Rrezatimi Dhe Mjedisi

Mr.sc. Shyqri Dumani, prof.
RREZATIMI DHE MJEDISI
SHTPIA
BOTUESE
2016
Botues
SAS
Redaktor
Sabit Jaha
Recensent
Dr.sc. Fatbardh Gashi
Dr.sc. Naser Troni
Realizimi kompjuterik
Gzim Duzha
Shtypi
Shtypshkronja BLENDI"
2016, Prishtin
PRMBAJTJA
PARATHNIE...............................................................................................................5
Kuptimi i ndotjes s ambientit........................................................................................7

I. Struktura e atomit....................................................................................................... 7
II. Bashkshortt Maria Skllodovska dhe Pier Kiri pionier n
dukurin e radioaktivitetit ............................................................................................ 9
III. Dukuria e radioaktivitetit ......................................................................................14
IV. Njsit pr matjen e radioaktivitetit ..................................................................... 20
V. Teknikat e matjeve t rrezatimit ............................................................................ 22
VI. Zbatimi i burimeve t rrezatimit jonizues ............................................................ 27
VII. Rrezatimi jojonizues - rrezatimet elektromagnetike t natyrs elektrike ...........35
VIII. Kontaminimi radioaktiv .................................................................................... 36
IX. Dekontaminimi radioaktiv ................................................................................... 46
X. Radoni gaz radioaktiv n mjedisin jetsor ............................................................ 49
XI. Efektet biologjike t rrezatimit............................................................................. 61
XII. ernobili msim se si nuk duhet punuar ............................................................ 65
XIII. Niveli i kontaminimit t mjedisit jetsor t Kosovs me raste shprthimit t
Elektrans Nukleare n ernobil-Ukrain ish-BRSS (viti 1986) ..............................71
XIV. Mbeturinat radioaktive ..................................................................................... 93
XV. Elektranat nukleare dhe elektranat me thngjill ................................................ 95
XVI. Aksidenti n elektranat nukleare "Fukushima" dhe "Daichi" n Japoni......... 99
XVII. Aksidentet nukleare dhe radioaktive ............................................................ 113
XVIII. Gjendja dhe mbrojtja e mjedisit nga rrezatimet jonizuese
dhe jojonizuese pr territorin e Republiks s Kosovs ......................................... 117
XIX. Plani i veprimit pr sigurin nukleare dhe mbrojtje nga
rrezatimi jonizues dhe jojonizues .......................................................................... 129
XX. Ligji pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues, Jojonizues dhe Siguri Nukleare .136
XXI. SHTOJC: Zgjidhje detyrash ....................................................................... 161
XXII. Tabelat e masave izotopike dhe prmbajtja e tyre natyrore dhe tabela e
radioelementeve natyrore dhe artificiale ............................................................... 176
L i t e r a t u r a....................................................................................................... 184
Pr nj mjedis m t shndetshm, pr nipin tim

Diellin dhe gjith fmijt e bots.
Autori
P A R A TH N I E
Mungesa e literaturs n gjuhn shqipe, nga lmi i mbrojtjes nga rrezatimi
jonizues dhe jojonizues si dhe mungesa e nj vetdije shoqrore dhe institucionale, m
shtyn q ti prvishem puns n hartimin e ktij teksti nga kjo fush. Libri u
dedikohet t gjitha kategorive, niveleve arsimore dhe jep mundsin pr njohjet
themelore t natyrs s rrezatimeve, me theks t veant t rrezatimit jonizues.
doher, kur theksohet rrezatimi, mendohet n veprimin e dmshm n organizmat e
gjall, gj q nuk qndron. Rrezatimi jonizues ka lindur ather kur sht krijuar
planeti yn toka, dhe evoluimi i bots s gjall i dedikohet veprimit t rrezatimit. Sot
nuk mund t imagjinohet zhvillimi ekonomik, industrial, shkencor dhe zhvillimi i
prgjithshm, pa aplikimin e rrezatimit. Nj segment i jets ekonomike sht edhe
prodhimi i energjis elektrike nga energjia nukleare. M se 15% e produktit botror
t energjis elektrike vjen nga energjia nukleare, ndrsa kjo energji llogaritet t jet
relativisht e pastr, pr sa i prket ndotjes s mjedisit jetsor, kundrejt energjis s
lndve fosile. Sikur do t shihni, prodhimi i energjis elektrike nga burimet
radioaktive, sht nj sistem trsisht i mbyllur.
Krahas aplikimit t rrezatimeve n segmentet e jets ekonomike, jan zhvilluar
edhe teknikat e avancuara t mbrojtjes s shndetit t popullats dhe puntorve.
Siguria tekniko-teknologjike e elektranave nukleare, sht n nivelin e avancuar,
prve n rastet e katastrofave t mdha natyrore (trmeteve, uraganeve apo sulmeve
terroriste). Aksidenti i ernobilit ishte si rezultat i konstruksionit t reaktorit
(teknologji jo e avancuar), n t vrtet i elektrans nukleare dhe gabimit t njeriut.
Ndrsa aksidenti n Japoni EN Fokushima, ishte si rezultat i ardhjes s vals
oqeanike, pas trmetit, me lartsi 14 metra, vrshimit n EN dhe kyjes s energjis
elektrike dhe pompave ftohse t brthams s reaktorve.
Fillet e mbrojtjes s mjedisit nga rrezatimi jonizues n territorin Kosovs kan
filluar me ngritjen e shrbimit t par (Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues)
n vitin 1978, n kuadr t OP Dispanseria e Mjeksis s Puns, OPPB
Elektroekonomia e Kosovs, me nj vendim t qeveris s athershme t KSA t
Kosovs. Pioniert e par t formimit t shrbimit ishin Shaip Fazliu prof. i fiziks,
Mr. sc. Shyqri Dumani prof. dhe Hilmi Morina prof. i fiziks. Shrbimi kishte
Laboratorin e Radioekologjis, Laboratorin e Dozimetris personale dhe Laboratorin
e Dozimetris s Burimeve t Hapura dhe t Mbyllura. Punt e shrbimit u reduktuan
n minimum nga viti 1989 e deri n vitin 1999, kur dhe u aktivizua pjesrisht. Sot ky
shrbim punon n kushte t rnduara, duke mos pasur prkrahje nga institucionet
shtetrore prgjegjse t Republiks s Kosovs.
Libri prmbledh njzet e dy kapituj t ksaj lmie, duke filluar nga struktura e
atomit, dukuris s radioaktivitetit, njsit pr matjen e radioaktivitetit, teknikat e
matjeve, zbatimin e rrezatimit, efektet biologjike etj. Nj kapitull t veant i kemi
kushtuar radonit gaz radioaktiv, duke pasur parasysh, pjesmarrjen n
rrezatimin e prgjithshm radioaktiv nga 40 - 60%, varsisht nga vendi si dhe
legjislaturs ekzistuese n fuqi. Kosova nga viti 1978 kishte t zhvilluar sistemin e
monitorimit t kontaminimit t mjedisit jetsor, kshtu q kemi paraqitur rezultatet
e matjeve t kontaminimit radioaktiv t territorit t Kosovs pr vitin 1986, me
rastin e shprthimit t elektrans nukleare ernobil Ukrain (ish-BRSS).
Pr ndihmn e mirfillt t dhn, rreth hartimit t ktij libri dshiroj q t
shpreh falnderim pr Dr. sc. Rexhep Gashin, profesor kolegve t mi t puns Sehad
Kadirin inxh. i fiziks dhe Gzim Hodollin inxh. i fiziks.
AUTORI
5

6
HYRJE
Kuptimi i ndotjes s mjedisit

Ndotja e ajrit, ujit dhe toks, me gjas daton qysh nga njeriu i shpells i cili e ka
zbuluar zjarrin dhe e ka shfrytzuar pr nxehje dhe pr zierje. Ndotja e ajrit bhet m
e theksuar, sidomos gjat kohs s revolucionit industrial si dhe shfrytzimit t
thngjillit si burim energjie.
Ndotja, sipas veprimit, mund t jet ndotja e mjedisit t gjer, ndotja e mjedisit
t puns dhe ndotja individuale.
Me ndotje kuptojm prezencn e nj ose m shum substancave t
padshiruara t ngurta, t lngta ose t gazta, n ajr, tok, uj, etj., n sasi t caktuar
me veti t caktuara dhe me interval t caktuar kohe, q paraqesin rrezik pr shndetin
e njeriut, botn bimore dhe shtazore ose n fardo mnyre pengojn jetn komfore
dhe knaqsin n mjedisin e njeriut, ose me ndotje kuptojm ndrrimet cilsore dhe
sasiore t vetive kimike, fizike ose biologjike t komponentve kryesor (ajrit, ujit,
toks, ushqimit etj.) t rrethit jetsor, q bien deri te ndrrimi i ligjshmris s
ekosistemit, i cili sht i mbshtetur n mekanizmat e vet t vetkthimit.
N materialet e Kombeve t Bashkuara mund t takohen definicione t
ndryshme t kuptimit t ndotjes s rrethit jetsor. Nj nga definicionet sht: Mjedisi
jetsor n kuptimin e gjer sht multidimensional, me t cilin kuptojm element t
llojllojshm dhe t shumt, sidomos natyral (ajri, uji, toka etj.), pastaj rrethi t cilin e
ka krijuar njeriu (zonat industriale, urbane dhe rurale etj.), dhe shum aspekte t
gjendjes s njeriut (biologjike, kulturore, etnike, morale, ekonomike etj.).
Natyra dhe biodiversiteti, mjedisi jetsor dhe trashgimia kombtare, jan
prgjegjsi pr secilin. Institucionet e pushtetit publik angazhohen pr ti garantuar
secilit mundsin q t ndikoj n vendimet q kan t bjn me mjedisin jetsor, ku
ajo/ai jeton. Ndikimi n mjedisin jetsor merret parasysh nga institucionet publike n
procesin e marrjes s vendimeve (Kushtetuta e Republiks s Kosovs, neni 52).
I. Struktura e atomit
Pikpamjet e filozofve grek, q atomi sht thrrmija m e imt e materies
dhe nuk mund t ndahet me kurrfar mjete, sht hedhur posht me provat dhe punn
e shkenctarve t shekullit t tetmbdhjet (XVIII). Sot na sht e njohur se atomi
sht nj thrrmij e prbr nga dy pjes: brthams dhe mbshtjellsit elektronik
(fig.1 dhe 2). N brtham jan t vendosura protonet (me ngarkes pozitive) dhe
neutronet (elektroneutrale) q paraqesin gjith masn e atomit. Mbshtjellsi
elektronik prbhet nga shtresa npr t cilat lvizin elektronet me ngarkes elektrike
negative. Numri i elektroneve sht i barabart me numrin e protoneve n brtham,
pr elementin e dhn, prandaj atomi si thrrmij sht elektroneutral. Elektronet
npr shtresat e tyre lvizin me shpejtsi t madhe (rreth 100 km/s). Numri i llojeve t
atomeve, q gjenden n natyr, sht i barabart me numrin e elementeve kimike (mbi
102 element) t renditur n sistemin periodik.
.

