pele. O va pojava je dosta rije tk a a ka
rakteristina je konice s ne p okre tnim saem.

Koristi rojenja. Sa stanovita biologije pelinjeg drutva ro je n je je ko

risno je r se u starom d ru tvu izlegla m lada m atica k o ju su pele n o r
m alno uzgojile. Sa druge strane, p riro d n im tokom poveava se b ro j
p e lin jih drutava u z ve liku e ne rgiju izgradnje saa i uzgoja je d in ki.
Nedostaci rojenja. N a 15 dana p rije ro je n ja aktivnost pelinjeg drutva
slabi, m a nje sakuplja h ra n u u p riro d i i m atica m anje nosi ja ja . N a ro
ito je tetno ako se p eriod ro je n ja podudara sa pe riodom glavne pae.
U naim k lim a tskim uslovim a, ova pojava je v rlo esta i odraava se
na prinosim a , je r nastaju dva drutva sa m a n jim b ro je m sa ku p lja k a .
Spreavanje rojenja. U naprednom pelarstvu treba ra zn im m etodam a
nastojati sp rije iti ro je n je . U p rv o m redu, uzgajati sojeve m atica koje
im a ju slab nagon za rojenje. Istovrem eno pro vo d iti mnoge m je re kao:
poveanje zaprem ine konice dodavanjem nastavaka, dodavanjem vje takog saa da ga pele izgrade, zam jenom (dislo ka cijo m ) m jesta sla
bih, p e lin jih drutava sa ja k im na pelinjaku. M e u tim , sve ove m je re
ne m ogu u potpunosti suzbiti rojenje.
V . P eriod poslije ro je n ja i glavne pae do jeseni
Poslije ro je n ja i glavne pae aktivnost pelinjeg dru tva naglo slabi.
Ta d a dolazi i do istje riva n ja tru to va iz konice, a to je znak da u p r i
ro d i m edonosno b ilje ne lui obilno nektar. M atica postepeno sm anjuje
b ro j snesenih ja ja i bro jno st radilica u d ru tvu opada. U n a o j'z e m lji
ovaj p eriod p oinje koncem mjeseca ju la . Radilice se postepeno p ri
p re m a ju za jesen, odnosno zim ova nje , prenose h ra n u sa k ra jn jih o k vira
ka sredini konice, gdje n a m je ra va ju zasnovati pelinje zim sko klupko.
M e u tim , u m n o g im kra je vim a nae zem lje, gdje postoji i jesenja paa,
dolazi do pojaane aktivnosti pelinjeg dru tva im se ona p ojavi. Zato
je od posebne vanosti za p ra ktino pelarstvo poznavanje uslova k ra ja
u ko je m se u zg a ja ju pele.
U ovom p e rio d u p rih r a n ju ju se pelinja drutva da m atica nastavi sa
noenjem ja ja . T o im a znaaja, naroito u k ra je vim a gdje nee b iti
pelinje pae da se do zim e ra z v iju nove generacije m la d ih pelara di lakeg zim ova nja , a u kra je vim a gdje se oekuje paa, da se do
bije vie pela sakupljaica.
K a d prestane pe linja paa, sa konice se skidaju suvina tijela (na
stavci) i pelam a ostavi do vo ljno saa za n jih o v sm jetaj i za sm jetaj
rezervne hrane za zim u . T a k o se u savrem enom pelarstvu konica
prilagoava b ro jn o s ti pelinjeg drutva i same pele fo rm ira ju zim sko
pelinje klu p ko , u ko je m lake o d ra va ju re im toplote u p e rio d u zi
m ovanja.
60

Razne pojave u pelinjem drutvu

Bezmatak i lane matice.

Ka da u konici, bilo da ugine ili iz d ru g ih

razloga, nestane m atica a pele ne u sp iju da uzgoje novu, dolazi do
porem eaja u d ru tvu . T a d a pele postaju nem irne, bez ikakvog reda
ulaze i izlaze iz konice, ak i na te m peraturi vazduha nioj od 12C.
U sam oj konici kreu se po sau kao da neto trae, lepraju k rilim a
i pojaano zuje. Pregledom elija saa, moe se p rim ije titi da u n jim a
nem a legla u ra zn im sta dijim a . A k o je pelinje drutvo due vrem ena
b ilo bez m atice, kod izvjesnog b ro ja radilica p o in ju b u b riti ja jn ic i
i one p o in ju nositi neoploena ja ja , iz k o jih se ra zv ija ju tru to vi. T o
su lane m atice. Snesena ja ja nisu koncentrisana na je d n o m m jestu,
ve su razbacana po cije lo m sau, a esto se u je dnoj e liji nalazi i
2 3 ja ja . T a k v o d ru tvo postepeno propada.

SI. 24. Normalni polni organi pele radilice (13) i pele trutue
(4), jc jajne cjevice, pj parni jajovod, sk zaeci sjemene kesice
(prema Taranovu).

Spreavanje.

Poslije prestanka glavne pae i zavrenog ro je n ja , kontrolie se postojanje m atice u konici. A k o je pelinje drutvo bilo
kratko vrije m e bez m atice, dok se nisu pojavile lane matice, u ko
nicu se dodaju o k v iri sa oploenim ja jim a i larvam a do treeg dana
starosti i pele e od g o jiti novu m aticu. M e u tim , ako je d ru tvo ostalo
due vrem ena bez m atice i ako su se pojavile lane m atice, dodava
njem m ladog legla radilice nee u zg o jiti novu m aticu niti e p rim ili
oploenu m a ticu ako im se doda. Zato je na jbolje takvo dru tvo p ri
p o jiti d ru g o m koje im a n o rm a ln u m aticu.
61

Tiha izmjena matica. U s lje d starenja, m atica sve m a n je nosi ja ja , te

istovrem eno slabije lu i m a ti n u supstancu. Pele to osjete i p o in ju
da izg ra u ju m a tinja ke iz k o jih se ra zvija nova m atica. esto se do
gaa da u konici b u d u stara oploena i m lada neoploena m atica.
T e k poto se m lada m atica oplodi, pele radilice ugue staru m aticu.
N e k i sojevi pela (na roito u ju n im k ra je vim a ) im a ju osobinu da
tih o m izm je n o m m atica zam ijene staru a da do ro je n ja uopte ne doe.
U p ra k tin o m pelarstvu ova osobina se ko risti za za m je nu stare m a
tice u p e linje m d ru tvu . O bino se staroj m atici odsijeku d vije noge
(p re d n ja desna i srednja lije va ) i radilice osjete taj nedostatak, p a je
zam ijene tih o m za m je nom .

Roj bjegunac (ro j gladunac). K a d a je godina bila nepovoljna za pele,

one sakupe m alo hrane i za svoje odravanje. P rib lia va n je m jeseni,
pele osjete da im p rije ti propast i naputaju konicu zajedno s m a
ticom . Za ra zlik u od p riro d n o g , ovaj ro j ne p rihva ta se za neki p re d
m et u b lizin i konice, ve odm ah po izlije ta n ju iz konice, udaljava
se od nje i leti daleko traei novi stan. O vaj ro j u p riro d i ugine.
Spreavanje.

Poslije prestanka pae u p riro d i, potrebno je pelinje d ru

tvo pregledati. U k o lik o nije sakupilo dovoljno hrane, dodati rastvor
eera da u konici bude 15 20 kg hrane.

Kraa kod pela grabe. Pele im a ju nagon da sakupe to vie hrane.

D ok cvjeta m edonosno b ilje i lui nektar, pele ga intenzivno sakup
lja ju i unose u konicu. K a d a prestane b ilje da cvjeta, pele odlaze na
oteene plodove voa i groa, siu slatke sokove i unose ih u konice.
U to vrije m e u pela se ja v lja nagon da na p a da ju i tue konice, te
iz n jih o d u zim a ju , k ra d u m ed i prenose ga u svo ju konicu. K a o po
p ra vilu , ja ka pelinja dru tva napadaju slabija. U poetku se straarice
napadnutog drutva brane, pa dolazi do borb e izm e u straarica i pela
koje napadaju. T e pele n a ziva ju se tuice, a sama pojava kra a ili
grabe kod pela. O k o napadnute konice vid i se veliki b ro j m rtv ih
pela. N a p a dnu ta konica sve vie slabi, tuice ulaze u n ju , u b ija ju
m aticu i odnose m ed, te pelinje drutvo p otpuno propada.
Poto unite je d n u konicu, pele om am ljene m iris o m m eda nastav
lja ju da se m eusobno na padaju i grabe se prenosi sa jedne konice
na dru g u, te dolazi do stradanja vie p e lin jih drutava.
U v rije m e kada nem a pelinje pae, u v ije k u m a n jo j m je ri postoji gra
be na p e linjaku. T o je tiha ili ne p rim je tn a grabe. A k o se na letu ko
nice p rim ije ti pojedinana bo rb a pela, to je zna k da grabe postoji.
P rilik o m jaeg napada tuica, p rim ije ti se ve liki b ro j pela na letu
napadnute konice. N eke rase pela sklone su grabeu.
U savrem enom pelarstvu do grabei najee dolazi usljed nepanje
pelara, inae ona se m oe izbjei.

Spreavanje.

1. Poslije prestanka pelinje pae u p riro d i, konice

se ne s m iju pregledati i dra ti due vrem ena otvorene. A k o je potrebno
izvriti pregled, onda se to ra d i pre d suton, a pregled da se za vri za
62

to krae vrije m e . 2. Potrebno je sa p rostora oko konica u k lo n iti os

tatke saa, na roito tragove eernog sirupa ako je prosut, je r m iris
razdra u je pele. 3. Sve p u kotine na konici kuda pele m ogu ui, po
trebno je za tvo riti i leto suziti. 4. Tu ic e n a jp rije napadaju bezm atke
i slabija dru tva , pa je stoga potrebno znati stanje svakog drutva u
pelinjaku.
A ko se pojaava grabe, na padnutu konicu treba skloniti u zam raenu
p ro s to riju 2 3 dana, a na njeno m jesto staviti pra znu konicu. K ad
se pojavi grabe na pe linja ku , potrebno je ee osm atrati konice
radi blagovrem ene intervencije.

63

TE LE FO N I:C E N TR A L A
522-9 51
52 3-2 9 9
D IR E K TO R
52 3-8 3 7
POGON PAKOVANJA 43-365
S K LA D ITE
514-184
TE L EX. 26- 43 8 YU DALMED

>Dalmed<

D A L M A T IN S K A

P E L A R S K A

Z A D R U G A p .o .-S P L I T
K o n a r e v a
100

NOZEMAVET*
preparat za suzbijanje nozemoze
DJELOVANJE: aktivna tvar nozemaveta djeluje na uzronike nozemoze u probavnom
traktu pela. Primjenjivan na pravilan nain, uklanja znakove nozemoze i omoguava si
gurnu sanaciju nozemoznih zajednica. Ujedno nozemavet ima stimulativno djelovanje na
razvoj pelinje zajednice, produuje ivot pela, poveava prinos meda i drugih proizvoda
od pela a u preporuenoj koliini ne izaziva toksine pojave.

NO ZECID
preparat za suzbijanje nozemoze
DJELOVANJE: aktivna tvar djeluje dezinficirajue. Preparat uzet sa hranom ili vodom
djeluje na uzronike nozemoze u probavnom traktu pele. Ujedno pomae pelama da
lake podnesu probavne smetnje izazvane razvojem parazita. Primjenjen na pravi nain
omoguava sigurnu sanaciju nozemoze, a ne izaziva toksine pojave.
INDIKACIJA: spreavanje i lijeenje nozemoze.

APIA

KARIDIM*

DJELOVANJE: aktivna tvar djeluje akaricidno i insekticidno.

Dodatne tvari djeluju umiruuje na pele tokom dimljenja, pospjeuju gorenje, a tim i
disperziju aktivnih tvari.
INDIKACIJA: namjenjen je za utvrivanje i suzbijanje ektoparazita pela: Varroa
jacobsoni i Braula sp.
DOZA: jedno pakovanje Apiakridima R dovoljno je za cca 30 konica, zavisno od vrste
dimilice, veliine konice i jaine pelinje zajednice. Za jednu konicu dovoljno je upuhati
do S dimova.

K O N IC E I P E L A R S K I P R IB O R

A) KONICE
K onica je stan za pele u koje m sm jetaju zalihe hrane, ra zm noavaju
se i o d ra va ju pelinje drutvo.
U savrem enom pelarstvu konica je orue k o jim se iskoritava pe
lin je dru tvo. Istovrem eno se p reko konice, u z p rim je n u i d ru g ih m e
toda, reguliu in stin k ti m edonosne pele.
Zato svaka konica treba da za dovolji d vije vrste uslova: jedne, ko ji
zadovolja va ju bioloke potrebe pelinjeg drutva i druge, da om ogui
o vje ku bolje iskoriavanje pelinjeg drutva. T i uslovi su sljedei:
1. K o nica treba da zatiti pelinje drutvo od sp o ljn ih vrem enskih
nepogoda i hladnoe, vje tra , kie, vruine, pretjerane vlanosti, te od
p e lin jih n e p rija te lja i tetoina, kao i od pela kradljivaca.
2. K o nica treba da om ogui pelam a izlijetanje i u lijetanje, te nor
m alno kre ta nje izm eu saa, kao i p ro vje tra va n je konice.
3. U konici treba da bude do vo ljno prostora kako bi se om oguilo
p e linje m d ru tv u no rm a ln o razvie (izg ra dnja saa za leglo i smjetaj
sakupljene h rane). S m a n je n p ro s to r poveava nagon za rojenje.
4. Konica treba da zadovolji bioloke zahtjeve pelinjeg drutva (ra z
m aci u konici) te da se u svako v rije m e m oe prilagoditi veliini pe
lin je g drutva, koliini legla i p elinjoj pai.
5. Konica treba da je jednostavne konstrukcije, laka po teini, bez
suvinih dijelova, kao i da svi dijelovi lako nalijeu jedan na drugi, i
po m ogunosti, da je to je ftin ija .
Dijelovi konice

Okvir (ra m ). T o je n a jva n iji dio konice i treba da bude izraen sa

m ilim e ta rsko m preciznou u toleranciji + 1 m m . U p ra ktin o m pe
larstvu veliina o k vira oznaava se prem a spoljnoj m je ri. Pogrena je
praksa da se o k v iri oznaavaju u n u tra n jo m m je ro m , to je kod nas
do danas esto p raktikovano. U n u tra n ja m je ra radi razliite debljine
letvica, moe da stvori zabunu p rilik o m upore iva nja veliina raznih
konica i p rilik o m njih ove nabavke. Zato se u nu tra nja m je ra o kvira
koristi p ri istraivakom radu.
5 Pelarstvo

65

Veliina o k v ira oznaava se u m m sa dvije b ro jk e , od k o jih je prva

njegova irina (h orizon ta lna m je ra ), a druga visina (ve rtik a lna m je ra ).
N a p rim je r, 436 x 300 m m oznaava da je o k v ir irok 436 m m a visok
300, m m (spo ljne m je re ).
O k v ir se sastoji od 4 letvice. G o rn ja letvica je jaa, de bljine oko 20 m m ,
dok je njena irin a stalna i iznosi 26 ili 27 m m (o em u e b iti rije i
docnije ). O va letvica naziva se satonoa. Sa svake strane satonoa je
dua za oko 20 m m . T o su rem enii p reko k o jih o k v ir nalijee na
nosae o kvira . B o ne letve za tva ra ju o k v ir sa strane. O bino su deb
ljin e 8 10 m m . G o rn ja treina bone letve je proirena za 4,5 do 6 m m ,
da bi se ostvario ra zm a k izm e u o k v ira u konici. T a j ra zm a k poznat
je kao H o fm a n o v ra zm a k. A k o bone letvice nisu p ri v rh u proirene,
ve su iste irine kao satonoa, na n jih se sa strane s ta vlja ju am e rik i
lim eni razm aci i tako ostvaruje potre ba n razm ak. D o n ja letva zatvara
o k v ir sa donje strane. Debela je 8 10 m m , a irine moe b iti kao i
bone letve ili ua, to zavisi od konstru kcije konice.
O d veliine i poloaja o k v ira ovisi i veliina konice kao i odnos n je n ih
p o je d in ih tijela.

Podnjaa.

O na zatvara konicu sa donje strane i sastoji se od jedne ili

vie dasaka de bljine 200 m m koje su u ljebljene u ra m , k o ji pre m a
go rn je m d ije lu im a p o ru b visine 20 m m . Sa tri strane ra m je veliine
kao i tije lo konice, d o k je sa p re d n je strane p rod u e n za 100 m m .
T o je p ole ta ljka doletaljka i slui za p rihva ta nje pela p ri u la sku u
konicu. Iz a doletaljke, na sam oj podnja i, nalazi se letvica na k o jo j
je izrez duine oko 200 m m a visine 8 10 m m . K r o z taj o tv o r ulaze i
izlaze pele iz konice i naziva se leto.

Tijelo konice.

O n o nalijee na p odnjau. Sastoji se od e tiri stranice,

m eusobno sastavljene pod p ra v im uglom , kvadratnog ili pravougaonog
oblika, to ovisi od tipa konice. P ri v rh u stranica nalazi se u sje k du
bok oko 200 m m sa lim e n im nosaem. U taj usjek na lije u o k v iri na
rem eniim a satonoe i slobodno vise u tije lu konice.
U odnosu p re m a ra v n i leta, poloaj o k vira moe b iti dvoja k. A k o o k v iri
sijeku ravan leta p o d u glo m od 90, to je h la dni poloaj o k v ira (ili
poloaj sje im ice je r sijee leto). K a d a o k v iri im a ju paralelan po
loaj prem a ra v n i leta, to je to p li poloaj o k vira (ili poloaj p ljo tim ic e ). O vaj poloaj je u savrem enom pelarstvu p otpuno naputen.
N a p od n ja u obino dolaze 2 ili vie tijela. T a tijela m ogu b iti iste
veliine ili da donje tije lo bude jedne veliine a sljedee upola m anje
(polunastavak), to, opet, ovisi od tipa konice. T o su konice nastav
ljae ili polunastavljae. T ije lo koje neposredno dolazi na p o dnjau
slui da se u n je m u pele ra zm noa va ju i odlau zim sk u za lih u hrane,
te se naziva plodite. Sljedee tije lo slui za uskladitenje vika hrane,
te se naziva nastavak ili m edite ili magazin. M e u tim , postoje konice
koje ne m a ju nastavak, ve se u je d n o m tije lu pele i ra zm noavaju
i uskladitavaju re ze rvnu h ra nu . T a k v o tijelo je znatno ire kako b i u
njega mogao da stane vei b ro j okvira . T o su konice poloke.

66

T ije la konica su konstruisana da u n jih moe a stane 8 12 o kvira

u nastavljae i poluna'Stavljae ili 14 22 o k v ira u poloke.
D e b ljin a dasaka od k o jih je izgraeno tije lo konice, ne treba da je
vea od 20 do 25 m m . U naoj z e m lji esto se izra u ju konice debljine
dasaka 30 35 m m , to in i konicu teom i sk up ljom .

Pokrovna daska

ili poklopac. O n a p o k riv a tijelo konice sa go rnje stra

ne. Izg ra u je se od je dne ili vie dasaka, debljine 10 m m , ije su spojke
u ljebljene u ra m . S a m ra m je veliine kao i presjek tijela konice.
G o rn ji p o ru b ra m a je visok 20 m m i slui kao p ro s to r za stavljanje
raznog m a te rija la za u to p lja va n je pela p re d zim u.

Postoje razne ko n s tru k cije p o krovn e daske. T a k o ona moe b iti kon
struisana kao h ra n ilica za p rih ra n jiv a n je pela, za tim kao p ro sto r za
ve ntilaciju p rilik o m seobe konica ili p risiln o g za tva ra n ja konica usljed
upotrebe pesticida.

Odstojanja i prostori u konici.

K a d a u p riro d n im konicam a pele iz

g ra u ju sae, p o in s tin k tu o s ta vlja ju razm ake k o ji im slue za prolaz.
O v o je u oio La ngstrot (1810 1895) i postavio tzv. p ra vilo pelinjeg
razm aka. A k o je ra zm a k izm eu p oje d in ih dijelova u konici m a n ji od
6 m m , pele ne m ogu da prolaze i da se m im oilaze. T e uzane prostore
n a lje p lju ju prop olisom . K a d a je ovaj ra zm a k vei od 10 m m , da bi is
koristile p ro s to r u konici, pele izg ra u ju sae, to oteava ra d sa pe
lam a. Prem a tom e, pele u konici podnose razm ake od 6 do 10 m m .
P rilik o m izrade konica ra zm a ci u n jo j treba da su precizni.
Izm e u podnjae i vanjske strane donje letve o k v ira ra zm a k iznosi
20 m m . Poto je p odnja a p ri z e m lji, pele tu ne izg ra u ju sae iako
je ra zm a k vei. Izm e u o k v ira ra zm a k iznosi oko 10 12 m m kako bi
pele mogle slobodno da prolaze i da se kreu sa obje strane saa.
U p ra k tin o m pelarstvu obino se u zim a ra zm a k izm eu sredina su
sjedne satonoe. O va j ra zm a k iznosi 36 ili 38 m m . A ko je satonoa i
roka 26 m m , ra zm a k izm e u dva o k vira je 12 m m (26 + 1 2 = 3 8 ), a kada
je iroka 27 m m , onda je ra zm a k izm eu o k vira 9 m m (2 7 + 9 = 3 6 ), to
se u S A D p rim je n ju je p rilik o m izgra dnje konica.
Izm e u v a n jsk ih strana o k v ira i u n u ta rn jih strana tijela konice, kao
i izm eu go rn je strane satonoe i pokrovn e daske, odnosno nastavaka,
razm aci iznose 8 10 m m .

Krov.

O n se naslanja na p o k ro vn u dasku i titi g o rn ji dio konice od

kie, sunca itd. Sastoji se od ra m a k o ji se p ra v i od dasaka debljine
15 m m . Sa go rn je strane taj je ra m zatvoren daskam a iste debljine.

V isin a, odnosno du b in a k ro va iznosi 100 150 m m . Sa go rn je strane

k ro v je okovan lim o m .
K r o v nalijee na p o k ro v n u dasku kao kapak, te je potrebno da bude
iri od tijela konice. Izm e u pokrovn e daske i kro va je zatvoren p ra
zan p ro s to r (visina ru b a pokrovn e daske 20 m m ), a slui za stavljanje
raznog m a te rija la p rilik o m u to p lja va n ja konica. U novije v rije m e konstruiu se k ro v o v i tako da n a lije u na p o k ro v n u dasku a da se p ri tome
om ogui stru ja n je va zduha u zbje gu p rilik o m seljenja konica. T o se
naziva m rana ventilacija.
67

K la sifik a cija k on ica

U svijetu p ostoji m notvo ra znih vrsta ili tipova konica. I naa ze m lja
u tome ne zaostaje, te susreemo razne vrste i konstru kcije konica.
O bino one nose im e pre m a im enu n jih o vo g k o n stru kto ra ili nazivu
k ra ja gdje su nastale. K o d svih konica nalazim o zajednike elemente,
bez o bzira na ve liinu n jih ovog okvira. T o je tip konice i on predstav
lja raspored i u za ja m n i poloaj plodita i m edita, m eusobni odnos
veliine o k v ira ili nepostojanje okvira . N a p rim je r, p o lu o k v iri u na
stavku o d re u ju i nain pelarenja a istovrem eno u ti u na razvie
pelinjeg drutva, bez obzira na ve liinu o k vira i detalje u k o n s tru k ciji
konice.

Konstrukcija konice je nain izrade n je n ih p oje dinih dijelova (deb

ljin a daske, veliina o kvira , razna tehnika rjeenja, itd.). K o n s tru k c ija
konice ne utie na n je n tip. N a p rim je r, u konica nastavljaa postoje
razne ko n stru kcije o k vira i neovisno od veliine o kvira , tip konice
ostaje n e p ro m ije n je n nastavljaa.
Sve se konice svrstavaju u d vije velike grupe:
I. Konice sa ne p o kre tn im saem
II.

Konice sa p o k re tn im saem.

1.

Konice sa nepokretnim saem

U naoj z e m lji oko 30/o od u ku p n o g b ro ja konica je sa nepokretnim

saem. esto se ove konice naziva ju za je dnik im im e nom vrk a re .
U n jim a je sae fiksirano za unu tra nje zidove, odnosno konice ne
m a ju o k v ira i u n jim a se ne m ogu izvoditi svi zahvati koje zahtijeva
savrem eno pelarstvo, a i ivot pela u n jim a se oba vlja bez pelarevog
uticaja. O ve konice su m ale zaprem ine, od 8 do 15 litara, a pele se
u n jim a m nogo roje . D a ju m nogo m a nje meda od konica sa p o k re tn im
saem, a i kvalitet m eda je znatno slabiji.
Postoji vie k o n s tru k cija o vih konica.

Vrkare su konice sa ne p o kre tn im saem. N a p ra vlje ne su od raznog

prua, p a viti vinove loze, slame itd. Im a ju o b lik geom etrijske ku p e ili
zvona. Sa spoljne strane oblije p lje ne su sm jesom pepela, svjee gove
e balege sa p lje vo m . K a d a je ova sm jesa suha, ona titi konicu od
sp o ljn ih uticaja. U nas se ove konice ra zliito na ziva ju : trn ke , trn ike ,
pletare, zvonare, vrka re itd.
U jesen, kada u p riro d i prestane p e linja paa, pelar podie ove ko
nice i odabira najtee (negativna selekcija) i u n jim a gui pele da bi
dobio m e d i vosak. Lake konice ostavlja za sljedeu godinu i o d n ji
h o vih ro je va otpoinje novi razvoj pelinjeg dru tva pre sa d.
G uenjem se u naoj ze m lji uniti godinje oko 150 000 p e lin jih d ru
tava u vrka ra m a , to p re dstavlja nenadoknadiv gubitak za pelarsku
p riv re d u . Postoje m ogunosti da se pele iz ovih konica presele u ko
nice sa p o k re tn im saem (ro je v i is k u ca n ci).
68

D a bi se sp rije ilo guenje pela. Zakon o m je ra m a za unapreivanje

stoarstva, SI. list S R B iH b r. 7/76, u lanu 47. nalae: Z a bra nje no je
unitavanje p e lin jih drutava osim u sluajevim a suzbija nja i spre
avanja ire nja zaraznih bolesti.
Prem a tom e, draoci pela u vrkaram a ne sm iju guiti pele ve su
obavezni da ih, uz naknadu, ponude d ru g im pelarim a, k o ji uzga ja ju
pele u konicam a sa p o k re tn im saem. T im e se om oguuje poveanje
bro ja p e lin jih drutava u konicam a sa p o kre tn im saem ili da se po
ja a ju slabija pelinja drutva u jesen. N a d z o r u sprovoe nju u djelo
ove zakonske obaveze vri p o ljo p riv re d n a inspekcija (Zakon o p o ljo
p riv re d n o j insp e kciji, Slubeni list S R B iH b ro j 14/72).

SI. 25. Konice sa nepokretnim saem. 1 vrkare ( trnke), 2 dubine,

3 daare (Orig).
69

Dubine ili dubovine

su takoe konice sa ne p o kre tn im saem. T o su

izd u b lje n i d ije lo vi stabla u k o jim ive pele. I kod n jih je sae ne
p okretno. Rasprostranjene su u p la ninskim p re d je lim a nae ze m lje (u
B o sni i H e rce govini i C rn o j G o ri).
U du bina m a se pele ne gue. Sa dubine se podigne p oklopac i g o rn ji
dio saa s m e d o m se odree noem . U sam oj d u b in i osta'je je da n dio
saa sa m edom , u ko je m pele z im u ju .
Pelari k o ji u zg a ja ju pele u konicam a sa ne p okre tnim saem nazivaju
se prostokoniari. O va ka v uzgoj im a sljedee nedostatke:
1. R azvoj pelinjeg dru tva o d v ija se spontano, bez u tica ja ovjeka i
sve je preputeno sluaju;
2. I z konica sa ne p o kre tn im saem ne moe se d o b iti ce n trifu gira ni
(v rc a n i) m ed, ve se gnjei sae m u lja n i m e d ili se sae topi skupa
sa m e d o m to p lje ni m ed. Istovrem eno, ne m ogu se o d v o jiti vrste
m eda jedne od dru g ih .
I I . Konice sa p o k re tn im saem
K o d o vih konica sae je izgraeno u o k v iru (ili ra m u ), te se na ziva ju
i o kvirn e konice. Sae je p okretno i slobodno visi u tije lu konice.
O k v iri m ogu b iti razliite veliine, to ovisi od tipa i k o n s tru k cije ko
nice. Poto u nas ne p ostoji standard za konice, u u p o tre b i se nalazi
ve liki b ro j ra zn ih k o n s tru k cija . M e u tim , sve tipove o k v irn ih konica
m oem o svrstati u d v ije podgrupe:
a) Konice koje se o tv a ra ju otraga i o k v iri se vade u h orizonta lno m
s m je ru ;
b) Konice koje se o tv a ra ju odozgo i o k v iri se vade u v e rtik a ln o m
sm je ru.
Konice iz p rve p o dgrupe n a ziva ju se erzonke. T o su konice ograni
ene veliine, poto se n jih o v a zaprem ina ne m oe poveavati. O k v iri
iz konice vade se otraga. Prvobitne konice im ale su to p li poloaj
o k vira (p ljo tim ice ), a to je stvaralo tekoe p rilik o m pregleda pela,
je r je trebalo izva d iti sve o kvire dok se ne izva di p rv i o k v ir leta. D a bi
se ovo otklo nilo , k o n s tru k cija je poboljana i o k v iri su postavljeni u
h la dni poloaj (sjeim ice). T a k o se oni m ogu odstraga v a d iti ili prelista
vati (kao listo vi) je da n p o jedan, te se ove konice n a ziva ju i lis n ja e .
Konice ovog tip a sastoje se od plodita i m edita sa 18 do 20 o kvira .
Izm e u plodita i m edita nalazi se pokretna m atina (H anem anova)
reetka. O ve konice najvie su rasprostranjene u centralnoj E v ro p i:
A u s trija , N je m a ka , vajcarska i u S R Slove niji (slika 27).
O d konica e rzo n ki k o d nas je na jp ozn a tija A -konica ili A -p a n j.
N a z iv je dobila p o k o n s tru k to rim a , A u s trija n c u A lb e rtiju i Slovencu
nida riu (A ). U p loditu i m editu im a po 9 o k vira veliine 420x260
m m , a na konici su na roito konstruisani ureaj za ve n tila ciju p r ili
k o m seljenja i h ra n ilica za p rih ra n jiv a n je pela. Konice ovog tip a u
Slo ve n iji se sm a tra ju standardnim . D ocn ije je nastalo vie varijeteta
ove konstru kcije , to je stvorilo ve liko arenilo u pelarskoj praksi.
70

Dobre osobine ove ko'nice su sljedee:

Poto se d ri u p o sebnim
trajnost.

pelinjacim a,

p a viljo n im a ,

im a

veliku

T o p lo tn i re im u konici je p o vo lja n te se pelinje dru tvo u proljee

d o b ro ra zvija . Istovrem eno, lako se utopljava.

Pogodna je za Prevoenje pela sa jednog mjesta na drugo.

Pele u o v im konicam a potroe m a n je hrane u toku zim e.

Ova konica ima sljedee nedostatke:

Im a stalnu za p re m in u i ne m oe se prilagoavati ja ini pelinjeg

dru tva i d o b ro j pai. Zato se pele vie roje i treba im ee od u
zim a ti m ed iz konica.

Rad s pelam a je otean i pregledi due tra ju .

Podgrupa konica koje se o tva ra ju odozgo im a vie tipova.

Poloke.

T o su konice koje, po p ra v ilu , ne m a ju nastavak odozgo, ve

se plodite p ro iru je dodavanjem o k v ira sa strane u je d n o m tijelu.
Medite se takoe nalazi sa strane, te je ono, u stvari, nastavak p lo
dita. Prem a tom e, i plodite i medite p ro iru je se u h orizonta lno m
sm je ru. D a b i se to ostvarilo, poloke konice im a ju u svom tije lu vei
b ro j o kvira , obino od 16 do 20. V e liina o k v ira kao i n jih o v b ro j u ti
je lu ovisi od ko n s tru k cije konice (slika 27).
D obre osobine konice poloke: Jednostavna je za ru kovanje, ne zahti
jeva n a p o r za dizanje i p o stavljanje nastavaka, te se utedi i u vrem e
nu. S v i o k v iri kod poloke su je dna ki, to up rou je ra d s n jim a i om o
guava n jih o vo ra zliito p rem jetanje u konici. Proirenje plodita u
proljee vri se postepenim posta vlja nje m o k vira sa streme, te se m anje
gubi toplote. M om enat stavljanja nastavaka u nastavljaam a ne odre
u je se lako, uslje d m ogunosti povra tka hladnoe. K o d poloki ovaj
rizik ne postoji. U je d n o poloka konica ne zahtijeva vei b ro j pregle
da u toku godine, a re ze rvni o k v iri se p re ko zim e m ogu uvati u sa
m oj konici.
N edostaci poloke konice: N a jv e i nedostatak je u ogranienoj zaprem in i, odnosno poloka se ne m oe poveavati. U je d n o kod poloki
konica m atica moe razbacati leglo na vie o kvira, i na one k o ji su
odreeni za m edite. T a d a pele uskladite m ed i na o kvire sa leglom ,
te se p rilik o m o d u zim a n ja m eda i leglo oteuje. Sa zrije va nje meda
u polokam a je spo rije i ne moe se dobiti m ed iste vrste, ve samo
m ijeani med.
Prem a tom e, poloke konice su pogodne za pelare poetnike kao i
one pelare k o ji u zg a ja ju pele iz strasti, je r ne m ogu n a p ra viti veu
greku u ra d u s pelam a. Zato sa stanovita tehnike pelarenja, ona
se sm atra p re la zn im tip o m od konica sa ne p okre tnim ka konicam a
sa p o k re tn im saem.

71

Polunastavljae.

T o su konice koje u ploditu , ovisno od konstru kcije ,

im a ju o k v ir odreene veliine, a u nastavku (m editu) o k v ir je upola
nii. N a p rim je r, ako je u p loditu veliina o k v ira 436x300 m m , onda
je u nastavku veliina o kvira 436x150 m m . O ve konice ra nije su im ale
naziv dadanke, p re m a k o n s tru k to ru a rlu Dadanu.
D o b re osobine polunastavljaa: P ostavljanjem m edita na p o lu o k virim a
pred p e lin ju pau, m a nje se hladi plodite nego kada se posta vlja ju
medita sa o k v irim a iste veliine. U n jim a m ed bre sazrijeva i zavisno
od vrste m edonosnog b ilja , d o b ija se m ed iste vrste. M edita se po
slije pae skida ju i pele z im u ju u ploditu. U sluaju slabih godina
za pele, za p re m ina konice moe se i u toku ljeta s m a n jiti oduzim a
n je m polunastavka. Za p re m in a ovih konica je neograniena, regulie
se dodavanjem ili o d u zim a n je m polunastavaka.
Nedostaci polunastavljaa: K a k o o k v iri u p loditu i m editu nisu iste
veliine, to se ne m ogu izvo d iti svi radovi koje za htijeva savremeno
pelarstvo, kao, na p rim je r, p rem jetanje o k vira iz plodita u medite
i ob rn uto . O vakva inte rve ncija neophodna je za v rije m e glavne pae
i kad se pelinje d ru tvo p rip re m a za rojenje. Zato konice polunastavljae p re d s ta vlja ju tip za ekstenzivno pelarenje, je r je kod n jih
objekat pelarenja o kvir.

Nastavljae. T o su konice koje u p loditu i u nastavku im a ju o kvire

jednake veliine. O ve konice ra nije su nazivane ru tovke . Konice na
stavljae savrenije su od svih dru gih , te se kod n jih m ogu p rim ije n iti
najsavrem enije m etode pelarenja p rilik o m razvoja pela, uzgoja m a
tica i p ro izvo d n je m eda. Zato pelarenje s o v im konicam a zahtijeva
dobro poznavanje klim a tskih i panih p rilik a k ra ja u kom e se pelari.
D o b re osobine nastavljaa: Poto su u tije lim a svi o k v iri jednake ve
liine, mogue je n jih o v o raznovrsno iskoriavanje (b ilo kao medite
ili kao plodite) i pelinje dru tvo u n jim a se ra zv ija do najvee snage.
K a k o im a ju d o v o ljn u za p re m inu , u p e rio d u dobre pae p ostoji u v ije k
do vo ljno o k vira za sm jetaj nektara i sazrijevanje m eda, a i samo ro
je nje lake se suzbija, p ro iriva n je m plodita i m edita.
R a d i visokih prinosa meda, tehnika pelarenja n a jb o lje je prouena
kod ovih konica (m etoda D e m a rija de m ariranje).
Nedostaci nastavljaa: Pelarenje sa nastavljaam a za htijeva od pelara
dobro teoretsko i p ra k tin o znanje, kako u ra d u sa p e lin jim d ru
tvom , tako isto i poznavanje klim a tskih i panih p rilik a k ra ja gdje se
dre pele. Postavljanje nastavaka (m edita) u v ije k je skopano sa
izvje snim rizik o m , je r poveanjem zaprem ine moe se ohladiti plodite
dok dru tvo jo n ije dovo ljn o razvijeno. Istovrem eno, ra d sa nastavcim a
je tei od ra da s polunastavcim a, a naroito p rilik o m prevoenja pela
na pau.

Nuklensi.

T o su specijalne m ale konice u k o jim a se u zg a ja ju i u va ju

oploene matice. O bino im a ju okvire kao i norm a lna konica, a m ogu
b iti i 1/2 i 1/4 n orm a lnog o kvira. Poto su to m ala drutva, obino se
72

grupie vie nukleusa, jedan p ored drugog. Da bi se bolje zagrijavali

u toku zim e, unose se u zatvorenu p ro s to riju .

SI. 26. Konice

Langstrot-Ruta:
1 sa 8 okvira
u jednom ti
jelu, 2 sa 10
okvira u jed
nom tijelu
sa zbijegom
(Vener).

K o n s tru k c ija konica u S F R J

Pretpostavlja se da u naoj ze m lji im a oko 35 ra zn ih k o n s tru k cija ko
nica. O va kva arolikost posljedica je nepostojanja standarda za konice
i m nogi pelari na osnovu svog iskustva konstruiu v la stitu radi p ro
nalaenja n a jid e a ln ije konice. U s lje d toga se stvaraju znatne tekoe:
1) Svaka k o n s tru k cija p ri p elarenju iziskuje posebnu tehniku u radu
sa pelama. Zato m noge institu cije koje prou a va ju pelarsku proble
m a tiku , ne m ogu da d a ju jedinstvene p re poruke za pelarenje a teko
se m ogu k o ristiti i re zu lta ti k o ji su postignuti u inostranstvu. 2) Konice
se ne m ogu izra iva ti u v e lik im serijam a, a pojedinana izrada je zna
tno skuplja. 3) Ostali p rib o r potreban za konicu (satne osnove, ce n tri
fuge i si.), ne m ogu se izra iva ti p re m a standardu, u ve lik im serijam a.
Danas preovladavaju tendencije da se u naoj ze m lji uvedu etiri os
novna tipa konica: 1) D a da n-B la t (D B ) 2) La ngstro t-R u t (L R ) 3) Po
loka sa o k v irim a D B i 4) A -p a n j.
73

Konstrukcija okvira pojedinih tipova konice

Tabela: 1.

Veliine okvira
Vanjske mjere

Tip

kosmce

irina

Unutranje
mjere

visina irina

Bri

okvira u
jj i tijelu
visina 1 tijelu saa dm ! elija

Dadan-Blat (D B )

436

300

420

270

12

136,08

102 000

Langstrot-Rut (L R )

450

232

434

202

10

87,70

66 000

Poloka sa okvirim a DB

436

300

420

270

20

226,80

170 000

Alberti-nidari (A)

410

260

390

244

10

95,20

71400

O visno od veliine o k v ira i biolokih zahtjeva pelinjeg dru tva (ra z

m aci u n u ta r konice), konstru kcija p oje dinih tipova je kao na slici:

SI. 27. Konstrukcije konica konica A.

74

+-------------------------------------------------- ----------------------------------------------- I

SI. 27a. Konstrukcija konice polunastavljae sa okvirima Dadan-Blata.

75

popreni presjek

SI. 27b. Konstrukcija konice polunastavljae sa okvirima Dadan-BIata

76

So2

podnjaa

zimski poloaj podnjau

%0
------------------- , = J 1
ljetni poloaj podnjae
*10
--------/>.
' f 10
umetak za leto

boni nasloni za poletaljku

okvir plodita i poluokvir

SI. 27c. Konstrukcija konice polunastavljae sa okvirima Dadan-Blata
77

UZDUNI PRESJEK

SI. 27& Konstrukcija konice nastavljae Langstrot-Ruta

p r e s j e k

II

f
u,\

ifflT

ii

r
i
:

P O K R O V N A
D A S K A

ni
i
i
i
i
i
i

1
1

c = >

1
1

/.> . g g j

o p r e n i

2*2._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

((
\i|

iA

Av.

.......r -

128

P O D N J A A

;;;

11i
372

128

j!
l i

V
r*

K R O V

==

ir ;
I lili

SI. 27e. Konstrukcija konice nastavljae Langstrot-Ruta

79

SI. 27f. Konstrukcija konice nastavljae Langstrot-Ruta

B ) P E L A R SK I P R IB O R I ALAT
1. P rib o r za ra d sa pelam a

Dimilica slui za za d im lja va n je pela. Sastoji se iz m ijeh a i limene

valjkaste ku tije (v id i sliku 28). U toj k u tiji sagorijeva razni m a te rija l i
stvara d im k o ji se vazdu nom s tru jo m iz m ijeh a p otisku je napolje, u
d im n im m lazevim a. U m je s to m ijeha, m oe se u p o trije b iti i satni m eha
nizam sa prop e le rom to su v u lk a n i dim ilice. K a o m a te rija l za sa
gorije va nje u p o tre b lja va se pam una k rp a , tru lo osueno d rvo , osuene
gljive sa drve ta i d r. N ije p re p o ru ljiv o da se sagorijeva m a te rija l ko ji
stvara ne p rija ta n m iris (vunena krp a i si.), je r im a suprotno djejstvo,
um jesto da u m iri pele, takav m iris ih ra zdrauje.
D im slui za u m iriv a n je i tje ran je pela. P rije otvaranja konice, na
leto se ubace 2 3 d im n a m laza. D im dje lu je ind ire ktn o na pele, kada
ga one osjete, napune v o ljk u m edom , postaju tro m ije i m anje ubadaju.

SI. 28. Pribor za rad

sa pelama: 1 pe
larski eir, 2 di
milica, 3 pelarski
no, 4 sanduk za
prenos okvira, 5
sanduk za pelarski
pribor, 6 ealj za
leto, 7 8 hranilice.

Pelarska kapa titi glavu p rilik o m pregleda pela. Sastoji se od eira

p reko koga je prebaen c rn i til. N e p re p o ru u je se til svijetlih boja,
poto se p rilik o m pregleda oi za m a ra ju (si. 28).
Pelarski no izraen je od pljosnatog elika. T a je poluga na jednom
k ra ju p rava i otra, a na d ru g o m p o vijena p o d p ra v im u glo m i takoe
otra. Slu i za o tva ra nje konica i razm icanje okvira , ko ji su slijepljeni
propolisom , te za struganje i ienje p oje dinih dijelova u konici
(slika 28).
6 Pelarstvo

81

Kafezi za matice

slue za p rih va ta n je i dodavanje m atica p e lin jim

dru tvim a kada se s m je n ju ju stare ili kada se oploena m atica d ri
u rezervi.

ahure za dodavanje

m a tinja ka izraene su od spiralno savijene ice.

tite m a tin ja k sa bone strane da ga pele ne razore i slue za do
davanje zatvorenih m a tin ja ka p e linje m dru tvu .

SI. 29. tit (ahura) za mati

njake: 1 drveni kalup za
izradu tita, 2 izraeni tit,
A = 2,5 cm, B = 1,0 cm,
C = 5,0 cm, D = 4,5 cm,
T = poklopac od tankog lima.

Za ra d sa pelam a potreban je sanduk za sitan pelarski p rib o r, sanduk

za prenoenje o k vira i sitni stolarski alat (eki, klijeta i si.).
2. P rib o r za p rih ra n jiv a n je pela (h ra n ilica )
R an ije se u p otre blja va lo vie vrs ta h ra nilica (lim ena ku tija , valovi
za p rih ra n jiv a n je , B o rd m a n o va hra nilica i si.). K o d savrem enih konica,
u sam oj p o kro vn o j dasci uzgraena je hranilica, to om oguuje da se
p rih ra n jiv a n je obavi lako i b rzo , a uspjena je i odbrana od grabei.
3. P rib o r za um e ta nje satnih osnova u o k vire
U ovaj p rib o r spada: 1) B u ilica za okvire. N jo m e se prave o tvo ri na
sam om o k v iru , k ro z koje se, za tim , p ro vla i ica. Poslije provlaenja
i zatezanja ice, o k v ir je p rip re m lje n za stavljanje satne osnove; 2)
Podm eta je daska iste veliine kao i u n u tra n ja veliina o kvira . U toku
upotrebe podm eta se navlai vo do m da se satna osnova ne za lije p i;

SI. 30. Pribor za utiskivanje satnih osnova: 1 builica za okvire,

2 drveni podmeta, 3 mamuza (vrk).
82

3) M a m u za ili v rk slui za u tapanje ice u satnu osnovu. Prethodno se

zagrije, a za tim sa lije b o m u sre dini toka naslanja na icu. To p lo ta
sa v rk a se prenosi na icu te se utapa u vosak. ica se m oe utapati
u satnu osnovu i p om o u elektrine struje, svodei je p re k o transfor
m atora na 4 6 volti.
4. P rib o r za o d u zim a n je i istresanje m eda
U d a lja va n je pela sa o k v ira ili nastavaka sa m edom v r i se pom ou
uda ljiva a za pele ili p om o u h e m ijs k ih sredstava (v id i na strani 121).
Poslije o d u zim a n ja o k vira , votani p oklop ci s m eda skida ju se pelar
skom v ilju k o m ili p e larskim noem . Za vee pelinjake up otre blja va
se no sa za g rija va n je m p om o u pare, elektrine stru je ili plina. Po
slije skidanja poklopaca sa m eda, o k v iri se s ta vlja ju u ce n trifu gu (v r
c a ljk u ), koja je izraena od nerajueg pocinanog lim a. Sastoji se od
pokretnog valjkastog doboa, u ijo j se unu tra njosti nalazi p okre tni
ko, u k o ji se s ta vlja ju o k v iri s m edom . O k re ta n je m centrifuge med
se istresa s jedne strane o k vira i kada je istresen, o k v ir se okree na
d ru g u stranu. Po zavrenom istresanju m eda i sa druge strane, o k v iri
se vade iz centrifuge a sta vlja ju se d ru g i. T a k v e centrifuge su na ru n i
pogon. Za vee pelinjake konstruisane su ra dija lne centrifuge, u koje
se o k v iri p o sta vlja ju sa satonoom, o kre n u to m do valjkastog doboa.
U ovakve centrifuge m oe da stane 80 120 o kvira , pogon im je elek
trin i, dire ktno iz m ree (ili b a te rijs k i). Prednost o vih centrifuga je u
tom e to se m ed istovrem eno istresa sa obje strane o k v ira i n ije ih
potrebno okretati.
5. P r ib o r za top lje nje i cijeenje voska
Za top lje nje m ladog saa (iz koje n ije izvoeno leglo) i votanih po
klopaca u p o tre b lja va se sunani to p io n ik (si. 31). T o je sanduk sa ni
skom p re d n jo m i viso ko m s tra n jo m stranom . Sa go rn je strane nalazi
se poklopac sa d v o s tru k im staklom ra d i boljeg sa ku p lja nja sunanih

SI. 31. Pribor za topije

nje voska: 1 sunani
topionik, 2 parni to
pionik.

83

zraka. U u n u tra n jo sti sanduka nalazi se koso postavljen lim sa tri

strane p o v ije n pod p ra v im u glo m (te p sija ), iznad koga je iana m re
a. S lobodna (ne p ovijena) strana lim a nalijee na valovi k o ji je izra
en od m etala ili drveta.
V osak se stavlja u to p io n ik na ianu m re u i za tvo ri poklopcem . Za
tim se poklopac okrene p re m a suncu i sae se pod u tica je m sunanih
zra ka topi, a isto p lje n i vosak pada na lim , odakle se slijeva u valovi.
Za top lje nje saa u kom e je izleeno vie generacija pela, u p o tre blja va
se p a rn i to p io n ik (si. 31). T u se vosak topi na vodenoj p a ri p o d p r i
tiskom . U to ku sam og procesa to p lje nja , presa se povrem eno pritee
ka ko b i bio istisnut i vosak k o ji je im p re g n ira n zaostalim kouljicam a
od presvlaenja larvi.
K o d p rom e ta voska i satnih osnova, od posebnog je znaaja n jih o vo
p o rije k lo . A k o su p e linja dru tva iz k o jih je uzeto sae, bila zaraena
nekom od za ra zn ih bolesti (v id i B ole sti p e la ), m ogue je lako da
se ona prenese i na zdrava drutva. U ze m lja m a sa ra zvije n o m pelar
skom in d u s trijo m postoje specijalna preduzea koja se bave top lje
n je m saa i izra d o m satnih osnova na m ainam a velikog kapaciteta.
O sim p o v o ljn ih uslova (cijena, kvalitet i d r.), p ri takvoj izra d i se obav
Ija i dezinfekcija voska i satnih osnova.

84

3.
MEDONOSNO BILJE (pelinja paa)

M edonosno b ilje daje p e linje m d ru tv u nektar i cvje tni p rah. Cvje tovi
nekog m edonosnog b ilja lue samo ne kta r a drugog d a ju pelinjem
d ru tvu isk lju ivo cvje tn i prah. M e u tim , postoji m edonosno b ilje iji
cvje tovi d a ju i nektar i cvje tni prah.
ivo t i opstanak pelinjeg drutva, a tim e i prinos meda, ovisan je o
p osto ja n ju m edonosnog b ilja . Pod u tica je m p riro d n ih uslova, o vo b ilje ,
u veini sluajeva, p o ja v lju je se spontano, kao sam oniklo. I o vjek svo
jim radom , p o diza n je m parkova, vonjaka, vinograda, aleja, gajenjem
raznih ra ta rskih k u ltu ra , u do bro j m je ri poboljava p e lin ju pau.
K a k o bi pele u zavisnosti od klim a tskih uslova, u sezoni pelinje pae
mogle dati vee (vikove) prinose m eda, potrebno je da medonosno
bilje postoji na veim p ovrinam a u masi i da je raznovrsno. N epo
voljna je okolnost kada na je d n o m p o d ru ju postoji samo jedna vrsta
m edonosnog b ilja . Z b o g nepostojanja stalnosti u cvje ta n ju , dolazi
do prekida pae i pele nisu u m ogunosti da p rik u p e vee vikove
meda. U k o lik o se jedna vrsta m edonosnog b ilja rasprostire na veim
povrinam a, to p rua m ogunost d o b ija n ja meda jedne vrste u veoj
koliini, dok postojanje nekoliko vrsta b ilja koje cvjeta istovrem eno
uslovljava da pele stva ra ju mijeane m edove. M edonosno b ilje se
n a jbo lje iskoritava kada je dna vrsta u cv je ta n ju s m je n ju je dru g u.
Postojanje d v ije ili vie glavnih paa (kada jedna vrsta medonosnog
b ilja cvjeta u m asi) na je d n o m p o d ru ju predstavlja p ovo ljn u okolnost,
je r u sluaju da podbaci jedna, p rinosi se m ogu nadoknaditi drugom
p elinjom paom.
Luenje nektara

Luenje nektara kod m edonosnog b ilja

dine u kojoj ono raste. Lu e nje nektara
lja pokazuje kolebanja u toku dana ili y
na je d n o j b iljc i svaki cv ije t im a i svoja

zavisi od m n o gih uslova sre

kod iste vrste medonosnog bi
toku jednog sata, a isto tako
odstupanja.

Temperatura vazduha im a veliki uticaj na luenje nektara. Svaka vrsta

medonosnog b ilja im a posebne tem peraturne zahtjeve p ri ko jim a lui
najvie nektara. N a jp o v o ljn ija tem peratura za luenje nektara za veinu
bilja k a je od 20 do 25C, ali se lui i p ri tem peraturi od 16 i 20C, sa
85

m o je tada sadraj eera u ne kta ru za dva do tri puta m a n ji. B a ld vin

je , isp itu ju i luenje nektara kod krastavaca, ustanovio da se m ale ko
liine nektara lue na te m p e ra tu ri od 20C, a da je op tim a lno luenje
na te m p e ra tu ri izm e u 20 i 27C, dok je n a jm a n je na te m peraturi
od 17C.
D ne vno odstupanje tem p e ra tu re im a u tica ja na luenje nektara. U k o lik o
se topli da ni s m je n ju ju sa h la d n im noim a, luenje nektara moe p re
stati, je r se tada sm a n ju je ja ina fiziolokih procesa u b iljc i.

Jaina sunevog osvjetljenja utie na m edonosno b ilje p rilik o m lu

enja nektara. O v o je uoio jo D a rv in . Pelinje d ru tvo a k tivn ije po
sjeuje m edonosno b ilje po sunanom vrem enu. F o m ih je ustanovio
da crvena djetelina i grahorica da ju 2 do 3 puta vie nektara uko liko
je b ilo jae osvje tlje nje , dok je crvena djetelina k o ja je bila
zasjenjena u m o m , dala 2,5 p u ta m a nje nektara. O v u in je n ic u m oe
m o tu m a iti tame da je asim ila cija jaa p r i b o lje m o s vje tlje n ju ,
pa je i luenje nektara poveano.
Vlanost vazduha im a u tica ja n a luenje i sadraj eera u nek
ta ru . U slje d svoje h igrosko pnosti, n e k ta r u p ija vlagu iz vazduha,
a p ri veoj te m p e ra tu ri, izlu iva nje je m a n je od isparavanja, pa je
stoga ne kta r nedostupan pelam a. U stanovljeno je da je poveanjem
vlanosti od 65 na 9 8 % , p ri te m p e ra tu ri od 15CC, vrije sa k poveao lu
enje nektara od 18,5 m m 3 na 41,5 m m 3. K a d a je vlanost vazduha iz
nosila 5 1 % , lipa je lu ila 7 2 % eera u ne kta ru , a p ri 100% vlanosti,
sadraj je pao na 2 2 % .
G lu h o v navodi da je n a jb o lja vlanost za luenje nektara od 60 do 8 0 % ,
is k lju u ju i sluajeve p o je d in ih vrsta m edonosnog b ilja koje im a ju po
sebne zahtjeve.

Vlaga zemljita, p ore d toplote i vlanosti vazduha, utie na luenje ne k

tara. U m je re n o kina ljeta o b e zb je u ju o b iln u p e linju pau, dok sune
godine dovodg do sm a nje n ja p ro izvo d n je meda, sa katastrofalnim po
sljedicam a i po samo pelinje, drutvo. S druge strane, p re tjerane kie
s p ira ju n e k ta r ili stva ra ju p re tje ra n u b u jn o st biljk e , tako da je sa d r
aj eera u n jo j m ali.
Vjetar je ne p ovolja n i za m edonosno b ilje i za pelinje dru tvo. Za
m edonosno b ilje i luenje nektara su ne p o vo ljni h ladni sjeveroistoni
v je tro v i i topli ju n i v je tro v i. im oni ponu da u va ju , ne kta r iz nekta rija isparava ili prestaje luenje. Lu e nje nektara se sm a nju je za 2
do 3 puta dok, na k ra ju , p otp u no ne prestane.
V je ta r n e p o vo ljno d je lu je i na pelinje d ru tvo . A k o je v je ta r slabije
snage, pele slabije p o sje u ju cvije t i kada se snaga v je tra povea,
onda im p otp u no onem ogui da p o sjeuju m edonosno bilje .
S v i navedeni u slo vi u ti u za je d n ik i na luenje nektara, pa pre m a
G lu h o v u b i n a jb o lji uslovi za visoke prinose meda b ili toplo, u m je reno-vlano vrije m e , bez vjetra.

Hemijski sastav nektara

kao i sadraj eera u n je m u ra zliiti su

kod raznog m edonosnog b ilja . S o b ziro m da svaka vrsta m edonosnog
86

b ilja im a specifian ifektar, to u slo vljava da se i m edovi ra z lik u ju m e

u sobom. P ri tom e va n u ulogu im a ju soli i arom atine supstance u
nektaru, koje su nosioci karakteristinog m irisa i ukusa medova.

Koliina nektara.

K a o posljedica cijelog niza va njskih utica ja (k lim a t

skih, agrotehnikih i d r.), postoje velika odstupanja u lu e nju nektara
kod ra zn ih vrsta m edonosnog b ilja . Zato je od posebnog znaaja za
pelarstvo da se ispita, za svaku b iljk u k o ja daje p e lin ju pau, k o li
ina izluenog nektara. Poto se u tv rd i koliina nektara, a za tim i po
stotak eera u ne kta ru kod jednog cvijeta, ta se koliina prerauna
na m ed po 1 ha, tj. koliko odreena vrsta m edonosnog b ilja p ri p o v o lj
n im u slovim a m oe dati m eda po 1 ha.
N a osnovu isp itiva nja m n o gih autora, u sljedeoj tabeli date su k o li
ine nektara i eera za neke m edonosne biljk e .
Koliina izluenog nektara kod razliitih vrsta medonosnog bilja
prema Batleru (B ), Batleru i ontagu (B S ), Batleru i Valu (BW ),
Betjusu (Boe), Evertu (E 1936, 1938, E 1940), Fanu (F ), Hasleru
i Mauricijevoj (H M ), Kleberu (K ), Mauricijevoj (M ).
Tabela 2.

V R S T A B IL J A

Bagrem (Robinia pseudacacia L.)

Bob (Vicia faba L.)
Boraina (Borago officinalis L.)
Boraina (Borago officinalis L.)
Esparzeta (Onobrychis sativa lam.)
Crvena ribizla (Ribes ru bru m L.)
Crvena ribizla (Ribes ru bru m L.)
D ivlji kesten
(Aesculus Hippocastanum Pavia)
D ivlji kesten
(Aesculus Hippocastanum Pavia)
Djetelina bijela (Trifo liu m repens L.)
Djetelina bijela (Trifo liu m repens L.)
Djetelina bijela (Trifo liu m repens L.)
Djetelina crvena (Trifo liu m pratense L.)
Djetelina crvena (Trifo liu m pratense L.)
Djetelina crvena (Trifo liu m pratense L.)
Djetelina hibridna
(Trifoliu m hybridum L.)
Djetelina inkarnatka
(Trifo liu m incarnatum L.)
Djetelina inkarnatka
(Trifo liu m incarnatum L.)
Esparzeta (Onobrychis sativa Lam.)

A utor

(B S )
(B S )
(B )
(Boe)
(E 1940)
(Boe)
(E 1940)

Sadraj
eera

U%

Koliina eera
koju izlui cvijet
za 24 asa u mg

55
22
53
42
22 35
31
16 31

1,00
4,20
1,30
1,10
0,54 1,38
0,70
0,04 0,50

(B )

69

1,10

(Boe)
(B S )
(Boe)
(M )
(B S )
(Boe)
(M )

59
40
44
26
23
35
38

2,08
0,04
0,14
0,012
0,08
0,192
0,029

(M )

43

0,011

(B S )

31

0,07

(M)
(BS)

38
45

0,029
0,24
87

Autor

V R S T A B IL J A

Sadraj
eera

U /o
Goruica bijela (Sinapis alba L.)
(Boe)
Goruica poljska (Sinapis arvensis L.)
(Boe)
Heljda (Fagopyrum esculentum Moench) (BS)

Koliina eera
koju izlui cvijet
za 24 asa u mg

44
17
46

0,40
0,05
0,10

27
87
9 59

0,70
1,37
0,03 1,94

(E 1940)
(BS)
(Boe)
(E 1940)

5 22
16
28
5 48

0,31 0,84
0,30
0,09
0,05 0,16

(BS)
(Boe)
(H M )

47
46
55

0,50
0,79
0,53

Lavanda (Lavandula pica L.)

Lavanda (Lavandula pica L.)

(Boe)
(K )

21
48

0,26
0,09

Lipa
Lipa
Lipa
Lipa

(B)
(BW )
(Boe)
(E 1936,
1938)
(K )

30
40
37

0,90
0,35
3,06

23 74
42

0,10 3,57
0,80

Jabuka (Pirus malus L.)

Jabuka (Pirus malus L.)
Jabuka (Pirus malus L.)
Kajsija
Kruka
Kruka
Kruka

(BS)
(Boe)
(E 1940)

(Prunus armeniaca L.)

(Pirus communis L.)
(Pirus communis L.)
(Pirus communis L.)

Kupusnjae

brdska
brdska
brdska
brdska

(Brassica Napus L.)

(Brassica Napus L.)
(Brassica Napus L.)

(Tilia
(Tilia
(Tilia
(Tilia

cordata
cordata
cordata
cordata

M ili.)
Mili.)
Mili.)
Mili.)

Lipa brdska (Tilia cordata Mili.)

Lipa holandska (Tilia vulgaris Hayne)
Lipa kavkaska (Tilia euchlora Koch.)
Lipa kavkaska (T ilia euchlora Koch.)

(BW )
(BW )
(E 1936,
1938)

Lipa velikolisna (Tilia platyphyllos Scop.) (BW )

Lipa velikolisna (Tilia platyphyllos Scop.) (K )
Lipa velikolisna (Tilia platyphyllos Scop.) (E 1936,
1938)
Lipa srebrna (Tilia tomentosa Mch.)
(BW )
Lipa srebrna (Tilia tomentosa Mch.)
(E 1936,
1938)
Lisiina (Echium vulgare L.)
(Boe)
Malina (Rubus idaeus L.)
(BS)
Malina (Rubus idaeus L.)

(Boe)

Malina (Rubus idaeus L.)

Ogrozd (Ribes grossularia L.)

(E 1940)
(B S )

32
31

1,04
0,42

12 80

0,12 2,31

32
47

0,82
1,10

25 94

0,16 7,70

26

0,71

11 77

0.07 5,00

25
55

1,64
1,00

36

3,80

41 70
24

0,18 1,13
1,00

28
10 82

4,11
0,13 5,41
0,20

Ogrozd (Ribes grossularia L.)

(Boe)

Ogrozd (Ribes grossularia L.)

(E 1940)

Razliak (Centaurea cyanus L.)

(BS)

34

Rumarin (Rosmarinus officinalis L.)

(K )
(BS)

62

0,50

40

0,08

Sm iljkita (Lotus corniculatus L.)

88

V R S T A B IL J A

Autor

Suncokret (Helianthus annuus L.)

Suncokret (Helianthus annuus L.)
Trenja (Prunus avium L.)
Trenja (Prunus avium L.)
Trenja (Prunus avium L.)
Trnoljiva (Prunus insititia L.)
Vinja (Prunus cerasus L.)
Vinja (Prunus cerasus L.)
Vinja (Prunus cerasus L.)
Vrbolika (Epilobium angustifolium L.)
Vrbolika (Epiiobium angustifolium L.l
Vrijes veliki (Calluna vulgaris Hill.)
alfija poljska (Salvia pratensis L.)
alfija vela (Salvia splendes Ker-Gawl.)

Sadraj
eera
u /o

(BS)
38
60
(F)
21
(B )
(E 1940) 21 58
(Boe)
21
( E 1940) 12 72
(BS)
15
(Boe)
24
(E 1940) 9,7 72
(Boe)
58
44
<K)
24
(Boe)
(M )
52
(M )
13

Koliina eera
koju izlui cvijet
za 24 asa u mg
0,30
0,12
0,50
0,08 0,79
1,50
0,13 1,47
1,20
1,27
0,15 1,31
0,62
0,02
0,12
0,60
0,70

Iz tabele je u o ljivo da jedna vrsta m edonosnog b ilja izluuje razliitu

koliinu eera iz cvijeta, to je posljedica va njskih inilaca u kojim a
ono raste. N a p rim je r, u toku viegodinjih osm atranja ka du lje (Salvia
oflicinalis L .) koja raste uz ja d ra n sk u obalu, uoeno je da slabo lui
nektar u toku cvje ta nja (v je tro v i, niska rel. vlanost i d r.). Istovrem eno
na udaljenosti 10 k m (vazdune lin ije ) od m ora i na 150 350 m n a d m o r
ske visine, k a du lja obilno izlu u je nektar. I kod d ru g ih m edonosnih bi
ljaka u oljiva su kolebanja u lu e nju nektara na kra im ra sto ja njim a .
D ok na nekom lokalitetu jedna b iljk a obilno lui nektar, samo 5 6 kin
dalje od tog lokaliteta, ista b iljk a lui ne kta r znatno slabije ili nikako.
P ri lu e nju nektara, sp o ljn i inioci d je lu ju kom pleksno. D o vo ljn o je da
samo jedan od n jih (v je ta r, vlanost vazuha, vlanost zem ljita, itd.)
nije optim alan za b iljk u pa da se koliina izluenog nektara sm anji,
a poslije i p optuno da prestane.
Za ispitivanje koliine nektara u cvijetu postoji vie metoda, kao:
1. m etoda kapilarne cije vi; 2. m etoda u p ija n ja preko filter-papira;

3.

m etoda sp iranja nektara; 4. m etoda intenziteta posjeivanja pela cvje

tovim a.

Metodom kapilarne cijevi

u tv r u je se koliina nektara u cvije tu tako

to se p retho dno na a nalitikoj vagi tazira tanka cjevica sa suenim

(k a p ila rn im ) kra je m . Z a tim se k ra je m kapilarne cije vi dotakne lijezda
u cvijetu koja izlu u je ne kta r (n e k ta rija ). D je js tv o m kapilarnog p riti
ska nektar biva uvuen u cijev. O d m a h se cijev sa nektarom izm je ri
na analitikoj vagi i o d u zim a n je m teine prazne cijevi, dobije se teina
89

izluenog nektara. K o li in a nektara k o ju izlu i cvije t m je ri se u tri

navrata to ko m 24 asa (u 6, 14 i 18 sati). Prosjena teina od t r i m je
re n ja p re dstavlja prosje nu dnevnu ko liin u izluenog nektara.

Z b ir

p rosjenih dne vnih koliina u p e rio du dok cvije t lui nektar, predstav
lja ko liin u izluenog nektara u toku vegetacije. N a p o vrin i od 1 ha
v r i se m je re n je istovrem eno na 30 40 cvjetova na ra zn im m jestim a.
C v ije t k o ji se osm atra izoluje se gustim tilo m da se sp rije i posjeta
kako pela tako i d ru g ih insekata.

Metoda upijanja pomou filter-papira

slina je p re tho dnoj. U m je sto

kapilarne cije v i u p o tre b lja va se tra ka filte r-p a p ira duga 20 25 a i
roka 1 2,5 m m . P a p ir se pre tho dno izvaga (ta rira ) a za tim prisloni
uz n e k ta riju da u p ije nektar. O d m a h poslije u p ija n ja nektara p a p ir
se vaga i o d u zim a n je m tare, dobije se koliina izluenog nektara. Po
stupak je isti kao i u pre tho dnoj m etodi. Potrebno je da se ra d obavi
b rzo kako b i se izbjeglo isparavanje nektara.

Pri metodi spiranja nektara

cvije t se potopi u istu posudu (pehar)

sa destilovanom vodom . Poslije izvjesnog stajanja cvijeta, uz m ukanje,
voda se izlije u d ru g i pehar. Z a tim se k va n tita tivn o m h e m ijs k o m ana
lizo m izvri odre iva nje koliine eera u nektaru, to se poslije p ro
rauna na m ed.

Za p raksu je n a jp ris tu p a n iji metod intenziteta posjeivanja pela cvje

tovim a. O v a j m etod se zasniva na vrem en skom za dra va nju (u m in u
tam a) pele na cvje tovim a . A k o ne ki cvjetovi izlu u ju vie nektara,
pela se na n jim a zadrava krae v rije m e i ob rn uto . Prem a G lu hovu ,
zavisno od vrem ena za dravanja pele na cvije tu , sam cvije t izlu u je
odgovarajuu k o liin u nektara.
K a d se ustanovi prosjena koliina izluenog nektara po je d n o m cvi
je tu , p ristu p a se b ro ja n ju cvjetova. K o d medonosnog b ilja na livadam a
se iz b ro ji b ro j cvjetova na 1 m 2, kod b u n ja na 10 m 2 a um skom m e
donosnom b ilju na 100 m 2 i pre ra u na na 1 ha.
N e k ta r k o ji izlu i m edonosno b ilje po 1 ha ne p redstavlja istovrem eno
i ko liinu m eda. U s lje d m anjeg sadraja eera u ne kta ru u odnosu na
m ed, izvr i se i he m ijska analiza dobivenog nektara. Preraunavanje
se izvodi na osnovi da u m edu im a 8 0 % suhe m a te rije a 2 0 % vode.
N p r., kod he ljde (P o lygo nu m fa gop yru m L .) jedan cvije t izlu i dnevno
0,10 m g eera, a prosjeno na 1 ha im a oko 1,2 m ilio n a bilja k a. N a
svakoj sta bljici prosjeno im a oko 600 cvjetova. T a k o e 1 ha im a ti
oko 72 m ilio n a cvje tova (1,200.000x600) k o ji e zlu iti 72 kg eera
(72,000.000 x 0,10). Poto u m e d u im a n a jm a n je 8 0 % vode, sa 1 ha heljde
dobie se 90 kg m eda ( 72x8010 ).
N a osnovu ova kvih ispitivanja, dolo se i do prosje nih koliina m eda
koje d a ju razliite vrste m edonosno b ilja po 1 ha.
90

Duina cvjetanja nekih

medonosnih biljaka prema Gluhovu i Ponomarevoj
Tabela 3.

N A Z IV B I L J K E

Bagrem (Robinia pseudoacacia L.)

Breskva (Prunus Persica Batsch.)
Crvena ribizla (Ribes ru bru m L.)
Djetelina bijela (Trifo liu m repens L.)
Djetelina crvena (Trifoliu m pratensae L.)
Djetelina hibridna (Trifo liu m hybridum L.)
Dinja (Cucumis melo L.)
Draa (Paliurus aculeatus Mili.)
Esparzeta (Onobrychis sativa Lam.)
Facelija (Phacelia tanatetifolia Benth.)
Goruica bijela (Sinapis alba L.)
Heljda (Fagopyrum esculentum Moech.)
Jabuka (Pirus malus L.)
Javor klen (Acer campestre L.)
Kadulja (Salvia officinalis L .)
Kruka (Pirus communiis L .)
Krastavac (Cucumis sativus L.)
Kupusnjae (Brasica napus L.)
Lipa (Tilia sp.)
Luk (Alium sp.)
Livade prirodne
Lucerka (Medicago sativa L.)
Malina (Rubus ideus L.)
Metvica (Melissa officinalis L.)
Ogrozd (Ribes glossularia L.)
Pamuk (Gossipium sp.)
Sm iljkita (Lotus comiculatus L.)
Suncokret (Helianthus L.)
Tikve (Cucurbitaceae)
Trenja (Prunus avium L.)
Veliki vrijcs (Calluna vulgaris Salisb.)
Vinja (Prunus cerasus L.)
Vrbe (Salix)
Vrijesak (Saturea montana L.)
Zanovet (Petteria ramentacea Sieb.)
draljika (Melilotus albus L.)

Duina
cvjetanja
u danima
15 18
10
10 20
50-65
30
30 40
45
20
30
30 40
20
30
10 12
15
20 23
10 14
60
40
15
25
3 0 -4 0
30
25 40
30 45
10 30
60
20 25
20 30
60
10
60
10 12
10 12
60
20
30

91

O d re iv a n je b r o ja p e lin jih drutava u o d n o su n a p e lin ju pau

Za p ra k tin o pelarstvo od posebnog je znaaja da se poznaje pelinja
paa u p o lu p re n ik u od 3 k m u svim p ra vc im a od pelinjaka. N a to m
p rostoru, p re tho dno se odrede vrste m edonosnog b ilja te k o ju pau
ono daje pelam a (n e k ta r ili cvije tni p ra h ), a za tim i roko vi '(kalendar)
poetka cvje ta nja , te koliina m eda po 1 ha za svaku vrstu. O visno od
veliine povrine i sastava vrsta m edonosnog b ilja , te rokova cvjetanja
za pojedine vrste, odre uje se i b ro j p e linjih drutava na je dnom
pe linja ku kao i m eusobni raspored pelinjaka na nekoj te rito riji.
P ri u zgoju pela na stalnom mjestu (stacionarno pelarenje), potrebno
je u p o lu p re n iku od 3 k m da bude zastupljeno to vie m edonosnih
b iljn ih vrsta na zna a jn im p ovrinam a koje u cvje ta n ju s m je n ju ju
jedna d ru g u , tj. da postoji sukcesivna pelinja paa. N eophodno je da
postoji m edonosno b ilje koje cvjeta u rano proljee i daje p e lin jim
d ru tvim a cvje tn i p ra h , a za tim da p ostoji i b ilje koje pelam a daje
nektar do jeseni. N a osnovu ra sp rostira nja vrsta m edonosnog b ilja ,
u tv rd i se k o ju p rib li n u ko liin u meda moe dati odreeno podruje.
N a p rim je r, u p o lu p re n ik u 3 k m od pelinjaka, povrina sa koje pele
sa k u p lja ju ne kta r iznosi 2826 ha. N a toj p o vrin i se nalazi:
Vrsta medonosnog bilja
Voke (jabuka)
Bagrem
Lipa
Bijela djetelina

Povrina ha
15
100
10
40
165 ha

Daje kg meda

Ukupno

20
500
500
50

300
50000
5000
2 000
57 300

Dakle, ukupna koliina izluenog meda iznosila bi 57 300 kilograma. Prema

Gubinu, pele iskoriste samo 1/3 pae ili 57 300: 3) = 19 100 kilograma.
S obzirom da je veoma teko izvriti vremensko razgranienje izmeu po
jedinih pelinjih paa (kada jedna vrsta medonosnog bilja poinje da cvjeta,
a druga prestaje), to se one meusobno u cvjetanju nadopunjuju. Istovre
meno, povrina na kojoj raste medonosno bilje nije u potpunosti obrasla tim
biljem, ve se nalaze i prazna mjesta. Zbog toga od ukupne povrine pod
medonosnim biljem smatra se da je samo 1/3 pae pristupana pelama.
Za vlastitu ishranu tokom vegetacije i za rezervu u toku zime, pelama je
potrebno oko 90 kg meda po drutvu. Pretpostavimo da se od svakog dru
tva oduzme po 40 kg meda, na jednom pelinjaku postoji mogunost da
se uzgaja 19 100 : 130 = 147 pelinjih drutava. Ovo se odnosi na optimalne
uslove u luenju nektara (Gubin).
Meutim, ako u neposrednoj blizini (200 300 m ) postoji i drugi pelinjak
(ili vie n jih ), i pele iz svih konica sakupljaju nektar sa istih povrina
pod medonosnim biljem , prinosi se znatno smanjuju. Na prim jer, ako sa
tih povrina sakuplja nektar 200 pelinjih drutava, onda se i prinos meda
po drutvu smanjuje, je r je za vlastitu ishranu i rezervu za sva drutva
potrebno (200x90) = 18 000 kg meda. Ostaje na raspolaganju za sva pelinja
drutva 1 100 kg meda ili 5,5 kg po jednom drutvu. Slian je odnos i kod
sakupljanja cvjetnog praha.
U ovom sluaju, pelinja paa pojavljivala se sukcesivno, tj. jedna vrsta
medonosnog bilja smjenjivala je drugu: voke ( I V mjeseca), bagrem (V ),
lipa (V I V I I ) , bijela djetelina (V I I X ) i pele su unosile nektar od aprila
92

do sredine septembra, mjeseca. Prema tome. pala je bila rasporeena na

7 mjeseci, sa razliitim intenzitetom unosa nektara u konicu, a to je bilo
uslovljeno vremenom (kalendar) cvjetanja i kapacitetom izluivanja nektara
za svaku vrstu medonosnog bilja.
Prema metodi Hahlova ukupni viak meda u konici izraunava se po
formuli:

q = rt (aT + Z),
gdje je:

q
r
t
a
T
Z

= viak meda u konici,

= dnevni unos u konicu,
= trajanje unosa u danima,
= dnevna potreba hrane za pelinje drutvo,
= broj dana kada nema unosa meda u konicu,
= koliina hrane potrebne pelinjem drutvu za zimu.

Kad je dnevni unos meda u konicu 2,5 kg pri trajanju pae od 30 dana,
onda je rt = 2,5 x 30 = 75 kg.
Za pelinjak od 100 drutava, to iznosi 7500 kg meda. Od te koliine potrebno
je da se ostavi pelama za zim u oko 16 kg meda po jednom drutvu ili 1600
kg za cijeli ueliniak, a prosjeno od svakog drutva se oduzme po 30 kg,
to iznosi 3000 kg ili ukupno (1600 + 3000 = 4600 kg meda). Sada se postavlja
pitanje, ta biva sa razlikom od 2900 kg (ili 29 kg po jednom drutvu) meda?
O d veliine a T ovisi koliina meda koju je mogue oduzeti od pelinjeg dru
tva. Norm alnom pelinjem drutvu dnevno je potrebno oko 0,4 kg meda
za odravanje ivota. Ovisno od broja dana kada nema unosa meda u konicu,
razliit je i utroak hrane u periodu bez pelinje pae. Unos hrane moe
izostati 2, 3, 4 i 5 mjeseci u toku vegetacije. Tada je vrijednost a T razliita:
0,4
0,4
0,4
0,4

x 60 =
x 90 =
x 120 =
x 150 =

24
36
48
60

kg,
kg,
kg,
kg.