7
Fig.2. Struktura e atomit
Thrrmija prej t cilave sht i ndrtuar atomi quhen thrrmija elementare. Sot
njihen rreth 100 thrrmija elementare, prej t cilave shumica nuk jan stabile, koha e
gjysmzbrthimit t tyre sht m e vogl se 6-10 sekonda, ndrsa prodhohen me
energji m t madhe se 100 MeV-a.
N zbrthimet radioaktive lirohen energji m t vogla se disa MeV-a, prandaj
zbrthimi radioaktiv dhe proceset e iniciuara me rrezatim bjn pjes n fushn e
fenomeneve me energji t ult (fig. 3).
Fig.3. Zbrthimi i burimit radioaktiv

Fenomenet me energji t ult mund t prshkruhen me an t ktyre
thrrmijave: proton, neutron, elektron, neutrino dhe foton.
Vetit fizike t atomit i caktojn numri i protoneve dhe neutroneve n
brtham. Analizat kan treguar se ekzistojn atome t nj elementi t njjt q n
8
brthamn e tyre kan numr t njjt t protoneve, ndrsa numr t ndryshm t

neutroneve. Atomet e ktilla kan veti kimike t njjta, por dallohen sipas konstantave
fizike dhe mass dhe quhen izotope. Disa nga atomet e elementit t njjt nuk jan
stabile, zbrthehen duke emituar rrezatim, prandaj quhen elemente radioaktive apo
izotope radioaktive. Disa t tjer jan stabile, prandaj pr t'i zbrthyer duhet nj sasi e
energjis n eV (elektron volt).
II. Bashkshortt Maria Skllodovska dhe Pier Kiri

pionier n dukurin e radioaktivitetit
II.1. Maria Skllodovska Kiri
Maria Skllodovska Kiri (polonisht Maria Skllodovska Curie) lindur m 7
nntor 1867 n Varshav, vdekur m 4 korrik 1934, Salansh, Franc) fizikane dhe
kimiste e njohur me prejardhje polake (fig.4 dhe 5). Ka pasur nnshtetsi franceze dhe
polake. Kohn m t madhe t jets s saj e ka kaluar n Franc, ndrsa atje ka filluar
edhe karriern e saj shkencore. Ka kryer hulumtime nga kimia dhe fizika. sht
gruaja e Pier Kiris dhe nna e Eva Kiris dhe Irene Zholi Kiris.
N t arriturat m t mdha bjn pjes: puna n teorin e radioaktivitetit,
teknikat e ndarjes s izotopeve radioaktive si dhe zbulimi i dy elementeve kimike t ri
radonit dhe poloniumit. Nn mbikqyrjen e saj personale jan kryer hulumtimet e
para botrore rreth mundsis s shrimit t kancerit me an t radioaktivitetit. sht
nj prej themelueseve t degs s re t kimis radiokimis.
Fig.4. Maria Skllodovska Kiri

9
sht fituese e dyfisht e mimit Nobel, s pari her n vitin 1903 nga fizika,
s bashku me burrin Pier Kiri dhe Antoine Henri Bekerel pr t arriturat shkencore n
analizn e radioaktivitetit, ndrsa pr t dytn her n vitin 1911 nga kimia pr
ndarjen e radonit elementar. Ajo deri m sot ka mbetur e vetmja grua q ka fituar
mimin Nobel dy her.
II. 2. Fmijria dhe rinia n Poloni

Maria ka lindur si fmij i pest n familje msuesish. Gjyshi i saj Jozef
Skllodovski ka qen pedagog i njohur. Babai, Vlladisllav Skllodovski ka qen
arsimtar i matematiks dhe fiziks, si dhe drejtor i dy gjimnazeve t Varshavs. Nna
ka qen e smur nga tuberkulozi dhe ka vdekur kur Maria ishte 12 vjee. Babai i saj
ka qen me pikpamje t lira, ndrsa nna ka qen nj katolike e devotshme.
Gjimnazin e ka kryer m 12 qershor 1883. Pas kryerjes s gjimnazit, 1 vit ka
kaluar n fshat n nj familje tok-punuese t babait t vet, dhe m pastaj te babai n
Varshav, ku her pas here ka punuar duke dhn or private.
N fillim t vitit 1890 motra e saj Bronjisllava, e cila ka qen e martuar n
Paris, e ka thirr Marin q t shkoj tek ajo. Megjithat Maria nuk ka shprehur dshir
q t shkoj, pasi q kishte llogaritur t martohet me nj person q quhej Kazimjezh
me t cilin ishte par n Varshav. Pr kt arsye e ka refuzuar ofertn e motrs dhe
sht kthyer tek babai, ku ka mbetur deri n vitin 1891. N tetor, t po t njjtit vit,
pas insistimit t motrs, ndrpren lidhjet me Kazimjezhin dhe vendos q t shkoj n
Franc.
II. 3. Studimet n Sorbon

Maria n vitin 1891 n Paris, n Sorbon, ka regjistruar studimet e degs s
fiziks dhe kimis. Gjat dits ka studiuar ndrsa natn ka punuar duke dhn or
private. N vitin 1893 ka diplomuar e para n gjenerat dhe sht punsuar si
laborante n laboratorin industrial n pajisjet e Litmanit (fig.6). Derisa ka punuar edhe
m tutje ka vazhduar studimet, duke e kryer matematikn n vitin 1894.
II.4. Puna shkencore

Maria n vitin 1894 e njofton edhe burrin e saj t ardhshm, francezin Pier
Kiri, i cili n at koh ishte n studimet e doktoraturs n laboratorin e Bekerelit. Kur
Pieri
doktoron
n
vitin
1895,
Maria
martohet
me
t.
Pieri e udhzon Marin te Bekereli, i cili m pastaj i propozon studimet e
doktoraturs nn mbikqyrjen e tij (fig.7). Bekereli i propozon q t kryej
hulumtimet, pr arsye radioaktiviteti i disa llojeve t xeheve t uraniumit sht
shum m i madh sesa radioaktiviteti i uraniumit t pastr.

10
Fig.7. Pier dhe Maria Kiri n vitin 1906
Maria me ndihmn e kimistit t ri Andre Louis Debierne fillon t ndaj xehen

e uraniumit n komponime kimike ve e ve dhe t krkoj komponimin i cili
shkakton radioaktivitet t lart t ksaj xehe. M von, ksaj pune i bashkngjitet
edhe Pieri. Kto hulumtime pas 4 viteve, kan rezultuar deri te zbulimi i poloniumit,
dhe m pastaj radiumit radioaktiv t dukshm. Kto hulumtime kan pasur pr
rezultat edhe sqarimin e dukuris s radioaktivitetit, si efekti i zbrthimit t brthams
s atomit. N vitin 1903 Maria sht br gruaja e par e cila ka fituar titullin e
doktorit t fiziks. N t njjtin vit, e ka fituar edhe mimin Nobel.
Kur e kan fituar mimin Nobel Maria dhe Pier Kiri, kan arritur fam t lart.
Pieri sht br profesor n Sorbon dhe ka fituar lejen pr hapjen e laboratorit n t
cilin shef i hulumtimeve ka qen Maria. Pieri m 19 prill 1906 ka vdekur n nj
aksident, kur e ka shkelur nj qerre me kuaj. Maria m 13 maj e ka fituar katedrn e
burrit t saj. N kt mnyr Maria sht br gruaja e par profesor n Sorbon.
N vitin 1911 sht votuar pr pranimin e saj n Akademin Franceze t Shkencave,
mirpo nuk sht pranuar.
II. 5. Skandali me Pol Lanzhevinin

N vitin 1911 sht lajmruar lidhja n mes t Maris dhe fizikantit francez
Pol Lanzhevinos. Kjo lidhje ka zgjatur rreth 1 vit (1910-1911). Lanzhevini ka qen i
martuar dhe e ka ln familjen pr shkak t ksaj lidhjeje. Gazetat e kan dnuar
Marin si person e cila e ka shkatrruar familjen e Lanzhevinve. Pasi q Maria ka
qen 4 vite m e vjetr, gazetat kan pasur arsye shtes q ta akuzojn at.

11
Fig. 8. N konferencn e par n Solvej,

(ulur, e dyta nga e djathta) duke folur me
Andrea Poenkarin, qndrojn Ernest Raderfordi
(i katrti nga e djathta), Albert Ajnshtajni
(i dyti nga e djathta), dhe Pol Lanzhevini
(n fund, djathtas).
Fig. 9. Maria dhe Pier Kiri n

laborator
Pasi q sht caktuar si asistente, ndrsa me prejardhje nga Polonia, n t ciln

ather kan jetuar numr i madh i hebrenjve, jan lajmruar edhe zrat q ajo sht
hebrenje, ani pse ajo ka rrjedh nga nj familje fisnike polake.
II. 6. Instituti pr radium

N fundin e vitit 1911 Maria ka fituar mimin e dyt t Nobelit. Duke iu
falnderuar ksaj ka arritur q t bind qeverin franceze q t ndaj mjete pr
Institutin Privat pr Radium. Instituti sht ndrtuar n vitin 1914 dhe n t jan br
hulumtimet nga fusha e kimis, fiziks dhe mjeksis. Nga ky institut, n vitet e
mvonshme, kan dal edhe katr nobelist.
II. 7. Lufta e Par Botrore

Gjat kohs s Lufts s Par Botrore, Maria Kiri sht br shefe e Ods
Medicinale Ushtarake, e cila ka organizuar stacionet fushore t fotografimit me
rntgen. Kta rntgene kan shfrytzuar gypat me gaz t pangjyr, nusproduktin e
radiumin, i cili m von sht identifikuar si radon. Maria personalisht i ka siguruar
kta gypa me gaz, t fituar nga radiumi t cilin ajo e ka pastruar. Prmes ktyre
stacioneve fushore, kan kaluar rreth 3 milion ushtar francez.

12
II. 8. Koha e paslufts

Pas Lufts s Par Botrore, Maria dy her ka qen n Shtetet e Bashkuara t
Ameriks, m 1921 dhe 1929, q t mbledh para pr hulumtimin e radiumit. Kjo
trheqje nga puna shkencore dhe kujdesi i teprt nuk iu ka prshtatur, por ka arritur q
t siguroj mjete pr punn e saj. N turnin e dyt t vizits n Amerik, ka arritur q
t tuboj mjete q t pajis Institutin pr Radium, i cili sht themeluar n vitin 1925,
nn udhheqjen e motrs s saj, Bronjisllavs.
Maria Kiri ka vdekur n vitin 1934 afr Salanshit nga anemia, gj q sht gati
e sigurt q shkaktar ka qen ekspozimi me rrezatim, pasi q deri ather nuk ishin t
njohura efektet e dmshme t rrezatimit jonizues, ndrsa ajo pjesn m t madhe t
puns e ka br n nj barak pa mjete mbrojtse. Ka bartur gypat provues me izotope
radioaktive n xhepin e saj, dhe i ka mbajtur n sirtarin e tavolins. sht varrosur
afr burrit t saj Pierit n Sceaux, por, n vitin 1995 mbetjet mortore t saj jan bartur
n Panton Paris.
Vajza e madhe e tyre Irena Zholi Kiri n vitin 1935 ka fituar mimin e
Nobelit pr kimi pr zbulimin q alumini mund t jet radioaktiv dhe t emitoj
neutrone kur t bombardohet me rreze alfa. Vajza m e re Eva e ka shkruar biografin
e nns Madam Kiri.
II. 9. Pier Kiri

Shkenctar, i cili kurr nuk sht pranuar zyrtarisht dhe si i till, nga ana e
trups shkencore franceze t asaj kohe dhe nj prej tragjedistve jetsor m t
mdhenj sht Pier Kiri (fig.10).
M 15 maj 1859, ka lindur Pier Kiri, pionier i kristalografis, magnetizmit,
piezoelektricitetit dhe radioaktivitetit. Qysh n moshn 14 vjeare ka treguar afinitet
pr matematik, n mnyr q n moshn 16 vjeare e ka regjistruar Sorbonn dhe ka
diplomuar n moshn 18 vjeare. Pr shkak t gjendjes s rnd financiare, studimet e
doktoraturs i ka ln pr koh m t mira, q kan qen para tij, ndrsa deri ather
ka qen vetm nj teknik laboratori i paguar pak.
Fig. 10 . Pier Kiri
Fig. 11 . Pier, Maria, Irena dhe dr. Kiri

(nga e majta)
13
Bashkpunimi i par i rndsishm shkencor i tij ka qen me t vllan e tij

Zhakun. N t vrtet, kur Pieri ka mbushur 21 vjet, s bashku me t vllan ka arritur
q t sqaroj fenomenin e piezoelektricitetit. Vllezrit Kiri kan zbuluar q kur t
ndrroj shtypja n disa kristale t caktuara ata krijojn tension elektrik. Ai gjithashtu
ka zbuluar edhe ekzistencn e marrdhnies n mes dukurive negative dhe
temperaturs. Temperatura e kalimit nga faza feromagnetike dhe paramagnetike, sht
quajtur pr nder t tij temperatur e Kirievit.
Pas insistimit t Maria Skllodovsks, t ciln e ka njohur si studente n vitin
1894 n Sorbon, fillon t shkruaj pr hulumtimet e tij n magnetizm dhe paraqet
tezn e doktoraturs. Pas disa muajve ka fituar titullin e doktorit t shkencave dhe
martesn me Maria Skllodovskn. Maria ia ka ngacmuar ndrrat, duke i thn q ka
qen n kufirin e zbulimit t elementit kimik t ri, dhe me kt e ka nxitur q puna e
tij t jet: krkimi pas asaj q nuk ekziston. Megjithat ifti bashkshortor Kiri ka
ardhur deri te zbulimet revolucionare n fushn e radioaktivitetit. N t vrtet, me
punn e prbashkt, kan zbuluar dy element t ri kimik: poloniumin dhe radiumin.
Pieri m detajisht sht marr me hulumtimin e vetive t radiumit. Kshtu, ifti
bashkshortor Kiri, t cilt kan vrejtur se thrrmija e radiumit emiton nxehtsi, kan
zbuluar at q sot quhet energji nukleare. Pr kto hulumtime t jashtzakonshme, n
vitin 1903 Pier Kiri ka fituar mimin e Nobelit pr fizik s bashku me Maria
Skllodovska Kirin dhe bashkpuntorin Antoine Henri Bekerel.
Megjithat, prkundr t gjitha nderimeve dhe titujve q Pier Kiri i ka pasur,
akademia e shkencave disa her ka refuzuar kandidaturn e Pier Kirit pr akademik,
por kjo pr t nuk ka qen guri i pengess por vetm er n shpin. Maria Kiri kurr
nuk ia ka fal shtetit francez pr marrdhniet brutale ndaj burrit t saj dhe lshimet
q i ka br pr nobelistin q nuk i ka dhn kurrfar respekti.
M 19 prill t vitit 1906, Pieri sikurse zakonisht ka kryer aktivitetetin e tij, kur
n dern e tij ka trokitur postieri me letrn nga Akademia franceze, n t ciln e kan
thirr q gjat dits t vij n bised pasi q sht br antar i Akademis. Nuk ka
pasur kufij t fatit pr Pierin, e ka lshuar edhe eksperimentin q ka filluar ta punoj
n mnyr q lajmin e gzueshm ta ndaj me bashkshorten Marin. I preokupuar
me mendimin, q m n fund i sht realizuar ndrra e tij, q t bhet antar i
prhershm i Akademis, sht nisur pr n Akademi. Duke shkuar rrugs, i
preokupuar me mendime, Pieri nuk ka qen mjaft i kujdesshm, duke u kthyer pas
kndit deri te Akademia, sht rrzuar n rrug, dhe n at moment ka arritur qerrja
me kuaj dhe ia ka shtypur kokn. Pieri nuk ka arritur t bhet akademik. Truri i ktij
gjeniu t madh sht gjendur nn rrotat e qerres.
III. Dukuria e radioaktivitetit