Znai, kada nedostaje pelinja paa u trajanju od 60 dana, dovoljna je re

zervna koliina od 29 kg meda (pored 16 kg predvienih za zim u) po jednom
drutvu. Meutim, ako na lokalitetu pelinjaka, gdje se je u vrijeme glavne
pae ostvario unos po konici od 75 kg, a poslije toga nema nikakve peli
nje pae do jeseni u trajanju od 5 mjeseci (na prim jer, od mjeseca maja do
oktobra), onda je rashod hrane u konici 0,4x 150 + 16 = 76 kg. Prema tome,
svako pelinje drutvo ne samo da nema vika, ve mu nedostaje po 1 kg
meda za njegov normalan ivot.
U konkretnom sluaju, na prim jer, unos meda u konicu moe biti sljedei:
od 15. marta do 15. aprila kontrolna konica na vagi imala je gubitak od
6 kg meda (a T = 6 kg);
od 15. aprila do 15. m aja (na vou) kontrolna konica imala je istu teinu
(nije bilo gubitka);
od 15. maja do 5. juna (na bagremu) unos meda iznosio je 4 kg na dan
(r x ti = 4 x 20);
od 15. juna do 10. jula (na lip i) unos je iznosio 2 kg na dan (2x25);
od 10. jula do 1. avgusta (na bijeloj djetelini) nije bilo gubitka;
od 1. avgusta do 15. oktobra u prirodi nije bilo pelinje pae i dnevni
gubitak hrane u kontrolnoj konici iznosio je 0,4 kg (a T 2 = 75 x 0,4 == 30)
ili ukupno 30 kg.
Tada je prinos meda u konici ostvaren za dvije pelinje pae tj i t> (bagrem
i lipa, dok druge pae (voke i bijela djetelina) nisu dale prinos meda, ali
93

pelinje drutvo u to vrijem e nije n i troilo med od prethodnih paa. Ukupni

prinos meda je iznosio:
(r x tj) + (r x t2) = 4 x 20 + 2 x 25 = 130 kg,
a ukupni gubitak meda:

Tj + a T 2 + Z = 6 + 75 x 0,4 + 16 = 52 kg,
gdje je viak meda u konici iznosio:
q = 130 52 = 78 kg.

Pretpostavimo da lipa uopte nije luila nektar i da istovremeno na kon

trolnoj vagi nije bilo gubitka. Tada je viak meda:
q = 4 x 20 (6 + 75 x 0,4 + 16) = 28 kg.
Ako na bagremovoj pai nije bilo unosa meda a istovremeno od 15. maja
do 15. juna je gubitak na kontrolnoj konici iznosio 0,4 kg na dan, tada se
poveava i visina ukupnog gubitka (a T + Z ), pa iznosi:
a T + Z = 6 + 105 x 0,4 + 16 = 64 kg,
p ri emu je
q = 2 x 25 64 =

14.

Prema tome, svakom pelinjem drutvu nedostajae do 14 kg meda u ko

nici.
Za svaki p e linja k od posebne je vanosti da se u tv rd i vrije d n o st u k u
pne koliine m eda k o ju pele unesu u konicu sa odreene te rito rije
i gubici, odnosno p o tro n ja m eda ( q T + Z ) u to ku godine. O dnos izme
u u k u p n o unesenog m eda i u k u p n o potroenog meda p o je d n o m peli
n je m d ru tvu , na ziva se bila ns m edenja. N a osnovu ovog bilansa odre
u je se b ro j p e lin jih drutava na te rito riji k o ju pele p osje uju p ri
em u se u zim a ju u o b z ir u k u p n i p rin o si m eda k o ji se m ogu d o b iti po
je d n o m p e linje m d ru tv u p ri o p tim a ln im u slo vim a lu e nja nektara.
N a p rije d je navedeno da bilans m edenja u toku jedne godine m oe b iti
p ozitiva n, tj. u k u p n i unos po je d n o m d ru tv u je znatno vei od uku p ne
potronje . T a d a se o s tva ru ju i p rinosi m eda. S druge -strane, kod ne
gativnog bilansa m edenja, pelinje d ru tv o nem a dovo ljn o m eda n i za
svoj n o rm a la n ivot.
N e ga tivni bilans m e de nja o tk la n ja se p rih ra n jiv a n je m pela iz nude
(v id i: P rih ra n jiv a n je pela) ili seljenjem pela na dru g o m jesto, gdje
p ostoji p e linja paa.
M noge pelinje pae u naoj ze m lji, ka o bagrem , k a du lja , draa, lavanda
i si. su k ra tk o tra jn e (15 20 dana), ali n jih o v i cvje to vi obilno izlu u ju
nektar. O ve m edonosne b iljk e obino rastu na ve lik im povrina m a u
gustom sklopu i d a ju izdanu ili ja k u p e lin ju pau, sa d ne vnim uno
som nektara u konicu i do 8 kg, ali k ra tk o tra jn u (10 20 dana). Isto
vrem eno, livade d a ju d u g o tra jn iju p e lin ju pau (oko 40 dana), ali sa
sla b ijim unosom nektara (1 2 k g) tiha pe linja paa. O vakve pae
pogodne su za selee (m ig rira ju e ) pelarenje. Pele se dovoze na p o v r
ine dok cvje ta m edonosno b ilje i p o zavretku cvjetanja, vra a ju se
na stalno m jesto ili se odvoze na d ru g u pau. R a d i toga, kod seleeg
pelarenja m ogue je postaviti i vei b ro j konica po 1 ha. A k o je ze
m ljite gusto obra slo m edonosnom b iljk o m na odre en im udaljenosti94

m a (500 3000 m ) od pelinjaka, poveava se i povrina izraena u ha.

K o d iskoriavanja sam o jedne pelinje pae mogue je za izrauna

vanje bilansa m edenja p rim ije n iti m etodu prem a H a h lo vu , m o d ificira
nu pre m a a u toru ;
P
gdje
ina
u ju
pae

je n b ro j p e lin jih drutava na odreenoj povrini, P koli

m eda k o ju izlui m edonosno b ilje na u k u p n o j povrini k o ju posje
pele, r dnevni unos nektara u kg, t duina tra ja n ja pelinje
u danim a.

V rije d n o s t P se izraunava na sljedei nain:

P =

u k u p n a p ovrina u h a x koliina m eda po 1 ha x 0,66,

gd je je 0,66 fa k to r iskoritavanja pae.

S obzirom da se u ovom sluaju iskoriava samo jedna vrsta medonosnog

bilja jedna pelinja paa to je i razgranienje u odreivanju poetka,
odnosno prestanka cvjetanja dotine medonosne biljke znatno jednostavnije,
te se u obzir uzim a da su 2/3 pae pristupane pelama.
N a p rim je r:
Povrina od 78,5 ha gusto je obrasla bagrem om , dnevni unos
nektara (izm je re n na k o n tro ln o j vagi) iznosi 4 kg, a paa traje
15 dana. B a g re m daje 600 k g meda po 1 ha (v id i tabelu 3).
T a d a je P = 78,5 x 600 x 0,66 = 31086 kg.
95

Znai, bagrem u p o v o ljn im uslovim a, na povrini od 78,5 ha izlui 31 400

kg meda. D a ovu k o liin u m eda sakupe pele potreban je ra zliit b ro j
p e linjih drutava (n ), to ovisi od koliine dnevnog unosa nektara u
konicu. K o d dnevnog unosa od 4 kg potreban je sljedei b ro j drutava
za p o vrin u od 78,5 ha:
n =

31086

4 x 15

518 p e linjih drutava.

r

A ko je dnevni unos nektara u konicu 6 kg, onda je potrebno:

31 086
n = -
6x15

345 p e lin jih drutava.

Prem a tom e, to je dnevni unos vei, potrebno je na odreenoj p o v r

ini m a nje p e lin jih drutava.
K o d livadske pelinje pae, na istoj p o vrin i (78,5 ha) p ri dnevnom
unosu nektara od 1,5 kg, paa traje 40 dana i jedan h ektar livade daje
200 kg meda.
P = 78,5 x 200 x 0,66 =
n =

10 362

1, 5x40

10 362 kg.

10 362
= ------- =
60

173 pelinja drutva.

K o d dnevnog unosa od 2,5 kg meda, potrebno je m a n jih p e lin jih d ru

tava:
n =

10 362

2, 5x40

10 362
=
100

104 pe linja drutva.

O d kapaciteta pelinje pae ovisan je i broj konica na je dnom pe

lin ja k u kao i m eusobna udaljenost sam ih pelinjaka. N a ja k im pe
lin jim paam a sa d n e vnim unosim a od 4 do 5 kg meda, na je dnom
p e linjaku se grupie 50

konica a m eusobna udaljenost izm eu

pelinjaka treba da iznosi oko 200 300 m .

N a tih im paama (dnevni

unos 1,5 2,5 kg) grupie se 40 50 konica na pelinjaku, a udaljenost

izm eu pelinjaka treba da je oko 400 m .

Glavno medonosno bilje u naoj zemlji

Pod u ticajem ra zliitih k lim a tsk ih p rilik a , u naoj ze m lji na zna tn im
p ovrinam a raste ve liki b ro j sam oniklih m edonosnih bilja k a. Istovre
m eno, na ve lik im p ovrina m a se uzgaja i razno k u ltu rn o b ilje : voke,
ratarske i povrta rske k u ltu re , a rom atino i lje k o vito b ilje i d r. O va kvo
raznovrsno m edonosno b ilje daje pelam a p ro lje tn u , lje tn u i jesenju
pau, na k o jo j se one ra z v ija ju i sa k u p lja ju znatne vikove meda.
96

O visno od p rostorne zastupljenosti i biolokog kapaciteta u lu e nju

nektara, m edonosno b ilje m oe se p od ije liti u dvije grupe. U p rv u g ru
pu svrstavaju se b iljk e koje da ju glavnu p e lin ju pau. esto izm eu
ovih grup a nije m ogue p ovu i gra nicu je r ponekih godina, ako su po
voljne klim atske i druge p rilik e , i b iljk e iz druge grupe m ogu dati glav
nu p e linju pau. M edonosne b iljk e koje c v je ta ju u rano proljee: v i
sibaba (G a la nth u s n iva lis L .), lju b i ic a (V io la odorata L .) it., pelam a
u rano proljee d a ju cvje tn i p rah k o ji im je neophodan za ra zvo j, pa
im a ju isti znaaj kao i b iljk e koje su svrstane u p rv u gru p u . Slino je
i sa m edonosnim b iljk a m a koje u lje tn je m periodu (konac mjeseca
ju la - avgust) d a ju m a n ji dnevni unos m eda (250 300 gr) u konicu,
p ri em u p e linja dru tva im a ju d o b a r razvoj i ojaana ulaze u zim u.
U ilju odre iva nja kapaciteta pelinje pae, za p ra ktino pelarstvo,
od posebnog je znaaja poznavanje koliine nektara k o ju izlu u ju raz
liite vrste (ro d o v i) m edonosnog bilja.
Prem a G lu h o vu , K re n o v o j, B o rn e k u i H a lm a iju i vlastitih ispitivanja,
sve medonosne b iljk e , ovisno od koliine izluenog nektara, pre ra u na
tog na ko liinu m eda po hektaru, m ogu se svrstati u 6 grupa:
G ru p a 1 = od
G ru p a 2 = od
G ru p a 3 = od

0 do 25 kg/ha
26 do 50 kg/ha
51 do 100 kg/ha

Po k o liin i cvjetnog
grupe:

G ru p a 4 = od 101 do 200 kg/ha

G ru p a 5 = od 201 do 500 kg/ha
G ru p a 6 = p re ko 500 kg/ha

p ra h a m edonosne b iljk e m o g u se svrstati u 4

G ru p a
G ru p a
G ru p a
G ru p a

1
2
3
4

= m alo
= srednje
= dobro
= odlino

Koliina izluenog meda po 1 ha i koliina cvjetnog praha

glavnih medonosnih biljaka koje rastu u naoj zemlji
Tabela 4.

Nauni naziv

Fam. Aceraceae
Acer campestre L.
Acer platanoides L.
Fam. Araliaceae
Hedera helix L.
Fam. Asclepiadaceae
Asclepias syriaca L.
Fam. Boraginaccae
Anchusa otficinalis L.
Borago otficinalis L.
1

F f r l.-iiM i

Narodni naziv

Koliina
cvjetnog
praha

Koliine
meda
1 2 3 4 5 6

Kljen
Javor mlijeni

1
2

....................... +

Brljan

. . . . +
....................... +

Cigansko perje
Volovski jezik
Boraina

. . 4. . . +

+
.

97

Nauni naziv

Narodni naziv

Koliina
cvjetnog
praha

Cynoglossum officinale L.
Echium vulgare L.
Sym phytum L.

Miijak
Lisiiji rep
Gavez

1
2
1

Fam. Caprifoliaceae
Lonicera L.
Lonicera xylosteum L.
Sambucus ebulus L.
Viburnum opulus L .

O rlovi nokti
Orlovi nokti
Aptovina
Udikovina

Fam. Compositae
Arctium lappa L.
Aster amellus L.
Aster tripolium L.
Carduus hamulosus Ehrh.
Centaurea cyanus L.
Centaurea iberica Tre v.
Centaurea jacea L.
Cichorium intybus L.
Cirsium L.
Echinops cummutatus Jur.
Echinops sphaerochalus L.
Helianthus annuus L.
Solidago L.
Taraxacum officinale VVeber

iak. Repuh
Zvjezdan
Zvjezdan
Striak
Razliak
Razliak
Razliak
Vodopija
Palamida
Glavo
Glavo
Suncokret
Zlatnica
Maslaak

Fam. Cruciferae
Barbarea vulgaris B r.
Brassica napus var.
oleifera Metzg.
Brassica oleracea L.
Eruca sativa M iller
Sinapis alba L.
Sinapis arvensis L .
Isatis tinctoria L.
Raphanus raphanistrum L.

Uljana repica
Kupus
Grad. Rikula
Bijela slabia
Goruica
Sa
D ivlja rotkva

Fam. Cucurbitaceae
Citrullus vulgaris Schrad.
Cucumis melo L.
Cucumis sativus L.
Cucurbita maxima Duch.
Cucurbita pepo L.

Lubenica
Dinja
Krastavac
Misiraa
Tikva

Fam. Dipsacaceae
Cephalaria Schrad.
Dipsacus sylvestrer Huds.
Scabiosa L.

ulavatka
eljuga
Udoviica

+
+
+ +
+
+
+
+

i-

+
+
+

2
2
2
2

+
+
+

+
+

+
+
+

3
2
4

-i- +
+
+

Repnica

+ +

4
4
1
2

+
+
+

+
4- -i+
+

1
1
1
1
1
1

+
-i+
+
+
i"

4+

+
+

Fam. Ericaceae
Calluna vulgaris L.
Erica camea L.

Vrijes
Crnjua

1
1

Fam. Fagaceae
Castanea sativa M ili.

Pitomi kesten

98

Koliine
meda
1 2 3 4 5 6

i-

Nauni naziv

Koliina
Koliine
Narodni naziv
cvjetnog
meda
_____________________ praha 1 2 3 4 5 6

Fam . Geriniaceae
Geranium pratense L.

Iglica Livadska

Fam . Grossulariaceae
Ribes L.

Ribizla

+ +

Fam . Hippocastanaceae
Aesculus hippocastanum L.

D ivlji kesten
1
Fam. Hydrophullaceae
Phacelia tanacetifolia Benh.
Facelija
2
Fam . Lablatae
Ajuga gcnevensis L.
Iva.enevska
Iva puzea
Ajuga reptans L.
Ballota nigra L.
Crna kopriva
Clinopodium vulgare L.
Dracocephalum moldavicum L . Ivulja
Galeopsis angustifolia H .
Sm rdljiva kopriva
Glechoma hederacea L.
Dobriica
Izop
Hyssopus officinalis L.
M rtva kopriva bijela
Lam ium album L.
1
Lam ium maculatum L.
M rtva kopriva pjegava
Lam ium purpureum L.
M rtva kopriva crvena
Lavandula hybrida Rev.
Lavanda hibridna
Leonorus cardiaca L.
Srdaica
M arrubium vulgare L .
Terljan
Pelinja ljubica
Melissa officinalis L.
Mentha longifolia L.
D ivlja metvica
1
Macina trava
Nepeta cataria L.
Macina trava
Nepeta panonica L.
Bosiljak
Ocim um basilicum L.
Mravinac
Origanum vulgare L.
Veliki pelin
Phlomis L .
Prunella Iaciniata L.
Ranjenik
Ranjenik
Prunella vulgaris L.
Rum arin
Rosmarinus officinalis L.
1
Salvia nemorosa L .
Livadska kadulja
Kadulja. alfija
Salvia officinalis L.
Livadska kadulja
Salvia sclarea L.
Livadska kadulja
Salvia verbenaca L.
Livadska kadulja
Salvia verticillata L.
Satureia subspicata Vis.
Vrijesak prizemlja
1
Satureia montana L.
Vrijesak prizemlja
1
Bijeli
bosiljak
Stachys annua L .
istac
Stachys germanica L.
istac movarni
Stachys palustris L .
istac umski
Stachys silvatica L .
Dubac
Teucrium chamaedrys L .
Dubac
Teucrium polium L.
M ajina duica
Thym us pulegioides L.
Majina duica
Thym us serpyllum L .
T im ija n
Thym u s vulgaris L .
Fam . Legumlnosae
Astragalus L .
Cercis siliquastrum L .

Kozlinac
Judino drvo

+
+ +
.
.

+
+

+
+

+
+ -i- !
+ . +
+

. +

. +
+ .
+ .

. +
. +

+
+

+
+ +
+

.'
.

+
+
-i+

.'

+
+ +

+
.
+
+

+
+
+

+
1 +
+
+
+

.
! +

+ + +
+

99

Nauni naziv
Cicer arietinum L .
Gleditchia triacanthos
Lathyrus hirsulus L.
Lathyrus sativus L.
Lotus comiculatus L.
Medicago sativa Med.
Melilotus alba Med.
Melilotus officinalis L.
Onobrychiis aienaria K it.
Onobrychis viciifolia Scop.
Robinia pseudoacacia L .
Sophora japonica L .
Trifo liu m campestre Sch.
Trifo liu m hybridum L .
Trifo liu m prarense L.
Trifo liu m repens L.
Trifo liu m resupinatum L.
Vicia cracca L.
Vicia faba L.
VVistaria sinensis Sims.
Fam . Liliaceae
A llium epa L.
Fam . Linaceae
Lin um L.
Fam . Lythraceae
L ytrum salicaria L.

Narodni naziv

Fam . Pinaceae
Picea Pietr.
Fam . Plumbaginaceae
Statice L.
Fam. Polemoniaceae

Polemonium caeriileum L.

. +
. . .
+
.
.
.
.
+
.
.
.
.
+ . + . .
. . . +
.
. . . +
+
. + +

. . . . +
+

. . . +
'. + + .

.
.

+
+

. +

.
.

C rni luk

Lan

+ ..................

Vrbica

Smra
Tra vu lja

Jurniica
Jurniica

. . . . +
.

. +

.
.

3
+ .......................
. +
. . . .

.+

. . . .

. . . . +

. + +

2
+

Sezam

Fam . Polygonaceae
Fagopyrum esculentum Moench. Heljada
Fam. Rhatnnaceae
Frangula alnus M ili.
Krkovina
Paliurus aculeatus Lam .
Draa. Diraka
100

Koliine
meda
1 2 3 4 5 6

Naut. Slanutak
Trnovac
Grahor
Sastrica
Sm iljkita
Lucerka
Kokotac bijeli
Kokotac uti
Esparzeta
Esparzeta
Bagrem
Sofora
uta djetelina
vedska djetelina
Crvena djetelina
Bijela djetelina
vedska djetelina
Grahoriea
Bob
Glicinija (kult)

Fam . Malvaceae
Bijeli ljez
Althaea officinalis L .
Trandavilje
Althaea rosea L.
Pamuk
Gossypyum hirsutum L.
Bam ija
Hibiscus esculentus L .
C rni sljez
Malva sylvestris L.
Fam. Onagraceae
Chamaenerion angustifolium L.
Epilobium hirsutum L.
Fam . Papilionaceae
Petteria ramentacea Sieb.
Zanovet
Fam. Pedaliaceae
Sesamum orientale L.

Koliina
cvjetnog
praha

. + +
. + +

.
.
.

.
.

. +

. +

. +
. .

.
.

. .
. +

._ .
Nauni naziv
__________

vT
Narodni naziv

Koliina
cvjetnog
praha

________

Grupa Koliine
meda
1 2 3 4 5 6

Fam . Rosaceae
Crataegus L.
Cydonia oblonga M ili.
Malus sylvestris M ili.
Prunus communis L .
Prunus armeniaca L .
Prunus avium L.
Prunus cerasifera Eh rh .
Prunus cerasus L .
Prunus domestica L .
Prunus spinosa L.
Pirus communis L.
Rubus caesius L.
Rubus idaeus L.
Sorbus aucuparia L.

Glog
Dunja
D ivlja jabuka
Badem
K aj ija
Trenja
Zerdelija
Vinja
ljiva
Crni trn
Kruka
Kupina
Malina
Oskurua

Fam. Rutaceae
Ruta graveolens L.

Ruta. Rutvica

Fam . Sallcaceae
Salix L.

Vrbe

Fam . Saxifragaceae
Deutzia Thunb.

Zvoni (ukras.)

Fam . Scrophularlaceae
Scrophylaria nodosa L.

Strupnik

Fam . Solanaceae
Nicotiana rustica L .
Nicotiana tabacum L.

D iv lji duhan
Duhan

Fam . Tiliaceae
Tilia L.

Lipe

Fam. Umbelliferae
Coriandrum sativum L.
Eryngium campestre L .
Heracleum sphondylium L.

K o rijandor
Vjetrovalj
Medvjea apa

+
-1-

Fam . Verbenaceae
Vitex agnus castus L .

Konopljika

2
2
1
3
2
4
4
4
1
1
l

.
.
+
+
.
.
+
+
+
+
.
.

+ .
+ .
+ .
. .
+ .
+ .
+
+ .
. .
. .
. .
. .
. +
+
* +

4
+

.
. +

. +
. +

.
.
. +
+

. +

Fam . Vitaceae
Parthenocissus tricuspidata Planch D ivlja loza

Rane proljetne medonosne biljke koje daju cvjetni prah

R a n u p ro lje tn u pau sa in javaju zeljaste b iljk e i ra zno um sko drvee
i iblje. T a flora iscvjeta i zavri svoje cvjetanje p rije nego to um a
izlista. U ra n u p ro lje tn u pau spadaju i m edonosne b iljk e koje cvjeta
j u po livadam a i p a n ja cim a p rije nego to ozeleni trava. O ve b iljk e
d a ju pelam a cvje tn i p ra h kad i m je neophodan za razvoj legla. V ei
znaaj im a ju sljedee b iljk e :
Anemone ranunculoides L.
Asarum europeum L .
Cistus monspeliensia

uta boraina
Kopitnjak
Bunik ljepiva
101

Cistus salviaefolius L.
Com us mas L.
Corylus avelana L.
CorydaIis cava L.
Galanthus nivalis L.
Glechoma hirsuta W . K .
Helleborus odorus W. K .
Isopyrum thalictroidedes L.
Patasites officinalis Moench.
Ranunculus ficaria L.
Scilla bifolia L.
Stellaria holostea L .
Tussilago farfara L .
Veronica chameadrys L.
Viola odorata L.

Bunik bijeli
Drijen
Ljeska
Mlaak
Visibaba
Dobriica
K u kurijek
Puarka
Lopuh
abnjak
D iv lji zumbul
M ijakinja
Podbjel
estoslavka
Ljubiica

Pelinja paa prirodnih livada

P riro d n e livade u naoj z e m lji rasprostranjene su na zn a a jn im p o v r
inam a, na oko 4,5 m ilio n a hektara. Za ra zlik u od d ru g ih p e lin jih pa
a, na liva da m a n ije preteno zastupljena je dna vrsta m edonosnog b i
lja na veoj p o vrini. U s lje d raznovrsnosti b ilja u liva d sk im sm jesam a,
u slo vlje ni su i ra zli iti ro k o vi poetka d prestanka cvje ta n ja p oje d in ih
b iljn ih vrsta te se p e linja paa na livadam a iskoriava due vre m e
na. Iz tog razloga p rosje no iskoriavanje livadske pae tra je o d p o
etka mjeseca ju n a do sredine ju la , odnosno 30 do 40 dana. O v a j ro k
ne sm ije se uzeti kao konaan za sve krajeve u k o jim a su one ra s p ro
stranjene. T o zavisi od roka kosidbe k o ja je u svakom p o d ru ju raz
liita, b ilo sa fenolokog i li obia jnog stanovita. U B o sni se veinom
kose u d ru g o j polovini mjeseca ju la kada se klim atske p rilik e ustale
i v rije m e za suenje sijena p ovoljno.
U sastav pelinje pae p riro d n ih livada ulaza oko 80 m edonosnih b ilja
ka. Sve ove b iljk e n e m a ju sra zm je ra n u d io u svom znaaju za pele.
Zavisno od sastava b ilja na p riro d n im livadam a, m ogu i su p rin o si od
200 do 300 kg m eda po ha.
V ei znaaj kod livadske pae im a ju sljedee b iljk e :
Ajuga genovensis L. i A. reptans L.
Anthylis vulneraria L.
Carduus acnthoides L.
Crosus vernus Wulf.
Dispacus silvester L.
Echium vulgare L.
Inula helenium L .
Knautia arvensis L.
Lotus corniculatus L.
Lam ium purpureum L.
Malva silvestris L.
Melilotus officinalis L.
Onobrychis sativa L .
Orchis m orio L.
Prim ula auricula L . i Pr. veris L.
Prunella vulgaris L.
Salvia L .
Sinapis alba L.
102

Iva
Ranjenik
Striak
afran
eljuga
Lisiji rep
Bunika
Prenica
Sm iljkita
M rtva kopriva
C rni sljez
Kokotac
Esparzeta
Kaun
Jagorevina
Ranjenik
Livadske kadulje
Slaica

Solidago virga aurea L.

Sym phytum officinale Web.
Taraxacum officinale \Veb.
Trifo liu m L.
Tussdlago farfara L.
Vicia craca L.
Viola odora ta L.

Zlatica
Gavez
Maslaak
Djeteline
Podbjel
Grahorica
Ljubiica

U k ra sn o drvee i iblje
Znatan broj vrsta m edonosnog b ilja svo jim ra ta k tivn im cvjetovim a
ukraava parkove, okunice, aleje, a zatim se zasauje p ri p odiza n ju
vje tro zatitnih pojaseva i stabilizacije zem ljita na nasipim a od bujica.
V a nije m edonosno b ilje iz ove skupine je sljedee:
Bagrem (R o b in ia pseudoacacia L .),
Lip e (T ilia ),
K ru p n o lis ta ili ljetna lipa (T ilia platyphyllos Dest.),
Sitnolisna lipa ili lip olist (T ilia p a rvifolia E h rh .),
B ije la ili srebrnasta lipa (T ilia argentea Desf.),
K rim s k a lipa (T ilia euchlora K o ch .),
D iv lji kesten (Aesculus hyppocastanum L .),
Biserak (S y m p h o rica rp u s racemosus M ich x.),
K atalpa (K a ta lp a bignonioidis W a lt.),
K e lra jte rija (K o elre u te ria paniculata L .),
Sofora (S op h ora ja p o nica L .),
K a rio p te ris (C a ryop te ris mastacantus L .),
P a vlovnija (P a u lo w nia tomentosa Sieb. et Zucc.).
P o p ra vlja n je (m e lio ra cija ) pelinje pae
K o d podizanja parkova, aleja, vje tro za titnih pojaseva i dr. ako se za
sade raznovrsne medonosne biljk e (iz skupine U k ra sn o drvee i ib lje )
stvara se m ogunost dobre pelinje pae sa koje pele m ogu sakupiti
i vikove meda. P ri tome je potrebno izvriti izb o r raznih vrsta m edo
nosnih biljaka koje im a ju razliit poetak cvjetanja, da se ostvari kon
tinuitet pelinje pae. N a jb o lje je kad jedna vrsta u cvje ta nju sm je
n ju je dru g u, im e se za pele d o b ija du gotrajna pelinja paa.
M edonosno b ilje predstavlja optedrutveno bogatstvo koje pripada
svim a, bez obzira na vlasnitvo zem ljita na kom e ono raste. Zbog toga
za pe linju pau se ne daje naknada vlasniku ili k o risn ik u zem ljita.
T o je regulisano u Zakonu o m je ra m a za unapreivanje stoarstva,
SI. list S R B iH b r. 7/76. lan 43. pre dvia da je: K o ri e n je m edono
snog b ilja za p e linju pau slobodno izvri se bez naknade.

103

4.
GAJENJE PELA (Apitehnika)

P rodu ktivnost pelinjeg drutva ovisna je od uslova u sam oj konici

kao i onih izvan konice. N a uslove izvan konice (klim atske p rilike ,
m edonosno b ilje i si.) uticaj pelara je neznatan. M e u tim , pelar sa
uspjehom m oe da u konici stvori bolje uslove p e linje m dru tvu , pa
esto i da ubla i i nepovoljne uslove sredine. N a p rim je r, p ostavljanjem
konica na p ro s to ru k o ji je zatien od vje tro v a i u b liz in i m edonosnog
b ilja , p rih ra n jiv a n je m i d r., o stva ru ju se p o v o ljn iji uslovi za pelinje
drutvo.
P rem a tom e, gajenje pela obuhvata cije li niz radova vezanih za pe
lin je dru tvo, koje p re d u zim a pelar radi njegovog to boljeg iskori
tavanja.
P E L IN JA K
Pelinjak je p ro s to r na kom e su smjetene konice sa pelam a. O sim
ovog, u ra zn im k ra je v im a nae zem lje, postoje i dru g i nazivi kao: pela rn ik , pelanik, u lja n ik ili lja n ik (u l konica, staroslavenski), kov a n lu k (tu re .) i d r.
Postoje tri osnovna tipa pelinjaka: 1. otvoreni, 2. zatvoreni (p a viljon sk i) i 3. nadstrenice.
Na otvorenom p e lin ja ku konice su smjetene slobodno u p riro d i, je
dna pored druge, u je d n o m ili vie nizova. Razm jetaj konica na pe-

Sl. 33. Otvoreni pelinjak . eria sa konicama polokama.

105

lin ja k u moe b iti i u grup a m a od po 3 i 4 konice, sa letim a o kre n u tim

u ra zn im pra vcim a .

Zatvoreni paviljonski p e linja k je specijalno izgraena graevina u k o

jo j su konice sm jetene jedna pored druge i jedna iznad druge, obino
u 2 do 3 sprata. Zatvore ni p e linja k moe b iti stalni (tada je izgraen

SI. 34. Paviljnoski

(zatvoreni)
pelinjak sa
A-konicama

od vrstog m aterijala drveta, cigle, itd.) i m ontani (izgraen od m o n

tanih elemenata, za seobu). Sta ln i pelinjaci osim p rostora za sm jetaj
konica, im a ju i m a n ju p ro s to riju koja slui kao ostava i za ra d pe
lara. Konice su samo sa pre dnje strane (gdje se nalaze leta) otvorene
p re m a v a n jsk im u tica jim a . K o d m ontanih pelinjaka konice im a ju
d vije slobodne strane, p re d n ju i stra nju . U p a viljo n im a m ogu se drati
samo konice koje se o tva ra ju pozadi (tip erzonke).

SI. 35. Pelinjak pod nadstrenicom C. Vasi sa konicama polunastavljaama.

106

Pelarske nadstrenice

izg ra u ju se kada ne p ostoji dru g a m ogunost

zatite konica od sunca. Konice su smjetene kao na otvorenom
pe linja ku a iznad n jih nalazi se k ro v od crijepa, salonita, slame i d r.
U slovi za pele su isti kao kod otvorenog pelinjaka.
Iz b o r m jesta za p elinjak
P rilik o m izbo ra m jesta za postavljanje pelinjaka, potrebno je uzeti u
o b z ir vie elemenata kako b i se pelam a obezbijedili to b o lji uslovi:
T e re n gdje se postavlja p elinjak treba da bude ocjedit, kako se
ispod konica ne b i zadravala voda koja u zro k u je tru le n je konica,
pljesnivost saa, a vlaga pospjeuje i neke bolesti (nozem atoza).
Potrebno je izbjegavati m jesta za pelinjak u b lizin i veih vode
n ih tokova je r se pele u n jim a gue.
U b lizin i pelinjaka ne s m iju da se nalaze: stone tale, u b rita, v in a rije , pecare, tvornice eera ili slatkia, itd. je r m iris i od n jih
privlae pele, te one tam o odlete i b iv a ju unitene.
N e p o vo ljn o je za pele ako se pelinjak nalazi i u b lizin i veih
saobraajnica (auto-put, eljeznika pruga, aerodrom i d r.), i to kada
lin ija p re lije ta n ja pela presijeca te saobraaj nie. U sljed u dara u prevozna sredstva, u g ib a ju sakupljaice. N a ro ito su tetni u ltra zvu ko vi
m la zn ih aviona, je r od n jih , na bliskoj udaljenosti, ugiba ju pele (isp i
tivanja u S A D i F ra n c u s k o j).
Za pele su na roito tetni h ladni vje tro vi. Zato p e linja k treba
da bude zatien od v je tro va drve n o m ogradom , gustom ivico m ili
vje tro za titnim pojasom .
Pelinjak treba da je za vrije m e lje tn ih vru in a zatien od
dire ktnog dje lovanja sunanih zraka. T o se postie sm jetajem konice
p od kru ne drvea ili u z vee dbunove.
U b lizin i p e linjaka treba da bude i voda. N a jb o lje je ako im a
m anje p riro d n ih p ro to k a vode (potoi, izv o r i d r.), do koje pele Iako
dolaze. U nedostatku toga, na pe linja ku se p osta vlja ju p o jila sa istom ,
p itk o m vodom . P o jilo m oe b iti razliito. N a jje d n o sta vn ije je kada se
kanta ili b u re napune vo do m i na p o vr in u se stave kom adi p lu ta ili
m anje daice, na koje dolije u pele. Postoje i specijalno izgraena
p o jila kod k o jih se voda cijedi niz dasku koso postavljena odakle je
siu pele.
Pelinjak treba postaviti tako da pele ne o m etaju prolaznike.
N a ovo obavezuje Zakon o m je ra m a za u na p reivanje stoarstva, SI. list
S R B iH b r. 7/76. U lanu 44. stoji: D ra la c pela je duan da postavi
p elinjak tako da pele ne sm etaju d ru g im licim a .

Raspored i postavljanje konica.

Svaka konica da bi se zatitila od

tru le nja , p osta vlja se na postolje visoko 20 40 cm . Postolje moe biti
specijalno izraeno a m ogu se k o ristiti ra zni m a te rija li kao: cigle, m a
n ji d rve n i b lo k o vi i d r. N ije p re p o ru ljiv o da se vei b ro j konica po
stavlja na zajedniko postolje je r se p rilik o m pregleda jednog uznem ira v a ju ostala pelinja drutva.

107

P rilik o m posta vlja nja konica, n jih o ve p re d n je strane, gdje se nalazi

leto, n a jb o lje je o k re n u ti pre m a jugoistoku. Sve druge strane im a ju
nedostatke, je r iz tih pravaca d u v a ju h ladni v je tro v i (sje ve r ili zapad)
ili p ro d iru ra n i sunani zra ci k ro z leto (istok).
Raspored konica na p e lin ja ku m oe b iti ra zliit, a ovisi od konfigu
racije terena i b ro ja konica. Postoji vie naina za p o stavljanje ko
nica na p e linjaku. K o nice m ogu b iti postavljene u redovim a. T a d a su
jedna od druge udaljene 0,5 do 2 m , a red od reda 3 do 4 m etra. K o d
ahovskog poretka konice su postavljene n a izm je nin o a kod grupno g
sm jetaja p o 3 4 konice sa le tim a o k re n u tim na razne strane, ra zm je
tene po cije lo m p e linjaku.
T r a v u na pe linja ku potre bno je ee kositi je r se u n jo j m ogu naseliti
abe, guteri i druge pelinje tetoine.
B ro j konica u p e lin ja k u ovisan je od kapaciteta pelinje pae u pren ik u od 6 do 8 k m i od b ro ja konica na susjednim p elinjacim a. A ko
su pane p rilik e dobre, n a jre n ta b iln ije je na je d n o m p e lin ja ku da se
d ri 50 80 konica. K a d a je re jo n prenaseljen p e lin jim dru tvim a ,
rentabilnost pe linja ka opada.
R a d i kontrole unosa, odnosno gubitaka hrane u p e linje m gn ije zdu ,
odabere se konica sa srednje ja k im p e lin jim d ru tvo m i postavi na
decim alnu vagu. O ita va nje teine se v r i svakog dana u ve e rn jim
satima, poslije p o vra tka svih pela u konicu, u periodu pe linje pae,
a to ko m zim o va n ja svakih 10 dana.
P R E G L E D P E L IN JE G D R U T V A
R a d i to veeg iskoriavanja pelinjeg drutva, od posebne je vanosti
da se zna stanje u kom e se ono nalazi. T o se postie pregledom peli
njeg drutva. Svako o tva ra nje konice i razm icanje pelinjeg gnijezda,
u m a n jo j ili veoj m je ri, naruava aktivnost drutva kao cjeline
gnijezdo se rashlauje, m atica m a nje unosi ja ja , radilice slabije sa
k u p lja ju h ra n u , itd. Zato je preglede potrebno svesti na n a jm a n ji m o
gui b ro j.
P rilik o m svakog pregleda pelinjeg drutva, p rije otva ra nja konice,
potrebno je do nije ti o d lu k u ta se treba osm atrati (postojanje m atice,
koliina hrane, pojave bolesti, itd.). T im e se tra ja n je pregleda skrauje,
a istovrem eno i pele se m a n je u zn em iravaju.
P rije nego to se otpone sa pregledom , potrebno je da b u d u isp u nje ni
sljedei uslo vi: tem p e ra tu ra vazduha u hladu treba da je iznad 12C
(tada pele u veem b ro ju izlije u iz konice), i da je v rije m e bez vje
tra. Pregleda treba da je u istoj odjei i bez stranih m irisa k o ji razd ra u ju pele (zn o j, p arfem , m iris bijelog luka, alkoholnog pia i d r.),
te da im a alat: d im ilic u , no za otva ra nje konica, pelarsku ka p u i
pelarski dnevnik.
Pregledi se m ogu oba vlja ti u razno doba dana to ovisi od klim a tskih
i panih p rilik a . U rano proljee pregled se obavlja u n a jto p lije m di
je lu dana (oko podne). K o n ce m ljeta, u pe riodu be pelinje pae, p re
108

gled se oba vlja p re d suton ili kada je v rije m e m alo p roh la dno (da se
izbjegne grabe).
P rilik o m pregleda, konici se p rila z i sa strane. Z a tim se k ro z leto ubace
2 3 m laza dim a , poslije 30 40 sck. (dok pele napune v o ljk u m edo m ),
p a ljivo se skida k ro v, u to p lja v a ju i m a te rija l a pom ou noa i pok ro vn a daska. O v o se ra d i p a ljivo , bez potresa i u zn e m ira va n ja d ru
tva. P okrovna daska se nasloni je d n o m stranom na ze m lju a d ru g om
na p ole ta ljku . Sada je konica otvorena i ve se m oe uo iti b ro j ulica
(p ro s to r izm e u o k v ira ) zaposjednutih pelam a i izgled g o rn jih p o v r
ina satonoa. U k o lik o se p rim ije te ukaste ili smee m rlje , one nas
u p u u ju da je dru tvo im a lo p ro lje v , usljed bolesti (nesematoza) ili usIjed slabog kvaliteta hrane (m e d m e dljiko va c). P rilik o m pregleda o kvira
nije ih p otrebno sve izva d iti iz konice. P rvo se 1 2 k ra jn ja okvira
(bez legla) izvade iz konice i uspravno prislone na p o k ro vn u dasku.
Z a tim se ostali o k v iri vade, pregledaju i vra a ju u konicu, p o m je ra ju i
ih u stranu odakle su p rv i o k v iri izvaeni. P rilik o m pregleda o k v iri se
m o ra ju drati uspravno, kako su stajali u konici. U p ro tiv n o m sluaju,
sa o k vira m ogu radilice a naroito m atica da padaju ne u gnijezdo,
ve na ze m lju , p ri em u m atica esto propadne. O k v iri postavljeni u
horizonta lni poloa j, naroito kada je toplo vrije m e , iskrive se ili pre
lom e, a iz elija saa iscu ri ne kta r k o ji jo nije zgusnut.
P ri n o rm a ln o m pregledu, m atica se ne m o ra traiti je r je prisustvo
legla u sau pokazatelj nje nog postojanja. U k o lik o je potrebno da se
pronae, tada pele ne treba d im iti poto i m atica prelazi bez reda sa
o k vira na o k v ir. M a tica se najee pronae na o k v irim a sa svjeim
leglom . Poslije izvrenog pregleda, o k v iri se ponovo istim re dom (da se
ne porem eti gn ijezdo ) v ra a ju u konicu, svaki na svoje m jesto. K r a jn ji
o k v iri, k o ji su p rv i uzeti iz konice, u n ju se v ra a ju po slje dn ji. K ada
na p o s lje d n jim o k v irim a im a m nogo pela koje o m etaju norm a lno v ra
anje, one se stresu ili sm etu nekom etkom (ili g u ijim p e rom ) nad
otvore nom konicom .
U periodu kada nem a pelinje pae (ra no proljee, konac ljeta i u je
sen), potrebno je preduzeti posebne m je re predostronosti da ne doe
do grabei. Ta d a , odm ah po o tva ra n ju , konica se p o k rije sa dva ko
m ada platna od k o jih svaki zatvara konicu. D o k se jedan o k v ir vadi,
platna se p o m a kn u a za tim ponovo p rip o je , to spreava dolazak d ru g ih
pela u tu konicu. P re p oru u je se p rska njc platna v in s k im siretom
ili benzoldehidom , je r n jih o v i m iris i o d b ija ju pele. Postoje i specijalno
na p ra vlje ni iani kafez za pregled pela u bespanom periodu.
Sva zapaanja uoena p rilik o m pregleda pela, unose se u pelarski
dnevnik, za svaku konicu posebno (p re m a oznaenom b ro ju ). D ne vnik
treba da sadri ove podatke: kada je m atica proizvedena i njeno p o ri
jeklo, da tu m pregleda, b ro j o k v ira posje dnu tiii sa pelama, broj okvira
s leglom (o tvo re nim i za tvo re n im ) a p o vrina se izraava u d m -, kolii
nom meda i cvjetnog praha, koliko je oduzeto meda, koliko je dodato
satnih osnova, koliko je dodato hrane itd. to se ne moe izra z ili b ro
je m , u dnevnik se opisom unosi svaki rad sa pelama, kao dodaci hrani

109

p rilik o m p rih ra n jiv a n ja , u tvre na bolest, itd. Je dn o m rje ju , u dnev

n ik se unosi tre n u tn o stanje, p rom je ne i razni zahvati u ra d u sa pe
lin jim dru tvo m .

SI. 36. Kavez za pregled

pela u periodu kada nema
pelinje pae (prema T a ra novu).

P R IH R A N J IV A N J E D R U T V A
D avanje hrane p e linje m d ru tv u dire ktno u konicu, koje ini ovjek,
naziva se p rih ra n jiv a n je . K a d a u toku jedne godine nisu p o vo ljn i p ri
ro d n i uslovi (du gotra jne kie, m ra z, v je ta r i d r.), pele ne m ogu saku
p iti d o v o ljn o hrane za o dra nje svog ivota. Ta d a b i one uginule, to
se deava kod konica sa ne p o kre tn im saem i u p riro d n im sm jestitim a (u p ljin e stijena, debla itd.) gdje ive pele. U savrem enom pelar
stvu, to se spreava dodavanjem hrane p e linje m d ru tvu , a naziva se
prihranjivanje iz nude.
Pelinje dru tvo i kada im a do vo ljno hrane za svoj ivot, ona m u se
daje ra di ra zvija n ja instinkta na vei razvoj. K a d pelinje drutvo osjeti
da m u dolazi h ra na u konicu, inte n zivnije ish ra n ju je m a ticu , ona vie
nosi ja ja i dru tvo se bre ra zvija . T a k v im p rih ra n jiv a n je m nadrauje m o pele na b r i ra zvoj legla. T o je nadraajno (stim u la tivno ) prihra
njivanje. P rilik o m p rih ra n jiv a n ja iz nude, p elinjem d ru tv u d a ju se
110

vei obro ci h ra ne (2 3 1), u ve im ra zm a cim a izm e u dva p rih ra n ji

v a n ja (4 5 dana), dok se n a dra a jno p rih ra n jiv a n je oba vlja sa m a n jim
o b ro cim a h rane ali ee, svaki ili svaki d ru g i dan pred pau.
Pele se p rih r a n ju ju isk lju iv o m e do m ili sa eerom p rip re m lje n im
na dva naina: eerni siru p i eem o m edno tijesto (pogae). D ru g i
slatki sokovi (od voa) ne s m iju se u p o trije b iti, je r ih pele ne m ogu
v ra titi u svom o rg a n izm u , a pele ugibaju.
P rih ra n jiv a n je m e d o m v r i se dvojako. K a d a u nekim konicam a im a
vie zatvorenog m eda u sau nego to je potrebno p e linje m d ru tvu ,
m ed se o d u zim a iz tih konica i daje o nim a k o ji ga nem aju. O va kvo
p rih ra n jiv a n je izvodi se b rzo i pelinje dru tvo se ne uznem irava. M o
gue je izvr iti p rih ra n jiv a n je i sa izv rc a n im m edom , tenim ili k ristalisanim . T a d a se e tiri dije la m eda rastvore u je d n o m d ije lu vode
u grija ne do 35C i kada se ra s tvo r ohladi, dodaje se pelam a u h ra nilicu . M ed je n a jb o lja hrana za pele, m e u tim p rilik o m p rih ra n ji
v a n ja im a nedostatke: 1 . potrebno je da potie iz zd ra vih p e linjih
drutava, je r se m e do m prenosi am erika trule legla i 2 . m iris m eda
ra zdra u je ostala dru tva na p e linjaku, to moe izazvati grabe.
Poto je m ed znatno sk u p lji p ro izvo d i d r., pele se p rih ra n ju ju eer
n im s iru p o m k o ji se sp ra vlja m ijea nje m eera i vode u ra zn im o m je
rim a (eer : voda) 2:1, 1:1, 1:2, 1:3. eer i voda u zim a ju se u vo lu m inoznim o m je rim a (1 lita r eera i 1 lita r vode) a ne u teinskim (1 kg
eera : 1 / vode). S iru p se spravlja tako to se u toplu vodu uspe eer
i stavi na v a tru uz m ijeanje dok ne p ro v ri. Z a tim se siru p ohladi na
oko 30C, sipa u h ra n ilic u i daje pelama. P ri m ijea nju 2 l eera
i 1 l vode nee se dobiti 3 l sirupa, je r dolazi do kontra kcije (sm anje
nja) zaprem ine za oko 30/o i dobie se 2,1 2,2 / sirupa. Zap re m ina se
sm a nju je kod o m je ra 1 : 1 za oko 22/o a kod 1 : 2 za 15/oT e n o m h ra n o m se pele p rih ra n ju ju kada tem perature p reko noi nisu
nie od 10C. U rano proljee (m a rt, a p ril) i u jesen (septem bar) pele
se p rih ra n ju ju siru p o m 2 : 1 , u lje tn im mjesecim a 1 : 1 , dok se koncen
tracija 1:2 i 1:3 u p o tre b lja va p ri lije e nju pela od raznih bolesti kao,
na p rim je r, m ajska bolest, trovanje pela i d r.
Davanje sirupa vri se pre d vee, kada pele prestanu da opte sa oko
linom . T im e se spreava eventualna pojava grabei je r i siru p moe
p riv u i tuice iz d ru g ih konica. U savrem enom pelarstvu, i kada u
konici im a d o vo ljn o m eda za zim u , postala je praksa da se polovina
meda oduzm e od pela a za m ije ni eernim siru p om . T o se provod i
koncem mjeseca septem bra, dodaje se eerni siru p 1 : 1 . eerni siru p
je odlina hrana i pele ga dobro vare je r u svom sastavu nem a otpad
nih m a terija. Pre p oru u je se davanje sirupa i u rano proljee (poet
kom m a rta ) ra di ienja crije va kod pela poslije zim skog perioda.
N a p rije d je navedeno da na draajno p rih ra n jiv a n je im a za cilj da se
povea b ro j pela, a naroito s a k u p lja k a za glavnu pau. O d posebne
je vanosti poznavanje panih p rilik a k ra ja u kom e se pelari, kako
bi se p ravovrem eno otpoelo sa p rih ra n jiv a n je m . Postoji kao p ra vilo

da sa na dra a jn im p rih ra n jiv a n je m treba otpoeli na 50 55 dana p rije

glavne pae. Za razvoj radilice potrebno je 21 dan, a dok ona postane
sakupljaica, treba da proe 18 20 dana, te p roizla zi da od polaganja
jajeta do s a k u p lja k e treba 40 dana. Sa p rih ra n jiv a n je m se poinje
p rije 10 15 dana dok m atica postepeno ne povea noenje jajeta. A ko
u p riro d i, pred glavnu pau, cvjeta neko b ilje koje obezbjeuje dnevni
unos nektara od 200 300 gr, nije potrebno vriti nadraajno p rih ra
njivanje.
N a dra a jn o p rih ra n jiv a n je vri se i koncem ljeta, kada u konici nema
unosa nektara. T im e se pospjeuje m atica da nosi to vie ja ja , kako
bi pelinje dru tvo dobilo mlade pele pred zim ovanje.
Preko eernog sirupa, je d in o je mogue da se p elinjem d ru tvu da ju
lije ko vi p ri p ojavi bolesti, kao i d ru g i stim u la tori za b r i ra zvoj. Sa
dodavanjem a ntib iotika prestaje se na jkasnije 10 15 dana p rije glavne
pae, kako oni ne bi uli u med.
U no vijo j pelarskoj praksi sve vie se pele p rih ra n ju ju eerno-medn im tijestom . eer u kristalu m ijea se sa za g rija n im m edom (60 70C)
sve dok se ne dobije masa kao tijesto, od koje se prave male rastanjene
pogae (od 1 kg). O vakve pogae do daju se p elinjem dru tvu u m e
u p ro sto r izm eu p okrovnu daske i saonoe. U naoj ze m lji Pelarski
ko m binat u Su botici proizvodi ovakve pogae pod nazivom P e lin.
U praksi su dale dobre rezultate p rilik o m p rip re m e drutava za p ro lje tn i
razvoj, pre zim i ja van je i d r. Sa pogaama moe se izvriti p rih ra n jiv a n je
pelinjeg drutva i kada je tem peratura vazduha znatno nia od 10C.
T a k o je om ogueno da se dru tvo p rih ra n ju je u rano proljee, kasnu
jesen, a po potrebi i u toku zim e (kada se pojavi to p liji dan), to te
nom h ra n o m nije mogue.
U siru p i pogae osim lijekova (a ntib iotici, sulfatiazol i d r.), p oslje dn jih
godina sta vlja ju se razni dodaci hrani ko ji nedostaju pelama (b je la n
evine, vita m in i) ili stim u la tori ko ji pospjeuju razvie pela (kobalt,
soli naftne kiseline i d r.). Najee pelinjem d ru tv u nedostaje svjetni
prah kao izv o r bjelanevinaste hrane. Prem a Perpclovoj i K o nstantinoviu, ovaj nedostatak bjelanevina moe se nadoknaditi p rih ra n jiv a n je m
pela eernim siru p o m sa dodatkom pekarskog kvasca i vita m ina iz
kom pleksa B (beviplex). P rip re m lje n o m sirupu (1:1) dodaje se 5/o pe
karskog kvasca ko ji je prethodno u m alo vode kljuao 5 m in . K a d se
p rokuh ani k\asac ohladi sipa se u siru p i do b ro izm ijea. N a svakih
1,5 l sirupa dodaje se 1 tableta bevipleksa, koja je prethodno do b ro
usitnjena i rastvorena u m alo vode. O vako sp rem ljen siru p se daje svaki
dan po 150 g r p e linjem dru tvu . Kvasac se u istom o m je ru dodaje j
eerno-m ednim pogaama. O sim kvasca u pogae se moe dodati obezmaeno sojino brano u istom o m je ru (5/o) kao dopuna cvje tnom
prahu.
Posljednih godina, za p rih ra n jiv a n je pela proizvode se in d u s trijs k i
sirupi. U n jim a su sadrani ra zn i eeri (fru ktoza , glukoza, saharoza,
m altoza, m a lto trio za ), bjelanevine, m ineralne m a terije, kiseline i raz
n i vita m in i. O visno o d vrem ena p rih ra n jiv a n ja (ra n o proljee, jesen)
odnos navedenih h ra n jiv ih m a te rija je ra zliit. O va ka v sastav sirupa

112

o m o guuje pelam a bo lje iskoriavanje h ra n jiv ih sastojaka i p ri to

m e ne troe e ne rg iju svog tijela. Poznati su s iru p i proizvedeni u F ra n
cuskoj (A p riv e 80 S, A p is ta r 75 S, Apisucre 75 S ). U naoj z e m lji p ro
izvode se konce ntra ti sa h ra n jiv im sastojcim a k o ji se d o d a ju u eer
n i siru p (F o rs a p in Pelarski kom bina t Beograd) lili se m ijea sa
eerom i p ra v i pogaa (A p ig lo b u lin Pelarska centrala Zagreb).
P rilik o m p rih ra n jiv a n ja u siru p ili pogae ne sm ije se dodavati ku
h injska so. Isp a ra va n je m vode iz sirupa koncentracija soli se povea
i tetno utie na pele, je r im skrauje ivot.
S P A JA N JE P E L IN J IH D R U TA V A
Pelinje d ru tvo esto doe u p rilik u da samostalno ne moe p re bro
d iti k riz u u k o ju je zapalo. U takvom stanju moe biti ugroen opstanak
samog drutva ili sm anjenje njegove proizvodne mogunosti.
Sp a ja nje p e lin jih drutava potrebno je izvriti u sljedeim sluajevim a:
kada u pelinjem d ru tv u ugine matica a ne postoji rezervna da se
doda,
ako pelinje dru tvo im a m ali broj radilica i ne moe samostalno
da se ra zvija (u p roljee) ili da zim u je (u jesen).
pre d glavnu pau kada pelinje dru tvo im a m alo radilica i ne moe
na ku p iti vee koliine.
U o vim sluajevim a p rip o ji se je d n o drutvo dru g om i om ogui im se
da za je dniki, b ro jn o ojaani, nastave norm a la n ivot. Postoji pravilo
da se m eusobno nikada ne spajaju dva slaba drutva, ve se uvijek
slabije dru tvo p rip a ja jaem .
Postoje dva osnovna naina spajanja pelinjih drutava: direktni i in
direktni.
Kod direktnog spajanja, potrebno je da se konica sa ja k im p e lin jim
d ru tvo m nalazi to blie onoj koja se pripaja, kako bi je sakupljaice
iz slabijeg dru tva to p rije pronale. S pajanje se obavlja pred veer,
kada su sve pele u konici. A ko slabo dru tvo im a m aticu, ona se
u kloni, a m atica iz jaeg dru tva se stavi u kafez za matice. Z a tim se
oba dru tva (da im se m iris i izjednae) p op rska ju eernim sirupom
( 1 : 2 ) kom e je dodat neki m iris, kao kolonjska voda, lju ta ra kija , izgnjeen sok crnog luka i si. Sa o vim nam irisa nim siru p om pop rska ju se
1 ele iz oba dru tva , a za tim prenesu o k v iri sa pelam a iz slabog u jako
drutvo. A ko slabo dru tvo im a o kvire sa leglom, oni se prenesu i stave
do o k vira sa leglom ja kog drutva. T a k o p rip o je n im dru tvim a dodaje
se i m atica u kavezu. Poslije 24 asa otvara se kavez i oslobaa matica.
Poslije izlaenja matice iz kaveza, n ju je potrebno krae vrije m e osm a
trati. A ko jo j pele prave p u t p ri hoda nju na sau, znai da su je p ri
mile. S u p ro tn o , ako se p rim ije ti da neke pele tee da se u k lu p a ju oko
matice, treba je v ra titi u kavez za naredna 24 sata.

Indirektnim

nainom pele se spajaju preko novinskog papira. Pretho

dno se skine pokrovn a daska sa plodita ja kog drutva a stavi novinski
p a p ir k o ji je pre tho dno na vie mjesta izbuen (v rh o m olovke). I u
ovom sluaju iz slabog dru tva u klo n i se matica. Z a tim se na papir
postavi plodite slabog drutva. Poslije 24 48 asova pele iz jednog

?. Pelarstvo

113

i drugog dru tva p ro g rizu p a p ir i spoje se poto d o b iju za jedniki m i

ris. D va do tri dana poslije spajanja p ristu p a se sre ivanju o kvira
tako, to se o k v iri sa leglom iz go rnjeg drutva prem jeste u plodite a
o k v iri sa m e do m i c v je tn im p ra h o m sta vlja ju se lije vo i desno od pe
linje g gnijezda. O va j m etod daje sigurne rezultate, izvodi se znatno bre
nego p re tho dni i nije potre bno zatvarati m aticu iz ja kog drutva.
R A D O V I N A P E L IN JA K U U P R O L JE E
P o javom to p lijih dana i cvje ta nje m p rv ih m edonosnih b'iljaka pele
p o in ju da izlije u iz konice. Istovrem eno, m atica postepeno poveava
b ro j snesenih ja ja i pelinje dru tvo im a sve vie legla i m la d ih pela.
T o je poetak pelarske sezone. Prva obaveza pelara je da u neposred
noj b lizin i pelinjaka obezbijedi p o jilo sa m la k om vodom , kako pele
ne bi propadale p ri u zim a n ju hladne vode (izv o r, potoi, ba ra ). Ta d a
se izvri osm atranje konica, ako su u nekoj pele uginule, konica se
odm ah u kla nja sa pelinjaka.
Prvi proljetni ili letimini pregled. O va j pregled se o ba vlja kada p rocvje ta ju b iljk e sa k o jih pele sa k u p lja ju cvje tn i p rah a lije p o v rije m e
se ustali. U naim k lim a tsk im uslovim a, to je sredina mjeseca m arta.
Ta d a se vr i o tva ra nje konice i pregleda se pelinje gnijezdo. D a se
gnijezdo ne ohladi, a postoji opasnost i od grabei, ovaj pregled treba
obaviti za to krae vrije m e . P rilik o m ovog pregleda, potrebno je da
se ustanovi:
b ro j o k vira zaposjednutih pelam a i b ro j o kvira sa leglom,

koliina hrane u konici,

zdravstveno stanje pela i legla.

Broj okvira zaposjednutih pelama

u konici o cje nju je se o dm a h po

o tva ra n ju same konice. Slaba d ru tva su ona koja im a ju m a n je od
3 ulice (p ro s to ri izm eu o k v ira ) zaposjednute pelama. O na ne mogu
da se ra z v iju do glavne pae te ih je potrebno spojiti sa d ru g im , jaim
p e lin jim dru tvo m .
A ko postoji n o rm a ln o leglo u konici, pokazatelj je da postoji matica,
Radi toga m aticu nije potre bno traiti u gnijezdu. Deava se kod m n o
gih drutava da m atica otpone kasnije da nosi ja ja . T a d a se njeno
p risustvo moe o cije n iti po ponaanju pela (v id i znaci bezm atinosti)
U k o lik o je m atica u toku zim e uginula, takvom d ru tvu se dodaje re
zervna iz nukleansa a ako ni toga nem a, bezm atak se spoji sa dru g im
dru tvom .
Koliina hrane se o c je n ju je ako je sa obje strane saa zatvoren med
u veliini dlana (sa p rip o je n im p rs tim a ), to iznosi 0,5 kg meda. U to
vrije m e potrebno je da u konici bude 8 10 kg m eda i oko 2 o kvira
sa c v je tn im p ra h om . A ko je koliina m eda m a nja , potre bno je izvriti
p rih ra n jiv a n je pela eernim siru p o m (2:1) ili pogaama. C v je tn i prah
se, takoer, na dokna uje p rih ra n jiv a n je m siru p o m ( 2 : 1 ) kom e je dodat
kvasac i bevipleks ili pogae, uz dodatak sojinog brana. H ra n u je po
trebno davati dok se n a m iri koliina od 8 do 1 0 kg u konici.
Postojanje bolesti legla (zarazne: am erika kuga, evropska t r u le )ili
nezarazne: prehlaeno leglo kao i bolesti odra slih pela (nozematoza,

114

grinja vo st) se o tk riv a p u te m ka rakteristinih znakova u p ra vo u p ro

ljee. Za spreavanje ili lijeenje potrebna je hitna intervencija je r se
bolesti m ogu p re n ije ti i na dru ga drutva, to je opisano u pogla vlju
B ole sti pela.
P rilik o m pregleda potre bno je suziti pelinje gnijezdo na onoliko o k vi
ra koliko ih pele m ogu gusto da zaposjednu. T o se postie vaenjem
suvinih o k v ira kao i onih sa deform isanim elijam a na sau. Prazan
p ro sto r u d ije lu konice, k o ji ostane poslije odu zim a nja o kvira , odvaja
se od pelinjeg gnijezda p re g ra d n o m daskom ili p ra zn im o k v iro m sa
saem. Istovrem eno, p otre bno je konicu dobro u to p liti sa m a te rija lo m
za u to p lja va nje . U proljee, uslije d ve likih te m peraturnih kolebanja,
u top lja va nje je neophodnije nego zim i.
U naoj ze m lji glavne pelinje pae p o ja v lju ju se u proljee (zanovet,
ka du lja , bagrem i d r.), zato to je potrebno odm ah otpoeti i nadraajno p rih ra n jiv a n je . Cesto se ovo p rih ra n jiv a n je ko risti i kao doda
vanje hrane p e linje m d ru tv u do potrebne koliine ( 8 1 0 kg).

Proirivanje pelinjeg gnijezda.

Poslije 2 3 nedjelje od p rvo g p ro lje t

nog pregleda, odnosno o d poetka p rih ra n jiv a n ja , poto vrije m e otopli,
oba vlja se p ro iriva n je pelinjeg gnijezda. T o se izvodi postepenim do
davanjem o k v ira sa p ra v iln o izg raenim saem, neposredno do kraja
o kvira sa leglom . U poetku se dodaje samo po jedan o k v ir sa obje
strane, a kasnije, kada dru tvo ojaa, i po dva sa obje strane do o kvira
sa leglom . U nedostatku izgraenih o kvira , za p roirenje gnijezda m ogu
se dodati i satne osnove (vjetako sae), pod uslovom da u p riro d i
im a nektarske pelinje pae ili u z pojaano p rih ra n jiv a n je pela. Sa
satnim osnovam a, p rilik o m dodavanja, ne sm ije se ra zd v o jiti postojee
leglo (staviti ih izm eu o k v ira sa leglom ), je r to moe im a ti tetne po
sljedice za d ru tvo (v id i prehlaeno leglo).

Oduzimanje' starog saa. Pelinje sae, koje iz bilo k o jih razloga, na

p rim je r, uslje starosti, sa deform isanim elijam a, sa veim procentom
tru to vskih elija, ako je iskrivlje n o , itd. odu zim a se iz pelinjeg drutva.
Ta d a je na jp o go d n iji trenutak, je r u n je m u nem a legla ili meda. Poto
se oduzm e iz konice, sae se klasira p re m a izgledu. A ko je svo sae
svjetlije boje, odvaja se kao p rv a klasa i ono p retapanjem daje oko
90%> voska. U d ru g u dolazi ono sa ta m n ijo m b o jo m (daje oko 7 0 %
voska), a u treu klasu koje je v rlo tam no, gotovo crne boje i preta
p a nje m daje oko 5 0 % voska u odnosu na teinu saa.
Postupak oko pre ta p a nja saa ovisi od njegove boje i teine. S vje tlije
sae moe se pre top iti u sunanom topio niku, dok se ta m nije pretapa
u p a rn o m top io n iku u z p ritis a k prese koja istiskuje vosak k o ji je im
p re g n ira n kouljica m a zaostalim o d presvlaenja larvi.
Iscijeeni vosak sipa se u posudu i ostavi da se lagano ohladi. Poslije
hlaenja vadi se iz posude i sa donje strane ostruu se zaostale nei
stoe. Z a tim je potrebno da se vosak ponovo pretopi, a u sluaju da je
pelinje d ru tvo bilo zaraeno nekom zaraznom boleu (am erika ku
ga, nosematoza i d r.), p otre bno je da vosak due vrem ena kljua kako
b i se unitile spore bolesti (V id i poglavlje: Bolesti pela). O vako prc-

115

top lje n ohlaen vosak d o b ija o b lik same posude (slian s iru ), te se i
naziva u n a ro d u vo skov sira c. B o ja voska moe se poboljati (svijetlo-uta vo skova b o ja ) ako se ponovo stavi u sunani to p io n ik da ga
sunce izb i je li.
D obive ni vosak k o risti se za izra d u satnih osnova ili se p ro d a je za ra
zne potrebe (in d u s trija , fa rm a cija i d r.).
PRIPREMANJE PELINJIH DRUTAVA ZA GLAVNU PAU
U naoj z e m lji veina gla vn ih paa (zanovet, bagrem , ka d u lja i d r.)
p o ja v lju ju se u p roljee i prosjeno vrije m e iskoriavanja jedne pae
iznosi 3 4 nedjelje. Shodno tome, i pe linja drutva potrebno je p r i
p re m iti da b u d u ja k a (sa v e lik im b ro je m ra dilica i dosta legla) pred
poetak glavne pae. U to m procesu stim uliu se in stin k ti k o jim a se
poveava b ro jn o s t pelinjeg dru tva a sputavaju o n i k o ji to spreavaju
(n p r. ro je n je ).
Zato svi ra d o vi pelara u toku godine u p ra vlje n i su da pe linja drutva
to sp re m nija doekaju pau kako b i sakupila vie meda. P rip re m a n je
drutava p o in je koncem lje ta prethodne godine. T a d a se stva ra ju uslovi
da pe linja d ru tva im a ju to vie m la d ih pela i m la d u m aticu, da
su zdrava u z d o v o ljn o kvalitetnog m eda i cvjetnog praha, te da je sae
m lado i p ra v iln o izgraeno. Pelinje dru tvo koje ispuni ove uslove
(sm jeteno to ko m zim e u d o b ru u to p lje n u konicu), doeka proljee
sa ve lik im b ro je m radilica. K o d ta kvih drutava i leglo se p o ja vi zna
tno ra n ije (b o lje za grija va nje ).

Prednost jakih pelinjih drutava.

Is p itiv a n ja su pokazala da ja k a d ru
tva d a ju 2 3 p u ta vie m eda od srednje ja k ih . Ta k o e , ja k a drutva
d a ju vie m eda u odnosu na teinu iv ih pela i utvre na je korelacija
izm eu teine pela i prinosa m eda (si. 37). U konicam a sa ja k im

Si. 37. Korelacioni odnos iz

meu teine ivih pela u pe
linjem drutvu i prinosa me
da (prema Avetisjanu).

1.6 2.2

3.0

3.S

66 5.6

0.2

2.0

teina pela i k g i
1 16

2.6 6.6

d ru tv im a b o lje se o drava to p lo tn i i re im viage, a u tvr e n o je da su

i pele kao je d in k e k ru p n ije , sa veom za p re m ino m vo ljk e i obnoice.
P rem a ra d o vim a P o ljo p rivre d n e akadem ije T im irja z e v , dolije ta nje pela
u konicu i teina obnoice znatno su vei nego kod sla b ijih drutava
(v id i tabele 5. i 5a).
Broj pela koje dolijeu u konicu kod
jakih i slabih pelinjih drutava
Tabela 5.
as osmatranja

Preraunato na
1 kg pela

DoletjeU^pela _za 2 minute

kod jakih

9 10
13 14
16 17

114
111
110

kod slabih
69
39
55

kod jakih

kod slabih
40
28
32

48
36
32

Ovisnost teine obnoice od jaine pelinjeg drutva

Tabela 5a.
Dan osmatranja
2 2 . m aja

18. m aja
2 . juna

Prosjena teina obnoice u mg

Jaka drutva
Slaba drutva
15,72
21,46
20,82

11,04
14,70
13,55

O sim vee b ro jn o s ti, ra dilice u ja k im d ru tv im a im a ju ra zvije n ije radne

organe (vo ljka , obnoica) k o ji dire ktno u ti u na poveanje prinosa me
da i cvje tnog praha.
I pored svih p reduzetih m je ra da se d o b iju ja ka pe linja drutva, u
praksi je ne ostvarljivo da sva b u du jednako jaka pred glavnu pau.
O va j fenomen do danas nije u potpunosti razjanjen. T o se ja v lja kao
posljedica v a rija b iln o s ti svojstvene za sva iva bia u p riro d i.
Sve pele iz konice ne u estvuju u s a k u p lja n ju nektara i cvjetnog
praha. N a p rije d je navedeno da radilice p o in ju sakupljati h ra nu od
18. do 20. dana starosti. M e u tim , kod ja k ih p e linjih drutava radilice
znatno ra nije odlaze na saku p lja nje hrane, od 14. do 20. dana svoje
starosti. Prem a tome, u s a k u p lja n ju hrane uestvuju samo one radilice
koje su izvedene 20 25 dana p rije glavne pae. U toku tra ja n ja same
glavne pae dolazi i do re dovnih gubitaka sakupljaica (uginua, p ro
padanje na pai i d r.) i ti gu bici se nadokna uju izvoenjem novih
generacija pela iz zatvorenog legla. Poto su u naoj ze m lji mnoge
prolje tne pe linje pae kra tko tra jn e i ja k o izdane (bagrem , ka du lja ),
m noge radilice koje se izvedu u toku tra ja n ja pae, ne stignu da ue
stvu ju u s a k u p lja n ju nektara je r ne dostignu starost koja je potrebna
za stadij sakupljaice. R a d i toga se na 8 10 dana pred glavnu pau
izvri spajanje svih s la b ijih drutava koja im a ju m a nje od sedam

117

o k vira do b ro zaposjednutih pelam a. A k o se spajanje izv r i neposredno

p re d glavnu pau ( 1 2 dana), pelinje dru tvo nije u m ogunosti da se
odm ah p rila god i n o v im u slovim a i p rv i dani u pai ostanu neiskorieni.

Dodavanje nastavaka.

Sa dodavanjem nastavaka (m edita) kao i p ro

irenjem gnijezda (k o d konica poloki) ne sm ije se zakasniti. T a d a bi
pelinja dru tva m ogla da u vrije m e glavne pae d o b iju nagon za p ri
ro d n im ro je n je m k o ji je ja i od nagona za sakupljanje hrane. U tak
vo m sluaju i na jja a dru tva unesu m alo nektara ili cvjetnog praha
u konicu. K a d a se pelinje dru tvo ra zvije da pele za u zim a ju cijelo
plodite i da im a ju 8 9 o k v ira sa leglom , p ristu p a se doda va nju na
stavaka a kod konica poloki vr i se p roirenje gnijezda dodavanjem
ve izgraenih o k v ira ili satnih osnova. Nastavci se doda ju 1 2 nedje
lje pred glavnu pau, kako b i pele oistile elije dodatog, izgraenog
saa. Sa o v im o k v irim a , d o da ju se ja k im p e lin jim dru tvim a i satne
osnove (vjetako sae). O k v iri sa satnim osnovama sta vlja ju se naiz
m je nino, izm eu o k v ira sa izg raenim saem. N a izdanim paama,
kada su dnevni unosi nektara u konicu visoki (bagrem , k a du lja , d ra
a), pelinja dru tva na isp ra vn im satnim osnovam a izg ra u ju vei broj
tru to vskih elija. O v o se deava i kada je paa ra vn o m je rn o rasporeena
(p eriod cvje ta n ja je du i i unos u konicu m a n ji) kao, n p r., kod liva d
ske pae. K o lik o je potrebno dodati nastavaka, odnosno o kvira , ovisi
od dnevnog unosa nektara u konicu. A k o je unos u konicu vei, p o
trebno je dodati i vie nastavaka, to se moe uoiti iz donje tabele.
Potreba pelinjeg drutva u okvirima sa saem za smjetaj i preradu
nektara kod razliitih dnevnih unosa (Taranov po Avetisjanu)
Tabela
Potrebno okvira D B
Dnevni unos

Prvi dan
pae

esti dan
pae

1 tijelo
sa 12 okvira

74,9
35,5
15,8
9,9

12

6,0

2 tijela
sa 12 okvira

0,5

0,4

1
2

0 ,8

U
3

1 ,6

3
4
5
7

2,4
3,2
4,0
4,8
5,6

21

93
7,4

6 ,8

24

6,0

15
18

6.

Za koliko dana e biti

ispunjeno medom

12,0

K o d u zgoja pela u konicam a Langstrot-R uta, p ri dnevnom unosu nek

tara od 4 kg, svakom d ru tvu potrebno je dodati 2 tijela, a kod unosa
6 8 kg, dodaje se znatno vie tijela.
Za v rije m e glavne pelinje pae, bez nekih naroitih potreba, ne treba
vriti detaljne preglede dru tva da se pele ne b i uznem iravale u radu.

118

A k o jc ve p o tre b n o da se izv r i pregled, to se izvodi predveer, kada

se pele vrate sa pae.
N a do bro j pai p o tre b n o je p e linja drutva svaku vee vagati (v id i:
kontrolna vaga) da se ustanove dnevni p rinosi. Prem a koliini dnevnog
unosa nektara, p re d u zim a ju se m no gi ra dovi (sta vlja nje nastavaka, odu
zim a nje meda i d r.).
O graniavanje m atice u no enju ja ja za v rije m e glavne pae, im a za
cilj da u p e linje m g n ije zd u ne bude otvorenog legla. T im e se znatan
b ro j pela dom aica p re orijentie na sakupljanje nektara i cvjetnog
praha. T o se postie u k la n ja n je m m atice iz pelinjeg dru tva (obezm atinja va nje ) ili za tva ra n je m m atice u kavez, a sam m etod poznat je pod
im enom e rzo n o vo dija m a n tsko p ra v ilo .
Prem a isp itiv a n jim a K o nsta ntino via ograniavanje (o dstra njiva nje )
matice u noenju ja ja ne samo da nem a veeg u ticaja na prinose ve
je tavie i tetno p ri k ra tk o tra jn im izdanim ra n im p e lin jim paa
m a (bagrem , k a d u lja i d r.). T a d a dru tva oslabe i nisu sposobna da
iskoriste sljedeu, na stupajuu livadsku pau.
N a livadskoj p e linjoj pai, koja je d u g o tra jn ija a im a slabiji inten
zitet u lu e n ju nektara u odnosu na bagrem ovu, k a d u ljin u i d r. pae,
p re p o ru u je se od s tra n jiva n je m atice iz pelinjeg legla. D ru tva kod
k o jih je oduzeta ili zatvorena (b lo k ira n a ) m atica, u z blagovrem eno p ro
irenje gnijezda, gube nagon za p riro d n im ro je n je m a u je dn o da ju u
p rosje ku vie 4 7 kg po p e linje m d ru tvu . Istovrem eno pele sakup
lja ju u konicu i vie cvje tnog praha.
V JE TA C K O R A Z M N O A V A N JE P E L IN J IH D R U TA V A
(V je ta ko ro je n je )
P rilik o m p riro d n o g ro je n ja , je da n dio pela sa m a ticom odvaja se od
starog drutva i otp oinje novi ivot. S o b ziro m da ova pojava ima
nedostatke (v id i str. 56), to se u savrem enom pelarstvu iskoritava
instinkt pela da i je da n dio pelinjeg dru tva moe sam nastaviti nor
m alan ivot.
Svaki odvojeni dio pelinjeg drutva o dvoja k ili vjetaki ro j moe
da samostalno nastavi ivo t ako im a dovolja n b ro j pela radilica, op
loenu (ili neoploenu m a ticu ), zatvoreni m a tinja k ili otvoreno leglo
(ja je ili larve do 3 dana starosti). P ri p ra v lje n ju odvojaka, esto po
stoji ra zliit osnovni m a te rija l k o jim se raspolae, kao: b ro j p e linjih
drutava i rezervne m atice. Zna tno je lake od 2 i vie drutava osno
vati je d n o novo, nego od je dnog n a p ra viti dva pelinja drutva, it.
Zato postoji m nogo m etoda vjetakog ro je n ja ali se sve svode na dvije
osnovne postavke: 1 . stvaranje to vie pela radilica u novom dru tvu
i 2 . da m atica u n je m u im p rije pone nositi jaja.
Vjetako u m noavanje p e lin jih drutava im a niz prednosti nad p riro d
n im . Pelar ga oba vlja pre m a p otre bi, uz m alo utroenog vrem ena. T o m

119

p rilik o m izostaju deuranja i angaovanje oko p riro d n ih rojeva. Iz ro ja va n je m drutava m oe se sp rije iti nagon za p riro d n im roje n je m .
M e u tim , vjetako ro je n je m oe b iti i tetno ako na pe linja ku po
stoji neka bolest. P rilik o m prenoenja o k v ira sa pelam a i leglom p o
stoji m ogunost da se i bolest p ro iri. Zato je vjetako ro je n je m o
gue ako su na p e lin ja ku zdra va dru tva (v id i: Bolesti pela).
Vjetako ro je n je ne izvo di se u proljee n iti u toku glavne pae, je r
pelinje dru tvo uslje d d ije lje n ja ne daje vee vikove meda. Zato se
izvodi p ri k ra ju glavne pae. A k o se u nekom k ra ju p o ja v lju ju d vije
glavne pae u inte rva lu od mjesec dana, vjetako ro je n je se izvo di u
p e rio du od prestanka jedne do poetka druge pae.
M etode p ra v lje n ja odvojaka
1. Zasnivanje o d vo jk a bez m atice. O dabere se ja k o pelinje drutvo,
koje im a n a jm a n je 8 9 o k v ira sa leglom i 10 12 o k vira gusto zapo
sjednutih pelam a. I z ove konice u zm u se 3 4 o k vira sa leglom u
svim sta dijim a ra zvia i 1 2 ra m a sa m edom i cv je tn im p ra h o m . O vo
se stavi u p ra zn u konicu. N a novoj konici se sm a n ji leto a pelinje
gnijezdo se suzi p om o u pregradne daske, za tim se dobro u to p i i po
stavi na novo m jesto u pe linja ku . S tara konica se p o p u ni p ra zn im
o k virim a . Sve pele koje su uzele o rije n ta c iju pre m a staroj konici
(iz koje je uzet m a te rija l), ponovo e se u n ju v ra titi. Zato se pred
leto nove konice stresu 1 2 o k vira sa pelam a da se pojaa novo
fo rm ira n o dru tvo. U novoj konici desetak dana nem a pela sakup
lja k a , te se dru tvo ish ra n ju je rezervnom h ra no m . Zato je potrebno
da novo d ru tvo im a d o vo ljn o hrane i vode. D o k se ne pojave sakup
lja k e , potre bno je svakodnevno d ru tv u dodati pola litre vode, koja
se stavlja u p litk u posudu na p odnja u ili se sipa u prazne elije saa.
P reporuuje se u m je sto dodavanja vode, p rih ra n jiv a n je o dvojka rije t
k im s ir u p o m (l: 2 ) u to ku nekoliko dana uzastopno.
D o pojave m lade m atice u o d v o jk u potrebno je oko 16 dana, a dok se
oplodi i pone nositi ja ja , proe jo 10 15 dana. Prem a tom e, novo
drutvo nem a legla za skoro je da n m jesec i da b i se odrao b ro j ra d i
lica, potrebno je istresati pele iz stare konice ili dodavati zatvoreno
leglo. Istovrem eno, potre bna je esta kontrola toga drutva.
O va m etoda se k o risti u k ra jn jo j nu d i, kada je na raspolaganju m ali
b ro j drutava a eli se to p rije poveati n jih o v b ro j.
M nogo su bolje m o d ificira ne m etode ovog naina vjetakog rojenja.
2. Zasnivanje o d vo jk a u z dodatak neoploene m atice ili zatvorenog
m atinjaka. Postupak kod ovog zasnivanja odvojka je isti kao u p re t
hodnom nainu. Su tra d a n po zasnivanju, o d v o jk u se dodaje u kavezu
zatvorena m atica (k o ja se poslije 24 sata otvara) ili u a h u ri zatvoreni
m atinjak. U no vo m d ru tv u za 10 15 dana m lada m atica pone da
odlae ja ja i ono nastavlja no rm a ln o svoj ivot I u ovom sluaju p o
trebno je da se u poetku d ru tv u dodaje voda.