N gjysmn e dyt t shekullit t 19-t shum fizikan jan marr intensivisht
me analizn e vetive t rrezeve X, me rast fenomenit t fluoroscencs (ather sht
quajtur fosforoscenc) i sht dhn rndsi e posame.
Kshtu n vitet e tetdhjeta, t po atij shekulli, fizikani francez A. Beqerel
duke prgatitur komponimin sulfatin e uranium-kaliumit (K2UO2SO4xH2O) ka
vrejtur q kjo materie fluorescon shum kur i ekspozohet rrezeve ultraviolet.
Duke eksperimentuar m tutje, me kt komponim, Bekereli m 24.2.1986
kumtoi se ka arritur deri te ky rezultat: kur kristalet e sulfatit t uranit i ekspozohen
drits s fort t diellit, ato emitojn rrezatim i cili pasi t kaloj npr letr t zez,
qelq, apo substanca t tjera, mundet pr t nxir pllakn fotografike. M von u
14
vrtetua se t gjitha kriprat e uranit si dhe urani metalik emitojn rrezatim deprtues.
T gjitha kto t arritura t Bekerelit dhe t tjerve i rrumbullakuan bashkshortt Kiri
n vitin 1898, duke gjetur se rrezet e uranit jan fenomen atomik, karakteristik pr
elemente, pa marr parasysh gjendjen e tyre fizike dhe kimike. Kt fenomen e
quajtn radioaktivitet.
Duke br analizn edhe t elementeve t tjer zbuluan se edhe komponimet e
toriumit emitojn rreze t ngjashme me t uranit. Shpejt bashkshortt Kiri (Pier Kiri
dhe Maria Kiri) arritn q nga xehja pehblenda, e pasur me uran, t izolojn dy
elemente t reja radioaktive, t cilat spontanisht rrezatojn, poloniumin dhe radiumin.
Elementt, atomet e t cilve kan marrdhnie t pandryshueshme t numrit t
protoneve dhe neutroneve n brtham, jan atome stabile. Por, nse nga fardo
shkaku vjen deri t rregullimi i marrdhnieve t numrit t protoneve dhe
neutroneve, ather nj brtham e till bhet jostabile prderisa t mos lshoj sasin
e teprt t energjis n form rrezatimi dhe t kaloj n gjendje stabile. Kjo periudh e
kalimit t brthams n gjendje stabile mund t zgjas nga disa pjes t sekonds e
deri me mija vite, varsisht nga lloji i atomit, dhe sht prcjell me rrezatim, ndrsa
quhet radioaktivitet. Brthamat plotsisht stabile njihen 270. T gjitha brthamat jo
stabile i nnshtrohen nj zbrthimi spontan, prej t cilve jan t njohur zbrthimi
alfa, beta dhe fisioni spontan. Brthama mund t prjetoj edhe nj varg zbrthimesh
t njpasnjshme pr t mbrritur struktur stabile. Deri m sot jan vrtetuar m se
50 elemente radioaktive natyrore. Mendohet se q nga formimi i shumics s
elementeve kimike t cilat gjenden n tok kan kaluar disa miliarda vite, kshtu q
shum brthama t cilat qen t formuara, kan pasur koh t mjaftueshme q me
zbrthim radioaktiv t kalojn n gjendje stabile. Kshtu, mendohet q brthamat, t
cilat i gjen ende n natyr, jan formuar me zbrthimin e brthamave tjera. Pr nga
rndsia praktike po i cekim tri brthama t mbetura: toriumi-232 (koha e gjysm
zbrthimit 1.4x1010 vite), urani-238(4.5x109 vite) dhe urani-235 (koha e
gjysmzbrthimit 7,1x108 vite), tabela 1.
Spekt
r
iel
ekt
r
omagnet
i
k
Fig.12. Spektri elektromagnetik

15
Tabela 1. Rendet radioaktive natyrore

Pr dallim nga t tjert, me zbrthimin e tyre fillon formimi i nj serie
vargjesh t brthamave jostabile (radioaktive), t cilat zbrthehen njra pas tjetrs,
deri n brtham stabile t fundit.
Sot njihen rreth 2000 brthama radioaktive t krijuara artificialisht nprmjet
bombardimeve me rrezatim t brthamave t qndrueshme ose nprmjet procesit t
ndarjes s brthamave t rnda gjat puns s reaktorve brthamor.
T gjith elementt radioaktiv i nnshtrohen procesit t zbrthimit radioaktiv,
me rast emitojn rrezatim i cili mund t jet: alfa, beta, gama, neutronik, protonik,
X-rrezatimi etj. Rrezatimi alfa paraqet, n t vrtet, emisionin e thrrmija t cilat
prbhen nga brthama e heliumit, q prmban dy protone dhe dy neutrone, ndrsa
kan ngarkes elektrike pozitive (++). Kto thrrmija deprtojn n ajr 5-11 cm,
ndrsa n inde deri n 0.1mm. Kto therma mund ti ndal letra e zakonshme (fig.13,
14 dhe 15).
16
Thrrmijat alfa ndalen nga nj cop letr. Thrrmijat beta kalojn letrn, ndrsa nuk
mund t kalojn folijen e aluminit apo t qelqit.
Rrezet gama jan m t fuqishme dhe mund t ndalen menjher n kontakt me
betonin, plumbin ose elikun.
Fig.13. Deprtimi i grimcave radioaktive
Fig. 14. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive

17
Fig.15. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive

Veprimi i ktyre thrrmijave sht dhjet her m i fort sesa rrezatimi gama,
nse gjenden brenda n organizm. Duke pasur parasysh vetit e cekura, elementt
radioaktive q emitojn thrrmijat alfa jan m t dmshme si kontaminues t
brendshm sesa si burime t jashtme t rrezatimit. Kto thrrmija i emitojn elementet
radioaktive natyrore dhe elementet radioaktive artificiale. Rrezatimi beta paraqet
elektrone me ngarkes negative por mund t jen edhe pozitive me mas m t vogl
se thrrmijat alfa (prmbi 7000 her). Deprtojn n ajr, varsisht prej energjis, prej
disa centimetrave deri n disa metra (fig.13, 14 dhe 15). Rrezet gama paraqesin
rrezatim elektromagnetik, gjatsia valore e t cilave sht shum e vogl (0.005-0.4
A), ndrsa kan aftsi t madhe t deprtimit: pr t absorbuar kto rreze nevojitet
trashsi e elikut prej disa centimetrave. Rrezet gama nuk kan kurrfar ngarkese
elektrike, ndrsa shpejtsia e tyre sht prafrsisht me shpejtsin e drits.
Deprtojn n ajr disa metra (deri n 100 m) duke krijuar disa efekte si jonizimi etj.
Sipas vetive fizike dhe biologjike rrezet gama jan t ngjashme me rrezet X (rrezet e
rntgenit). Rrezatimi neutronik
paraqet emisionin e thrrmijave elementareneutroneve. Kto therma nuk jan t elektrizuara. Ekzistimi i neutroneve sht m
tepr i lidhur me procesin e reaksioneve nukleare (bombardimi i brthamave pr
destabilizim). Kan aftsi t madhe t deprtimit. Rrezet X jan t natyrs
elektromagnetike dhe quhen shpesh rreze t rntgenit. Kto rreze prodhohen n gypa
special elektronik, ku mbizotron nj tension i lart (afro 10000 V) ndrmjet anods
dhe katods dhe kan deprtueshmri t madhe (fig. 25). T gjitha rrezet radioaktive
t cekura i emitojn elementet radioaktive ose radioizotopet natyrore dhe artificiale.
Nj prej karakteristikave fizike t elementeve (brthamave) radioaktive sht
edhe koha e gjysmzbrthimit, q paraqet kohn e nevojshme pr prgjysmimin e
radioaktivitetit fillestar apo koha e gjysmezbrthimit sht koha pr t ciln aktiviteti
fillestar i ndonj burimi radioaktiv zvoglohet prgjysm (T ). P.sh. Sr-90
(Stronciumi-90) ka koh gjysmzbrthimi 28 vite, nse aktiviteti i tij sht 200 Bq,
ather pas 28 viteve aktiviteti i tij bie n 100 Bq. Jodi-131 ka koh gjysmzbrthimi
8 dit, nse aktiviteti i tij sht 500 Bq, ather pas 8 ditsh do t humb gjysma e
aktivitetit (250 Bq). Nj brtham radioaktive mund t jet emetues: beta, alfa dhe
gama apo vetm beta, apo beta-gama etj. N tabeln nr.3. po japim kohn e
gjysmzbrthimit t disa radioizotopeve:

18
Tabela 2. Simbolet e grimcave elementare
Tabela 3. Koha e gjysmzbrthimit t disa radioizotopeve

(y-vite; d-dit; h-or; min-minuta; s-sekonda; +-pozitron; --beta
thrrmija (elektron); -alfa thrrmija).
19
Pr matjen e aktivitetit apo detektimin e rrezatimit, shrbejn aparatet q

quhen detektor. Si cekm m lart, rrezatimi jonizues duke kaluar npr materie bn
jonizimin ose ekscitimin e atomeve, prandaj detektimi i rrezatimit sht rezultat i ktij
efekti t atomeve t materies q e bn vllimin efikas t detektorit. Varsisht nga lloji
i detektorit mund t matet intensiteti, energjia dhe vetit tjera t rrezatimit. N baz t
efektit q bn rrezatimi kur bie n materie dallojm disa principe t detektimit dhe
kt n baz t: jonizimit, efektit kalorik, ndryshimeve kimike, proceseve fotokimike
dhe fotofizike etj. Varsisht nga principi i detektimit t rrezatimit edhe detektort
mund t ndahen n detektor jonizues, kalorimetrit, kimik, fotografik, shintilues,
termoluminiscent, gjysmprues etj.
IV. Njsit e radioaktivitetit dhe njsit e rrezatimit

Me aktivitetin apo radioaktivitetin e ndonj burimi radioaktiv nnkuptojm
numrin e zbrthimeve pr nj sekond. Njsia themelore me t ciln matet
radioaktiviteti sht Bekereli (Bq), ndrsa njsia e vjetr ishte Kiri (Ci), (l
Ci=3,7x1010 Bq). Kshtu aktivitetin prej 1 Bq e ka burimi n t cilin brenda 1 sekonde
ndodh nj zbrthim alfa, apo beta apo gama etj., ndrsa mund t shprehet edhe si
njsi specifike p.sh. Bq/kg, Bq/m2, Bq/l etj. Aktivitetin prej 1 Ci e ka ai burim n t
cilin brenda 1 sekonde ndodhin 3,7x1010 zbrthime.
Pr t shprehur njsit m t mdha apo m t vogla t radioaktivitetit nga ato
themelore, prdoren shumfishat dhe nnfishat (shih tabeln nr.4 .)
A K T I V I T E T I
1 MCi = 37 PBq
100 kCi = 3,7 PBq
10 kCi = 370 TBq
1 kCi = 37 TBq
100 Ci = 3,7 TBq
10 Ci = 370 GBq
1 Ci = 37 GBq
100 mCi = 3,7 GBq
10 mCi = 370 MBq
1 mCi = 37 MBq
100Ci = 3,7 MBq
10 Ci = 370 kBq
1 Ci = 37 kBq
1 Ci = 3,7 x 1010 Bq = 37 GBq

1 Bq = 27,03 x 10-12 Ci = 27,03 pCi
1 kBq = 27,03 nCi
1 MBq = 27,03 Ci
1 GBq = 27,03 mCi
1TBq = 27,03 Ci
100 mCi = 3,7 GBq
200 mCi = 7,4 GBq
300 mCi = 11,1 GBq
400 mCi = 14,8 GBq
72 Ci = 2,66 MBq
15 = 555 kBq
5 = 185 kBq
Pasqyra e shumfishave dhe nnfishave t njsive SI
Vlera emrtimi shenja Vlera
Emrtimi shenja
18
-1
10
Eksa
E
10
Deci
d