120

3. Zasnivanje odvojaka uz dodatak oploene matice. O v d je je isti po

stupak kao p re th o d n i, samo se sutradan po zasnivanju, n o vo m drutvu
doda u kavezu zatv.orena oploena m atica. K a d a se poslije 24 sata pusti
m atica, ona odm ah p oinje da nosi ja ja i dru tvo nastavlja norm alan
ivot.. D o pojave sakupljaica d ru tvu je p otrebno davati vodu.
4. Sabirno rojenje. O va j m etod se p rim je n ju je kada se im a na raspo
laganju vei b ro j p e lin jih drutava. P rilik o m zasnivanja novog peli
nje g drutva o k v iri sa leglom i pelam a u zim a ju se ne od jednog ve
od vie (2 3) drutava. P ri u zim a n ju o kvira treba o b ra titi p a n ju da
m atice ostanu u sta rim dru tvim a . O duzeti o k v iri s ta vlja ju se u p raznu
konicu. U novoj konici ne dolazi do borbe izm eu pela, je r su sm je
tene u novu sredinu. N a tako zasnovanom d ru tvu moe se p rim je n iti
je da n od naina p rilik o m dodavanja m atica ili zatvorenog m atinjaka,
kako je ve navedeno.
O v o je jedna od b o ljih m etoda vjetakog rojenja. O d u zim a n je m okvi
ra sa leglom i pelam a od sam o jednog drutva, to dru tvo znatno osla
b i. Zato se o k v iri u zim a ju iz vie n jih , te nije dn o dru tvo ne zaostaje
u da lje m ra zvo ju . O sim toga, ako se kod nekog dru tva na glavnoj pai
p o ja vi nagon za p riro d n im ro je n je m , o du zim a nje m o k vira sa pelama
i leglom (a dodavanjem satnih osnova) suzbija se taj nagon.
5. Izrojavanje na let pela. O va j m etod vjetakog ro je n ja neto se
ra zlik u je od p re tho dnih a im a i izvjesne prednosti, je r novo dru tvo
odm ah po za snivanju im a i pele sa kupljake.
Izabere se ja k o pelinje d ru tvo sa 8 9 o kvira sa leglom i ve lik im
b ro je m radilica. Z a tim se uzm e prazna konica iste boje i oblika kao
ona u ko jo j su pele. Predvee se pelinje dru tvo p o dijeli (leglo, pele,
h rana i d r.) na dva jednaka dijela, od k o jih jedan dio sa m a ticom os
taje u staroj a d ru g i dio se stavi u p ra zn u konicu. O voj konici doda
se u kavezu oploena m atica (neoploena, zatvoreni m a tin ja k ). Z a tim
se obje konice p om je re u lije vo i udesno za po 1 m u istoj ra vni od
m jesta gdje je bila stara konica. Pele p ri p o vra tk u sa pae u koni
cu, na starom m jestu nee zatei konicu. A li lije vo i desno od tog
m jesta nalaze se d v ije p otp u no jednake konice, pa p ri oblije ta nju
p rib lin o ra v n o m je rn o e se rasporeivati u obje konice. A k o u jednu
konicu ulijee vie pela, ona se m alo vie u d a lji od p rija n je g m je
sta. T a k o se regulic da obje konice im a ju ra vn o m je rn o rasporeeno
leglo, b ro j m la d ih pela i sakupljaica.
6. Iskoritavanje prirodnog nagona za rojenje u stvaranju vjetakih
rojeva. O va j m etod se p rim je n ju je kod pojava p riro d n o g nagona za
roje nje u p e linje m d ru tvu . T a k v o dru tvo se ee kontrolie i kada
u gnijezdu doe do za tvaranja m atinjaka odu zm u sc iz konice po
2 3 o kvira sa pelama i za tvorenim m a tinja ko m (ili vie m a tinja ka ),
uz dosta hrane i cvjetnog p raha i smjeste u novu konicu. O vako se
m ogu osnovati tri nova drutva. U staroj konici uniti se stara matica
(a ostavi m a tin ja k ) i zadri najm a nje pela, je r e se sakupljaice
vra titi u tu konicu. Ka da matica izae iz m atinjaka a zatim se i op
lodi, kako novo, tako i staro d ru tvo nastavlja norm alan ivot. Da se
121

SI. 38. Izrojavanje na let pela (izrojavanje naletom ): A mjesto gdje je

bila konica, B B pomjerene konice lijevo i desno (prema Taranovu).
iskoriste proizvodne m ogunosti m lad ih , tek oploenih m atica, potre
bno im je posvetiti posebnu p a nju . eim kontrolisa nje m , p rih ra n ji
vanjem uz dodatak cvjetnog praha, itd. i takva dru tva poslije izvje
snog vrem ena ojaaju.
IZVOENJE MATICE
U pogla vlju R azvie pela navedeno je da pelinje dru tvo izvodi
m aticu pod utica je m nagona za rojenje, za tim p ri tihoj izm je n i m a
tica i kada, iz bilo k o jih razloga, m atica ugine, a u d ru tvu postoje
oploena ja ja ili ra dilike larve do 3 dana starosti. N a ovom posljed
n je m sluaju zasnivaju se sve m etode vjetakog izvoenja m atica.
Prednost vjetakog izvoenja m atica nad p riro d n im je, izm eu osta
log i u tom e, to je pelar u m ogunosti da od n a jb o ljih p e lin jih d ru
tava uzim a m a te rija l za razm noavanje (ja ja i larve). T im e se obavlja
i selekcija na p e linjaku. Pelinja dru tva iz k o jih se u zim a ju ja ja ili
larve za izvoenje m atica, pored toga to su ja ka i dobro sa ku p lja ju
hranu, treba da zadovolje i m noge druge uslove vane za selekciju. P ri
selekciji m atica, potre bno je da pe linja drutva iz k o jih se ona uzga
ja ju , im a ju sljedee glavne osobine:

da su m a rljiv a , m irn a , ali da im a ju dobro ra zvije n instinkt od

brane gnijezda,

da
da
da
da

122

nisu sklona p riro d n o m ro je n ju ,

nisu sklona grabei,
dobro izg ra u ju sae,
im a ju dui je zik, itd.

Pelinja dru tva k o ja im a ju m nogo p o zitivn ih svojstava vanih za se

le kciju , n a ziva ju se rekordna drutva. Postoji vie m etoda za izvoenje
m atica.
Izvoenje matica iz rojevnih matinjaka
N a p e lin ja ku se odabere dru tvo koje ispunjava prethodno navedene
uslove. U proljee, to se dru tvo ne p ro iruje , ve m u se dodaju o k viri
sa za tvo re nim leglom iz d ru g ih konica, a istovrem eno se vri i p rih ra
njiva n je ovog drutva. U s lje d suenog p rostora u konici i velikog b ro
ja radilica, u takvom d ru tvu se p o ja v i nagon za p riro d n im roje nje m
i ono se ro ji. Poslije 2 3 dana od izlaska roja , u konici ostane i do
nekoliko desetina zatvore nih m atinjaka. Zatvoreni m atinjaci paljivo
se stave u a h u ru za dodavanje m a tinja ka i d o da ju po 1 2 komada
svakom p re th o d n o m obezm atienom n o rm a ln o m p e linje m drutvu ili
nukleusim a za ovu svrh u pre tho dno p rip re m lje n im . P ri dodavanju ma
tinjaka na jb o lje je u p rije p o d n e vn im asovima obezm atiiti norm alno
pelinje drutvo, a u poslije p odne vnim dodati m a tinja k.
O va j m etod dosta je jednostavan, ali nedostatak m u je u tome to je
nagon za ro je n je nasljedan, odnosno prenosi se u veoj m je ri i na po
tom stvo.
Milerov metod
Z a izvoenje m atica p o ovoj m etodi, potre bno je odabrati dva jaka
p e linja drutva, k o ja isp u n ja va ju uslove vane za selekciju. U prazan
o k v ir iz plodita (oien redom ice na 3 cm ispod satonoe), za satonou se p rivrs te vertikalne p a n tljik e od satne.osnove irine 5 cm a
visine 12 15 cm . P a n tljike se p osta vlja ju na ra sto ja nju 3 4 cm jedna
od druge.

SI. 39. Milerov metod izvoenja matica. Pantljike od satnih osnova.

123

O vako p rip re m lje n o k v ir na do bro j pai dodaje se p rv o m re ko rd n o m

d ru tvu do k ra jn je g o k v ira sa leglom . Peti dan po dodavanju, o k v ir se
vadi, pele se zb ri u etkom , tru to vske elije izm e u p a n tljik a se
odstrane a o k v ir se dodaje d ru g o m re k o rd n o m d ru tvu koje je p ret
h odno obezmatieno. O v o m d ru tv u tre ba oduzeti i sve o kvire sa otvo
re n im leglom , da d ru tvo izgra u je m a tinja ke po ru b u M ile ro v ih pan
tljik a u ijim se elijam a nalaze m lade jednodnevne ili najvie 36 sati
stare larve. D a b i ovo dru tvo odnjegovalo larve u n a jb o ljim uslovim a,
treba ga 4 5 dana p rih ra n jiv a ti. Jedanaesti dan po dodavanju, o k v ir
se izvadi i pele sm etu etkom a za tim se p a ljivo (o trim za g rija n im
noem ) zasijeku zatvoreni m a tinja ci. Poto se m a tinja ci stave u au ru (tit), dod a ju se obezm atienim d ru tvim a kao i kod prethodne
metode.
Metoda po Aleju
O da be ru se dva re k o rd n a d ru tva kao u prethodnoj m etodi. Z a tim se
p rv o m d ru tvu doda o k v ir sa n o vim , ve izra e n im saem do k ra jn je g
o k vira sa leglom . Ka da m atica zalee ee, izvadi se iz konice, sa nje
ga se sm etu pele a za tim se o k v ir poloi na sto. Sa otrim za g rija n im
noem sae se isijee u p a n tljik u dovo ljn o iroku da sadri netaknuti
red elija sa ja jim a , a na p a n tljik i se u niti svaka druga elija sa

SI. 40. Metod

izvoenja ma
tica po Aleju.
Isjecanje
elija saa
sa jajima.

ja je tom . Z a tim se u zm e jedan o k v ir sa m la d im saem i polovina se

saa odsijee a na d o n ju ivicu se p rilije p i p a n tljik a sa elijam a i ja
jim a o k re n u tim dolje. O vako p rip re m lje n o k v ir dodaje se d ru g o m re
k ord nom obezm atienom d ru tv u (kao i u prethodnoj m e todi), kom e
su oduzeti o k v iri sa o tvo re n im leglom. Pele e p ro iriti ra dilike elije

124

u k o jim a se nalaze ja ja i izgradie m atinjake. Zatvoreni m atinjaci

dodaju se kao i u p re th o d n im m etodam a.

SI. 41. Meto izvoenja matica po Aleju: A isjeene elije saa

prilijepljene voskom, B izgraeni matinjaci.
N a p rib lin o slinim p rin c ip im a b a zira ju se i neke druge metode (po
H o p kin su, Cande ru i d r.). Za sve m etode je zajedniko da se uzgajaju
matice, a da se ne p re sa uju larve.
D u litlo v m etod
O vaj m etod p rim je n ju je se za p ro izv o d n ju velikog b ro ja m atica za trgo
vake svrhe kao i za p ro iz v o d n ju m atine m lije i. M etod se zasniva na
presaivanju la rvi iz re k o rd n ih drutava u specijalno p rip re m lje n e os
nove m a tinja ka . D a ljn ji uzgoj m a tin ja ka o d vija se u d ru g o m rekord
n o m obezm atienom d ru tv u (kao i kod p re tho dnih m etoda).

1.Izrada osnova za vjetake matinjake. Osnove za vjetake m ati

njake izra u ju se od istog pelinjeg voska dobivenog od m ednih p o
klopaca ili od novog saa na sunanom topioniku. Za tim se izradi ka
lup od m ekog drveta duine 100 120 m m a debljine 8 9 m m , na v rh u
sa za oblje nim i dobro uglaanim k ra je m . V osa k se stavi u istu posudu,
a ova u d ru g u veu u ko jo j se nalazi voda, koja se zagrijava dok se
vosak ne otopi. K a lu p se p rv o p otopi u h la dnu vodu a za tim u otopljeni
vosak na d u b in i od 6 7 m m , a za tim se izvadi iz toplog voska, lagano
strese i kada se m alo ohladi, ponovo se potopi u vosak ali neto plie,
za 1 2 m m . T o se p o n a vlja 4 5 p u ta i svaki p u t se potapa plie za
1 2 m m . T a k o se izrade osnove m atinjaka sa postepeno zadebljalim
b o n im stranam a, to pelam a olakava d a lju dog ra dnju m atinjaka.
K a d se kalup p o s lje d n ji p u t p otopi u vosak, ne treba dozvoliti da se
on ohladi, ve se onako topao nasloni na drve nu osnovicu m atinjaka.
Poto se na toj osnovi ohladi i za n ju p rih v a ti, kalup se izvadi a osnova
125

S. 42. Dulitlov metod

izvoenja matica. Iz
rada osnova za vjetake matinjake.

m atinjaka ostaje do bro privrena za letvicu. Postupak se ponavlja

kako je n a p rije d opisano, sve dok se ne izra d i dovolja n b ro j osnova
za m atinjake. D a b i se posao ubrza o, p rim je n ju je se specijalna na
p rava koja o dje dno m izra d i vei b ro j osnova za m atinjake.

Si. 43. Dulitlov metod izvoenja matica. Naprava kojom se odjednom

izrauje vei broj osnova matinjaka.
2. Presaivanje larvi. Presaivanje la rv i vri se u p ro s to riji koja je
zagrijana od 26 do 34C i da vlanost vazduha n ije nia od 70 do 7 5 % .
I z odabranog rekordn,og; drutva izva di se o k v ir, k o ji je ra n ije dodat
za p rip re m a n je la rv i, a sa njega se p a ljivo sm etu pele i stavi se u
sanduk za prenoenje o kvira , te odnese u p ro s to riju za p re raivanje.
O k v ir se poloi na sto, a za tim se elije m alo ra z v rn u ta n k im noem
ra d i boljeg p ristu p a larvam a. N a dno p rip re m lje n ih osnova m a tinja ka

126

stavi se m alo m lije i, p rethodno razblaene m la k o m vodom . Z a tim po

m ou specijalne igle ili kaiice vr i se presaivanje la rvi. V r h igle ili
kaiice podm etne se ispod larve (u prethodno ra z v m u to j e liji) uz
posebnu p a n ju da se sauva larva. Ta d a se igla ili kaiica zajedno
sa la rvo m p a ljivo podigne i p oloi u m lije , koja je p retho dno stav
ljena na dno osnove m a tinja ka . Ig la se povue m alo u stranu, tako
da la rva ostane na m lije i u osnovi m atinjaka.
Kaiica za presaivanje la rv i je na p ravljena od guijeg pera koje se
p ri v rh u ukoso zaree. Danas postoje specijalne igle i aparati za p re
noenje la rvi ili ja ja u osnove m atinjaka.

SI. 44. Dulitlov metod izvoenja matica: O k vir sa izraenim osnovama mati
njaka i presaenim larvama neposredno pred dodavanje jakom pelinjem
drutvu
Potrebno je da se presaivanje la rvi izvri za to krae vrije m e (20 do
30 m in .). O d m a h poslije zavrenog presaivanja, osnove m a tinja ka sa
la rva m a d o d a ju se p e lin je m d ru tv u koje je za to p rethodno p rip re m
lje no (oduzeta m atica i otvoreno leglo). T a dru tva treba da im a ju
dosta m la d ih pela, cvjetnog p ra h a i rezervu meda, a p re p o ru u je se
i p rih ra n jiv a n je eernim siru p om . O bezm atieno pelinje dru tvo koje
uopte nem a otvorenog legla, bolje p rim a presaene larve i izgrauje
m atinjake. Za to je p otre bno da se drugog ili treeg dana po dodava
n ju presaenih osnova m a tinja ka , izvri kontrola primanja larvi, od
nosno izg ra dnje m a tin ja k a u p e linje m dru tvu .
K a d a je presaivanje uspjeno izvedeno, ja k o dru vo p rim a oko 90/o
presaenih la rvi, a ono koje im a i otvoreno leglo, p rim a larve znatno
m a n je i iznosi 60 65/o. Sve osnove m a tinja ka u k o jih pele nisu p ri
m ile larve da ih u zg a ja ju , p otre bno je u n ititi i odstra niti iz konice.
Ja k o m p elinjem d ru tvu moe se dodati 45 60 Osnova m atinjaka sa
larvam a. Poslije o du zim a nja p rv e serije zatvorenih m atinjaka moe
se dodati dru ga a ponekad i trea serija. Z a tim se ovom d ru tvu vraa
m atica, kako bi ono nastavilo norm alan ivot.

127

A ko se p ro izv o d i m atina m lije , onda se ona vadi iz osnova m ati

nja ka treeg dana po pre sa iva nju la rvi. O du zim a n je m atine m lije i
iz m a tinja ka v r i se pom o u m ale drvene kaiice ili v a k u u m pum pe.

3. Odabiranje zatvorenih matinjaka.

Poslije 9 10 dana od dodavanja

osnova m a tinja ka sa larvam a, m a tinja ci su dovreni i zatvoreni. T a
da se detaljno pregledaju, pa sve one k o ji su slabije ra zvije ni i za kr
lja li (znatno tanje i krae), potre bno je odm ah u nititi, je r iz takvih
m atinjaka se izlegu m atice sa s la b ijim p ro izv o d n im sposobnostim a.
N o rm a ln o ra zvije n i m a tinja ci, im su zatvoreni, o d u zim a ju se iz pe
linjeg dru tva u kom e su uzgajani. A k o se izlee samo je dna m atica,
pelinje d ru tvo i sama m atica razorie ostale m atinjake i cije li tru d
postaje uzaludan. Z a tvore ni m a tinja ci se sta vlja ju u nukleuse, gdje
se m atice izlegu i spare.

Za sparivanje i p rivre m e n o uvanje m la d ih m atica postoje t r i tipa nu

kleusa: sa o k v irim a iste veliine kao i u konici (n o rm a ln i o k v ir), sa
o k v irim a u p ola m a n jim i sa m a lim o k v iri im a k o ji su 1/4 n orm a lnog
o kvira. U p ra ksi najve u p rim je n u im a ju nukleusi sa n o rm a ln im o k vi
rim a . O n i se lake za sniva ju a p o p o tre bi m ogu da poslue za izgrai
vanje n orm a lnog p elinjeg dru tva , a u jesen kad vie nisu p otrebni,
m ogue ih je spo jiti.
P rilik o m p ro izvo d n je velikog b ro ja m atica za trite, u p o tre b lja va ju se
nukleusi sa m a n jim o k v irim a k o ji se nasele sa 200 250 g r pela, to
su o plod njaci. O ve pele h rane m a ticu i o b a v lja ju sve poslove kao i u
n o rm a ln o m d ru tvu (ienje konice, uvanje gnijezda i d r.). T im d ru
tvim a p o tre b n o je dodavati h ra n u , je r uslje d m alog b ro ja radilica, nisu
u m ogunosti da je d o vo ljn o sakupe. O p lo d n ja k u se doda zatvoreni
m a tinja k. Poto se m atica o p lod i, u op lo d n ja k u ostaje dok snese ne
koliko desetine ja ja , kako b i se p ro v je rilo da je izvrena op lo d n ja m a
tice. T o je testiranje m atica. T a k v a m atica se odu zim a iz oplodnjaka
i dodaje u d ru tvo kom e je potrebna ili se isp oru uje na trite. Za
tim se o p lo d n ja k u iz n o rm a ln o g dru tva nadoknade uginule radilice i
ponovo doda zatvoreni m a tin ja k i cije li postupak oko izvoe n ja m a
tice se ponavlja. O d do davanja zatvorenog m atinjaka, sve dok se m a
tica izlee, a za tim oplodi i otpone nositi ja ja , p roe 12 15 dana.
O visno od toga kada je izvreno n jih o v o osnivanje, u je d n o m oplod
n ja k u tokom sezone moe se o p lo d iti 6 8 m atica.
O p lo d n ja ci se osniva ju kada se ustale vrem enske p rilik e , obino od
sredine mjeseca m a ja do sredine avgusta. Najee se op lod nja ci p o
sta vlja ju na posebnom p ro s to ru , k o ji se naziva sparivalite za m atice.
U savrem enom pelarstvu p rilik o m prodaje, oploene m atice se obilje
a va ju u p a d n im b o ja m a (uta, crvena, bijela, plava). B o ja rastvorena
u acetonu m a lo m etkicom se stavlja na g ru d i, pored osnova krila .
Svake godine stavlja se je dna odreena b o ja a idue i na rednih se m i
je nja . Poslije 4 godine ve u p o tre b lje n a b o ja ponovo dolazi na red. U
n e k im dravam a pelarski savez odre uje k o jo m se b o jo m obiljea
va ju m atice, pa su u cije lo j z e m lji m atice proizvedene u je dnoj godini
isto obojene.

128

4. uvanje oploenih matica.

U svako doba godine na p e linjaku treba

da bude 8 10/o re ze rvnih m atica u odnosu na b ro j p e linjih drutava.
T e m atice se u v a ju u n u kle u sim a sa 1 1,5 kg pela i oko 6 7 kg
meda. K a k o su to slaba pe linja drutva, potrebno im je stvo riti to
p o v o ljn ije uslove za zim u . T o se postie d ra n je m vie nukleusa, koji
su m eusobno pregraeni u je d n o m tije lu konice. O bino se u n u tra
njost konice ploke p re g ra d i ta n jo m daskom ili lesonitom , i to tako
da u svaki pregradak m ogu stati 3 4 n o rm a lna o k v ira i da svaki pregradak im a svoje posebno leto. T o se naziva z b irn i nukleus.
Rezervne oploene m atice na p e linjaku potrebne su da se d o da ju pe
lin jim d ru tvim a k o jim a , iz bilo k o jih razloga, ugine stara m atica ili
kada ona slabo nosi ja ja , te d ru tvo zaostaje u svom ra zvo ju. K a d a se
raspolae sa re ze rvn im m aticam a, lako se izvodi i vjetako rojenje,
odnosno zasnivanje no vih p e lin jih drutava.
U savrem enom pelarstvu rezervne m atice tokom zim e u va ju se u
specijalnim m a lim d rv e n im boksovim a (m ale k u tije ), o em u e biti
rije i u p o g la vlju Z a zim lja v a n je pela.
O D U Z I M A N J E I I S T R E S A N J E M E D A (C E N T R I F U G I R A N J E )
P rije o d u zim a n ja m eda iz pelinjeg drutva, potrebno je prethodno
p ro c ije n iti koja e se koliina oduzeti a koja ostaviti za potrebe samog
drutva. Za potrebe pelinjeg dru tva osta vlja ju se o k v iri sa m edom
i cv ije tn im p ra h o m , sa kupljeni u proljee i poetkom ljeta. U to doba
godine u p riro d i jo nem a m e d ljik e n iti sokova od vonih plodova i
sakupljeni m ed potie isk lju ivo od nektara. O k v iri sa ta kvim m edom
(i cv je tn im p ra h o m ) osta vlja ju se u konici za ishranu pelinjeg d ru
tva tokom zim e (do ranog p roljea sljedee godine).

Oduzimanje vika meda od pelinjeg drutva vri se p ri k ra ju glavne

pae, u ra n im ju ta rn jim asovima. K o d konica sa nastavkom (p o lu
nastavak), m ed se nalazi u o k v irim a k o ji su sm jeteni u sam om na
stavku. U tim o k v irim a poslije glavne pae, ne nalazi se leglo i oduzi
m anje o k v ira ili cije lih nastavaka ne p re dstavlja n ik a k vu tekou. O va
kav sluaj n ije kod konica poloki. U n jih se leglo nalazi na m n o
gim o k v irim a gdje je i sam m ed, te p r i o d u zim a n ju u o b z ir dolaze kako
o k v iri bez legla tako i oni sa za tvo re nim leglom , k o ji se odm ah poslije
istresanja m eda v ra a ju u konicu. Sae iz koga se odu zim a m ed, po
trebno je da bude p oklop lje n votanim poklop cim a na 2/3 svoje po
vrine. U praksi je to n a jb o lji p re dzna k o zavrenom s a zrije va n ju
meda. O du ze ti m ed, kada je m a n ja p o vrina pokrivena votanim po
klop cim a (n p r. 1/3 i m a n je ), u svom sastavu im a vei procenat vode.
U s lje d toga, tokom uva nja u skladitu, moe doi do v re n ja i kvare
n ja meda.
P ri o d u zim a n ju o k vira s m e do m , p rethodno je potre bno da se odstrane
pele koje su na n jim a . Iz konica poloki, o k v iri se vade pojedinano,
sa n jih se p rv o stresu, a za tim etkom zb riu pele, i u sanduku za
9 Pelarstvo

129

prenoenje o k v ira se odnose u p ro s to riju gdje se istresa m ed. Pele

se o d s tra n ju ju sa o k v ira iz nastavaka na vie naina. Pom ou u d a ljivaa za pele (bjealice), nastavak se ra zdva ja od plodita. N a sredini
pokrovn e daske, k o ja je veliine kao i h orizonta lni presjek konice,
nalazi se m a n ji o tvo r. T a j o tv o r odgovara veliini udaljiVaa. U sam om
u da ljiva u nalazi se m ekana m etalna lam ela koja om oguuje prelae
nje pela iz nastavka u plodite, a spreava n jih o v p ovratak u nastavak.
U d a ljiv a za pele se postavlja na 24 sata p rije skidanja nastavaka.
Za to v rije m e pele osjete da su zatvorene i naputaju nastavak ko ji
se poslije o du zim a od pelinjeg drutva. O va ka v nain u da ljavanja
pela iz nastavka p rili n o je spor, a osim toga, zahtijeva i vei b ro j po
klopaca sa u d a ljiva im a za pele. Zato se danas u p o tre b lja va ju h e m ljska sredstva za u d a lja va nje pela sa saa. N a drveni ra m k o ji im a isti
o b lik kao i o tv o r konice sa go rnje stane, p r v rs ti se flanelska krpa
da p o k riva cije lu p o vrin u drvenog ram a. P ri p rv o j u p otrebi k rp a se
poprska po cijeloj p o vr in i 0 ,0 1 (oko 2 kaike za supu) benzaldeliida
(C -H ,,C H O ). Z a tim s konice, iz ijeg se nastavka o d s tra n ju ju pele,
podigne p o kro vn a daska a postavi ra m sa pop rska nom k rp o m koja je
okrenuta pre m a u nu tra n jo sti konice. Pare benzaldehida ne p rija tn o

SI. 45. Ram sa flanelskom

krpom za primjenu
benzaldehida.

d je lu ju na pele, te one naputaju nastavak i prelaze u donje dijelove

(plodite) konice. Zato se ovaj ra m ostavi na konici 4 5 m in u ta kako
bi pare benzolaldehida d o vo ljn o djelovale na pele i da napuste nasta
vak. K a d se ra m sa p oprskanom k rp o m skine s jedne konice, odm ah
se prenosi na d ru g u konicu. Sa konice gdje je p rethodno bio stavljen
ra m , skida se nastavak i odnosi u p ro s to riju za istresanje meda. Jedan
put poprskana krp a benzaldehidom moe se u p o trije b iti za o d s tra n ji
vanje pela najvie t r i puta, je r intenzitet isparavanja znatno slabi. Po
trebno je ponovo p o prskati k rp u sa benzaldehidom , ali sada sa ko lii
n o m upola m a n jo m 1 kaika za su p u ), to p ru a m ogunost da se
ponovo odstrane pele iz sljedea 2 3 drutva. O va j se postupak p o
na vlja i na sljedeim konicam a. Benzaldehid uspjeno dje lu je na od
stra n jiva n je pela kada je tem peratura vazduha vea od 22C. N a n i
im te m p a ra tu ra m a im a slabije djejstvo . N e p re p o ru u je se due izla
ganje pela d je lo va n ju benzaldehida je r se p riv ik n u na njegov m iris
(na badem ) i ponovo se vrate u nastavak.
Ranije se up otre blja va la 5 0 % karbolna kiselina. U posljednje vrije m e
se ne up otre blja va je r je otrovna , kako za lju d e tako i za pele, a iza
ziva i opekotine ako doe u d o d ir sa tije lom . O s im toga, nje n p ro d o
130

ran m iris m oe da ue i u m ed (a tetna je i za leglo), to naroito

dolazi do izra a ja p ri za g rija v a n ju meda.
Danas se za o d s tra n jiva n je pela u p o tre b lja v a ju izduvai k o ji pom ou
agregata stva ra ju vazduna stru ja n ja . M o g u b iti na benzinski, b a te rijski ili ele ktrini pogon.

Istresanje meda (vrcanje). O du ze ti pojedinani o k v iri ili nastavci sa

o k v irim a u k o jim a je m ed se prenose u posebnu zatvorenu p ro s to riju
(sobu ili pelarsku m o n ta nu k u icu ). D a bi se m ed k o ji je p oklop lje n
poklopcem m ogao istresti iz elija saa, m o ra se pre tho dno o tklop iti.
T o se oba vlja p om o u v ilju k e ili noa za otkla nja nje m ednih poklopaca.
O k v iri sa o d s tra n je n im poklop cim a sta va lja ju se u centrifugu (v rc a ljk u )
za istresanje meda. K a d a se centrifuga na p u n i o k v irim a , u poetku se
okree polako a kasnije sve jae i jae. Poto se m ed istrese iz o kvira ,
o k v iri se vade iz vrca ljke . P ri istresanju u m edu zaostaju razne nei
stoe, kao ostaci voska od poklopaca, pele koje se utope u m e du i d r.
Ove neistoe m ogu se o tk lo n iti na dva naina: 1) postavi se gusto sito
na slavinu centrifuge i neistoe se na n je m u zadre; 2 ) m ed dire ktno
iz slavine odlazi u kante, a poslije 2 3 dana sve p rim je se isp liva ju na
p ovrinu , odakle se m o g u lako u k lo n iti.
M ed se moe istresti i na otvore nom p ro sto ru , na udaljenosti 10 15
m etara od pelinjaka. Za ovo je potre bno da postoji dnevni unos nek
tara n a jm a jn e od 2 kg.

Vraanje istresenih okvira. Poslije zavrenog istresanja, o k v iri se po

novo sta vlja ju u nastavke i ponovo vra a ju u konice od koje su odu
zeti, kako b i pele oistile i pop ra vile oteene elije saa. U konice
poloke o k v iri se vra a ju pojedinano. P ri vra a n ju o kvira , potrebno
je paziti da se ne izazove grabe. N astavci se m ogu odm ah poslije istre
sanja m eda v ra titi u pe linja d ru tva ako je dnevni unos nektara oko
2 kg. A ko je dnevni unos m a li ili ga uopte nema, nastavci se v ra a ju
predvee, kada pele prestanu da izlije u iz konice. P rije vraanja
o k v iri se m alo p o p rs k a ju v o d o m da b i ih pele lake oistile. Istovrem e
no je potrebno suziti leta na konicam a i sljedeeg dana osm atrati pe
lin ja k da se ne b i p o ja vila grabe.
Poslije zavrenog rada na istresanju meda, potrebno je sav p rib o r koji
je za to koriten (noevi, centrifuga, podm etai i d ru g o ), p rv o potopiti
u m alo vode da se m ed otopi. Poslije otapanja m eda, ta se voda pre d
vee dodaje p e lin jim d ru tvim a , u h ra n ilicu . Z a tim se p rib o r detaljno
opere i dobro ispere vo d o m , a za tim osui. Svaka nepanja, kao, na
p rim je r, ostavljanje otvo re n ih p ro zo ra ili v ra ta na p ro s to riji gdje je
centrifu gira n m ed, za tim p ro su t m ed i si., m oe im a ti veom a tetne po
sljedice na pe linja ku uslje d pojave grabei.
PREVOENJE PELA NA PAU I SELIDBA PELA
Pele se m ogu ga jiti na stalnom m je stu (stacionarno pelarenje) ili prevoenjem pela sa jedne pelinje pae na d ru g u i to je selee (m ig rira jue ) pelarenje. U savrem enom p elarstvu sve se vie u p ra n ja va selee

pelarenje. T a k o se om oguava p e linjem d ru tvu da iskoristi vie paa,

ali konice m o ra ju b iti do bro p rip re m lje n e za seobu, transpo rtna sred
stva m o ra ju b iti pogodna za prenos konica, te d o b ri putevi.
Svako p okretanje konica sa pelam a iziskuje trokove i velike napore.
P rije pokre ta nja konica, potre bno je da se prethodno isp ita ju i proue
uslovi re jona na k o ji se dovoze pele. O d posebne su vanosti sljedei
uslovi: 1 ) da im a do vo ljno pae za pele, 2 ) da ne doe do prenaselje
nosti rejona pelam a, 3) da je dobro zdravstveno stanje vlastitog i d ru
gih pe linja ka u to m re jo n u i 4) da su d o b ri i dru g i fa ktori vani za
pau (sua, hladnoa, i d r.). Zato p rije seobe konica, treba obii rejon
i p ro v je riti sve ove elemente, te nakon toga se donosi odluka o seobi.

Pripremanje za seobu.

Za seobu dolaze u o b zir konice koje su u dob

ro m stanju. Stare i dotra ja le m ogu u toku prevoza da se raspadnu
i da izazovu nezgodu i tetu. A ko su na konicam a pukotine m alog p ro
m je ra , m ogu se za tv o riti ilovaom ili stolarskim gitom da kroz n jih
pele ne m ogu izlaziti.
I z konica koje se sele, potre bno je istresti sav med. U k o lik o to nije
m ogue, onda se o k v iri s m e do m izvade a na n jih o vo m jesto postave
o k v iri sa ve izg ra e nim saem. U tije lim a konica ne sm ije b iti p ra z
nih m jesta, m jesta nepop u nje nih o k v irim a , je r b i se ve postojei p o
m je ra li i gnjeili pele, a n iti satnih osnova. Razm aci na o k v irim a o d r
avaju ra sto ja nje izm e u sam ih okvira , to om oguuje pelam a da se
zadre na sau.
P rilik o m seobe, pelam a se m o ra obezbijediti p ristu p vazduha. T o se
postie pom o u tzv. ventilacije sa zbijegom , gdje se sklone pele
p rilik o m seobe. P o kretni d ije lo vi konice (podnjaa, tijela, ve ntilacija)
m ogu se m eusobno p rite g n u ti na razne naine: p om o u ice ili stegam a specijalno konstru isa nim za tu svrhu . Stege u to ku prevoenja
obe zbje uju vrste veze izm eu dijelova konice, kako ne bi dolo do
p om je ra n ja . Sve p rip re m e za seobu obave se tokom dana. Predvee, ka
da sve pele u u u konicu, p ristu p a se za tva ra n ju leta. U nap re dno m
pelarstvu, gdje postoje specijalne dizalice sa paletam a za u to va r i is
tova r konica na kam ione, leta se ne za tva ra ju ako se konice prevoze
nou.