20
100 nCi = 3,7 kBq

10 nCi = 370 Bq
1 nCi = 37 Bq
100 pCi = 3,7 Bq

10 pCi = 0,37 Bq
1 pCi = 0,037 Bq
1015
Peta
10-2
Centi
1012
Tra
10-3
Mili
109
Giga
10-6
Mikro
106
Mega
10-9
Nano
103
Kilo
10-12
Piko
102
Hekto
10-15
Femto
101
Deka
da
10-18
Ato
Tabela 4. Pasqyra tabelare e aktivitetit, shumfishave dhe nnfishave
Gjat kalimit t rrezatimit jonizues npr materien e gjall, npr disa atome t
qelizave dhe indeve, ndodhin procese t jonizimit, ekscitimit t atomit dhe t
ngjashme, n mnyre analoge sikur me materien e vdekur. Veprimi biologjik i
rrezatimit sht energjia e rrezatimit t ciln materia e gjall e absorbon. Lnda e
dozimetrise s rrezatimit sht matja e energjis t ciln rrezatimi e dorzon n
materialet e rrezatuara. Nga kjo energji varen edhe ndryshimet (qofshin t dmshme
apo t dobishme) t cilat rrezatimi i bn. Njsia pr matjen e sasis s energjis s
absorbuar quhet doz rrezatimi dhe mund t jet doz ekspozuese dhe absorbuese.
Njsia pr matjen e dozs ekspozuese sht kulon pr kilogram (C/kg).
Pr t matur rrezatimin shfrytzohen kto madhsi: Doza ekspozuese e
rrezatimit ka pr njsi kulon (Culon) pr 1 kg dhe shnohet me C/kg. C/kg sht doza
ekspozuese e rrezatimit jonizues e cila n sasin e ajrit me mas prej 1 kg mundet t
krijoj jone me shenj t njjt t ngarkess elektrike t prgjithshme prej 1 kuloni
nse densiteti i fluksit energjetik sht i njjt n gjith sasin e ajrit t rrezatuar:
1C/kg. = 1C/kg
Njsia m e vogl sht mC/kg
Njsia e vjetr pr dozn ekspozuese t rrezatimit ishte rntgeni (r):
1R = 2, 58x10-4 C\kg.
Pr t llogaritur dozn ekspozuese t rrezatimit nga njsit e vjetra n njsi t
reja SI, mundet t shfrytzohet barazimi n vazhdim:
R x 0,258 = mC/kg
mR x 0,258 = C/kg.
21
Doz absorbuese e rrezatimi jonizues ka pr njsi grejin (Gy). Greji sht

doza e absorbuar n trup masa e t cilit sht 1 kg, dhe t cilit me rrezatim jonizues t
densitetit t prhershm t fluksit energjetik i sht barts energji prej 1 xhuli:
1Gy=1J/1kg.
Njsia e vjetr rad (rd) gjegjsisht rem.
1 rad = 10-2 Gy
1 rem = 12-2 Gy
Fortsia e dozs ekspozuese t rrezatimit (gabimisht prdoret shprehja intensitet i
rrezatimit), shprehet n C/(kg.s.).
Njsia e mhershme sht quajtur R/s (rndgen n 1 sekond).
1 R/s = 2,58 x 10-4 C/(kg.s.).
N praktikn e deritanishme sht prdor edhe njsia R/h.

Fortsin e dozs ekspozuese t rrezatimit, t shprehur n njsi t vjetra,
mundemi ta llogarisim n njsi t reja n kt mnyr:
R/min x 430 = C/(kg.s),
R/h x 0,00717 = C/(kg.s),
mR/h x 0,0717 = C/(kg.s).
V. Teknikat e matjeve t rrezatimit

Rrezatimi jonizues nuk mundet direkt t hetohet, pa pajisje adekuate. Por, fal
efekteve t shumta t rrezatimit, q fitohen gjat kalimit t rrezatimit npr mjedise
(gazra, fluide, materie t ngurta, inde etj.), sikur q jan: ekscitimi i atomeve, efekti
termik, efekti fotoelektrik, krijimi i impulseve elektrike etj., sht i mundshm
detektimi, regjistrimi dhe matja e rrezatimit jonizues.
Detektimi i thrrmijave nukleare t elektrizuara bhet n baz t jonizimit
primar (direkt) t cilin kto thrrmija shkaktojn n nj mjedis t caktuar (m s
shpeshti gaz). Megjithat, disa rrezatime nukleare, t cilat prbhen nga thrrmija dhe
kuantet q nuk kan ngarkes elektrike, si p.sh. neutronet, -kuantet dhe t ngjashme,
nuk shkaktojn jonizimin direkt t mjedisit. Megjithat, pr kt arsye se kto
rrezatime , kur kan energji t mjaftueshme munden n ndeshjet me molekulat e gazit
t shkaktojn dukurin e efektit fotoelektrik ose efektit t kontonit, me rast krijohen
elektrone t lira me energji kinetike t madhe (fotoelektron ose elektroni i Kontonit) i
cili m pastaj mundet t bj jonizimin e gazrave, sht i mundshm detektimi i
ktyre rrezatimeve.

22
V. 1. Parimet e detektimit
Me kalimin e rrezatimit nuklear npr mjedisin detektues vjen gjer te paraqitja
e efekteve dhe proceseve t ndryshme. N vazhdim po shqyrtojm efektet themelore
dhe proceset n t cilat bazohet detektimi i rrezatimit jonizues.
Jonizimi sht proces gjat t cilit nj pjes energjis harxhohet n
shndrrimin e sistemeve neutrale (molekul dhe atome) n sisteme t elektrizuara
(jone), duke krijuar sasi t njjta t ngarkesave elektrike pozitive dhe negative, d.m.th.
35 eV pr iftin jonik t krijuar. Elektriciteti i krijuar n kt mnyr, nuk mundet
direkt t lexohet, pasi q sht energji e vogl e rrezatimit radioaktiv- dhe rrezet
kan energji deri n disa MeV-a, ndrsa thermat deri n dhjetra MeV-a. Prandaj
ky elektricitet i vogl i krijuar nga rrezatimi, drejtohet n fitimin e impulsit, i cili n
aparaturn shtes elektronike m tej forcohet, matet dhe regjistrohet.
Numr m i madh i detektorve t sotm punon n principin e prueshmris s
gazrave t krijuar pr shkak t jonizimit, prandaj kto aparate quhen detektor gazi. Ata
sipas mnyrs s funksionimit ndahen n tri grupe: oda jonizuese, numrues
proporcional dhe numrues t Gajger-Mylerit (fig.16 , 17 dhe 18).
Ekscitimi i atomeve sht fenomen i cili formohet gjat kalimit t rrezatimit
nuklear npr mjedisin detektues dhe ky shfrytzohet pr t regjistruar rrezatimin;
sinjali fillestar m von forcohet deri n intensitetin e nevojshm. N rrezatimet
elektromagnetike jan t ndijshm disa nga kristalet, t cilt nn ndikimin e rrezatimit
t ktill fillojn e japin dritza (shintilojn). Ky fenomen i shintilimit (scintilimit)
sht shfrytzuar pr zhvillimin e grupit special t detektorve shintilues.
Fig. 16. Detektor Geiger Muler
Fig.17. Detektor shintilues

23
Fig.18. Detektort e rrezatimit radioaktiv:

a)Numruesi Gajger-Muler
b) Numruesi proporcional
c) Numruesi scintilues (shintilues)
Efekti termik i cili krijohet gjat kalimit t rrezatimit jonizues npr mjedis
(materie t lngta, gazta, ngurta etj.) mund t shfrytzohet pr t matur rrezatimin e
burimeve radioaktive t forta. Pr kt qllim shfrytzohen detektort kalorimetrit.
Krijimi i impulsit elektrik sht fenomen i cili krijohet gjat kalimit t
rrezatimit npr disa trupa t ngurt sikur q jan gjysmpruesit. Detektort e till
quhen detektor gjysmprues. Kta detektor jan zhvilluar n koht e fundit dhe
gjasat jan t bhen shum t rndsishm sidomos pr detektimin e thrrmijave t
rnda t elektrizuara.
Efekti fotoelektrik q lajmrohet si pasoj e kalimit t rrezatimit npr
foto-emulsionin special, bien deri te njollosja e pllaks fotografike. Efekti fotoelektrik
shfrytzohet pr detektimin dhe matjen e pragut ve e ve t thrrmijave nukleare.
Detektort e ktill quhen foto-detektor. N vazhdim po japim disa lloje t
detektorve.
V. 2. Dozimetrat termoluminishent
Parimi i puns s dozimetrave termoluminishent bazohet n at q rrezatimi,
gjat interaksionit me mbshtjellsin e atomit t materialit termoluminishent, kryen
ekscitimin n gjendje e cila n temperatura normale nuk mund t deekscitohen.
Deekscitimi kryhet tek n temperatura t ngritura, diku nga 400-500 K. Kur detektori
(preparati) nxehet n nxemsa t ndrtuar special, fillon deekscitimi i atomeve me
emisionin e fotoneve (fig.19). Pr kt arsye ky efekt quhet termoluminishenca. Veti t
24
termoluminishencs kan substancat: CaSO4 , LiF, LiF2, 6LiF, Li2B4O7 dhe disa t
tjera.
Sasia e fotoneve t liruara sht n proporcion me numrin e atomeve t eksituar t
dozimetrit termoluminishent, ndrsa ai numr sht proporcional me dozn
ekspozuese t rrezatimit me t ciln detektori ka qen i eksponuar (fig.20.). Funksioni
i prgjigjes s detektorit sht linear n diapazonin e gjer t dozave ekspozuese, t
cilat lvizin n intervalin prej 2,6 x 10-8 C kg-1 e deri n 2,6 x 104 C kg-1 ( 0,1 mR deri
n 108 R). Nj diapazon i till i gjer me prgjigje lineare, reproduktiviteti i mir,
shpejtsia dhe automatikja e leximit, thjeshtsia e prdorimit, gjersia e prdorimit
dhe qasja e madhe e bjn kt dozimetr posarisht atraktiv n teknikat e
prgjithshme t matjeve e posarisht n dozimetrin personale t mbrojtjes nga
rrezatimi jonizues.
Fig, 19. Lexuesi i dozimetrave termoluminishent "Harshaw", model 6600

25
Fig. 20. Dukuria e termoluminishencs : tri fazat e termoluminishencs t

prshkruara nga Aitken (1985, 1998 ) t zbatuara n nj kokrr
kuarci (Keizars, 2008 b)
V. 3. Dozimetri i xhepit me fije kuarci

Ky dozimetr sht n mesin e atyre dozimetrave t cilt ende prdoren si
dozimetr personal. sht i ngjashm me stilografin dhe quhet edhe stylo dozimetr,
ndrsa bartet n xhepin e mantelit laboratorik (fig. 21 dhe 22.). Ky dozimetr n t
vrtet paraqet nj elektroskop. Duke kaluar rrezatimi npr dozimetr shkakton
jonizimin e gazit me t cilin oda jonizuese sht e mbushur, me rast vie gjer te
zbrazja e elektroskopit. Me kt rast treguesi kuarcit lviz, gj q mundson leximin
direkt t dozs s pranuar n shkalln e dozimetrit, e cila fabrikisht sht e kalibruar
me etalon standard t ndonj radioizotopi jetgjat (p.sh. me radium).
Ekzistojn disa fusha t matjeve t ktyre dozimetrave, dhe kt deri n 200
mR, pastaj deri n 1 R, si dhe deri n 5 R.
Pr mbushjen e stylo-dozimetrave duhet pajisja plotsuese e cila mundson q
dozimetri t mbushet me elektricitet statik dhe me kt rast fija (fija) e kuarcit bie n
pozitn zero.

26
Fig.21. Mbushsit dhe lexuesit e

stylo dozimetrit
Fig.22. Paraqitja skematike e

stylo dozimetrit me fije kuarci
VI. Zbatimi i burimeve t rrezatimit jonizues

Gjithher kur prmendet rrezatimi jonizues apo rrezet jonizuese, menjher
mendohet n efektet negative dhe rrezikun q sjell ky fenomen. Pr formimin e nj
vetdije t ktill n opinion ka pasur ndikim t madh edhe bomba atomike e hedhur
n Hiroshim (fig.23.) dhe Nagasaki, n vitin 1945 s bashku me viktimat dhe pasojat
q la pas veti.
Fig.23. Eksplodimi i bombs nukleare n Hiroshim

27
Gjithashtu prsosja e armve nukleare, potenciali i madh i tyre si dhe rreziku

nga ndonj shprthim eventual, krijuan opinionin dhe disponimin negativ ndaj
rrezatimit jonizues. Harrohet e dhna q rrezatimi jonizues lindi ather kur u krijua
planeti yn, ndihmoi dhe e prcolli evolucionin e planets son. Rrezatimi jonizues
sot gjen zbatim t madh n gjith aktivitetet e njeriut, sht pjes e zhvillimit dhe
prosperitetit ekonomik, tekniko-teknologjik, industrial, shkencor dhe kulturor.
Zbatim praktik, rrezatimi jonizues gjen n medicin, bujqsi, energjetik,
industri, gjeologji, xehetari, teknologji, ndrtimtari etj. (fig.24, 25, 26, dhe 27).
Fig. 24. Lajmruesi radioaktiv i zjarrit

N shkencat medicinale rrezatimi jonizues ndihmon n diagnostifikimin,
terapi dhe hulumtime. Diagnostifikimi i smundjeve t ndryshme bht me rreze
rntgeni dhe radioizotope t ndryshme.
Fig. 25. Paraqitja skematike e gypit t rntgenit me burimin e tensionit t

lart dhe t ult
Nj aktivitet i till nuk do t mund t paramendohet pa ekzistimin e rrezatimit
jonizues. Kshtu p.sh. gjndrra mbrojtse ka veti t jashtzakonshme t grumbulloj
jodin-131 radioaktiv, prandaj ky izotop prdoret pr analizn e fiziologjis s
gjendrrs mbrojtse tiroide. Me an t rrezatimit jonizues sot maten dhe analizohen
28
nj varg funksionesh t organeve t njeriut. Gjithashtu duke shfrytzuar izotopet

radioaktive mundet t prcillet shpejtsia e resorpcionit t disa barnave nga trakti
digjestiv si dhe efektin terapeutik. Kshtu p.sh. duke prdorur insulinn e shnuar me
jod-131 sht caktuar shpejtsia e eliminimit e insulins nga gjaku i diabetikve.
Duke i shnuar disa antibiotik me izotope radioaktive, sht br i mundshm
q saktsisht t vrtetohet mekanizmi i tyre si dhe t dihet pr arsye disa bakterie
pas nj kohe bhen rezistente ndaj terapis me antibiotik t caktuar. Prve rasteve t
prmendura, rrezatimi jonizues (radioizotopet) prdoret edhe pr diagnostifikimin e
mlis, t veshkave, diagnostifikimin e rregullimeve t enve t gjakut, prcaktimin
e gjatsis s jets s eritrociteve, diagnostifikimin e smundjeve malinje, sterilizimin
e mjeteve dhe pajisjeve. N medicin m s teprmi prdoren izotopet radioaktive:
jodi-131, hekuri-55, hekuri-59, kromi-51, kobalti-57, kobalti-60. etj.
N bujqsi rrezatimi jonizues prdoret pr t fituar hibride t ndryshme,
hulumtimin e proceseve t fotosintezs dhe koncentrimit t radioizotopeve npr pjes
t ndryshme t pemve dhe perimeve si dhe bimve t tjera, sterilizimin dhe
konservimin e ushqimit etj.
N gjeologji dhe xehetari pr hulumtimin e burimeve t nafts dhe gazit natyror,
pastaj pr hulumtimin e rezervave t ujit etj.
Burimet radioaktive prdoren edhe si rrufeprits radioaktiv efikas, pasi q bjn
jonizimin e ajrit deri n 50 m diametr dhe n kt mnyr m leht bhet zbrazja e
ngarkess elektrike t reve. Gjithashtu burimet radioaktive prdoren edhe si lajmrues
efikas t zjarrit, npr objekte me rendsi t posame.
N industri burimet radioaktive kan gjetur nj zbatim t gjer si p.sh. mats t
trashsis, mats t densitetit, mats t nivelit, kontroll t gjendjes s proceseve,
numrim t prodhimeve, kontroll t mbushjes, pozicionim t vagonve dhe veglave,
numrim t rrotullimeve, matje t sasis s materialit t kaluar, matje t lagshtis,
eliminim t elektricitetit statik, sterilizim dhe konservim t ushqimit, polimerizim,
sintez, analiza hidrogjeologjike, caktimin e bilancit t ujrave etj. Nj lmi e
posame e zhvilluar kohve t fundit sht edhe defektoskopia, q merret me
kontrollin e kualitetit t ngjitjes (saldimit) t konstruksioneve metalike. Metodat
defektoskopike bazohen n fotografimin e thell t sendeve t cilat analizohen, me
rast n vend t aparatit rntgen me rreze X, shfrytzohen izotopet radioaktive gama
ose beta imitues, t cilt rrezatojn metalin e salduar dhe n filmin pas metalit t
salduar ln fotografin n baz t s cils vlersohet gjendja e sendit t fotografuar
dhe anulohen defektet n t.

29
Fig. 26. Rrufepritsit radioaktiv n kulmet e objekteve n Prishtin
Fig. 27. Matsi izotopik i trashsis s llamarins
Nn ndikimin e rrezatimit bhen disa ndryshime n zinxhirt e polimerve,

ndrsa gjithashtu disa monomer kalojn n polimer. Kshtu p.sh. me rrezatimin e
goms, polietilenit, teflonit, celulozs etj. vjen deri te ndrrimi i vetive t tyre fizikeviskozitetit, elasticitetit, tretshmris etj. Kauuku i paprpunuar forcohet, gjithashtu
polietilenet dhe polivinilt forcohen, bhen termikisht m t fort dhe jo t tretshm
n trets t cilt zakonisht i tretin.
Radioaktiviteti, n t vrtet radioizotopet prdoren edhe si burim i energjis
s bollshme. Kshtu urani-235 i pasuruar i futur n reaktor dhe i bombarduar me
neutrone, liron nxehtsi e cila bartet deri n kazant e avullit, prej nga avulli vn n
lvizje gjeneratort elektrik pr prodhimin e rryms:

30
95
1
U (n, f ) 38
Sr 139
54 Xe 2 30 n
235
92
(T=48 s) (T=41 s)
94
1
U (n, f ) 36
Kr 140
56 Ba 2 30 n
235
92
(T=1.4 s) (T=1.1x106 s)
Kt reaksion fision e prcjell lirimi i energjis nukleare prej rreth 200 MeV
dhe mesatarisht 2-3 neutrone t energjis mesatare prej 2 MeV sipas reaksionit
nuklear (fig.28).
Fig. 28. Reaksioni i fisionit

Reaksioni termonuklear i fuzionit sht reaksioni i bashkimit t dy brthamave t
hidrogjenit , duke formuar nj brtham t heliumit dhe liruar energji t bollshme
(shih fig.29). Ky reaksion ndodh n kontinuitet n diell, por, edhe me rastin e
shprthimit t bombs hidrogjenike (fig. 30.).
Fig.29. Reaksioni i fuzionit

31
Fig. 30. Reaksioni nuklear fuzion n Diell

Pra, n elektranat, n vend t thngjillit si lnd djegse prdoret urani.
Elektranat nukleare (fig. 31.) n vit kursejn rreth 480 milion ton naft, q sht m
shum se sa gjysma e prodhimtaris s vendeve antare t OPEC-ut. Sot n bot rreth
15% t rryms elektrike prodhohet n elektranat nukleare (fig. 34.).
Fig.31. Elektrana nukleare

32
Fig. 32. Deponia e hirit

Kosova-A
Fig. 33. Termoelektrana me

linjit Kosova-B
Fig. 34. Prqindja e prodhimtaris botrore t energjis

elektrike nga burime t ndryshme
Ndrsa n Franc afro 70% (tabela 5.) dhe sht n vendin e par n bot pr nga
pjesmarrja me energji elektrike nukleare. Tendencat pr ndrtimin e elektranave
nukleare jan n rritje e sipr, pa marr parasysh aksidentin n elektrann nukleare n
33
ernobil n vitin 1986. Ne, n vazhdim t ktij libri, do t ndalemi m shum dhe do
t shoshisim disa t dhna n lidhje me pjesmarrjen n ndotjen e ambientit t njeriut
t elektranave nukleare dhe atyre me thngjill, gazra dhe mazut.
Tabela. 5. Numri i elektranave n pun, n ndrtim t planifikuara dhe t

propozuara n bot
34
Rrezatimi jonizues, sikur cekm m lart, njeriut i ka sjell dhe i sjell t mira, dhe
i ka ndihmuar q t ecn me hapa m t shpejt n shum lmi, ndrsa ia ka br jetn
m t begatshme, ather kur sht prdor me arsye dhe pr qllime paqsore. Por,
ekziston edhe ana tjetr e medaljes, radioizotopet mund t prdoren edhe pr
mbarimin e armve nukleare me fuqi shkatrruese, bombave atomike, projektileve me
rreze t gjata dhe t mesme t veprimit me kok brthamore, topat me mbushje
nukleare si dhe nndetset nukleare etj. I gjith ky potencial brthamor ekzistues,
mund ta shkatrroj rruzullin toksor pesdhjet her.
VII. Rrezatimi jojonizues-rrezatimet elektromagnetike t

natyrs elektrike
N spektrin e valve elektromagnetike nga frekuenca e ult e deri n
hiperfrekuenca, punon nj numr i madh dhe i llojllojshm i pajisjeve elektrike dhe
elektronike, duke filluar nga aparatet elektrike e deri t pajisjet pr prcjellje t
radiotelefonis, TV-s dhe radarit (fig. 12).
N vazhdim do t'i trajtojm vetm ato pajisje fushat e t cilave munden t
veprojn dmshm n organizmin e njeriut gjegjsisht n organizmat e gjall. T
cekim se n raport me frekuencn, kto fusha elektromagnetike mund t
sistematizohen m t ulta (deri n 3kHz), n t mesme (nga 3-30kHz), n t larta
(nga 3OkHz-30MHz), n ultra t larta (nga 30-300MHz) dhe hiperfrekuencat (prtej
300MHz).
Ne ktu do t ndalemi n fushat elektromagnetike hiper t larta, d.m.th prtej
300MHz. Ktu bjn pjes sistemet pr bartje, radio dhe radari dhe kt:
radiolokatort, radionavigatoret, lidhjet radioreleje, pajisjet pr radioastronomi,
radiometeorologji, radiospektrografi, pajisjet pr radioinformim dhe lidhjet t tjera
radio dhe radarike.
Valt elektromagnetike fitohen gjithkund ku sht shpejtimi (nxitimi) dhe
drejtimi i lvizjes s thrrmijave elektrike (elektroneve apo joneve), ku kemi rrymn
alternative. Energjia e valve elektromagnetike sht direkt proporcional me
intensitetin e fushs elektrike dhe magnetike, t cilat formojn val elektromagnetike
tek qarqet e mbyllura oscilator, ajo energji sht e koncentruar n kondensator dhe
selenoid. Tek qarqet oscilator energjia e valve elektromagnetike emitohet n
mjedis-hapsir n largsi q mund t jen shum t mdha.
N praktik, elementet e qarqeve elektrike, instalimet dhe pajisjet me veti
induktive dhe kapacitive, npr t cilat lviz rryma alternative; plotsojn kushtet pr
formimin e valve elektromagnetike.
Kto fusha dhe veprimet dmtuese varen nga intensiteti i rryms elektrike dhe
tensioni, dhe lajmrohen kudo n hapsir ku eksploatohen pajisjet me fuqi t mdha
elektrike dhe frekuenca t larta.
sht treguar se n vartsi nga intensiteti i rrezatimit dhe frekuenca, kto fusha
munden t veprojn shum dmshm n organizmin e njeriut, n organe t veanta
dhe organe t ndijimit.
Rreth qarkut oscilator t hapur ose antens dipol, formohet fusha
elektromagnetike. N baz t principit t dipol antens jan konstruktuar nj numr i

35
madh i antenave dhnse t radarve dhe t radios, t cilat n hapsirn rreth vetit
rrezatojn dhe jan fusha m t forta elektromagnetike.
N aspektin e mbrojtjes nga fusha elektromagnetike, duhet analizuar mjedisin e
afrt. N largsi kto fusha jan t parrezikshme. Antena si shndrrues
elektromagnetik emiton val elektromagnetike prmes mediumit barts deri t marrsi
(Fig.35).
N baz t disa hulumtimeve sht konstatuar se nse personi eksponohet me
val elektromagnetike t larta dhe ultra t larta, vjen gjer te rregullimi i sistemit
nervor. Personat e rrezatuar ankohen n lodhje, ngacmime, dhembje koke dhe ndrra
t kqija.
Fig. 35. Prhapja e valve elektromagnetike nga antenat baz t

telefonis mobile
VIII. Kontaminimi radioaktiv

Me radiokontaminim nnkuptojm prezencn jo t dshiruar t rrezatimit
radioaktiv n ndonj rreth (tok, ajr, uj, ushqim etj.) mbi nivelin e materialeve
natyrore ose mbi nivelin e lejuar maksimal. Kontaminimi radioaktiv i rrethit jetsor t
njeriut mund t bhet pr shkak t rritjes s radioaktivitetit natyror, zbatimit paqsor
t energjis nukleare, provave nukleare dhe n rast t lufts nukleare.
Burim i fort i rrezatimit jonizues natyror sht kozmosi. Nga kozmosi n
siprfaqen e toks arrijn sasi t dukshme t rrezatimit jonizues. Fortsia e tyre ka
36
vlera t ndryshme n vende t ndryshme t planets son. Rrezatimi nga kozmosi

sht i vjetr sa edhe planeti yn. Gjithashtu burim tjetr i rrezatimit jonizues jan
shkmbinjt dhe mineralet nga prbrja e siprfaqes s toks. Ktu vlen t theksohet
edhe kontributi n kontaminimin e rrethit jetsor t termoelektranave me thngjill,
q kohve t fundit jan hulumtuar, e q nuk sht aspak i vogl dhe varet nga disa
faktor. Kto rrezatime kontribuojn n kontaminimin radioaktiv natyror t ajrit, ujit,
ushqimit, toks, objekteve etj.(fig.42 dhe 43). Kt rrezatim e emitojn m se 60
radioizotope natyrore. N baz t hulumtimeve dhe rezultateve shumvjeare, n
vendin ton duhet t llogarisim kto nivele t radioaktivitetit natyror (tabela 6.):
Rrethi (prodhimi)
Dheu
Bari
Aktiviteti n Bq/kg t mostrs s freskt