Postupak kod seljenja. U rano p roljee ili na jesen, kada su tem perature
vazduha oko 15C, a pele se prevoze po d o b ro m p u tu na krae u d a
ljenosti, nije p otre bno p re d u zim a ti m je re za p ro vje tra va n je ako se na
konici nalazi zbijeg. P ri takvoj te m peraturi, pele se m ogu p re voziti
u svako doba dana ako su leta na konici predvee ili rano u ju t ro za
tvorena. N a d n e vnim te m peraturam a preko 25C na konicam a se ne
sm iju zatvarati leta da b i se konice u toku noi mogle seliti. U lje tn o m
periodu pele se isk lju ivo sele po noi, i to ako su tem perature nie
od 25CC. A ko se pele prevoze na vee udaljenosti i u h va te topao dan,
putovanje treba p re k in u ti, pele isto va rili i o tvo riti im leta. Putovanje
treba nastaviti sljedee noi.
Za seobu pela m ogu se ko ristiti razna prevozna sredstva kao: konjska
zaprega, eljeznica, kam ioni, a u posljednje vrije m e transportni avioni

132

i helikopteri. K o n js k u zapregu treba izbjegavati, je r postoji mogunost

da pele u b o d u konje, k o ji od toga uboda odm ah ugiba ju. P ri u to va ru
na kam ione, konice se p o sta vlja ju tako da o k v iri sa saem id u sa os
om vozila. N a e lje zn ikim vagonim a o k v iri idu paralelno sa inama
kolovoza. O v a k v im poloajem o k v ira u prevozu, znatno se u m a n ju je
n jih o vo p om je ra n je .
P rilik o m prevoenja pela na pau potrebno je za do vo ljiti uslove koje
postavlja Zakon o m je ra m a za una p re iva nje stoarstva, SI. list S R B iH
b r. 7/67. lan 48. ovog Zakona obavezuje da R a d i korienja pelinje
pae dralac pela m oe zdrave pele prem jetati sa jednog na drugo
m jesto. P rem jetanje se vr i u za tvo re nim konicam a i sa p ra tio ce m .

Smjetaj konica. Po dolasku na ra n ije odabrano m jesto, konice se

istova ra ju i odm ah p osta vlja ju na odreeno m jesto (raspored konica
vidi u p o g la vlju : P e lin ja k .) N a k o n pola sata od istovaranja, pristupa
se o tva ra n ju leta. A ko se leta na konicam a o tva ra ju po danu, to se iz
vodi na izm jenin o, svakoj treoj, estoj, itd., a za tim se poslije pola
sata (kada se pele iz otvore nih konica m alo sm ire) na d ru g o j, etvrtoj
itd. Postupak se p ona vlja dok se na svim konicam a ne otvore leta.
O vako, postepenim otva ra n je m leta, spreava se na lije ta nje (m ijeanje)
pela iz jedne konice u dru g u. K a d a se leta otva ra ju nou, onda se to
moe izvr iti na svim konicam a odjednom .
Predvee ili na jkasnije sutradan izvr i se pregled svih konica i ako se
nae da je poloaj o k v ira u gn ije zdu porem een, potrebno ih je dovesti
u red.
P R IP R E M A N J E P E L A Z A Z I M U
(Z a zim lja va n je pela)
P rip re m a n je p e lin jih drutava za zim u poinje k ra je m ljeta, poslije
prestanka p e lin jih paa. N eophodno je da se p rip re m i ja ko pelinje
dru tvo sa fizioloki m la d im pelam a, koje prethodno nisu iznurene
od sa ku p lja nja nektara i ish ra n jiva n ja legla. Pored toga, neophodno je
da pelinje d ru tvo im a d o vo ljn u koliinu meda dobrog kvaliteta i
cvjetnog praha. T a k o p rip re m lje n o drutvo, uz ostale povoljne uslove
(d o b ro u topljena konica, m ir na p e linjaku i d r.), uspjeno e doekati
proljee.
Prem a tom e, za uspjeno zim ovanje pelinjeg drutva, od posebne va
nosti je: snaga drutva, starost pela, koliina i kvalitet hrane, u top
lja va nje konice i m ir na pelinjaku.

Snaga pelinjeg drutva.

Za uspjeno zim ovanje u uslovim a kontinen

talne i um jereno-kontinentalne klim e , jaina pelinjeg drutva im a isti
znaaj kao i za glavnu pau. K a d a je dru tvo slabije, troi vie hrane
i obratno. Prem a A vetisjanu, p otronja m eda zavisno od b ro ja pela
(odnosno teine) u p e linje m d ru tvu i kod drutava koja z im u ju na
otvorenom p ro sto ru je sljedea:
Te in a pelinjeg dru tva (k g )

1,

1,5,

2,

2,5.

Prosjena potreba hrane (k g )

9,67,

8,78,

7,99,

5,74.

133

Za v rije m e n iskih zim sk ih tem peratura, ja ka pelinja dru tva bolje o d r

avaju toplotu (15 20C) k o ja je potrebna u p e linje m klu p k u . P ri
k ra ju zim e, kada se u p e linje m k lu p k u poja vi leglo, ja ka dru tva sa
lakoom podignu te m p e ra tu ru do 34 35C (te m p e ra tu rn i skok) i stalno
je na toj granici od ra va ju. K o d slabih p e lin jih drutava, to ko m zim e
tem peratura u k lu p k u im a vea kolebanja a u proljee kada se p o ja vi
leglo, ne prelazi 32 33C. Zato se kod slabih drutava leglo p o ja v lju je
znatno kasnije.
O sim re im a tem perature u vrije m e zim ova nja , ve liki znaaj im a i sa
stav vazduha u klu p k u . U vrije m e zim o va n ja sadraj u gljendioksida
(C 0 2) poveava se na 4 5 % a sadraj kiseonika se sm a n ju je na
17 1 8 % (n o rm a ln a koncentracija ugljendioksida tokom lje ta je 0,03 a
kiseonika vie od 2 1 % ). U s lje d pojaane koncentracije ugljendioksida
a sm anjenja kiseonika u toku zim e, s m a n ju ju se i oksidacioni procesi
u p e linje m o rg a nizm u , te one m a nje u z im a ju h ra nu . Is p itiv a n ja su
pokazala da jaa p e linja d ru tva stvaraju veu konce ntra ciju u glje n
dioksida u odnosu na slaba i srednje ja ka drutva. U tv r e n o je, kada
su drutva iste jaine, da sojevi (rase) pela sa sjevera stva ra ju veu
konce ntra ciju u gljendioksida a m a nje troe kiseonika, od sojeva sa
juga.

Starost pela.

Pored b ro jn o s ti (jaine) pela u d ru tvu , ve lik u ulogu za

p re zim lja va n je im a i starost pela. A k o je pelinje dru tvo ulo u zim u
sa sta rim pelam a, koje su izleene u m jesecim a ju lu i avgustu, one
ne doive proljee. U s lje d fizioloke iscrpljenosti, one u gin u i na p ro
ljee u ta kvom d ru tv u nem a pela koje b i uzgajale leglo (v id i str. 55).
esto takva pe linja d ru tva od jeseni do p roljea toliko oslabe da ne
m ogu sam ostalno da nastave ivot, a takva drutva su p odlo na bole
stim a (nozem atoza), te uslje d toga p ro p a d a ju ili se bez p om oi pelara
sasvim slabo o b n a vlja ju .
Za zim ovanje potrebne su m lade pele koje se izlegu od sredine avgusta
do prestanka legla u jesen. Pored m la d ih pela, potrebno je da pelinje
dru tvo ue u zim u i sa m la d o m m aticom , koja e u p roljee im a ti
dobra p ro izvo d n a svojstva.
D a se om o gui p o dm la iva nje pelinjeg drutva, potrebno je da od
sredine mjeseca avgusta postoji slabija nektarna paa u p riro d i, sa dnev
n im unosom od oko 2 0 0 g r u konicu, uz veu rezervu cvjetnog praha.
A k o takvi uslo vi u p riro d i ne postoje, pelinje d ru tvo se na draajno
p rih ra n ju je a, po p otre bi, dodaje se i zam jena za cvje tni pra h .

Koliina i kvalitet hrane. Pelinjem d ru tv u za zim u i proljee, do po-'

jave nektarske pae u p riro d i, potrebno je da se obezbijedi zaliha od
2 0 kg meda. esto, uslje d n e p o vo ljn ih panih p rilik a , pele ne sakupe
d o vo ljn u ko liin u m eda koja im je potrebna za zim u . K a d a se u tv rd i
pregledom p ri k ra ju ljeta da pele ne m a ju do vo ljno m eda za zim u ,
p ristu p a se p rih ra n jiv a n ju eernim siru p om . N a jb o lje je ovakvo p r i
h ra n jiva n je ako nem a pelinje pae u p riro d i v r iti od sredine mjeseca
avgusta i kao na draajno, da se dobije to vie generacija m la d ih pela,
a ujedno da siru p sazre i da ga pele poklope u elijam a saa.
134

O sim koliine, vaan je i kvalitet hrane. M ed k o ji ne potie od nektara,

ve od ra zn ih d ru g ih slatkih sokova (m e d ljika , sokovi od oteenih p lo
dova d r.), tetan je za p re zim lja va n je pela, je r im optereuje organe
za varenje (v id i str. 30. i 33). Zato se on odu zim a iz konice. P rije odu
zim a nja p otre bno je da se ispita stvarni kvalitet takvog meda. N a js i
g u rn ije su la bora torijske analize. M e u tim , poto se to ne u tv r u je nape linja ku (na terenu), postoje p riru n e e m p irijske m etode za u tv r i
vanje m e dljike :
1. M ed m e dljikova c, kao i onaj k o ji potie od ra znih slatkih sokova
(oteeni v o n i p lo d o vi i d r.), pele ne p o kla p a ju votanim poklop
cim a, ve on ostaje otvoren u elijam a saa. O va j znak ne m ora u v i
je k b iti siguran.
2. Iz nekoliko o k vira u konici uzm e se kaiicom po m alo m eda i is
trese u e pruvetu ili u au od vatrostalnog stakla, a za tim se u n ju
dolije ista koliina (vo lu m e n ) destilovane vode ili kinice. U drugoj
ai se rastopi je dna koliina gaenog krea u istoj koliini kinice.
K a d talog krea padne na dno (dekan taci ja ), krena voda sa p o vr
ine sipa se u rastvoreni m ed. Potrebno je u ra stvo r meda dodati
onoliko krene vode koliko im a rastvorenog meda i vode zajedno.
Z a tim se rastvoren m ed u krenoj vodi zagrijava na va tri dok ra
stvor ne p ro vre . A ko u m edu im a m edljike, u tenosti e se pojaviti
pahuljice koje se kasnije taloe na dno ae (talog se stvara od ve
ziva nja krea sa de kstrinom ).
Poto se ustanovi da postoje o k v iri s m edom od m edljike, odm ah se
od u zim a ju iz konice a na n jih o vo m jesto d a ju se o k v iri iz rezervi sa
cv je tn im m e do m , kojeg su pele sakupile u periodu glavne pae.
U nedostatku takvog m eda m ogu se pele p rih ra n iti eernim sirupom .
I kada u p e linjem gn ije zdu im a dovoljna koliina m eda dobrog kva
liteta, p re p o ru u je se, ako nem a pelinje pae u p riro d i, dodavanje e
ernog sirupa u nekoliko navrata (u avgustu i septem bru mjesecu).
Is p itiv a n jim a je dokazano da pelinje dru tvo bolje zim u je uko liko je
u zim skom k lu p k u svjee preraeni eerni sirup, poto se lako vari
u crije v im a pele.
O sim potrebne koliine kvalitetnog m eda za zim ovanje, u konici treba
obezbijediti i d o v o ljn o cvjetnog praha. K o d ja k ih p e linjih drutava
leglo se p o ja v lju je ve koncem ja n u a ra mjeseca. Ta d a ga pele ne m ogu
sakupljati u p riro d i i upuene su na rezerve koje se nalaze u samoj
konici. U nedostatku cvje tnog praha u konici, leglo se p o ja v lju je tek
poto p ro c vje ta ju u p riro d i p rve b iljk e koje d a ju pelam a polen. T o
biva tek sre dino m fe bru a ra ili poetkom mjeseca m a rta i za toliko e
zaostati razvoj pelinjeg dru tva u proljee, a tim e i njegova prip re m a
za glavnu pau.

Utopljavanje gnijezda. Poslije od u zim a n ja nastavaka pele ostaju samo

u ploditu. S re d in o m mjeseca septem bra iz plodita se odu zim a ju su
vini o k v iri koje pele ne zaposjedaju (jesenja re vizija gnijezda). Prven
stveno se o d u zim a ju o k v iri sa ne isp ra vnim saem (k riv o sae, sae sa
135

ne p ra vilnim elijam a kao i ono sa m nogo tru to vskih elija). T a k v i o k v iri

se pretapaju. Potrebno je da ostane u konici dovoljno o k v ira za sm je
taj pela, m eda i cvjetnog praha.
K a da se gnijezdo suzi i obezbijede ostali p otrebni uslovi za zim ovanje
(kvalitetna hrana, cvje tn i pra h , m lade pele i d r.), p ristu p a se u to p lja
v a j u gnijezda. G n ije zd a se u to p lja v a ju sa gornje strane iznad p okrovne
daske (p ro s to r izm eu pokrovn e daske i k ro va na konici). Za u to p lja
vanje se u p o tre b lja v a ju jastuci od jute , k o ji se pune slam om , p lje vo m ,
ku inom , su vim liem , sijenom , otavom i si. U nedostatku jastuka,
uspjeno se m ogu u p o trije b iti stare novine, koje se slau u vie slojeva.
M a te rija l za u to p lja va nje ne sm ije se navlaiti je r se suviak vlage
prenosi u sam u konicu, to dovodi do pljesnivosti saa, rashlauje
gnijezda i d r. Zato se m a te rija l za u to p ljavanje ee kontrolie i po
potrebi sui.
Up o re do sa u to p lja va n je m p re gledaju se i konice. A k o se p rim ije te
i n a jm a n ji o tvo ri k ro z koje moe da s tru ji vazduh, oni se za tva ra ju sto
la rskim gitom . Istovrem eno se sm a nji i o tvo r na letu za je d n u polovinu.
A ko je visina leta vea od 10 m m , postoji opasnost da u konicu u u
mievi (na roito m ali p o vrta rs k i m i M us hortensis). T o se spreava
stavljanjem lim enog elja na leto konice.
U to p lja va n je gnijezda v r i se u ra n u jesen, poetkom mjeseca oktobra,
te se pelam a om ogue p o v o ljn iji uslovi za njegu legla i izvoenje m lade
generacije pela.
U V A N J E O P L O E N I H M A T IC A U T O K U Z I M E
Navedeno je da rezervne m atice im a ju ve liki znaaj za m noge in te r
vencije pelara u proljee. M e u tim , uvanje oploenih m atica u toku
zim skog perioda izisku je znatne trokove, za svaku treba obezbijediti
nukleus sa 1 1,5 kg pela i 8 10 kg meda.

SI. 46. K u tija sa pelama radilicama u kojima se uva

oploena matica tokom zime.

136

Prem a istra iva njim a u S S S R -u i R u p iu n iji, mogue je da se tokom

zim e u v a ju oploene matice i izvan pelinjeg drutva, u m a lim k u tija
m a. Te h n ik a uva nja m atica tokom zim e sastoji se u sljedeem: u m alu
k u tijic u stave se pele sa m a ticom i m alo hrane. S vakih 1 2 mjeseca
pele i h ra na se z a m je n ju ju (osvjeavaju) a m atica ostaje. A u to ri ove
metode navode da je za cije li pe riod uva nja matice potrebno dodati
od 150 do 200 gram a hrane i oko 100 150 gram a pela. O vd je je po
trebno preduzeti posebne m je re p ro tiv nozematoze a to se spreava
dodavanjem u h ra n u fum agilina, odnosno fu m id ila B .
M ale k u tije sa pelam a i m a ticom u va ju se u specijalnoj p ro s to riji
na stalaama.

SI. 47. Stalaa sa kutijama gdje zim uju oploene matice.

KONTROLA PELINJEG DRUTVA U TOKU ZIM E
A ko su pele u jesen do b ro zazim ljene, tokom zim skih mjeseci pelar
nem a veih ra d n ih zahvata na p e linjaku. U toku zim ova nja pelam a je
potrebno obezbijediti p o tp u n i m ir. N a svaki ja i d o d ir po konici (u da
ranje, p o m je ra n je i si.), pele reaguju tako to u zim a ju vie hrane a
time opte re u ju i svoja c rije va (v id i: B olesti pela str. 149), te m noga
drutva m ogu i da stra da ju . N a ro ito je tetno ako stoka pase pored
konica, kao i k lju ca n je po konici raznih ptica (d je tli, sjenica i d r.).
Stoga je potrebno u to k u zim e ee kontrolisati konice da bi se
o tklonili eventualni nedostaci na pelinjaku.

Snijeg i pele. Nekada snijeg sasvim p o k rije konice. K o ristan je je r

titi pele od hladnoe a uje dn o je porozan, te pele do b iva ju potreban
vazduh. T e k kada snijeg otpone da se topi, moe da zaledi leto i sp ri
jei prolaz vazduha, pa je tada potrebno o tk lo n iti led sa leta konica.
U toku zim e izm eu dana sa veim zahlaenjem , moe da se pojavi lije p
137

zim sk i dan, kada je tem peratura vazduha u hladu iznad 12C. Pele
tada izlije u da izbace izm et i proiste c rije va proisni izlet. A ko je
zem ljite vlano ili p o krive no snijegom , ispred konica se razastru n o
vine ili slama, da se pele ne b i rashladile u sluaju da pa dnu na snijeg
pre d konicom je r b i tada uginule.

Zimsko prihranjivanje pela.

Pelama se, po p ra vilu , ne daje h ra na u

toku zim e. T o se m oe u ra d iti sam o iz k ra jn je nude, kad iz bilo k o jih
razloga u d o vo ljn o j koliini n ije obezbijeena zim nica, te postoji opa
snost da pele u ginu od gladi.

Te n a h ra na u toku zim e ne dodaje se pelam a na p o lju , ve se ko

nica sa pelam a unese u neku zam raenu p ro s to riju (na jb o lje u p o
d ru m ), gdje je tem peratura 6 C. U o k v ir sa p ra zn im saem u lije se je
dan lita r sirupa, za tim se konica o tvo ri i o k v ir stavi neposredno do
pelinjeg klu p k a . Poslije toga konica se za tvo ri i dobro u top li. D a bi
pele uzele i pre ra dile siru p , potrebno je p ro s to riju za g rija ti a za tim
je postepeno ohladiti. Poto pele p rerade siru p , sljedeeg dana se
konica iznosi napolje, na pelinjak.
O va j nain p rih ra n jiv a n ja je teak, pa se um jesto tenog sirupa, u p o
tre b lja va ju eem o-m edne pogae. N a jje d n o sta vn ije je dodati P e lin
(v id i: P rih ra n jiv a n je p ela) ispod p okrovne daske, dire ktno na gor
n ju stranu satonoe. Pogae se m o g u davati i na p olju , k ra tk o tra jn im
otva ra nje m konice.

138

5.
OPRAIVAN JE POLJOPRIVREDNOG BILJA
POMOU PELA

B IO L O K E O S N O V E
Prenoenje polena (cvje tn o g p ra h a ) je dnog cvijeta na ig ili tuak d ru
gog cvijeta naziva se opraivanje. Postoje dva osnovna tipa opraivanja:
sam oopraivanje i u na krsno (u krte no ) opraivanje.
Prenoenje polena iz je dnog cvijeta na ig drugog cvijeta vri se raz
n im p o srednicim a: vodom (h id ro filija ), vjetrom (a nem o filija) i ivoti
njama (zo o filija ) N a jv e i znaaj za opraivanje (kod zoofilnih b ilja k a )
imaju insekti (e n to m o filija ).
P rv o b ilje koje se p o ja vilo na naoj planeti u ra n im geolokim perio
dam a, raslo je u vo d i i v o d o m je vreno opraivanje. V ei stepen u
e volu ciji b ilja k a pre dsta vlja n jih o v o razvie na k o p n u i opraivanje
pom o u vje tra .

Anemofilne biljke

karakteriu se nizo m m orfo lokih i ekolokih p rila

goenosti na v je ta r kao prenosilac polena.

A n e m o filn im b iljk a m a , u p rv o m redu, prip a da veina golosjem enjaa

(G ym nosp e rm a e ) i oko 10%> kristosjem enjaa (Angiosperm ae), kao: bor,
sm ra i d ru g i etinari, breza, joha, hrast, bukva, ljeska, topola, orah,
k u k u ru z, k o n o p lja , itd.

Entomojilne biljke im a ju cvjetove grupisane u cvasti, u p a d ljiv ih boja

i m irisa k o ji p rivla i insekte. T o k o m evolucije ostvareni su uza ja m ni
adaptacioni odnosi izm e u insekata i cvjetova. C vje tovi lue nektar i
stvaraju polen k o jim se hrane insekti. Da b i doli do nektara, insekti
m o ra ju da se zavlae u cvije t. N a taj nain tijelo insekata d o d iru je
pranike iz k o jih se istresa polen na n jih . Posjeujui za tim druge cvje
tove, iste ili dru ge sorte, insekti na svome tije lu prenose polen, d o d irn u
ig i na n je m u ostave polen.
O d insekata k o ji u estvuju u prenosu polena na jza stup lje nije su pele,
b u m b a ri, le p tiri, ose, cvjetne m uhe, m ra vi i neki tv rd o k rilc i.
N a p rije d je navedeno kakav u za ja m n i odnos im a ju b iljk e i insekti.
K o d insekata to je uslovljeno nainom ivota i anatom skom graom .
Istovrem eno i b iljk e su p rilagodile gra u svoga cvijeta da b i sprijeilo
sam oopraivanje. V e lik i znaaj u tome odnosu im a ju p rostorna raz
dvojenost m u k h i enskih cvje tova (ili organa), ra zliito vrem ensko

139

sazrijevanje m u k ih i enskih generativnih organa na je d n o m istom cvi

je tu i fizioloka nespojivost polena sa igom .
U loga insekata u op ra iva nju b ilja
N a jv a n iji opraivai p o ljo p riv re d n o g b ilja p rip a d a ju ro d u opnokrilaca
(H y m e n o p te ra ), odnosno m edonosnoj peli.
S v i insekti k o ji p osje uju cvjetove ra d i nektara nisu korisn i p ri o p ra
ivanju. N e k i g u n d e lji i stjenice dolaze na cvjetove ra di nektara a b ilju
nanose tetu. Ta k o e , neznatna je uloga leptira u opra iva nju b ilja ,
a osim toga gusjenice m no gih le ptira su tetne. M e u predstavnicim a
entom ofaune, k o ji ue stvu ju u opraivanju b ilja , vei znaaj im a ju
b u m b a ri, solitarne pele, neke vrste osica i cvjetne m uhe. Svaka grupa
m eu navedenim insektim a im a afinitet za opraivanje p oje d in ih vrsta
biljaka. T a k o , n p r., b u m b a ri, bolje od d ru g ih insekata, o p ra u ju cvje
tove crvene djeteline i lucerke. N e k i predstavnici s o lita m ih pela o p ra
u ju lu ce rku, a cvjetne m uhe m rk v u . M e u tim , b ro jn o s t ovih insekata
u p riro d i n ije u v ije k jednaka u razna godinja doba. Pored toga, sve
je m a nje ze m ljin ih povrina koje se ne o b ra u ju , a u p ra vo na tim
povrinam a ovi insekti se ra zv ija ju . Sve veom p rim je n o m h e m ijskih
m je ra u b o rb i p ro tiv tetnih insekata, sm a nju je se i b ro j na p rije d na
vedenih ko risn ih opraivaa i u savrem enim uslo vim a agrotehnike, n j i
hov u d io u op ra iva n ju moe se zanem ariti.
K o d op raivanja p o ljo p riv re d n o g b ilja n a jva n iji u dio p rip a d a m edo
nosnoj peli, poto se u procesu evolucije na jbolje prilagodila toj fu n k
c iji. O na iv i u v e lik im zajednicam a, koje najveu b ro jn o s t dostiu
u p ra vo u v rije m e kada cvje ta ju b iljk e sa k o jih sa ku p lja ju ne kta r i polen (cvje tn i p ra h ). U to v rije m e ja k o pelinje dru tvo b ro ji nekoliko de
setina h ilja d a je d in k i. Za ish ra n u je d in k i, za tim legla kao i za stvaranje
rezerve u konici, pelinje dru tvo treba da sakupi oko 2 0 0 kg nektara
i oko 20 do 30 kg polena u toku godine. D a b i tu koliinu nektara d ru
tvo sakupilo, potre bno je da posjeti oko 500 m ilio na cvjetova. P ri
b lino isti b ro j cvjetova pelinje d ru tvo posjeti dok sakupi potre bnu
koliinu polena. T a k o , pelinje dru tvo u toku jedne sezone posjeti oko
1 m ilija rd u cvjetova, i ra d i toga u p riro d i nem a vrste insekata k o ja bi
se u aktivnosti p rilik o m opraivanja m ogla u p o re d iti sa m edonosnom
pelom. O d posebne je vanosti to m edonosna pela zim u je u ve lik im
drutvim a. U proljee kada je b ro jn o s t d ru g ih insekata opraivaa ne
znatna, uslje d pojedinanog p re zim lja v a n ja je d in k i, pelinje dru tvo
moe sa v e lik im b ro je m je d in k i da sakuplja ne kta r i polen a tim e i da
vri opraivanje. N je g o va se b ro jn o s t u proljee poveava svakim da
nom .
U procesu opra iva nja b ilja , kako sm o ve naveli, m nogi insekti op ra
ivai su m o n o tro fn i (p o sje u ju cvjetove sam o jednog b iljn o g roda ili
vrste ) ili o lig o tro fn i (p osje uju cvjetove vie rodova jedne fa m ilije ).

140

M edonosna pela kao p o lltro fn l insekat, sakuplja ne kta r i polen sa ento m o filn ih b ilja k a od ra zn ih rodova, fa m ilija i vrsta. Za v rije m e sakup
lja n ja nektara i polena, pela ga po in stin k tu sakuplja samo sa jedne
vrste b ilja . Poto svaka vrsta (ro d ili fa m ilija ) im a kolebanja u lu e nju
nektara tokom dana ili ak sata, kada prestane luenje kod jedne vrste,
pela prelazi na d ru g u v rs tu b ilja koja u tom tre n u tk u lui nektar.
P rem a tom e, pele p o s je u ju u toku sezone m nogo ra zn ih b iljn ih vrsta
u periodu n jih o vo g cvjetanja, u p ra vo u tre n u tk u kada se na jb o lje izvr i
opraivanje. Za opraivanje vanu ulogu im a graa tijela pele. D a bi
pela ra dilica nap u nila svo ju v o ljk u ne kta rom , potrebno je da posjeti
80 150 cvjetova. Is ti b ro j cvjetova pela treba da posjeti dok nap u ni
obnoicu sa polenom , k o ja sadri vie od 3 m iliona polenovih zrna. P ri
tome se na dlaicam a sa k o jim a je obraslo tijelo pele, zadrava na h i
ljade ra zn o vrs n ih pole novih z rn a k o ji tu dosp iju iz pranika cvjetova
poto to ko m cvje ta n ja svaki cvije t posjete pele vie puta. T a k o se obezb je u ju n a jb o lji m ogui uslovi za oda biranje polena za o p lo d n ju , od
nosno ksenogam no opraivanje.
U intenzivnoj p o ljo p riv re d n o j p ro iz v o d n ji opraivanje entom ofilnih k u l
tu ra pom o u pela je sastavni dio agrotehnikog kom pleksa u povea
n ju prinosa sjemena i pobolja nja kvaliteta i prinosa p lodo va p o ljo
p rivre d n o g b ilja .
O p raivanje pom o u pela za h tje va ju gotovo sve vrste voa, kao i znatan
b ro j ra ta rskih k u ltu ra .
N e ke p o ljo p riv re d n e k u ltu re koje se o p ra u ju pom o u pela
(p re m a H a m b le n to n u , K o b e lu i C a nde ru)
Tabela 7.
Kulture koje daju plodove

Kulture koje daju sjeme

Badem (Prunus communis)

Borovnica (Vaccinium myrtilis)
Breskva (Prunus persica)
D inja (Cucumis melo)
Dunja (Cyodonia oblonga)
Jabuka (Pirus malus)
Jagoda (Fraagria sp.)
Kajsija (Prunus armeniaca)
Krastavac (Cucumis sativus)
Kruka (Pirus communis)
Kupina (Rubus fructicosus)
Lubenica (Citrullus vulgaris)
Malina (Rubus idaeus)
Ogrozd (Ribes nigrum i R. rubrum
Ribizla (Ribes glassularia L.)
ljiva (Prunus domestica)
Tikve (Cucurbita sp.)
Trenja (Prunus avium)
Vinja (Prunus cerasus)

Bijela djetelina (Trifo liu m repens)

Crvena djetelina (Trifoliu m
pratense)
D inja (Cucumis melo)
D ivlja repica (Brasica nigra)
Grahorice (Vicia sp)
Heljda (Fagopirum esculentum)
Hibridna djetelina (Trifoliu m
hybridum )
Kokotac (Melilotus sp.)
Krastavac (Cucumis sativus)
Kupusi (Brasica oleracea)
Lubenica (Cirtulus vulgaris)
Lucerka (Medicago sativa)
Luk (Alium sp)
M rkva (Daucus carota)
Pamuk (Gossypium sp)
Slaica (Sinapis alba)
Sm iljkita (Lotus Corniculatus)
Suncokret (Helianthus annus)
Tikve (Cucurbita sp)
Uljana repica (Brascia napus
oleifera)

141

U tica j pela na poveanje prinosa kod p o ljo p rivre d n o g b ilja , p redm et

je izuavan ja u m n o g im ze m lja m a svijeta. Razne vrste voaka, koje
su u vrije m e cvje ta n ja opraene pom ou pela, dale su znatno vee p ri
nose od o nih gdje n ije bilo pela kao opraivaa. Is p itiv a n ja u naoj
ze m lji p oka zu ju da p ri slobodnom op ra iva nju u z posredovanje pela
kao prenosilaca polena, procenat za m e tnu tih plodova se kretao od 4,9
do 2 2 ,80/0 (k o d sam oopraivanja od 0,0 do l,5/o), a procenat dospjelih
plodova za b e rb u od 1,3 do 5 ,4 % (sam oopraivanje 0,0 do 0,8/o).
Uloga pela u opraivanju i zametanju plodova jabuke (1955. godine)
(p re m a S. B u la to viu i B . K o n sta n tin o viu )
Tabela 8.
Broj cvjetova
SORTA

Zametnuto plodova

Izolo- Slobo- Izolovano

vano
dno kom. %

Baumanova
Budimka
Ananas
Boskopi
Delies zlatni
Delies crveni
Jonatan
Ontario
Liepocvjetka
Starking

280
206
224
230
210
240
380
322
310
340

272
272
220
232
237
232
375
350
302
310

0
1
4
3
1
3
6
1
0
2

0
0,4
0,2
1,3
0,5
1,2
1,5
0,5
0
0,7

Slobodno
kom.
18
21
35
25
19
27
65
29
69
37

%
4,9
10,0
15,9
10,7
8,0
11,7
17,3
8,2
22,8
11,9

Obrano plodova
Izolovano
kom.
0
0
1
0
0
2
3
1
0
0

%
0
0
0,4
0
0
0,8
0,8
0,3
0
0

Slobodno
kom.
6
7
12
9
6
10
12
7
10
10

%
1,3
33
5,4
3,9
2,5
3,2
3,2
2,0
3,3
3,2

Is ti a u to ri u tv rd ili su i kod kru ke poveanje procenta zam etnutih plo

dova zavisno od sorte od 9,2 do 15,6% (sam oopraivanje od 0,0 do 1 ,3 % )
a procenat dosp je lih p lodo va za b e rb u od 2,4 do 8 ,3 % (0,0 do 0 ,6 % ).
K o d breskve procenat dospjelih plodova za b e rb u bio je vei za 19,18%
nego p ri sam oopraivanju. I kod d ru g ih voarskih k u ltu ra p rib lia n je
uticaj pela p rilik o m opraivanja.
I kod ra ta rs k ih k u ltu ra p rinosi se, takoe, znatno poveavaju ako je
opraivanje izvreno p om o u pela. K arak te ristia n je p rim je r sunco
kreta.
Uticaj raznih naina opraivanja na prinos i kvalitet
sjemena suncokreta sorte danovskij (p re m a A vetisjanu)
Tabela 9.

Nain opraivanja

Slobodno opraivanje pela

R uno opraivanje svakog
4-tog dana
R u no je dno kra tno opraivanje
Sam oopraivanj e

142

Teina
Teina
sjemena u 1000
jednoj
sjemenki
glavici
gr
gr

Teina
jezgra
iz 1000
sjemenki
gr

ulja u
suvoj
materi,
%

112,6

94

57,2

50,2

104,3
67,8
45,8

77
49
30

43,1
22,4
8,3

49,4
46,7
47,1

I ostale ratarske k u ltu re kao, n p r., djeteline, grahorica, p a m u k , u lja ne

repice i d r., d a ju zn a tn o vee prinose sjemena (vlakna kod pa m u ka )
kada je opraivanje izvreno p om o u pela.
O sim poveanja prinosa, pele op raivanjem pobolja va ju kvalitet p lo
dova (ja b u k a poveava b ro j za m e tnu tih sjem enki). Opraeni cvje tovi
fo rm ira ju sim etrian i p ra vila n plod, karakteristian za v rs tu ili sortu.
Dokazano je da se takvi p lo do vi b o lje u va ju u skladitu a u je dn o im
je u jednaeniji h e m ijs k i sastav, to se v id i iz priloene tabele:
Uticaj opraivanja pomou pela na kvalitet plodova jabuka
(p re m a A ve tisja nu )
Tabela 10.
Samoopraivanje

Ukrtena opraivanja

S O R T A

eer
%

kiseline
/o

eer
/o

Sm ire n ko va reneta

9,44

0,63

10,00

am panjska reneta

10,74

Zlatna zim ska parm ena

17,50

0,75
0,32

11,65
18,00

kiseline
/o
0,55
0,66
0,30

K o d ra ta rskih k u ltu ra kvalitet sjem ena znatno se poboljava (teina

1000 zrna , teina zrn a u glavici (kod suncokreta) ili u m a h u ni (kod
djetelina), zrn o je k ru p n ije itd. Istovrem eno se kod nekih b ilja k a
m ije n ja h e m ijs k i sastav, n p r., kod suncokreta se poveava postotak u lja
u sjem enki (v id i tabelu 9).
Metode iskoritavanja pela za opraivanje poljoprivrednih kultura
Navedeno je da opraivanje pom ou pela predstavlja vaan fa ktor u
agrotehnikom kom pleksu u voarstvu te p ro izv o d n ji ratarskih i p o vrtarskih ku ltu ra . Pravovrem eno prenoenje dovoljne koliine polena
obezbjeuje o p lo d n ju kod p o ljo p riv re d n ih k u ltu ra . D a b i se to ostvarilo,
p retho dno je p otre bno p rim je n iti savrem enu agrotehniku kod bilja k a
i p rip re m iti pe linja dru tva za opraivanje.
U uslovim a slabe agrotehnike u ticaj pela kod opraivanja jc neznatan
ili nikakav, je r b iljk a ne moe ish ra niti zam etnute plodove te oni opa
d a ju (kod voarskih k u ltu ra ), ili se osip a ju (kod grahorice) ili osue
(lucerka i dru g e). T a k v e , iscrpljene b iljk e napadnute su ra zn im bole
stim a i tetoinama, to uniti i m ali b ro j zam etnutih plodova.
Pelinja d ru tva koja su odabrana za opraivanje, potrebno je da b u d u
jaka, sa m nogo pela sa k u p lja k a , m la d o m m a ticom i dosta legla u
svim stadijim a. M noge b iljn e vrste koje o p ra u ju pele, lue m alo nek
tara ili polena. K o d ne kih b ilja k a cvje tovi su takve grae da je nektar
i polen nepristupaan pelam a. Zato pele v rlo kratko vrije m e posje
u ju takve cvjetove, te je b ro jn o s t pelinjeg drutva od posebnog zna
aja za opraivanje.

143

Udaljenost pelinjaka od p o vrina sa b ilje m koje pele o p ra u ju , jedan

je od n a jv a n ijih faktora u o vo m procesu. to je p e linja k vie uda
lje n , pele sve m a nje p osje uju p o ljo p rivre d n e ku ltu re . Prem a G u b in u ,
b ro j pela p rilik o m op raivanja crvene djeteline na svakih 100 m uda
ljenosti od pelinjaka sm a nju je se u p ro s je k u za 3,7/o. N a udaljenosti
2700 m od pelinjaka, pele vie ne posjeuju crve nu djetelinu. Slina
je p ravilnost i kod op raivanja d ru g ih k u ltu ra , kao, na p'rim je r, kod
jabuke.
P rinos ja b u k e u zavisnosti je od o dsto janja stabala
od pelinjaka (p re m a A ve tisja nu ).
Tabela 11.
Dobiveno plodova sa povrina udaljenih
od pelinjaka
S O R T A
mc/ha

1500 m

1000 m

300 m
/o

mc/ha

/o

mc/ha

/o

60,0

16

25,8

am panjska reneta

75

100

34

45,4

17

22,6

Zlatna zim ska parm ena

18

100

18

100,0

17

99,4

Sm ire nko va reneta

62

100

37

P R IM JE D B A : U vrijem e cvjetanja sorte zlatna zimska parmena, bilo je loe

vrijem e sa kiom i pele nisu izlijetale iz konice. Zato su i
dobiveni prinosi niski.
U rano proljee, dok je proh la dno vrije m e , pe linja k treba to vie p r i
b li iti povrina m a sa b ilje m koje se oprauje. T a k o pele bre dolete
do b ilja , p osje uju ga u ve lik o m b ro ju i gube m alo energije.
Raspored konica na povrina m a koje se op ra u ju , ovisan je od same
povrine i vrste p o ljo p riv re d n o g b ilja koje se oprauje. U svakodnevnoj
praksi, obino sve konice se p osta vlja ju na je d n o m m jestu. M e u tim ,
n a jbo lje je konice postaviti tako da n a ju d a lje n ija granica b ilja ne
bude dalje od 500 do 700 m , a u vo n ja k u 200 do 250 m od pelinjaka.
A ko je m a n ja p o vrina pod b ilje m (50 70 ha), p e linja k se postavlja
u njenoj sredini. N a ve lik im povrina m a koje su podijeljene na p a r
cele, pelinjaci se p o s ta vlja ju izm eu sam ih parcela, da udaljenost iz
m eu n jih ne bude vea od 1000 1400 m kod ratarskih k u ltu ra , o d
nosno u vo n ja k u od 400 500 m . K o d takvog rasporeda nekoliko pe
linjaka, p o ja v lju je se susretno opraivanje.