K-40
Ra-226
Po-210
1722
62
56
1251
Mishi
73
0.1
0.26
Qumshti
53
0.1
0.07
Djathi
47
0.2
0.44
Gruri
0,162
Grosha
Misri
0,303
0,111
Qepa
Lakra
Patatja
0.962
0.088
0.077
Tabela 6. Niveli i radioaktivitetit natyror n disa prodhime
Zbatimi paqsor i energjis nukleare gjen zbatimin m t gjer n punn e

reaktorve nuklear. Mbeturinat radioaktive t cilat fitohen gjat operacioneve t
ndryshme n sistemet nukleare munden t bjn kontaminimin e ajrit (tek reaktort t
cilt ftohen me ajr) si dhe kontaminimin e ujrave gjeografike (lumenjve, liqeve,
deteve) pr shkak t lshuarjes s efluentve (fig. 36). Gjithashtu fabrikat t cilat
prodhojn material fisioni si dhe pajisjet t cilat prpunojn lndn e harxhuar
(mbeturinat radioaktive) munden t jen burimi i kontaminimit t rrethit jetsor t
njeriut.

37
Provat nukleare jan rezultat i fisionit t brthamave t uranit-235 dhe

plutoniumit-239. Gjat do prove nukleare formohen nj numr i madh i elementeve
radioizotopeve, aty rreth 200 dhe quhen radionuklid. Radiokontaminimi i mjedisit
jetsor t njeriut (biosfers) q sht si rezultat i shprthimit t armve nukleare n
luft, mundet plotsisht t identifikohet me radiokontaminimin i cili bhet pr shkak
t provave nukleare (atomike), me t vetmin dallim q provat nukleare koht e fundit
bhen nn tok dhe n vende t pabanuara.
Sa pr t pasur parasysh njohurit m elementare, ndrsa pr shkak t
gjersis se lnds s shtruar, ne n vazhdim do t'i prshkruajm vetm disa nga
elementet karakteristike t shprthimeve nukleare emisione. Duhet t dallojm dy
38
shprthime nukleare: shprthimi nuklear fision (fig. 37 , 38 dhe 41) dhe fuzion. E para
ka t bj me armn nukleare q prmban uran-235 dhe plutonium-239, ndrsa vjen
deri te shpartallimi i brthamave t mdha n brthama m t vogla t prcjell me
lirimin e sasive t mdha t energjis termike, rrnuese, t drits dhe rrezatimit
jonizues.
Fig. 37. Eksplodimi nuklear i

realizuar ne principin e iplozimit
Fig. 38. Konstruksioni i

bombs nukleare

39
Ndrsa e dyta sht proces

atomik (bomba hidrogjenike, (fig.
40.) me 'rast vie deri t bashkimi i
brthamave t lehta (deuterium dhe
tritium) n brthama m t rnda
(heliumi). Kshtu p.sh. gjat
bashkimit t 0.6g t brthams s
triciumit dhe 0.4g t deuteriumit,
lirohet energji sa 30 tona trotil
eksploziv ose sa 4g uran gjat
fisionit. Fuqia e armve nukleare
fision matet me kiloton (KT),
ndrsa e armve termonukleare me
megaton (MT). Eksplodimi i
bombs nukleare prej 20 kiloton
(KT) sht baras me fuqin e
Fig.39. Projektilet me mbushje nukleare
eksplodimit t 20000 tonve trotil
eksploziv, ose bomba
termonukleare prej 5 megaton (MT) sht baras me fuqin e 5 milionve tonve t
trotilit. Energjia e prgjithshme gjat eksplodimit nuklear shprndahet n tri forma: si
veprim rrnues, i nxehtsis dhe radioaktiv. Q t tri kto veprime lajmrohen gati
menjher, njsoj sikur nxehtsia nga dielli, por jan shum t shprehura pr territor
t caktuar. Nxehtsia m e madhe emitohet n sekondn e par dhe lviz me shpejtsi
t madhe n t gjitha drejtimet. Veprimi rrnues shpejt zgjerohet n t gjitha ant dhe
formon val rrnuese t fuqishme me shpejtsi t madhe (m e madhe se shpejtsia e
zrit). Ky veprim rrnon objektet t cilat nn ndikimin e veprimit t nxehtsis digjen.
Veprimi radioaktiv manifestohet menjher dhe shprehet me emetimin e fluksit t
rrezeve gama, beta, neutroneve dhe thrrmijave alfa. Rrezet gama npr ajr
deprtojn 2-3 km ndrsa npr plumb deri n 10 cm. Rrezet beta deprtojn npr
ajr rreth 15 cm ndrsa n uj 4 mm, varsisht nga energjia. Thrrmijat alfa npr ajr
deprtojn rreth 8 cm, dhe jan t rrezikshme nse deprtojn brenda n organizm.
Neutronet apo fluksi i neutroneve deprtojn 800 m n ajr, ndrsa formohen n
momentin e eksplodimit t bombs atomike.

40
Fig. 40. Shprthimi i bombs hidrogjenike
Fig. 41. Shprthimi i bombs atomike

nukleare
Rrezatimi radioaktiv vepron dmshm n organizmin e njeriut dhe t

shtazve, pasi q shkakton smundjen e rrezatimit, e cila manifestohet n mnyra t
ndryshme (lodhje, dhembje koke, agoni, vjellje, ndrsa n rastet e rnda paraliz dhe
vdekje). Pas eksplodimit nuklear, materiali i zbrthyer radioaktiv si dhe materiali i
induktuar nga siprfaqja n form t reshurave radioaktive ndotin ajrin, ujin, tokn,
vegjetacionin, objektet (fig.42) etj. dhe paraqesin kontaminant me aktivitet t lart me
koh gjysmzbrthimi nga disa pjes t sekonds e deri me mija vite. Ky veprim
kontaminues sht afatgjat dhe i njjt me kontaminimin radioaktiv t elektrans
nukleare n ernobil. Eksplodimet nukleare t viteve 1954-1955 kan treguar se kto
t reshura shprndahen n siprfaqe prej 1300 km2 nga vendi i eksplodimit.
Fig.42. Kontaminimi me materie radioaktive nga t reshurat

41
Fig. 43. Kontaminimi me materie radioaktive nga t reshurat e ngurta dhe t lngta
Kontaminimi me t reshura radioaktive nga eksplodimet e provave nukleare,
eksplodimet e elektranave nukleare (ernobili), prishjet n pajisjet n satelitt rreth
toks, prishjet n elektranat nukleare - lshuarja e materieve radioaktive etj. (fig. 42
dhe 43.), paraqesin problem t veant me t cilin ballafaqohet bota sot, pr ka n
siprfaqen e toks jan grumbulluar sasi t konsiderueshme t radioizotopeve. Nj
shprndarje t radioizotopeve kemi edhe n ushqim t gjitha llojeve, pemve dhe
perimeve, uj, ajr, n organizmin e njeriut etj. N intensitetin e kontaminimit prve
sasis s materieve radioaktive, n nj territor t caktuar, ndikojn edhe faktort tjer
si ata meteorologjik (era, temperatura, lagshtia) ashtu edhe reliefi. Prej t reshurave
radioaktive t depozituara, nj pjes lidhet me bim (pem, perime, drunj etj.), nj
pjes tjetr mbetet e lidhur me siprfaqen e toks, ndrsa nj pjes deprton n thellsi
duke kontaminuar ujrat siprfaqsor dhe nntoksor. Nga bimt radioaktiviteti
deprton n botn shtazore dhe prmes qumshtit dhe mishit deri te njeriu.
Te njeriu materiet radioaktive mbrrijn prmes organeve t frymmarrjes,
pemve dhe perimeve, qumshtit, mishit, ujit etj. (fig.43). Prej t gjitha radioizotopeve
ne do t veojm disa t cilat biologjikisht jan t rndsishme dhe t cilat hyjn n
ciklin ekologjik, e kta jan: stronciumi-90 dhe stronciumi-89, ceziumi-137 dhe
ceziumi-134, bariumi-140, ceriumi-144, jodi-131, zinku-65, plutoniumi-239, kobalti60 etj.
Stronciumi-90 dhe stronciumi-89 kan koh gjysmzbrthimi prej 27.7 vite
dhe 55 dit. Stronciumi-90 sht imitues i rrezeve beta, sillet njsoj sikur edhe
kalciumi, prandaj koncentrohet dhe lidhet pr eshtra t njeriut dhe shtazve (q jan
n rritje e sipr), pr kt arsye n rast t kontaminimit masiv duhet konsumuar
ushqim t pasur me kalcium n mnyr q t pengohet lidhja e tij n eshtra.
42
Ceziumi-137 dhe ceziumi-134 jan gjithashtu dy radioizotope t cilt paraqiten

n procesin e emisionit, kshtu vetm gjat vitit 1957, kur jan br provat nukleare,
jan liruar rreth 1,1x107 Bq. Koha e gjysmzbrthimit e ceziumit-137 sht rreth 32.2
vite, ndrsa e ceziumit-134 3.2 or, q t dy jan beta dhe gama imitues, kshtu q
gjendet n t gjitha indet. Vlen t ceket e dhna se gjat eksplodimit n Elektrann
Nukleare ernobil jan krijuar sasi m t mdha t ktyre radioizotopeve. Sipas t
dhnave t Byros pr bujqsi, organizmi n dit merr rreth 2.48Bq Cs-137. Jodi-137
i cili gjithashtu krijohet gjat proceseve emision, sht ndr izotopet e rndsishm
biologjikisht pasi q koncentrohet n gjndrrn mbrojtse tiroide. Jodi-131 ka koh
gjysmzbrthimi prej 8 ditsh, sht beta dhe gama imitues. Gjat eksplodimit t EN,
n ernobil, qytetart n mnyr t pakontrolluar kan marr sasi t jodit, pr t
mbrojtur gjndrrn mbrojtse tiroide, nga jodi radioaktiv, gj q ka qen lshim q n
t ardhmen nuk duhet lejuar, gjithsesi nj pjes t prgjegjsis mbajn barnatoret dhe
kuadri mjeksor, i cili sht dashur ta caktoj sakt dozn e nevojshme.
N vazhdim po paraqesim, n mnyr grafike, n prqindje, disa nga
radioizotopet t cilt krijohen gjat procesit fision (grafiku nr. 1 .), si dhe tabeln e
disa radioizotopeve biologjikisht t rndsishm (tabela nr.7). Sipas disa
karakteristikave, q kan disa radioizotope si p.sh. koha e gjysmzbrthimit, aftsit
resorbuese, gjegjsisht shpejtsia e eliminimit nga organizmi etj., mund t jen
biologjikisht t rndsishm kto radioizotope: Sr-90, Sr-89, Cs-137, Ce-144, Ba-140,
Jodi-131 etj.
Grafiku 1. Paraqitja grafike n prqindje e radioizotopeve gjat fisionit t U-235

43
Radio
izotopet
Lloji i
emetuesit
%e
Rendime
ntit
gjat
fisionit
% e resorpcionit
Nga
mushkrit
Nga
trakti
digjestiv
75
Co-60
- ,
30
40
Sr-90
30-80
40-50
Zr-95
- ,
6,4
deri 0,05
25
Nb-95
- ,
6,4
deri 0,2
25
J-131
- ,
2,8
100
Cs-137
- ,
6,2
Ba-140
- ,
Ce-144
- ,
P-32
% e eliminimit gjat 7
ditve t para
Feces Urina
i
Qumshti
63
95
1,5
0,90
75
20
50
100
75
30
30
10
6,0
75
98
0,6
5,3
deri 0,05
25
Tabela 7. Radionuklidt biologjikisht t rndsishm