Susretno opraivanje

se p rim je n ju je p rilik o m opraivanja b ilja na ve

lik im povrinam a. Pelinjaci na parcelam a p osta vlja ju se tako da zona
leta pela sa jednog p o k riva zonu leta sa drugog pelinjaka. T a d a se
postie p otp u no p o k riv a n je odreene k u ltu re pelam a i postiu n a j
b o lji rezultati p ri opra iva nju .
144

100 V.

100%

pelinjak II
udaljenost m
SI. 48. ema organizovanja susretnog opraivanja
(prema Gubinu).
B ro j p e linjih drutava za opraivanje ra znih p o ljo p rivre d n ih ku ltura
ovisi od biolokih od lika b ilja i b ro jn o s ti (ja ine ) pelinjeg drutva.
R a d i to uspjenijeg op raivanja a za tim oplodnje, potrebno je da pele
posjete svaki cvije t nekoliko puta. Prem a ino stra n im istraivanjim a,
svaka vrsta e ntom ofilnog b ilja im a svoje zahtjeve o b ro ju p e lin jih pos
jeta cvije tu : crvena djetelina n a jm a n je 2 puta, suncokret 8 10, grahorice 10 12, voke 15 20 puta, itd. P ro ra u n se izvodi na osnovu p rib li
ne procjene b ro ja cvjetova po h ektaru. N a p rim je r, kod suncokreta dne
vno sazrijeva oko 2 m ilio na cvjetova na 1 ha. Ta d a pele treba da po
sjete 16 m ilio n a (2 m ilio na X 8 posjeta) cvjetova na dan. A k o cvijet
sadri 0,5 m g nektara, svaka pela da bi napunila v o ljk u treba da po
sjeti 70 90 cvjetova u toku jednog izleta, a za 12 izleta tokom dana,
posjeti oko 1080 cvjetova. Proizlazi da konica koja im a 1500 sakup
lja k a , u toku dana m oe da oprai 1 ha suncokreta. B ro j pelinjih
drtava p otre bnih za opraivanje ovisi i od njih ove jaine i udalje
nosti konice od b ilja . U zim a ju i u o b zir srednje ja k a drutva i da su
smjetena u b lizin i b ilja koje cvjeta, za opraivanje po 1 ha potrebno
je drutava:
Voarske k u ltu re
Povrtarske k u ltu re
G ra ho rica

2 3 pe linja drutva;
0,5 pe linja drutva;
2

3 p e linja drutva;

Suncokret

0,5 1 pelinja drutva;

P am uk

0,5 1 pe linja drutva;

Sjem e k rm n ih biljaka

1 1,5 pelinja drutva;

Sjem e esparzete i kokotca

3 4 pelinja drutva.

P o ljo p rivre d n o e ntom ofilno b ilje u odnosu na sam oniklo, im a znatno

m anje nektara i polena u cvije tu . K a d a cvje ta ju istovrem eno, pele
po svome in stin k tu posje uju one koje d a ju vie nektara i polena, te
bi p o ljo p rivre d n e k u ltu re ostale bez pela kao opraivaa. esto se u
p riro d i dogodi ovakva p o dudarno st u vre m e n u cvjetanja bilja k a sa raz
li itim intenzitetom luenja nektara i cvjetnog praha. Da b i se pele
u p u tile na opraivanje odreene vrste p o ljo p rivre d n o g b ilja , p rim je
n ju je se m etoda d re sira nja (u p u iva n ja ) pela na to bilje .
10 Pelarstvo

145

Dresiranje pela na m iris ostvaruje se p re ko uslo vnih refleksa. K a d a

pela p reko svog ula osjeti m iris cvijeta nekog b ilja , ona ga trai po
izlasku iz konice. T a m ogunost se iskoritava kod u p u iva n ja pela
na onu v rs tu b ilja , k o ju u da tom tre n u tk u treba opraivati. Pelinje
drutvo se p rih ra n ju je eernim siru p o m kom e je dodat m iris onog
cvijeta na k o ji se pela u p u u je . Poto uzm e a ro m a tizira n i siru p , pela
izlazi iz konice i tra i cvjetove od' k o jih potie m iris , da b i iz n jih
uzela nektar. T a k o se istovrem eno izv r i i opraivanje. Pelinjem d ru
tvu daje se svaki dan a ro m a tizira n i eerni siru p dok cvjeta ona k u l
tura na k o ju se u p u u je .
D re sira nje pela v r i se u tre n u tk u kada otpone cvjetanje k u ltu re na
k o ju se pele u p u u ju . Predvee, u istoj posudi bez stra nih m irisa se
nap ra vi eerni siru p 1 : 1 . D o k je jo topao, oko 37C, u siru p se poto
pe cvje tovi (u zim a se 50 100 g r cvjetova u odnosu na 1 1 sirupa) b ilj
ke na k o ju se pele u p u u ju . P rije potapanja, sa cvjetova se uklone
aini listii. C vje tovi ostaju potop lje ni u siru p u 5 6 sati (ili do ju
tra ), a za tim se siru p p ro c je d i i daje 100 150 g r na svako pelinje
drutvo. A k o se dade vea koliina sirupa, dje lovanje d re sira nja na
pele slabi. D je lo va n je slabi i kada se siru p daje pelam a d o k su sakupljaice izvan konice. Zato se davanje sirupa vr i rano u ju tro , dok
pele n isu otpoele da izlije u iz konice.
D re sira nje pela na m iris daje dobre rezultate kada se p e linja k na
lazi u neposrednoj b lizin i neke vrste b ilja koje se oprauje. Prem a
is p itiva n ju F irso va , p rilik o m d re sira nja pela na crve n u dje te linu na
100 m 2 okolo p e linjaka b ilo je 608 pela, na udaljenosti o d 350 m na
istoj p o v r in i (100 m 2) bilo je 397 pela a na 700 m sam o 249 pela.

Dresiranje pela na odreeni prostor sa biljem u cvijetu

O va j m etod
d re sira nja p rim je n ju je se kada je p o vrina pod k u ltu ro m na k o ju se
u p u u ju pele, znatno udaljena od pelinjaka.

U siru p , a ro m a tizira n ne kta rom iz cvjetova dotine k u ltu re , dodaje se

m a n ja koliina (2 3 kapi na 1 1) ekstrakta nekog ja k o g m irisa , n p r.,
anisa, lavande, ka du lje , a za tim doda pelam a ispred pe linja ka u p lit
koj h ra n ilic i. K a d a se na siru p u h ra n ilic i sakupi m nogo pela, one se
p o k riju m re o m i skupa sa h ra n ilic o m prenesu na p o vr in u koja se
eli opraiti, a za tim se pele i h ra n ilica o tk riju . U toku prenoenja h ra
nilice, pele napune v o ljk u s iru p o m i v ra tiv i se u svoje konice oba
vijeste ostale sakupljaice o p o s to ja n ju hrane. K a rak te ristia n m iris
ekstrakta k o ji je doda n u siru p , pom ae pelam a da b rzo p ro n a u m je
sto gdje je postavljena h ra nilica . U toku navedena 2 3 dana, dodaje
se a ro m a tizira n i s iru p u h ra n ilic u , pele ga sa ku p lja ju ali p o in ju po
stepeno da prelaze i na cvjetove k u ltu re . Z a tim se prestane sa doda
va nje m m irisn o g ekstrakta u s iru p a i dalje nastavi stavljanje u ko
nicu sirupa k o ji je a ro m a tizira n cvje to vim a dotine ku ltu re . Pele e
tako posjeivati cvjetove sve dok b iljk a cvjeta.
U posljednje v rije m e p rim je n ju je se jednosta vnija m etoda za navoe
nje pela na opraivanje, k o ja im a osobine kao i dresiranje. T o se po
stie p o m o u p rim a n m ih pojaseva. Pored osnovne k u ltu re k o ja lu i
146

m anje nektara i pele je slabo posjeuju (n p r., crvena djetelina), po

sije se u tra ci druga, b iljk a sa slinim m o rfo lo kim osobinam a (boja
cvije ta ), a k o ja lui vie nektara (esparzeta). Pele intenzivnije posje
u ju b iljk u koja vie lui nektara, a za tim prelaze na susjednu.
U procesu d re sira nja pela na opraivanje, neophodna je sistematska
kontrola k u ltu re koja je u fazi cvjetanja. T a d a se osm atra prisustvo
pela na p o vrin i od 50 ili 100 m 2 u ra zn im dije lo vim a parcele. A ko su
cvjetovi b ilja slabo posjeeni, dovoze se pele neposredno na parcele,
kako bi se obezbijedilo opraivanje.
Opraivanje voarskih kultura
G otovo sve vrste voaka su tipine entom ofilne biljke. K o d m nogih
vrsta je izraena p rote rog inija , tj. ig sazrijeva ra nije od pranika, to
isklju u je opraivanje cvjeta vla stitim polenom . V e lik i b ro j sorata ja
buke, ljive, vinje, trenje i d r. su autosterilne (sam oneplodne) one
ne m ogu zam etnuti p lo d ako se op ra u ju vla stitim polenom , bilo iz
istog cvijeta ili drugog cvijeta sa istog stabla, ve ni sa drugog stabla
iste sorte. I m noge sorte koje su sam ooplodne (autofertilne) da ju vei
prinos ako je izvreno opraivanje pom ou pela.
U uslovim a savremene agrotehnike, p rilik o m podizanja vonih plantaa
posebna p a nja posveuje se opraivaim a, tj. uz osnovnu sortu sade
se i druge iji ih polen oprauje. U lite ra tu ri koja prouava m a te riju
specijalnog voarstva, detaljno je dat p rik a z o pogodnosti i odnosu
izm eu osnovnih sorata i sorata opraivaa. O bino se kod podizanja
vonjaka na svaka dva reda osnovne sorte zasadi jedan red sorte koja
je opraiva (ako je osnovna sorta diploidna) ili dva reda sa d vije sorte
opraivaa (ako je osnovna sorta haploidna).
N a jve i b ro j voarskih k u ltu ra cvjeta rano u proljee, kada su tem
perature vazduha niske, u z este kie karakteristine za to godinje
doba. Sa druge strane, pelinja dru tva im a ju m ali b ro j sa ku p lja k a,
a tada d ru g ih insekata prenosilaca polena gotovo nema u p riro d i i pe
le su je d in i prenosioci polena. U v rije m e cvjetanja voaka dovoljna su
1 2 dana (lije p a ) kada je tem peratura iznad 12C u hladu, bez kie,
da pele oprae voe. Za to su potrebna 2 3 pelinja dru tva na 1 ha i
da su p elinjaci sm jeteni na m eusobnoj udaljenosti od 400 do 500 m ,
neposredno u z parcelu. T im e se obezbjeuje susretno opraivanje.
Svaka vrsta voa im a razliite fizioloko-bioloke karakteristike vane
za opraivanje.

Jabuka.

C vje to vi ja b u k e su dipolni, ali ig sazrijeva 2 3 dana p rije

pranika. Zavisno od sorte, cvje t iv i 4 8 dana i za to v rije m e izlui
od 0,7 2 m g nektara. O k o 90/o sorata ja buke su autosterilne. U ticaj
opraivanja pom ou pela na prinose i kvalitet v id i u tabelama 8. i 10.

Kruka. Slino kao u ja buk e , enski organi u cvijetu sa zrijevaju p rije

m ukih. Im a nekoliko sam ooplodnih sorata, ali i one d a ju vee prinose
kada se opraivanje v r i polenom d ru g ih cvjetova. Zato i kruka, slino
147

jabuci, p rilik o m p od iza n ja zasada im a zahtjeve za opraivaim a. U tica j

pela na opraivanje i zam etanje plodova u o ljiv je iz sljedee tabele:
U lo ga pela u op ra iva n ju i zam etanju p lodo va kruaka
(p re m a S. B u la to viu i B . K o nsta n tin o viu )
Tabela 12.
B ro j cvjetova
S O R T A

Izolo-

Slobo-

Zametnuto plodova
Izolovano

kom.
Linator
Napoleonova
Krasanka
Princeza
Marijana
Vaklen
Viljamovka

Slobodno
kom.

Obrano plodova

Izolovano

Slobodno

kom.

kom.

261
273
209

204
294
210

0
1
1

0
0,3
0,5

26
27
27

12,7
9,2
12,3

0
0
0

0
0
0

5.
9
13

2,4
3,4
5,9

302
280
263

316
274
272

4
3
2

1,3
1,1
0,8

43
39
41

13,6
14,2
15,6

2
0
1

0,6
0
0,3

16
11
22

5,1
4,0
8,3

ljive.

U naoj ze m lji na jza stu p lje n ija sorta ljiva je poegaa, koja je
sam ooplodna. U inostranoj lite ra tu ri se navodi da i ova sorta ako je
opraena polenom zelene renklode, daje znatno vee prinose.

Vinja. V eina sorti su autosterilne. Neke sorte (djues, prevashodnaja)

uopte ne m a ju pranike. Zato p rilik o m podizanja zasada vinje, slino
kao kod ja buke, potre bno je u z osnovnu so rtu obezbijediti i sorte opraivae. Prem a ino stra n im is p itiva n jim a razne sorte bez p risustva pela
zam etnule su od 0 do 36,4/o, dok su iste sorte, kada je opraivanje iz
vreno pom ou pela, zam etnule od 49,1 do 81,2 plodova.
Trenja.

Po grai cvije ta i p o tre bi za opraivanjem , slina je vin ji.

Prem a inostra nim istra iva n jim a , ako je izvreno opraivanje pom ou
pela, zam etanje plodova poveava se za 70/ a p rinos za 65%>.

Breskva.

M n o g i au tori sm atrali su da pele nem aju znatnijeg uticaja

u poveanju prinosa breskve, poto je veina sorti sam ooplodna. Is p i
tiva n jim a B ulatovia i K o nsta ntinovia na 6 sorti bresaka u naim uslovim a, dale su od 2,32/o do 37,88*/# (A leksander 2,32%>, m a jski cvijet
12,7%, M o re tin i I 13,07%, red b ird 21,51%, V adel 27,39%, Haleova ka
sna 37,88%) plodova vie kada je opraivanje vreno pom o u pela.

Malina.

Sve sorte m aline su sam ooplodne. M e u tim , pre m a isp itiva n ji

m a Pelarskog instituta S S S R -a , opraivanjem pom o u pela, m alina
je dala 2 p u ta vie p lodo va (bez prisustva pela, bu n m aline dao je
0,66 kg p loda a u z p rim je n u opra iva nja pom ou pela 1,39 kg). Osim
toga, bilo je n o rm a ln o ra zvije n ih plodova, u p rv o m sluaju 28,6% a
u d ru g o m 95,5%.

Ogrozd. I k o d ogrozda sve sorte su sam ooplodne. Slino kao kod m a

line, opraivanje p om o u pela im a ve liku ulogu u poveanju prinosa.
T a k o , izolovani cvje to vi dali su 0,12 kg po 1 d bu nu , ako se opraeni
148

samo pom o u pela 2^40 a k o d slobodnog opraivanja (pele i ostali

insekti) 2,70 kg p o 1 dbu nu .

Ribizla.

K o d rib izle ig sazrijeva ra n ije od pranika. Polen je lje p ljiv

i relativno teak te se ne m oe p renositi vje tro m . Istovrem eno, cvijet
lui m nogo nektara (tabela 2) te p rivla i insekte, na roito pele. Stepen sam ooplodnje ja k o v a rira kod p o je d in ih sorti te postoji korelacija
izm eu stepena sam ooplodnosti i koliine luenja nektara kod cvijeta.
C im je vie izraena sam ooplodnost, cvije t vie lui nektara da b i se
p rim a m ili insekti. K a d a se izo lu ju cvje tovi, zam etanje plodova kretalo
se od 9 do 35,6% .

Jagoda.

Im a sline bioloke osobine kao i m alina, a p rim je n o m o pra

ivanja pom ou pela, p rib lin o isto se poveavaju prinosi.
Opraivanje ratarsko-povrtarskih kultura

K o d p o vrta rs k ih k u ltu ra opraivanje pom o u insekata im a u ticaja kako

na poveanje p rinosa sam ih p lodo va tako i kod p ro izvo d n je sjemena.
M noge povrta rske k u ltu re (lubenica, dinja , tikva i d r.) im a ju prostorno
razdvojene cvjetove. N a je d n o m cvije tu se nalaze m u ki a na d ru g om
enski generativni orga ni, te p re d s ta vlja ju tipine entom ofilne biljke.
Prem a isp itiva n ju U k ra jin s k e pelarske opitne stanice (A . N . N e v k rit),
od u ku p nog b ro ja insekata opraivaa, pele uestvuju kod lubenice sa
91,7%>, kod d in je 9 3 ,1 % a kod tikve sa 94,7%. Prem a tome, uee d ru
gih insekata u op ra iva nju ovih k u ltu ra moe se gotovo p otpuno za
nem ariti. O va ka v odnos je i kod d ru g ih p o vrta rskih ku ltu ra .
P rilik o m dre sira nja na opraivanje cvjetova p o vrta rskih k u ltu ra p ri
nosi se poveavaju za nekoliko puta.
Zametanje plodova kod povrtarskih kultura
prilikom raznih naina opraivanja
(p re m a A . N . N e v k ritu )
Tabela 13.
Zametnuto plodova %
K U LTU R A

K o d opraivanja
pomou insekata

Kod izolacije
od insekata

Lubenica.

70,8

19,3

D in ja

77,5

15,6

T ik v a

89,6

P ovrtne k u ltu re kao: kupusnjae, cvekla, m rk v a , lu k, rotkva i d r. p rili

kom p ro izvo d n je sjem ena za h tije va ju opraivanje pom ou pela. Ta d a
se p rinosi sjemena poveavaju kod kupusa za 4,5 puta, m rk ve 15,3 a
luka za 23 27 p u ta (re zu lta ti op ita P o ljo privre d ne akadem ije T im ir ja ze v ).
149

V eina p o v rtn ih k u ltu ra cvjeta rano u ju tro , kada u p riro d i nem a d ru

gih opraivaa osim pela. Zato su p rilik o m opraivanja potrebna 1 2
p e linja dru tva na 1 ha, da b i pele u ve likom b ro ju posjeivalo
cvjetove.
V ei b ro j ra ta rskih k u ltu ra im a tako graene cvjetove da ih jedino
m ogu opraivati insekti. Pored toga, nem ogua je sam ooplodnja usljed
fizioloke nespojivosti polena sa igom i p rilik o m d o b ija n ja visokih
prinosa sjemena, neophodno je opraivanje pelama.

Crvena djetelina.

P ri o p ra iva nju crvene djeteline, potrebno je da se

polen prenese sa druge b iljk e u z pom o insekata. P rim je n o m resiran ja pela, p rinosi se uveavaju ak za 5 6 puta. C vje tovi crvene dje
teline obilno lue ne kta r i m ogu dati oko 300 kg m eda po 1 ha. Pele
m ogu da sakupe oko 200 kg m eda poto je nektar sm jeten du boko u
cvijetu i veina rasa pela m ogu da ga siu do dubine od 6 m m a kav
kaska rasa do 7 m m . O sim nektara, crvena djetelina daje dosta i cvjet
nog praha.

Lucerka.

K a d a se oprauje pom ou pela, p rinosi sjemena se udvo

stru uju . Is p itiv a n jim a u S S S R -u je utvre no da lu ce rku n a jbo lje op ra
uje italijanska rasa pela (poveava se prinos u odnosu na izolovane
cvjetove za (9 1 % ), za tim ahbaska rasa (8 8 % ), a srednjo ruska rasa samo
sa 3 8 % .

Kokotac, esparzeta, stoni bob i grahorica

da ju znatno vee prinose

sjemena kada se opraivanje vr i uz dresiranje pela. T a d a kokotac i
esparzeta d a ju vei p rinos sjem ena za 2 3 puta, stoni bob za 2, a
grahorica za 60 7 0 % .
U ko jo j m je ri pele u ti u na p rinos sjemena suncokreta, navedeno je
u tabeli 9. P rib lin o isti u ticaj im a ju pele i kod opraivanja u ljane
repice.
Navedene p ovrtarske i ratarske k u ltu re
p rvorazredne medonosne b iljk e koje da ju
postie d vostruka ko rist: 1. poveavaju se
u ju i 2. pelinja d ru tva sa ovih k u ltu ra
cvjetnog praha (v id i tabelu 3).

150

istovrem eno p re d s ta vlja ju i

vee prinose meda. T im e se
prinosi k u ltu ra koje se oprasakupe vee vikove meda i

6.
BOLESTI I TETOINE PELA

A. BOLESTI PELA
Medonosna pela podlona je ra zn im bolestim a koje m ogu b iti neza
razne i zarazne.
Nezarazne bolesti p o ja v lju ju se uglavnom zbog pogoranih uslova sre
dine gdje se u zg a ja ju pele.
Zarazne bolesti izazivaju patogeni m ik ro o rga n izm i (bakterije, viru si,
pljesni, gljivice ) ili sitne ivotinje (amebe, nozema, g rin je ). A ko su bo
lesti izazvane patogenim m ikro o rga n izm im a , nazivam o ih infekcionim ,
a kada su izazvane sitnim ivo tin ja m a , nazivaju se inva zionim bolestim a.
K o d pela postoje bolesti legla i bolesti odra slih pela. U z ro n ik bo
lesti legla ne napada odrasle pele i obrn uto . Izuzetak je varoatoza,
gdje se u zro n ik bolesti k rp e lj, razm noava u leglu a za tim napada
odrasle pele. M e u tim , odrasla pela moe b iti prenosnik kako bole
sti legla tako isto i bolesti odraslih pela iz jedne konice u dru g u. I
preko saa m ogu se zaraziti, odrasle pele i leglo.
I . N ezarazne bolesti

Prehlaeno leglo.

Prehlada legla dolazi kao posljedica veeg pada tem

perature u pelinjem gnijezdu, pa ugiba ju larve i lutke. Bolest se
najvie ja v lja u proljee i jesen kada su mogua nagla zahlaenja
vazduha. U sljed zahlaenja, pele radilice ponovo se stisnu u klu p
ko i jedan dio legla ostaje nepokriven pelama, te je izloen djelo
v a n ju niskih tem peratura. Zato se ova bolest p o ja vlju je na k ra jn jim
o k virim a . D o k je leglo u sredini klu p ka norm alno, na kra jevim a ono
u gib a ."D o prehlade legla moe doi i kada usljed neke bolesti (noscm atora, grinja vo st) ili usljed trovanja pcsticidim a naglo ugine veliki
b ro j radilica pa preostale pele ne m ogu g rija ti i h raniti leglo.
Uginule larve gube b ije lu b o ju i sedefast sja j, p o p rim a ju ukastu bo ju
koja kasnije postaje crno-sm ea do crna. U g in ulo leglo nema m irisa.
Pele radilice izbacuju iz elija saa uginule larve ili lutke, a zatim
oiste elije.

Suzbijanje.

K a d se p rim ije ti bolest, potrebno je suziti pelinje gnijezdo

kako bi pele mogle da p o k riju cijelo sae i da g riju leglo. Za tim je
potrebno konicu do b ro u to p liti, a po potrebi, i p rih ra n iti pelinje d ru
tvo eernim siru p om (1:1).

151

Trovanje medljikom. U v rije m e kada nem a nektarne pae, pele sakup

lja ju m e d ljik u i druge slatke sokove, najee od oteenog voa. O va
k vi sokovi im a ju u svom sastavu vei procenat m in e ra ln ih m a te rija i
dekstrina (ne svarljivog kroba) ko ji se u o rg a nizm u pela teko vare.
elije u srednjem c rije v u pele se degeneriu i dolazi do masovnog
u gibanja pela. T ro v a n je m e d ljik o m najee se ja v lja kada u p riro d i
nem a pelinje pae (k ra je m ljeta i u jesen) i tokom zime.,
Bolest se spreava tako to se u konici m e dljikova c za m ije ni sa e
e rn im siru p o m (1:1) ili cv je tn im m edom u sau.

Trovanje nektarom. U naoj ze m lji nije p rim ije e no trovanje pela nek
tarom . U lite ra tu ri se sp o m in je da nektar: em erike (V e ra tru m a lb u m ),
ujaka ili pasjeg zelja (A co n itiu m napelles), rododendrona (R hododend ro n ), i nekih d ru g ih b ilja k a moe b iti otro va n za pele.
Trovanje cvjetnim prahom

(m a jska bolest). O d tro va n ja c v je tn im p ra

h o m najvie u g ib a ju m lade pele (dom aice koje se hrane cv je tn im p ra
h o m ), a u rije tk im sluajevim a i larve pela. Bolest se najee ja v lja
u mjesecu m a ju , za v rije m e vlanog vrem ena. Ta d a polen nekih b ilja k a :
ujaka, em erike, a v o m ja k a (D e lp h iu m ) moe da bude o tro va n za
pele i u n je m u m ogu se ra zviti i neke otrovne plijesni.
K o d obolje lih pela trb u h je naduven i kada se p ritisne iz njega izlazi
gusta ukasta masa sa ostacim a cvjetnog praha.
Bolest je k ra tk o tra jn a (2 3 dana) i sam a od sebe prestane. K a d se p r i
m ije ti, do bro je da se pelinje d ru tvo p rih ra n i rije tk im s iru p o m (1:2).
Hemijska trovanja
Sa sve veom p rim je n o m raznih h e m ijskih sredstava u p o ljo p riv re d i
i um arstvu pela je p rilik o m optenja sa okolinom izloena d je lo va nju
ra znih otrova. U zavisnosti od nam jene, hem ijska sredstva za zatitu bi
lja dijele se na insekticide (za unitavanje insekata). h erbicide (unita
vanje koro va) i fungacide (g ljivic e ) i d r.
Za pele su na jo p a sn iji insekticidi k o ji po svome d je lo va nju m ogu b iti:
1. kontaktni d je lu ju p reko dodira i 2. u tro b n i (p re ko crije v a ). U p r
voj grup i na jopasniji su D D T -p re p a ra ti (na bazi d ih lo rd ife n iltrih lo re tan) i H C H (heksahlorcikloheksan). O v i pre p a ra ti d je lu ju na n e rvni si
stem i kod pela se ja v lja ju grevi a za tim sm rt.
U dru goj gru p i na jop a sniji su pre p a ra ti na bazi arsena, b a rija i fosfora.
Za pele je najopasnije kada se insekticidom p rska b ilje dok je u cvatu.
M e u tim , p rskanje moe b iti i onda tetno ako neko bilje ne cvjeta
a o tro v pada na druge b iljk e koje su u cvatu, a pele ih posjeuju (p r
skanje neobraenog vonja ka zaraslog u k o ro v). Pele se m ogu otrovati
i kada se prska neka p ovrina gdje nem a uopte cvijeta a lin ija prelijetanja pela (od konice ka pai) prelazi preko te povrine. T a d a se
sredstvo raspruje dok pela prelijee zatrovani prostor.
D je jstvo jaine otrova na pele, pored njegovog toksinoga svojstva,
ovisi od tem perature, vlanosti vazduha i jaine vje tra . A ko je visoka
152

tem peratura, ja i v je ta r ili kia, dje jstvo otrova slabi. Prem a inostranoj
lite ra tu ri h e rb icid i i fungicidi nisu opasni za pele 5 asova poslije p rskanja. In se kticid i na bazi arsena o tro vn i su 4 dana, na bazi H C H 2 do
3 dana a na bazi D D T -a je da n dan.
O d tro va n ja najvie u g ib a ju pele sakupljaice. A k o je sakupljaica
uzela m a n ju dozu otrova, doleti do konice i prenese ga na ostale pele
i leglo, te odlazi do velikog ugibanja. Pelinje d ru tvo zaostaje u ra zvo ju
a esto i ugine. Pele m o g u u n ije ti u konicu i zatrovan cvje tni prah.
T a d a se u konici p ro d u i ugibanje pela i legla, dok cijelo drutvo,
u odsustvu intervencije pelara, ne propadne.

Znaci trovanja.

A k o su pele ja k o zatrovane i trenutno uginule dok su

na pai, teko je u oiti p ro m je n e u konici. P rim je u je se je dino naglo
sm anjenje sakupljaica i sla biji ra d pela na letu konice. K a d a pele
p rim e m a n ju dozu te u s p iju doletjeti do konice i za tru ju druge, p ri
m je u je se m asovno u gibanje pela. P rije uginua pele se teko kreu
po zido vim a konice a za tim p a d a ju na podnjau. U gin ule pele, osim
pred letom , nalaze se i po cije lo m pelinjaku.

Mjere borbe.

(Za kon o m je ra m a za u napreivanje stoarstva) (Slube

ni list S R B iH b ro j 7/76) lanu 45. nalae se da je: V la s n ik odnosno
k o risn ik vonja ka i vinograda duan blagovrem eno i na uobiajeni na
in obavijestiti draoce pela o svakom p oje dino m p rs k a n ju i zapra
ivanju vonja ka odnosno vinograda. A k o vlasnik, odnosno korisn ik
vonjaka i vinogra da ne izv r i o vu zakonsku obavezu i doe do tro
vanja pela, uzgajiva je obavezan da obavijesti P o ljo p rivre d n u in
spekciju. Sa svoje strane, pelar je duan da zatvori pele (u z obezbjeenje ventilacije i d r.). A ko p rilik e zahtije va ju da se vie dana ko
nice dre zatvorene, potre bno im je p reko noi o tvo riti leta i ponovo
u ra nu zo ru za tvoriti. P re p oru u je se stavljanje rezervnog tijela na ko
nicu da bi se poveala njena zaprem ina, a potrebno je u 2 do 3 na
vrata dnevno p rska ti pele vodom .
A k o je dolo do lakeg tro va n ja u konici, p re p o ru u je se zam jena
o k vira sa svje im ne ktarom i cv je tn im p ra h o m i p rih ra n jiv a n je drutva
u 3 navrata 1 litro m sirupa (1:3).
I I . Zarazne bolesti p elinjeg legla

Evropska trule pelinjeg legla. T o je zarazna bolest otvorenog legla.

N a ziva se kisela tru le legla, blaga tru le i dobroudna trule. G la vni
u zro k bolesti je Streptococus p lu to n a ostali uzronici (B.ac. alvei, Sc.
apis, Bac. orpheus i d r.) im a ju sporedan znaaj, ali i oni m ogu b iti u
odreenim u slovim a u zronici bolesti.
Znaci bolesti.

O d evropske trulei o bolijevaju larve izm eu 3 i 5 dana

starosti. O boljela la rva m ije n ja sedefastobijelu b o ju u prljavoukastu
i postaje gnjecava. esto nem a norm a lno savijen poloaj u e liji saa,
ve se ponekad i ra n ije isprui. U g in ula larva prelazi u tru lu m asu
koja se p ri izvlaenju ne rastee. O va masa kasnije se osui, p o p rim i
sm eu b o ju i pele m ogu da je izbace iz konice b u du i da larva ugiba
u kouljici. O bolje lo leglo im a ne p rija ta n m iris na pokvareni sir i usta
ja li znoj.

153

SI. 49. E v ro p sk a trule

legla

O d ove bolesti m ogu ponekad da obole i ja ka pelinja drutva. Ponekad

se bolest ja v i polako, ugiba m ali b ro j la rvi, te izgleda da pelinje d ru
tvo i ne slabi. Poslije izvjesnog vrem ena ugibanje la rv i moe samo
prestati. U d ru g im sluajevim a, bolest se naglo iri, ugiba ve liki b ro j
la rvi i d ru tvo b rzo propada. Cesti su sluajevi da se bolest ja vi u p r o
ljee a za v rije m e dobre pelinje pae da sama od sebe prestane. N a po
ja v u i irenje bolesti utie i stanje pelinjeg dru tva . O na koja su
b ro jn o jaka, sa d o vo ljn o hrane, u do b ro j konici i dr., bo lje se o d u p ru
ovoj bolesti.

Lijeenje. Bolest se uspjeno lije i dodavanjem a ntibiotika (streptom icin, geom icin, teram icin, p e nicilin i d r.) je r oni d je lu ju na sve uz
ronike ove bolesti. U p o tre b lja va se 1 g r a ntib iotika u 1 litru eernog
sirupa (1:1) O vako p rip re m lje n lije k daje se p e lin jim d ru tv im a u
m a lim koliinam a, u vie navrata (4 do 5) svakog drugog dana po 0,20
do 0,25 1, da ga pele ne bi uskladitavale u medite, ve da ga utroe
za ishranu legla i svoju ishranu. P rilik o m dodavanja lijeka, potrebno
je pelinje dru tvo suziti na onoliko o k vira koliko pele m ogu da ih
gusto p o k riju . A ko su p e linja drutva slaba, potrebno ih je spo jiti,
U je d n o konicu treba do bro u to p liti ako se je bolest p ojavila u p ro
ljee a po m ogunosti i staru m a ticu za m ije n iti novom .
Amerika kuga pelinjeg legla

ili am erika gnjiloa pelinjeg legla ili

opaka tru le legla je zarazna bolest zatvorenog legla. U z ro n ik bolesti
je bacil (Ba cillu s larvae). U n e p o vo ljn im uslovim a o brazuje spore koje
su v rlo otporne. U konicam a gdje je leglo bilo zaraeno ovom bolesti,
na sau, na pelarskom p rib o ru , za tim u m edu i cvje tnom p rahu, spore
ostaju ive po nekoliko desetina godina i sauvaju vitalnost a tim e i
sposobnost infekcije. U k lju a lo j vo di u g ib a ju za 13 m in . N a tem pera
tu ri od 9 0 -C ugiba ju za 2 sata. U m jeavini je dna kih dijelova m eda i
154

vode u giba ju na 100C za 20 m in u ta a za isto v rije m e ugiba ju u istom

vosku na 120C. Zaraza se ostva ru je poto u zronik bolesti ue sa h ra
n o m u crije vo larve, dok je ona u otvorenoj eliji. Iz crije va prelazi u
tijelo larve i b rzo se razm noava. U m euvrem enu, pele zatvaraju e
liju a u n jo j larva ugiba.

SI. 50. Pelinja kuga

(am erika trule legla)

Znaci bolesti.

Za tvoreno leglo je areno, tj. na n je m u se nalaze otvorene

i zatvorene elije. Poklopci na elijam a su m alo ulegnuti i obino na
sredini im a ju ru p icu . Isp od poklopca uginula larva se raspada u tamm nosm eu lje p ljiv u i rastegljivu m asu. A ko u takvu eliju uvuem o
akalicu i doh va tim o m asu, ona se rastee do 50 m m i im a kiselkast
m iris na za grija n i stolarski tutkal. Pele ne m ogu da izbace ovu masu

SI. 51. R astegljivost tru le

m ase kod pelinje kuge.

iz elije ra di njene lje p ljivo s ti, je r je larva uginula u raspadnutoj ko

uljici. Zato ona ostaje p rilije p lje n a na dnu i zido vim a elije, tu se sasui i p re tva ra u spore. Bolest sama od sebe ne moe prestati.
U zaraenoj konici bolest od elije do elije prenose pele hranitel jke.
O d bolesne do zdrave konice, bolest prenosi sam pelar svojom nepa
n jo m , kao: p re m je ta nje m o kvira iz jedne konice u drugu, pelar
skim p rib o ro m , v rc a ljk o m , satnim osnovam a izra enim od zaraenog
voska, p rih ra n jiv a n je m pela zaraenim m edom , stresanjem pela iz bo
lesne konice u zdra vu itd. Bolest prenose i pele kra dljivice . Poto obo
ljela drutva oslabe, to ih na p a da ju jaa, o d u zim a ju od n jih med i za
raza se prenosi i na ja ka pelinja drutva. I tru to vi, koji slobodno ulaze

155

u sve konice, m ogu b iti prenosnici bolesti. T a k o se o jednog zara

enog pelinjeg drutva bolest m oe p re n ije ti na vei b ro j drutava ili
susjednih pelinjaka.

Suzbijanje bolesti.

Poto je am erika kuga opasna zarazna bolest, im

se p ojavi, svaki p e lar obavezno m o ra da je p rija v i nadlenoj p o ljo
p rivre d n o j insp e kciji k o ja e preduzeti odgovarajue m jere.

A ko je pe linje d ru tvo ja k o zaraeno, onda se ono uvee ugui palje

n je m sum pora u konici. U g in ule pele i sae sa leglom se spale u isko
panoj ja m i, k o ja se poslije zatrpa. Sae bez legla p retopi se i dezinficira.
A ko su pele u sta rim konicam a ili su u konicam a sa ne p okre tnim
saem, one se predvee spale i zakopaju. Konice koje nisu spaljene,
potre bno je dezinficirati.
Jaka pe linja drutva, kod k o jih je bolest na v rije m e prim ije e na , m ogu
se sa usp je ho m lije iti. L ije k se u p o tre blja va u z pretresanje pela. P rvo
se pele pretresu u d e zinficira nu ili novu konicu u k o ju se pre tho dno
stavi novo, nezaraeno sae ili satne osnove. Z a tim se dru tvo p rih ra n i
1 litro m eernog sirupa (1:1) u ko je m se pre tho dno rastopi 0,5 g r sulfatia zol-na trijum a (1 tableta). T o se dodaje p e linjem d ru tvu u 4 na
vrata, u razm acim a od 2 do 3 dana. M oe se u p o trije b iti 1 g r geomicina
u 1 lita r eernog siru p a (1:1) k o ji se dodaje p e linje m d ru tvu na isti
nain kao i su lfatiazol-natrijum a.

Dezinfekcija konica i pelarskog pribora i alata. D ezinfekcija konica

uspjeno se izvodi sa benzinskom let-lam pom . P lam enikom se opale
u n u tra n ji dije lo vi konice sa o k v irim a iz k o jih se p rethodno izvadi
sae. U nedostatku let-lam pe m oe se u p o trije b iti i lO/o ra s tvo r kaustine (ive) sode N a O H (rastvorene u vo d i). O va j ra stvo r p a ljivo se nanese
na u n u ta rn je dijelove konice. Naneseni ra stvo r zadri se na konici ne
koliko sati a za tim se ispere i izrib a etkom . Is p ira n je se p onovi u
2 do 3 navrata i poto se konica osui, u n ju se ponovo moe sm jestiti
pelinje drutvo. Posebno treba o b ra titi p a n ju da ovaj ra s tvo r ne doe
u doticaj sa tije lo m (koa, oi, itd .), a treba uvati i odjeu i obuu.
Pelarski p rib o r treba otku ha ti u vodi da k lju a 15 20 m inu ta . V rc a lj
k u treba op ra ti v ru o m v o d o m u z dodatak deterdenta a za tim je osu
iti.

Mjeinasto leglo.

T o je zarazna bolest zatvorenog legla a u zro k u je je

viru s. Pred zatvaranje elija se zarazi a la rva ugiba kada Ona bude za
tvorena. Poklopci elija su m alo ulegnuti. T ije lo uginule larve na p unje
no je vo d n jik a vo m , zrn a sto m tenou. A k o la rv u izva dim o iz elije,
sae izgleda kao da je sm jeteno u nekoj m jeinici.
O va bolest se kod nas rije tk o ja v lja . La ko se suzbija i p rim je n ju ju se
iste m je re kao i kod evropske trulei.

Kreno leglo.

K re n o leglo je zarazna bolest ra dilikog i trutovskog

zatvorenog legla. K o d nas se rije tk o ja v lja . U z ro n ik je plijesan Pericitis
apis. U g in u la la rva u poetku je bijela i m ekana a kasnije postaje svije-tloukasta i gnjecava. Z a tim se stvrdne i p re tva ra u pra inu slinu
gipsu.

156

Bolest se lako suzbija. Potrebno je suziti plodite, u to p liti konicu, p ri

h ra n iti pele i za m ije n iti m aticu.

Kameno leglo.

K a m e no leglo je zarazna bolest pelinjeg drutva koja

napada leglo i odrasle pele. U z ro k u ju je vie vrsta p lije sni iz roda Aspergillus. Pelinje dru tvo oboli ako u zim a h ra n u (m ed i cvje tn i p ra h )
u k o jo j im a spora p lije sni. O b o lje lo leglo p okriveno je ukastobijelom
bojom i kasnije otvrdne . O ve plije sni opasne su za lju de i domae
ivotinje . K a d a se ra di sa obo lje lim dru tvim a , pelar treba da bude
oprezan. Potrebno je da zatiti nos i usta vlanom krp o m .

Suzbijanje. A ko larve i pele u g ib a ju u ve likom b ro ju , na jbolje je

linje d ru tvo uguiti su m p o ro m a poele i sae iz plodita spaliti.
ostalo sae se pretopi. K o nica se dezinficira plam enom let-lam pe.
i cvijetni p ra h iz o bolje lih konica tetan je za ishranu, kako pela
isto i lju d i, a moe se u p o trije b iti u indu strijske svrhe.
III.

pe
Pre
M ed
tako

Zarazne bolesti odra slih pela

Nozematoza ili nozemoza

(zarazni p ro lje v ) je invaziona bolest organa za

varenje odra slih pela. U z ro k u je je jednoelijska ivo tin ja protozoa
(N osem a apis) a napada elije srednjeg crije va pele. U z ro n ik bolesti
o brazuje spore koje su m nogo otporne i u tijelo pele ulaze zajedno sa
hra nom . U srednjem c rije v u pele iz spora se ra zvije p arazit ko ji na
pada epitelne elije srednjeg crije va . Kada razrui epitel srednjeg c ri
jeva, ponovo se stvara ve liki b ro j spora (100 200 m iliona ) koje pela
izbacuje sa izm etom . Pele liu izbaeni izm et i bolest se b rzo iri, na
roito ako se izm et izbaci u konicu. Iz jedne konice u dru gu bolest
prenose same pele (grabe, tru to v i) i pelar p re m je ta nje m o kvira iz
jedne konice u d ru g u . Iz v o r zaraze moe b iti i napajalite za pele.
Bolest se najvie ja v lja p r i k ra ju zim e i u rano proljee, a najvee ugibanje biva u m jesecim a a p rilu i m a ju . N a razvie bolesti utie i p risu
stvo meda m e d ljiko vca u konici i kada p o traje dua zim a.

Znaci bolesti.

Znaci bolesti uoavaju se na starim pelama. Poslije zi

m ovanja, pelinje dru tvo slabi, a ponekad ugine i m atica. T r b u h bo
lesne pele je naduven i kada se pritisne izbaci blije d osiv izm et. A k o
se izvu k u c rije va pele, onda je srednje crije vo bjeliaste boje, dok je
kod zdrave pele ruiasto. K o d oboljelih drutava p o ja v lju je se i p ro
ljev, k o ji se oitu je tim e to pele izba cu ju izm et pred konicu i u sa
m o j konici, najee po o k v irim a i na satonoama. Pelinje dru tvo
sve vie slabi, zaraena m atica m a n je nosi ja ja , to se odraava na sma
n je n ju legla i na s a k u p lja n ju hrane.

T a n a dijagnoza moe se postaviti tek la b o ra to rijsk im isp itivanjem . U

tu svrhu potre bno je poslati u la b o ra to riju na ispitivanje oko 30 pela
iz svake konice posebno. U z im a ju se uginule pele ili one koje po
ka zu ju znake bolesti. M og u se uzeti i pele sabiraice (koje se vra a ju
sa pae).

Lijeenje.

O va bolest uspjeno se lije i antib iotikom F u m a g illin D C H ,

a u z pakovanje je tam pano i u putstvo o upotrebi.
157

Akaroza ili grinjavost

je bolest organa za disanje odraslih pela, k o ju

u zro k u je krp e lj g rin ja Acarapis w o odi. O va g rin ja ovalnog oblika, ra
zvija se u g ru d n im trahejam a koje se nalaze u osnovam a krila . T u se
h rani sokovim a iz pelinjeg organizm a te razara krvne sudove, to do
vodi do nekroze p o je d in ih dijelova traheja. N a jvie stradaju traheje
oko krila.
G rin je ive isk lju ivo u p e linje m tije lu i van tijela b rzo p ropadaju.
U zro n ik se prenosi od jedne pele do druge. Zato je zaraza n a jinte n
zivn ija zim i, dok se pele nalaze u zim sk o m k lu p k u , poto tada pele
ne izlaze iz konice, g rin je ispune traheje i najvee uginue pela je u
proljee.

SI. 52. Grinje: 1 mujak, 2 enka, 3 grinje u trahejama pele.

Znaci bolesti.

Bolest se m oe p o ja v iti u svako godinje doba, m eutim

najizra e nija je u proljee. Pele p okuavaju da polete, m e u tim poto
su im stigm e (dini o tv o ri) zaepljene i ne m a ju do vo ljno vazduha, pa
da ju na pod konice i p re d konicu. T a d a im a ju oborena k rila i trepere
sa n jim a .
K a d se p rim ije ti grinja vost, potre bno je poslati na la bora torijsko ispi
tivanje 30 do 50 pela. Istovrem eno, svaki uzgajiva pela obavezan je
da p rija v i bolest o dgovarajuoj p o ljo p riv re d n o j institu ciji.

Lijeenje.

A ko su na p e lin ja k u zaraena 2 do 3 drutva, na jb o lje je da

se sae sa leglom bez pela doda d ru g im dru tvim a . T a d a se bolest ne
prenosi je r g rin je ive na pelam a. Zaraene pele ugue se su m p orom
i poslije toga spale.
Postoje sredstva koja u b ija ju g rin je a da ne tete pelam a i leglu. N a j
bolje je provesti lijeenje poslije glavne prolje tne pae kada uginu
stare pele.
Za lijeenje se uzim a F ro o va sm jesa koja se sp ra vlja od dva dijela ben
zina, dva dije la nitrobenzola i jedan dio safrola ili suncokretovog u lja.
N a m ali kom ad flanelne krp e natopi se 2,5 do 3 m l ove smjese, a krp a
se uvue k ro z leto na dno konice. O vo se pona vlja uzastopno 3 dana.
Sa ovom sm jesom potrebno je oprezno ru ko va ti poto je zapaljiva.
D o b ri rezultati se postiu sa. vajcarskim p reparatom folbex, ko ji je u
o b lik u kartonskih listia 2x10 cm . T a j p a p ir se zapali, plam en se ugasi
i u tin ja ju e m sta nju stavlja u konicu. Leto konice dri se zatvoreno
158

je da n sat. Postupak se p o n a vlja 8 puta u ra zm a k u od je dne sedmice.

Postoje i d ru g a sredstva, kao be lg ijski P K , nje m a ki delacan itd. U z
sredstvo se d o b ije i u p u tstvo za p rim je n u .

Paraliza pela. T o je zarazna bolest o dra slih pela k o ju u zro k u je viru s.

O va bolest p o ja v lju je se kada pelam a nedostaje bjelanevinaste hrane
a postoji o b iln a paa nektara. N a p o ja vu bolesti utie velika vru in a
u konici, slaba ve ntilacija i nedostatak vode za pele. Zato se bolest
najee ja v lja u suho godinje doba.
Znaci bolesti.

N a p e lin ja ku obino oboli nekoliko drutava. Bolesne

pele su slabe, sja jn o crn e (poto im otp a dnu dlaice sa tijela) i dru
k rilim a .

Lijeenje.

U v rije m e obilne nektarne pae p otre bno je p e linje m d ru

tvu obe zbije diti d o v o ljn o cvje tno g praha. A k o ga nem a u p riro d i, d o
daje se pelam a bjelanevinasta hrana (v id i str. 102). Za v rije m e v m ih lje tn ih dana konice ne s m iju biti izloene na suncu a leta treba
o tv o riti i o m o gu iti pelam a d o b ru ve ntilaciju . Istovremeno., pelam a
treba osigurati d o v o ljn u ko liin u vode.
U posljednje v rije m e p rilik o m su zbija nja ove bolesti, d o b ri rezultati
se postiu p rih ra n jiv a n je m pela u z dodatak 1 2 g r m odre galice na
I lita r eernog sirupa (1:1).

Anieboza.

T o je bolest epitelnih elija M a lp ig ijc v ih sudova a u zro k u je

je p ra iv o tin ja M a lp igh e lla m ellifieae. O va am eba oteuje epitel M a l
p ig ijc v ih sudova to porem euje n jih o v u fu n k ciju . U ne p o vo ljn im uslovim a ameba stvara ciste. Bolest se prenosi p reko hrane, a najvie se
ja v lja u proljee.
Bolest se najee p o ja v lju je kada je pelinje d ru tvo obolje lo od nozematoze. Znaci bolesti su isti kao i kod nozom etoze i do sada nije p o
znat lijek k o jim bi se uspjeno lijeila.
Varooza
T o je opasna invazionu bolest la rvi, lutki i odraslih pela koju izaziva
krp e lj v a r o a V a rro a Jacobsoni (O ud e m a ns). Prvi put je p rim je ena 1904. godine na in d ijs k o j peli (A p is indica) sa koje je prela na
m edonosnu pelu (A p is melLifica). N a m edonosnoj peli utvrena je
1958. godine u Jap a nu , 1959. u N R K in i a 1964. godino u S S S R -u . U
periodu od 1973. do 1980. godine p ro irila se u E v ro p i (B u ga rska , R um u n ija , Ju g osla vija, D R N je m a ka , S R N jem a ka , T u rs k a . G r k a itd ).
U naoj ze m lji p rv i p u t je u tvr e n a koncem 1976. godine kod D im itrovgrada, odakle se p ro irila u D a lm a c iju (1978.), H e rce govinu (sredi
nom 1979.), u oko lin i Sara je va (koncem 1979.). U S R S lo ve n iji je u tv r
ena poetkom 1980. godine. O d tada bolest se p ro irila u sve re pub
like i p okrajine. Postoje lokaliteti, gdje nije utvre na ova bolest, ali
se moe sa sigurnou prepostaviti da e i tam o doi do zaraavanja
p e linjih drutava.
U z r o n i k. V a ro a je k rp e lj iz fa m ilije V a rroida e , v id ljiv go lim okom .
O drasla enka je duga od 1,00 do 1,77 m m a iroka od 1,50 do 1,99
159

m m . N je n o tije lo je o v a ln o i s p ljo te n o , p o k riv e n o h itin s k im o m o ta

e m tito m , ta m n o s m e e (k e s te n ja s te ) b o je . C ije lo tije lo k r
p e lja o b ra s lo je ta n k im d la ic a m a i s itn im k u k a m a , p o m o u k o jih se
p rih v a ta za tije lo p ele . O d ra s la e n k a im a 4 p a r a n o g u k o je su sa v ije n e
is p o d tita . N a n o g a m a se n a la z e o rg a n i za d is a n je (stig m e ) te o rg a n i
m iris a i d o d ira .
SI. 53.
Izgled varoe
sa donje
strane
A - mujak,
B - enka,
C - pelinja
u.

M u jaci su m a n ji o d e n k i, d u in e 0,8 0,97 m m a irin e 0,7 0,93

m m . B o je su b ije lo sive ili u tk a s te .
i r e n j e k r p e l j a . U p e lin ja k u o d z a ra e n e d o z d ra v e k o n ic e
u z ro n ik a p re n o s e p e le tu ic e i tr u to v i. K rp e lj se m o e ir iti i p r e n o
e n je m o k v ira s a leg lo m i p e la m a te s tr e s a n je m p e la iz z a ra e n e u
z d ra v u k o n ic u . K rp e lj se m o e p r e n ije ti n a z d ra v e p e le p r e k o c v ije
ta n a p a i p rilik o m s a k u p l ja n j a n e k ta r a . N a v ee u d a lje n o s ti k rp e lj
se p re n o s i s e lid b o m z a ra e n ih p e lin jih d ru ta v a i p r o d a jo m z a ra e
n ih m a tic a i ro je v a . T a k o se k rp e lj p r o ir io iz m e u k o n tin e n a ta .
Razvoj
k r p e l j a i znaci o b o l j e n j a pela.
enka k rp e
lja o d la e ja j a o k o s e d m o g d a n a sv o je s ta r o s ti. JK ad o d la e i a i a . k r
p elj n a p u ta p e lu i o d la z i n a sa e u k o m se n a la z i leg lo p re d z a ty a ra n ie m e lija . U je d n u e liju m o e s n ije ti o d 1 3 j a j a . U k u p a n b ro j
j a j a k o je s n e s e je d n a e n k a ja k o je k o le b ljiv (o d 1 d o 38), to o v isi

SI. 54. Varoa

(Varroa
Jacobsoni)
uzronik
varoatoze
160

od godinjeg doba i koliine legla u konioi n a jm a n je u proljee

a najvie koncem ljeta. U rano proljee enka krp e lja polae ja ja u
elije sa ra d ili k o m leglom . P o ja vo m tru to vskog legla, ra d ije odlau
ja ja u to leglo. T a d a je koliina zaraenih tru to v sk ih elija za o k o 14,3
puta vea od ra d ilik ih .
O snovna h ra n a krp e lja , u svim to k o vim a njegovog razvoja, je hemoliimfa k o ju sie u sn im a p a ra to m iz tijela la rv i, lu tk i i odraslih pela.
La rve napadnute k rp e ljo m n e m irn e su i isprue se u e liji saa p rije
vrem ena a ponekad isp a dnu iz elije na p od n ja u konice.
Pele ra zvije ne iz zaraenog legla su sitnije , im a ju n e p ra vilno ra zvi
je n o tije lo (k rila i noge) a na roito im je tanka veza izm e u g ru d i i
trb u h a (e p in o tu m ). iv o t n a p a dnu tih pela je upola kra i a takvi tru
tovi nisu sposobni da oplode m a ticu .
C je lo k u p n i ra z v o jn i k ru g k rp e lja (o d polaganja ja ja do odraslog k r
pe lja ) tra je k o d enke 8 9 a kod m u ja k a 6 7 dana.
O d ra sli k rp e lj pre la zi na pele (m a ticu , radilice i tru to ve ), zadrava
se na n jih o v o m tije lu , n a jra d ije na trb u h u izm eu segmenata i ispod
voskovih lijezda. B o le st sam a o d sebe ne moe prestati.
Suzbijanje
k r p e l j a . Za suzbija nje k rp e lja u p o tre b lja v a ju se
fizike i bioloke m etode kao i hem ijska sredstva. N a jb o lji rezultati
se p o stiu u p o re d o m p rim je n o m biolokih m etoda (izre ziva n je m za
raenog tru to vskog legla, sta vlja nje o k vira g raevnaka, p rih ra n ji
vanje i d r ) i h e m ijs k ih sredstava. O visn o od naina p rim je n e , preteno
se u p o tre b lja v a ju za zap ra iva nje i za d im lja va n je p e lin jih drutava.
Sve m etode i h e m ijska sredstva k o ja se danas p rim je n ju ju ne m ogu
u potp u nosti da unite krp e lja . Uspjeno dejstvo svih pre du ze tih m je
ra kree se u granicam a od 70 do 90/o, te se n jih o v o m p rim je n o m sam o
sm a n ju je b ro jn o s t k rp e lja u p e linje m d ru tvu .
S u zb ija n je k rp e lja se na jusp jenije p ro v o d i u vre m e n u o d jeseni d o
p rolje a , ka d nem a legla u konici pa p re m a tom e nem a ni ra zvo ja k r
pelja, k o ji se u to v rije m e nalazi na o d ra s lim pelama.
Danas se u p rim je n i nalazi vei b ro j h e m ijs k ih sredstava za suzbi
ja n je krp e lja . N e k i od n jih ne m o g u se na baviti u naoj z e m lji. Radi
toga navode se ona h e m ijs k a sredstva k o ja su tre n u tn o dostupna pe
la rim a .
F e n o tlja ziii. U p o tre b lja v a se za za d im lja v a n je konica u k o liin i o d
1,5 g r po p e lin je m d ru tv u , to odgovara k o liin i od 50 m lazeva dim a
iz dim ilice . P rv o se konica za d im i sa 30 m lazeva a za tim se pree na
sljedeu konicu i z a d im i is tim b ro je m m lazeva. Z a tim se ponovo p re
e na p rv u konicu i u b a ci 20 m lazeva d im a . Poslije toga se konica
za tvo ri 10 15 m in u ta . Is ti je postu p a k sa d ru g o m i sljedeim koni
cam a. O v a j p ostu p a k se p o n a v lja 3 p u ta u ra zm a k u od 7 8 dana.
D a n ik o ro p e r. U p o tre b lja v a se p a lje n je m u d im ilic i a za tim se za dim lja v a ju p e linja dru tva . U konicu se ubace 2 3 m laza d im a i sva
k ih 5 m in u ta p ostu p a k se p o n a vlja u 3 4 navrata. D im lje n je se po
n a v lja 2 3 p u ta u ra z m a k u o d 5 dana.
II lelarslvo

161

Timol

( C 1 0 H 1 4 O ) . To je p re p a ra t u o b lik u b ije lih kristala. L ije e n je se

p ro vo d i to se k ris ta li p o sp u p o satonoi a konica za tvo ri. Ponekad
pele sa satonoe zbace kristale tim ola na p odnjau. R a d i toga se p re
p o ru u je sta vljanje tim o la na gazu k o ja se p re d h o d n o p ri v rs ti na
satonoi. U z im a se m ala koliina, 0,25 g po je d n o j u lic i zaposjednutom
sa pelam a. O visn o od stepena zaraze d ru tv a se tre tira ju u 2 do 3
navrata. D va dana poslije dodavanja preparata, konica se o tva ra za
krae v rije m e (oko 5 m in ) da bi m iris tim ola isezao. Sa tim o lo m se
ne s m iju tre tira ti d ru tva ako je te m p eratura vazduha vea od 27C
ili m a n ja od 10 C . Najee se tre tira ju u p roljee (p rije pojave legla),
lje ti p oslije o d u zim a n ja m eda i u jesen (kad nestane legla u k onici).
Posebno je tetno ako se dodaje vea koliina tim ola.
V a rita n je preparat na bazi fenotiazina u o b lik u tableta (sa d ri 2 g
fenotiazina) gdje su dodane kom ponente za bolje sagorijevanje i d im lje nje . P ro izvo d i ga K r k a N o vo Mesto. U p o tre b lja va se kao i fenotiazin, u svakom p a k o va n ju nalazi se u p u tstvo za u p o tre bu .

Folbex VA (F olbeks). T o su n a ra n d a sti listii veliine 10 x 2 cm . Suzbijanje k rp e

lja se vri paljenjem 1 listia, plam en se gasi i stavi da tin ja u konici. Z adim ljavanje konica se vri 4 p u ta u ra z m a k u o d 4 d an a . Z adim ljavanje se p ro v o d i kad
nem a legla u konici (jesen) a te m p e ra tu ra v a zd u h a je iznad 10C i ne p ostoji
o p asn o st od nonih m razeva. P elinja d ru tv a je p o tre b n o p re th o d n o obezbijediti sa d o v oljnom koliin o m h ran e.
Apikaridiril. U p o treb ljav a se paljenjem sm o tk a u dim ilici a zatim zadim ljavaju
pelinja drutva. U konici se ub ace 2 3 m laza d im a a o tv o r na letu se suzi (ne za
tvarati). T retiran je se provodi u suton, k a d su sve pele u konici a te m p e ra tu ra v az
d u h a treb a d a je iznad 10C. U razm ak u o d 5 d a n a p o tre b n o je p o n o v iti jo 2
dim ljenja.
D u o m u p o tre b o m je dnog p reparata varoa se prilagodava na njegovo
djelovanje. R a d i toga, poslije svake 2 3 godine p otre bno je je d n o
sredstvo za m ije n iti d ru g im .

B. TETOINE PELA

Voskov moljac. Postoje d vije vrste voskovog m o ljc a : ve liki G a lleria

m ellonella L . i m a li A chroea grisclla F a b r., k o ji su najvee tetoine
pelinjeg saa. La rve m oljaca napadaju, po p ra v ilu , sae koje je izvan
konice (re ze rvno sae), a m ogu napasti i sae u konici kod slabih
p e lin jih drutava. O d ra sli le p tir ne p ra v i tetu.

SI. 55. Veliki voskov moljac: 1 enka, 2 mujak.

T o su noni le p tiri. Lete u suton i m iris voska osjete na velikoj uda

ljenosti (do 10 k m ). Ja v lja ju se u toplije godinje doba. enka p rona
lazi sae koje je sm jeteno u ta m i i koje se ne prozra uje . T u snese
2000 do 3000 (v e lik i) i 300 do 400 (m a li) ja ja . Iz jajeta se ra zv iju gusje
nice koje se hrane voskom i c v je tn im pra h om ako je ostao u elijam a
saa i h itin sk im kouljicam a koje su zaostale p ri presvlaenju od pe
lin jih la rvi. Za v rlo k ra tk o vrije m e , ako su im uslovi p o v o ljn i (tem pe
ra tu ra ), samo jedan p a r votanog m o ljca moe da uniti veliki broj
o k vira sa voskom . K a d a unite vosak, gusjenice ispredaju kokon i pre
obraze se u lu tk u iz koje se ra zvije odrasli le p tir (im ago).
V oskovi m o ljc i napadaju i m lado sae u kom e nema zaostalih kouljica
od presvlaenja p e lin jih larvi. U tom sluaju (usljed nedostatka bje
lanevina) kod voskovog m o ljca za k rlja v a ju polni organi i ne stvara
se potom stvo.

SI. 56. Oteenja na sau

od voskovog moljca.

Zatita saa.

V osko v m olja c ne napada sae u ja k im p e lin jim d ru

tvim a. U toplo godinje doba, rezervno sae koje se d r i izvan konice
treba tre tira ti su m p o r-d io k s id o m ( S 0 2). T o se postie pa lje nje m su m
pora u p ro s to ru gdje se d r i rezervno sae. U p o tre b lja va se 50 g r
su m p ora na 1 m 3 p rostora. A k o se rezervno sae d ri u suvinim tije
lim a konice, onda se stavi je d n o tije lo na dru go, a s u m p o r zapali u
nekoj posudici na n a jg o rn je m tije lu . Z a tim se sa go rn je strane za tvori
poklopcem . S u m p o rn i dioksid unitava odraslog m o ljc a i u stadiju gu
sjenice i lukte, dok ja ja ne unitava. R a d i toga se ovaj postupak ob
na vlja svakih 10 20 dana na te m p e ra tu ra m a iznad 10C.

Pelinja u (B ra u la coeca N itz c h ). Pelinja u je p olu p a ra zit ko ji ivi

na tije lu pele radilice i m atice. O drasla u je b e skrilni insekt, veliine
U>3

zrna prosa, sm eecrvene boje. ee se nalazi na m atici, poto ona

due ivi od radilice. enka nosi ja ja ispod poklopca m ednih elija
saa. Kada se izlee iz ja je ta , larva se h rani m edom i cv je tn im p ra
hom , a za tim p ro b ije poklopac elije i odm ah prelazi na m aticu ili ra
dilicu. A k o jo j to ne uspije za 6 sati, onda ugiba.
Pelinja u najee b o ra vi u pre dje lu g ru d i, kako bi bila blie ustim a
odakle pelam a i m a tici u zim a h ra nu m lije . Ui se b rzo kreu i
prelaze s jedne pele na dru g u. N a m atici se moe nai od nekoliko
desetina do stotinu u iju , one je p ri tom e o m etaju u noenju jaja.

Suzbijanje. Postoji vie sredstava za unitavanje ui: naftalin, katnfor i duhanski dim. Najbolje osobine pokazao je preparat fenotijazin.
Tretiranje pelinjih drutava vri se predvee. Prethodno se na pod
njau stavi novinski papir. Zatim se u d im ilic i na uareni d rve n i ugalj

164

stavi 1 tableta (oko 3 g r ) fenotijazina. O va koliina dovo ljn a je za dva

pe linja drutva. K r o z leto konice se p ro p u sti oko 30 m lazeva dim a
i sam o leto se za tvo ri. Poslije 3 5 m in u ta leto se otvara a postavljeni
p a p ir se izvlai sa p odnjae i om a m ljen e pelinje ui se sp a lju ju . N a
no vinsko m p a p iru m oe b iti i nekoliko o m a m lje n ih pela. O ne se vrate
u konicu i poslije kraeg vrem en a na sta vlja ju n o i.n a la n ivot. Z a d im lja va nje fe no tija zino m d je lu je na ui kada je tem peratura vazduha iz
m eu 10 12C, d o k na v iim te m peraturam a nije efikasan.
O d posebne je vanosti redovna zam jena starog saa u konici te i
enje m e d n ih poklopaca sa podnjae u rano proljee.

Mievi. U p e rio d u a ktivno g rada pelinjeg d ru tva (p rolje e jesen)

mievi ne p re d s ta v lja ju n ika kvu opasnost, je r im pele ne d o zvo lja va ju
da u u u konicu. Z im i, kada su pele u klu p k u , m ievi m ogu u i u
konicu, gdje g riz u sae, je d u m ed i u zn e m ira va ju k lu p k o , m ogu b iti
opasni i u p ro s to riji gdje se d r i rezervno sae. O n o sae koje su m i
evi otetili n e u p o tre b ljivo je za pele je r ga ne p rih v a la ju u konici
uslje d n e p rija tn o g m irisa na m ieve.
Suzbijanje. U jesen treba staviti lim ene eljeve na leta konica. U p ro
sto riji gdje je uskladiteno sae, m ievi se unitavaju ra zn im o tro v n im
m am cim a.
Mravi.

M ra v i ulaze u konicu, u z im a ju m ed i u zn e m ira va ju pele. Po

nekad osnu ju svoje leglo u m a te rija lu ko ji slui za u to p lja va n je konica.
Suzbijanje. N a p e lin ja ku treba unititi m ra vin ja k e za lije va jui ih na f
tom . Potrebno je na ftom ili kolom au prem azati postolja konica.

Ose i strljeni

na padaju na pe linja dru tva u jesen, o tim a ju m ed iz

konica a ponekad i pele. S tr lje n o vi napadaju pele na ra du izvan
konice.

Suzbijanje.

Potrebno je pronai gnijezda osa i strljena, te ih uveer

poprskati ili zapraiti n e kim insekticidom .

abe i guteri

su tetoine pela naroito ako je pelinjak obrastao u

travu. P rilik o m p ovratka pela sa pae one pa da ju u tra vu gdje ih ove
tetoine doe ku ju i je d u . Da bi se ovo sp rije ilo, p otre bno je okolo
konica tra v u pokositi a konice d ra ti na postoljim a , da su odignute
od ze m lje (v id i u re e nje p e lin ja k a ).

tetne ptice

Pelarica

ili zlatna un a (M e ro p s apiaster L .) je na jopasnija ptica za

pele. O n a je u je d n o najljepa evropska ptica, im a p e rje ra znih boja.

L e ti iznad p e linjaka i doekuje pele koje se v ra a ju sa pae u ko
nicu kada im je v o ljk a na p u n je n a ne kta rom . Je dn a p tica moe da po
jede 150 200 pela a kada uzgaja m lade, i nekoliko puta vie.
165

Suzbijanje.

P o treb n o je u n ititi n je na ja ja k o ja se nalaze na s trm im

obalam a rije k a ili s trm im o bro ncim a .

Sjenice i djetlii

su tetni za pele u zim skom periodu . T a d a dolaze

na leto i k lju c a ju , pele se o d v a ja ju od zim skog k lu p k a i ptice ih je d u .

O ve ptice su korisne za p o ljo p riv re d u i zatiene su.

Sve ptice su plaljive i bjee od pe linja ka ako se razapne neka vea

m rtv a p tica (avka ili v ra n a ), to se ko risti ako doe do veeg napada
na pe linja ku .

LITERATURA
A di, M . S.: O d b ir n a jm e donosnijih bilja k a Jugoslavije, Beograd, 1932.
Angeloz N ico u d , E . A im , M .: Les Maladies des Abeilles et La M icro graphie A piare, Pari, 1947.
A vetisijan, A . G .: Pelovodstvo, M oskva, 1965.
A vetisijan, A . G . Razvedenie i soderanie pel, M oskva, 1971.
B iidel H e ro ld : Biene und Bienenzucht, M inhen.
Caillas, A .: Le ru ch e r de ra p p o rt, O rleans, 1948.
C h a u vin, R .: T ra ite de biologie de labeille 1 5, Pari, 1968.
Crane, E .: H o n e y, L o n d o n , 1976.
Deans, C. S. A .: Beekeeping tehniques, E d in b u rg and London, 1963.
E cke rt, E . J., Shavv, R. F.: Beekeeping, N e w Y o rk , 1960.
Folc, A. V .: Soderanie pel v m nogokorpusnih uljah, M oskva, 1957.
F ri , K .: Iz izni pel, M oskva, 1966.
Gapsonova, V . S. i sar: Kleevie bolezni pel, M oskva, 1978.
G lii, L j.: O p raivanje bilja k a (p olina cija ), P o ljo privre d na enciklope
dija , Zagreb, 1970.
G lu h o v, M . M .: M edonosnie rastenija, M oskva, 1955. i 1974.
G ro u t, A . R .: T h e H ive and the H o n c y Bee, H a m ilto n Illionis, 1960.
G u b in , F. A .: M edonosnie peli i opilenie krasnogo klevera, M oskva,
1947.
G u b in , F. A., H a lifm a n , I.: Cveti i peli, M oskva, 1958.
G uscln ikov, A . L .: Pelovodstvo, M oskva, 1954.
H a lm a gyi, L . i d r; A . M ehlegelo, Budapest, 1975.
H o m m e l, R.: A p icu ltu re , Pari, 1947.
Jevti, T .: ivo t i gajenje pela, Beograd, 1974.
Jo jri , N . P.: Pele k rila ti farm aceuti, Beograd, 1968.
K ilzb e rg e r, I.: R o stilny medonosne, Praha, 1924.
K o nsta ntinovi, B .: U tica j blokira nja i odstra njiva nja matica iz peli
njeg gnezda na p rinos pelinjeg drutva za vrem e livadske i ba
grem ove pae, Z b o rn ik rad. Polj. fak. (351), Zem un, 1963.
K o nstantnovi, B .: Pelarstvo, Po ljo pr. enciklopedija, Zagreb,
Ko nsta ntinovi, B .: P raktin o pelarstvo, Beograd, 1971.
Kriunas, I. V., G u b in , F. A .: O pilenie selskohazjajstvenih
M oskva, 1956.
K riunas, I. V .: Peloopilenie teplinih i parkovnih ku ltu r,
1957.
Lin d a u c r, M .: C o m m u nica tion Am ong social bees, Cam brige,
Lovinovski, M . Ja.: Bolezni pel, Moskva, 1954.
M anley, R .: H one y fa rm ing, London.

1970.
rastenii,
Moskva,
1961.

167

N a za rov, S. S.: O h ra n a pel ot o tp ra vle n ija ja d o h im ik a ta m i, M oskva,

1967.
Pellett, C . F .: P ra k tin o izvoenje m atica, B eograd, 1931.
Perui, A .: O snove pelarstva, Zagreb, 1962.
Perret-M aisonneuve, A .: L a p icu ltu re intensive et l'elevage des rienes.
Pari, 1949.
Phillips, F . E .: Beekeeping, N e w Y o r k , 1947.
Pobegajlo, I.: Z dra vstve ni pregled pela u proljee, Sa ra je vo, 1946.
Pobegajlo, I.: N aa konica, Sarajevo, 1947.
Pobegajlo, I.: T ru le legla i nje no suzbija nje , Sarajevo, 1954.
P onom arjeva, G . E .: K o rm o v a ja baza pelovodstva i opilenie selskohazja js tve n ih rastenii, M oskva, 1973.
R ibbands, R .: T h e be h a viu r a nd social life of honeybees, L o n d o n , 1953.
R ih a r, J.: P ra ktin o ebelarjenje, L ju b lja n a , 1956.
Root, I. A .: A B Z and X Y Z of Bee C u ltu re , M edina, O h io , 1950.
S m irn o va , I. N .: P ro fila k tik a i leenie gn ilcovih zabolevanii pel antib io tik a m i i bakteriofagom , M in sk , 1967.
S m ith , G . F .: Bekeeping, N e h Y o rk , 1963.
Snodgrass, E . R.: A n a to m y of the H o n e y Bee, Nevv Y o rk , 1956.
Soven, R.: M r nasekom ih, M o s k va ,1970.
T a ra n o v , F. G .: B io lo g ija pelinoi semi, M oskva, 1961.
T a ra n o v , F. G .: A n a to m ija i fiziologija m edonosnih pel, M oskva, 1963.
Ta ra n o v , F . G .: A lb o m pelovoda, M oskva, 1971.
T e m n o v , A. V .: Perabotka voskovoga sirja na paseke, M oskva, 1966.
T ju n in , A. F." Perepelova, I. L .: Rabota na paseke, M oskva, 1966.
Tom aec, I.: Bolesti pelinjeg legla, Zagreb, 1947.
Tom aec, I.: Bolesti odra slih pela, Zagreb, 1947.
Tom aec, I.: B io lo g ija pela, Zagreb, 1949.
Tom aec, I.: O paka gn jiloa (kuga) pelinjeg legla, Sarajevo, 1952.
Tom aec, I.: A n a to m ija i fiziologija pele. ivot i razvoj pelinje za
jednice. Bolesti i tetnici pela, P e larstvo, Zagreb, 1973.
Zander, 6., VVeiss, K .: Das Leberi de r Biene, Stu ttg a rd , 1964.
Zdanova, S. T .: Z im o vk a pel, M oskva, 1967.

D ostienija na u ki i peredovoj opit v pelovodstve, M osvka, 1966.

A m e rica n Bee Jo u rn a l, 1960 1981.
Bee W rld , L o n d o n , 1955.
N a p re d n o pelarstvo, Beograd, 1954.
Pelarstvo, Zagreb, 1949.
Pela, Zagreb, 1967.
Pela, B eograd, 1964.
Pelarstvo, M oskva, 1955.

168

SADRAJ
U vod (D efinicija p elarstva. Is to rija t. O sobine pelarstva kao
p o ljoprivredne grane. Oslovi /a pelarstvo u SFRJ i SRBiH. Pe
larstv o u svijetu i kod n a s ....................................................................
I.

IVOT PELA

S istem atsko m jesto pele

13

S tan pela

17

...............................................................................................

A natom ija i fiziologija pele

20

Konis k e l e t ..................................................................................................

20

Tijelo pele

21

G lava

..................................................................................................

pele (Oi.Pipci. Usni a p a r a t ) ...................................................

21

G rudi pele (K rila. N o g e ) ....................................................................

24

Trbuh. O rgani za varenje. (lijezde koje su u vezi sa organim a

za varenje. P retv aran je n e k ta ra u med. H ran a pela)
. . .

27

K rvni

sistem

O rgani za disan je
N ervni

sistem .

.........................................................................................
.......................................................
.........................................................................................

O stale lijezde kod pela (V otane. M irisna. aoka)

34
35

35
37

Polni organi (Polni o rg an m atice. Polni organ radilice. Polni organ

tru ta . P arenje m atice. O plodnja j a j e t a ) .........................................

41

Razvic p e l a ...............................................................................................

46

Pelinje leglo (S tadiji razviea: ja je , savijena larva, ispruena larva.

Lutka. O drasla pela. Razlike u i s h r a n i ) .........................................

46

ivot odraslih pela (ivot m atice. ivot pele radilice. Rad pela
sa k u p lja k a . Sporazu m ijev an je pela. ivottru ta )
. . . .

48

ivot pelinjeg d ru tv a u to k u godine (Period jeseni i zim ovanja)

54

Period pojave legla. Period glavne pelinje pae. Period ro je n ja

pelinjih d ru tv a. Period poslije ro je n ja i glavne pae)
. . .
Razne pojave u pelinjem d ru tv u (B ezm atak i lane m atice. Tiha
izm jena m atica. Roj bjegunac. K raa kod p e l a ) ...........................

55

61
169

2.

KONICE I PELARSKI PRIBOR

A. Konice (Dijelovi konice. O d sto jan ja i p ro sto ri u konici.

K lasifikacija konica)
..........................................................................
K onica sa nepokretn im saem (V rkare. D u b o v i n e ) ............................
Konice sa p o k retn im saem (erzonkc. Poloke. Polunastavljae.
N astavljae)
B. Pelarski p rib o r i alat. (Pribor: za rad sa pelam a, za p rih ra
n jivanje pela, za u m e ta n je satn ih osnova u okvire, za oduzim a
nje i istresan je m eda, za to p ljen je i cijeenje voska)
. . . .
3.

4.

81

85
92
96

G AJEN JE PELA (Apitehnika)

Pelinjak
Pregled pelinjih d ru ta v a
.
P rih ran jiv an je pela
...........................................................................
S p ajan je pelinjih d ru ta v a
......................................................................
Radovi na pelinjaku u p r o l j e e ...............................................................
P rip rem an je pelinjih d ru ta v a za glavnu p a u ...........................
V jetako ro jen je
..........................................................................................
Izvoenje m atice
............................................................................
O duzim anje i istresan je m e d a ......................................................................
Prevoenje pela na p a u .............................................................................
P rip rem an je pela za z i m u .............................................................................
uvanje oploenih m atica u to k u z i m e .........................................
K ontrola pelinjih d ru ta v a u toku z i m e ..................................................

110
113
114
116
119

122
129
131
133
136
137

OPRAIVANJE POLJOPRIVREDNOG BILJA

POMOU PELA

Bioloke o s n o v e ........................................................................................
Uloga insekata u opraivanju, b i l j a .........................................................
Metode iskoriavan ja pela u o p raiv an ju poljoprivrednih k u ltu ra
O praivanje voarskih k u l t u r a ......................................................................
O praivanje ratarsk o -p o v rtarsk ih k u ltu ra
.
170

68

MEDONOSNO B IL JE (Pelinja paa)

Luenje n e k ta ra (Koiiina n e k t a r a ) .........................................................

O dreivanje b ro ja pelinjih d ru tav a u odnosu na pelinju pau
Glavno m edonosno bilje
..............................................................................

5.

65

139
140
143
147

14

6.

A. B olesti

BOLESTI

pela

PELA

.............................................................

jjj

N ezarazne bolesti. (P rehlaeno leglo, tro v an je h ran o m )

. . .
H em ijska tro v an ja
..................................................................................
Zarazne bolesti pelinjeg legla (E vropska trule. A m erika kuga.
M jeinasto leglo. K reno leglo.K am eno l e g l o ) .................................
Z arazne bolesti o d raslih pela (N ozem atoza. Akaroza. Paraliza
pela. A m c b o z a ) ................................................

j5 j

Varoatoza (V a ro o za )

I T E T O IN E

..........................................................................

152

I53
I5 7
j 59

B. tetoine pela (Voskov m oljac. Pelinja u. Mievi. Mravi.

Ose i striljeni. abe i guteri. tetn e p t i c e ) .......................................
Literatura
.........................................................................................

167

Sadraj

169

.............................................................................

I 62

171