Gjat shkrirjes s brthams s reaktorit t bllokut t katrt t EN. (fig. 44) , n
atmosfer jan lshuar 1.85x1018Bq aktivitet t radioizotopeve t ndryshme (jan
identifikuar rreth 90 radioizotope t ndryshme) t radioizotopeve n reaktor. N
figurn 45 dhe 46 duken t dhnat mbi t ekspozuarit e popullats nga burimet e
ndryshme para dhe pas katastrofs s ernobilit, sipas IAEA (Agjencia
Ndrkombtare pr Energji Atomike):

44
Fig. 44. Elektrana nukleare ernobil pas shprthimit
Fig. 45. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit

45
Fig. 46. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit pas katastrofs n

ernobil, Kiev ish BRSS
N figurn 46. shihet pjesmarrja n rrezatim e aksidentit n ernobil n vitin
1986, pr vitin 1986-87 n prqindje. Nga kto dy figura t dhna, shihet qart rritja e
pjesmarrjes s rrezatimit me 20% nga aksidenti nuklear.
IX. Dekontaminimi radioaktiv

Me dekontaminim radioaktiv kuptohet do veprim i cili on n zvoglimin
ose eliminimin e materieve radioaktive. Rezultatet e dekontaminimit shprehen si
faktor t dekontaminimit q paraqesin prpjestimin e aktivitetit fillestar dhe atij pas
dekontaminimit. Personi i cili kryen dekontaminimin duhet t jet mir i mbrojtur
dhe duhet q t kt kujdes q me dekontaminimin e nj sendi t mos shkaktoj
kontaminimin e tjetrit (fig. 47). sht e domosdoshme, para dekontaminimit, zhveshja
dhe veshja e rrobave komplet nga goma (mantelit me kapulan, dorzave, izmeve,
syzeve, masks). Gjat dekontaminimit nuk guxohet t hahet ushqim, pihet pije ose
tymoset duhan. Pas kryerjes s dekontaminimit, duhet lar dorzat dhe zhveshur
rrobat mbrojtse, mir t lahen duart dhe t bhet nj dush (sht fjala pr personin i
cili kryen dekontaminimin). Ekzistojn dy metoda t dekontaminimit: mekanike dhe
kimike si dhe kombinimi i t dyja metodave.
Metoda mekanike konsiston n largimin mekanik t materieve radioaktive nga
sendet (metalet, druri, masat plastike, toka etj.) e kontaminuara. Kjo arrihet me
fshirje, larje etj., me uj dhe tretje detergjenti 3,5%. Shtresa siprfaqsore mund t
largohet edhe me komplekson sikur q sht kripa e natriumit-EDTA dhe acid limoni
, acid oksalik, acid acetik, acid klorhidrik, acid nitrik, acid sulfurik , baza (NaOH), si
dhe trets organik (alkool, benzin, trekloretilen, terpentin). Ultrazri gjithashtu mund
t prdoret pr dekontaminimin mekanik. Siprfaqet e metaleve dhe t betonit mund
t dekontaminohen me grryerje ose me prdorimin e abrazivve (p.sh. zallit).
Natyrisht, pas dekontaminimit materiali i kontaminuar duhet larguar dhe deponuar.
46
Metoda kimike mund t kryhet me kmbim jonik, komplekson (Na-EDTA

3,5%), kriprat e acidit t limonit (5-10%), kriprat e acidit oksalik (5-10%), kriprat
e acidit acetik (5-10%), acide t forta (HCl, HN03, H2SO4), hidroksid natriumi
(NaOH), alkool, benzin, trekloretilen, terpentin.
Matja e suksesit t dekontaminimit bhet duke matur aktivitetin me detektor,
para dekontaminimit (A1) dhe pas dekontaminimit (A2) dhe gjetur faktorin e
dekontaminimit (FD):
FD = A1 / A2
Nse kryhet dekontaminimi masiv, me organizimin e ndonj institucioni, ather
duhet t prgatitet vendi pr dekontaminim. Me kt rast duhet t kihet parasysh q n
afrsi t jet nj burim i madh pr furnizim me uj (puse, rezervuar akumulues,
cistern, prrosk, lum etj.), natyrisht q uji pr dekontaminim duhet t mos jet i
kontaminuar si dhe rrjedha e tij t jet n drejtim t zons s kontaminuar.
Dekontaminimi i ushqimit sht nj pun shum e ndrlikuar, duke pasur
parasysh llojllojshmrin e ushqimit si dhe prejardhjen dhe metodat e zbatimit.
Dekontaminimi i ushqimit bhet gjithmon me kusht q t mos ndrrojn vetit
organoleptike t ushqimit.
Dekontaminimi i drithrave. Nse drithrat jan t paketuara n thas letre
shumshtresor, ather largohen nj apo dy shtresa t letrs, varsisht sa thell ka
deprtuar kontaminimi, pastaj drithrat vendosen n thas t tjer. Drithrave n
grumbull, t mbuluara me mbules adre apo mbules tjetr, u largohen 3-5 cm
trashsi t siprfaqes.
Drithrat e paketuara me
materiale t padeprtueshme, munden t
dekontaminohen ashtu q siprfaqet e jashtme t ambalazhimit shprlahen, lahen apo
gdhenden. Drithrat, nse jan t kontaminuar, munden t shplahen me uj, dhe
pastaj t teren. Nse drithrat jan t kontaminuar me radioizotope jetshkurtr,
ather ato lihen nj koh , derisa t zbrthehen radioizotopet jetshkurtr.
Dekontaminimi i groshs, bizels s gjelbr, sojs etj. bhet n t njjtn
mnyr, sikurse edhe drithrave.
Dekontaminimi i produkteve t mullinjve bhet duke e zhytur thesin n uj. N
siprfaqen e thesit krijohet nj shtres brumi n t cilin sht lidhur edhe
radiokontaminuesi. Pas terjes s prmbajtjes s thesit me cilindr metalik bartet n
ambalazhim t pastr.
Dekontaminimi i pemve dhe perimeve t freskta. Nga pemt dhe perimet e
freskta (lakr, qep, purrinj dhe t ngjashme) s pari largohen flett e kontaminuara
dhe pastaj disa her shprlahen me uj t pastr. Pr dekontaminimin e patates,
trangujve, specave, domateve, rrepanve, qeps dhe t ngjashme, bhet me metodn e
shplarjes. Munden t prdoren en t shpuara n fund ose makina pr larje dhe
prpunim t perimeve. Shkall m e lart e dekontaminimit arrihet me largimin
shkoqitjen e lvores s patates, rrepanit, karots, trangujve etj.
Dekontaminimi i krips, sheqerit, kafes dhe artikujve t ngjashm mund t
bhet duke i ln koh t gjat, n mnyr q radioizotopet jetshkurtr t zbrthehen,
apo me fshirje, brushim ose shplarje, nse ambalazhi sht nga qelqi, metali ose
plastika.
Dekontaminimi i yndyrave, djathit dhe artikujve t ngjashm. N situatat kur
kta artikuj nuk jan t mbrojtur, dekontaminimi kryhet ashtu q i largohet shtresa
siprfaqsore me thik, tel metalik ose me gdhends metalik. Trashsia e shtress q
47
largohet duhet t jet m e madhe se sa thellsia e deprtimit t kontaminuesit.

doher kontrollohet niveli i radioaktivitetit. Nse artikujt jan t paketuar dhe t
ambalazhuar, ather dekontaminimi bhet vetm n muret e jashtme t ambalazhit
(shplarje, larje, fshirje).
Dekontaminimi i mishit, produkteve t tij dhe t peshkut. Zgjedhja e metods pr
dekontaminim varet nga lloji i kontaminimit gjegjsisht mnyra e kontaminimit, e cila
mund t jet i jashtm dhe i brendshm. N rastet e kontaminimit t jashtm bhet
shplarje e shumfisht me vrushkull uji. Nse niveli i radioaktivitetit nuk bie pas
shplarjes s dyfisht, hiqet shtresa me trashsi prej 1 cm, derisa nuk arrihet niveli i
dshiruar i radioaktivitetit.
Dekontaminim i ngjashm mund t kryhet edhe n artikujt e lngshm,
dekontaminim t duhanit, ushqimit t shtazve, shtazve pr therje, materialeve t
ndryshme, ujit , rrobave, infrastrukturs (shesheve, rrugve, tarracave, shtpive).
Fig. 47. Dekontaminimi dhe pajisjet pr dekontaminim

48
X. Radoni gaz radioaktiv n mjedisin jetsor

Radoni gaz radioaktiv sht krcnim pr shndetin pr shkak se shfaqet n
shtpi dhe objekte tjera (fig.49), n disa raste n sasi t mdha. Si rezultat, radoni
sht burimi m i madh i ekspozimit nga rrezatimi natyror. (shih fig.48).
Burimet e rrezatimit jonizues
Radoni (55%)
Burimet natyrore (pa radonin) (26%)
Rrezet X n mjeksi (11%)
Mjeksia nukleare (4%)
Produktet konsumuese (3%)
T tjerat (<1%)
T tjerat:
- profesionale 0.3%
- t reshurat <0.3%
- cikli i lnds nukleare
djegse 0.1%
- t ndryshme 0.1%
Fig. 48. Pjesmarrja n prqindje e burimeve t rrezatimit

49
Fig. 49. Rrugt e deprtimit t radonit n shtpi

Kimisti gjerman Friedrich E. Don zbuloi radonin-222 n vitin 1890 dhe e
emroi at lirim i radonit. Sidoqoft, nj izotop m i rrall, radoni-220, u vzhgua
fillimisht, n vitin 1899, nga shkenctari britanik Ernest Rutherford. Komuniteti
mjeksor anemban u njoftua mbi mundsin e shtrirjes s zgjerimit t radonit n
vitin 1984. Po at vit, nj puntor i nj fabrike nukleare n Pensilvania zbuloi
radioaktivitet n rrobat e tij derisa ishte duke dal nga vendi i tij i puns dhe kjo
nprmes detektorve t rrezatimit. Burimi i rrezatimit ishte prcaktuar t jen
pasardhsit e zbrthimit t radonit n rrobat, t cilat ishin marr nga shtpia e tij.
Radoni-222 sht produkt gjegjsisht pasardhs i radiumit-226. Radoni-222 dhe
prindi i tij, radiumi-226 jan pjes e nj zinxhiri t gjat t zbrthimit nga uraniumi238. Pasi q uraniumi sht thellsisht i gjith pranishm n korn e toks, radiumi226 dhe radoni-222 jan t pranishm gati n secilin shkmb dhe kudo n tok dhe
uj.
Radoni sht nj gaz inert dhe nuk bashkohet me element tjer. Radoni sht
nj gaz i rnd, i cili njihet pr tendencn e tij q mblidhet n bodrume apo vende
tjera t ulta n shtpi. Nuk ka ngjyr, er ose shije. Radoni-222 krijohet nga
zbrthimi i radiumit, ka nj gjysm-jet prej 3.8 ditsh dhe emeton nj alfa grimc
duke u zbrthyer kshtu n polonium-218 si dhe n plumb t qndrueshm (fig.51).

50
Radoni-220, sht produkt i zbrthimit t toriumit ndonjher quhet edhe

toron, dhe ka nj gjysm-jet prej 54.5 sekondave, emeton grimca alfa dhe zbrthehet
n polonium-216.
Radoni-222 sht produkt radioaktiv i zbrthimit t radiumit-226, i cili gjendet n
sasi t vogla gati n t gjith shkmbinjt dhe tok. Radoni gjenerohet n shkmbinj
dhe tok dhe deprton nprmes arjeve ose hapsirave n mes grimcave deri lart n
ajrin e jashtm. Edhe pse sasit e jashtme t radonit jan zakonisht t ulta, rreth 0.4
pCi/l (14,6Bq/m3) t ajrit, mund t deprtoj npr ndrtesa nprmes t arave ose
hapjeve dhe mund t krijohet n sasi m t mdha brenda, nse burimet jan mjaft t
mdha.
Sasia mesatare e radonit brenda shtpive sht rreth 1.3 pCi/l (47,6Bq/m3).
Sidoqoft, nuk sht e pazakonshme q nivelet e radonit brenda t jen prej 5-50pCi/l
(183-1830Bq/m3), dhe jan gjetur n nivele deri 2000 pCi/l (73200Bq/m3). Sasit e
radonit t matura n nj shtpi varen nga shum faktor, prfshir edhe dizajnin e
shtpis, prbrjen gjeologjike t trollit (toks), si dhe faktort mikroklimatik.
Pasardhsit e radonit jan t gjitha metale dhe kur zbrthimi i radonit ndodh n ajr,
produktet e zbrthimit mund t ngjiten pas aerosolve dhe pluhurit, gj q ato i bn
t mundshme t inhalohen n mushkri.
Fig. 50. Numri vjetor i vdekjeve n Amerik nga disa shkaktar t ndryshm
Prqendrimi i radonit zakonisht sht m i lart n katet prdhese (shih tabeln

8). T gjitha rezultatet e hulumtimeve tregojn se prqendrimet m t larta jan n
bodrume, pastaj n katet prdhes, duke psuar rnie rapide n katin e par, n katin e
dyt dhe t tret.

51
Vendi-niveli i
matjeve
Podrum
Prqendrimi
mesatar i
Rn-222
(Bq/m3)
Prqendrimi mesatar i Rn-222 (Bq/m3)
600
500
565
400
300
267
200
100
se
P
rd
he
dr
u
Po
Tabela 8. Prqendrimi i radonit

sipas niveleve t
objektit (Kosov)
pa
r
Kati i par
(I-r)
0
ti
i
Kati i par
(I-r)
Ka
Prdhes
Grafiku 2. Paraqitja grafike e radonit

sipas niveleve (Kosov)

52
Fig. 51. Rendi radioaktiv i Ra-226 (uraniumit)

53
Radoni tretet leht n uj. N vendet e nj shteti t cilat kan prmbajtje t

madhe t radonit n tok dhe shkmbinj, uji toksor lokal mund t prmbaj sasi t
mdha t radonit. Pr shembull, shkmbinjt nntoksor si graniti ose shkmbi
fosfat, zakonisht kan t ngritur prqendrimin e uraniumit, radiumit si dhe radonit.
Prderisa radoni leht trett n uj, ai gjithashtu largohet nga uji kur i ekspozohet
faktorve fizik. Si pasoj, sasit e radonit jan shum t ulta n lumenj dhe liqene,
por ende mund t jen t larta n ujrat e pompuara nga toka. Disa burime natyrore, si
Hot Springs n Arkanzas, prmbajn radon dhe m hert jan konsideruar si t mira
pr shndet.
Pr arsye se radoni sht kimikisht gaz inert (joreaktiv), ai leht mund t lviz
npr shkmbinj dhe tok dhe t arrij n siprfaqe. Gjysmjeta e radonit-222 sht
3.8 dit. Gjat zbrthimit radioaktiv, radoni-222 lshon alfa thrrmija dhe kalon n
polonium-218, nj pasardhs radioaktiv jetshkurtr. Pas disa transformimeve tjera
kto prfundojn n plumb-206, q sht stabil (shih fig.51). Ekzistojn disa
radioizotope t radonit radioaktiv (Rn-222, Rn-220 , Rn-219 etj.) , mirpo pjesmarrja
e radonit-222 sht rreth 99%, prandaj ky radioizotop determinon prqendrimin n
mjedis.
Pjesa m e madhe e ekspozimit publik ndaj rrezatimit natyror vjen nga radoni
(fig. 48) i cili mund t gjendet n shtpi, shkolla dhe ndrtesa. Agjencia Amerikane e
Mbrojtjes s Mjedisit EPA(United States Enviromental Protection Agency)
vlerson se niveli kombtar mesatar i radonit brenda n shtpi sht rreth 1.3 pCi/l
(47,6Bq/m3) t ajrit. Gjithashtu vlersohet q 1 prej 15 shtpive n tr vendin kan
nivele n ose mbi nivelin 4 pCi/l (146,9Bq/m3), nivel n t cilin AMA rekomandon
marrjen e veprimeve pr zvoglimin e sasive. Nivele m t mdha se 2000 pCi/l
(73200 Bq/m3) t ajrit jan regjistruar n disa shtpi.
Radoni gjithashtu gjendet n uj, n shtpi, e sidomos n shtpit t cilat kan
burimet (bunar) e veta e jo furnizim komunal me uj. Kur uji sht i trazuar, si n
rastin e larjes se enve, radoni lirohet n ajr. Sidoqoft, radoni nga ujrat shtpiake
zakonisht kontribuon vetm nj proporcion t vogl (m pak se 1%), n ajrin brenda
shtpis. Sistemet komunale t ujit mbajn dhe trajtojn ujin, gj q ndihmon lirimin e
radonit, n mnyr q nivelet t jen shum t ulta n kohn kur uji arrin shtpit
tona. Por njerzit t cilt kan burime (bunar) privat, sidomos n vendet ku ka shum
radium n tok, mund t jen t ekspozuar ndaj niveleve t larta t radonit.
Njerzit mund t glltisin sasi t radonit prmes ushqimit dhe ujit. Sidoqoft,
inhalimi sht rruga kryesore e hyrjes s radonit dhe produkteve t tij t zbrthimit n
trup. Produktet e zbrthimi t radonit mund ti bashkngjiten grimcave dhe aerosolve
n ajrin t cilin e thithim (pr shembull avujt e vajit t zierjes). Kur ato inhalohen, disa
nga kto grimca gjithashtu kapen dhe mbahen n mushkri. Produktet e zbrthimit t
radonit gjithashtu ngjiten pr gjethe t duhanit, t cilat jan t ngjitshme, gjat sezonit
t rritjes, dhe hyjn n mushkri kur duhani tymoset. Tymosja e duhanit n ambiente
t mbyllura sht gjithashtu nj mnyr efektive pr kapjen e produkteve t zbrthimit
t radonit nga ajri dhe vnien e tyre n dispozicion pr inhalim. sht shum e
mundshme q produktet e zbrthimit t radonit t kontribuojn n mnyr
domethnse n rrezikun e kancerit n mushkri nga tymi i duhanit (tabela 9).

54
Numri i t smurve nga kanceri i mushkrive n 1000 persona
Rrezatimi
Tymuesit e duhanit (duhanxhinjt)
732 Bq/m3
14 %
135
366 Bq/m3
7%
71
146 Bq/m3
3%
29
73,2 Bq/m3
2%
15
Jotymuesit e duhanit
0,8 %
8
0,4 %
4
0,2 %
2
0,1 %
1
Tabela 9. T smurt nga kanceri i mushkrive t cilt tymosin dhe nuk tymosin
duhan si dhe prqendrimi i radonit
Shumica e gazit t radonit t cilin ju inhaloni gjithashtu ekshalohet. Sidoqoft,

disa nga produktet e zbrthimit t radonit ngjiten n pluhur dhe aerosol n ajr dhe
pastaj depozitohen n mushkri. Disa nga kto pastrohen nga sistemi natyror i
mbrojtjes s mushkrive dhe glltiten ose qitn jasht me koll. Kto grimca, t cilat
mbahen mjaft gjat, lirojn rrezatim i cili dmton indet e afrta t mushkrive. Nj
sasi e vogl e produkteve t zbrthimit t radonit absorbohen n gjak.
Shumica e radonit t glltitur nprmes ujit ekshalohet pas disa orve.
Ekziston rreziku nga pirja e ujit me radon t ngritur, sepse zbrthimet radioaktive
mund t ndodhin brenda trupit ku indet, si ato t barkut, do t ekspozoheshin.
Sidoqoft, grimcat alfa t emetuara nga radoni dhe produktet e tij t zbrthimit n uj
para pirjes humbin shpejt energjin e tyre dhe merren nga lndt tjera prbrse n uj
dhe kshtu nuk paraqesin ndonj shqetsim pr shndetin.
Gati t gjitha rreziqet nga radoni vijn nga thithja e ajrit me radon dhe
produktet e tij t zbrthimit. Produktet e zbrthimit t radonit shkaktojn kancerin n
mushkri (fig.50). Kto ndodhin n ajr t mbyllur ose me tymin e duhanit. Rrezatimi
alfa shkakton dme direket n indet e ndjeshme t mushkrive. Shumica e dozs s
rrezatimit n fakt nuk vjen nga vet radoni, nga i cili shumica ekshalohet. Kjo vjen
nga zinxhiri i radonit - produkteve jetshkurtr t zbrthimi t cilat inhalohen me
grimcat e pluhurit dhe ngjiten n rrugt e frymmarrjes n mushkri. Kto
radionuklid zbrthehen shpejt (shih fig.51) duke prodhuar radionuklid tjer t cilt
vazhdojn dmtimin e indeve t mushkrive.
Nuk ka ndonj nivel t sigurt t radonit fardo ekspozimi paraqet rrezik nga
kanceri. N dy raporte t vitit 1999, Akademia Kombtare e Shkencave (AKSH)
konkludoi pas nj rishikimi t gjat se radoni n ajrin e ambienteve t mbyllura sht
shkaktari i dyt kryesor i kancerit t mushkrive n SHBA, pas tymosjes s duhanit.
AKSH vlersoi se 15000-22000 amerikan vdesin do vit nga kanceri n mushkri i
shkaktuar nga radoni.
Kur njerzit t cilt tymosin duhan ekspozohen ndaj radonit, rreziku i
zhvillimit t kancerit n mushkri sht shum m i madh. Mnyra m e mir pr t
vlersuar ekspozimin ndaj radonit sht duke matur sasit e radonit (ose produkteve t
zbrthimi s radonit) n ajrin t cilin e thithni n shtpi. Nuk mund t shihni, ndjeni,
nuhatni apo shijoni radonin. Testimi i shtpis suaj sht mnyra e vetme pr t ditur
nse ju dhe familja juaj jeni n rrezik nga radoni. EPA dhe Surgeon General
rekomandojn testimin e radonit n t gjitha dhomat nn katin e tret. EPA
gjithashtu rekomandon testimin n shkolla.
55
Udhzuesi pr qytetart pr radon prshkruan testet e zakonshme t

mundshme pr matjen e sasive t radonit n shtpi.
Hapi i par sht t testoni shtpin tuaj pr radon dhe ta rregulloni at nse
sht nn apo mbi nivelin e EPA q sht 4 pCi/l (146.6Bq/m3). Ju mund t
ndrmerrni veprim edhe nse nivelet jan prej 2-4 pCi/l (73.2-146,4Bq/m3). N
prgjithsi, nivelet mund t ulen nn 2 pCi/l (73.2Bq/m3) shum thjesht.
Metoda m e mir pr zvoglimin e radonit n shtpin tuaj do t varet nga
mnyra se si radoni deprton n shtpin dhe dizajnin e shtpis tuaj. Pr shembull,
mbyllja e t arave n dysheme dhe mure mund t ndihmoj n uljen e radonit.
Gjithashtu ekzistojn sisteme t cilat largojn radonin nga hapsira e poshtme ose nn
beton ose nga bodrumi, t cilat jan efektive pr mbajtjen e radonit larg nga shtpia
juaj. Kto sisteme jan t thjeshta dhe nuk krkojn ndryshime t mdha n shtpin
tuaj. Sidoqoft, edhe metodat tjera mund t jen t nevojshme.
Njerzit t cilt kan burime (bunar) private duhet t testojn ujin e tyre t
burimit pr tu siguruar q nivelet e radonit jan sipas standardeve t propozuara t
EPA-s.
far rekomandime ka br qeveria e SHBA-ve pr mbrojtjen e shndetit

njerzor nga radoni?
N vitin 1988, EPA dhe Surgeon General i SHBA-ve lshuan nj Kshillim
Shndetsor i cili rekomandoi testimin e t gjitha shtpive pr radon nn katin e tret.
Ata gjithashtu rekomanduan rregullimin e shtpive me nivele t radonit prej ose mbi 4
pCi/l (146.6Bq/m3).. EPA dhe Surgeon General gjithashtu rekomanduan q t
gjitha shkollat e vendit t testohen pr radon.
EPA ka krijuar programe vullnetare pr promovimin e vetdijesimit, testimit,
dhe zvoglimit t radonit. Programi ka caktuar si Nivel pr Veprim nivelin prej 4
pCi/l (146,6Bq/m3) pr ajrin brenda shtpive. Niveli i veprimit nuk sht niveli
maksimal i sigurt pr radonin n shtpi. Prkundrazi, sht pika n t cilin shpenzimet
e pronarit t shtpis pr riparimin e problemit (marrjen e veprimit) jan t garantuara
nga rreziku prej radonit. Sidoqoft, sa m i ult t jet niveli i radonit, aq m mir. N
prgjithsi, nivelet mund t ulen nn 2 pCi/l (73.2Bq/m3) shum thjesht.
Ve puns me pronar t shtpive, EPA gjithashtu sht duke punuar me
ndrtuesit e shtpive. Qllimet jan t ndihmohen shtpit e sapondrtuara q t jen
sa m t rezistueshme ndaj radonit dhe t inkurajohen testimet e radonit kur shtpit
ekzistuese shiten.
Aktiviteti pr zvoglimin e radonit n shtpi i vitit 1988 autorizon EPA-n q
t ofroj grande pr shtetet t cilat prkrahin testimin dhe zvoglimin e radonit n
shtpi. Me OJQ dhe organizata t shndetsis publike, EPA promovon
vetdijesimin dhe zvoglimin e radonit brenda shtpive. Si partner jan edhe
American Lung Association, National Environmental Health Association, dhe
National Safety Council. Faqja e publikimeve t radonit (Radon Publications) ofron
nj list t publikimeve t sponsorizuara nga EPA n gjuhn angleze dhe spanjolle.
EPA, gjithashtu ka propozuar nj standard pr sasin maksimale t radonit, e
cila mund t gjendet n ujin q konsumohet nga sistemet komunale, t cilat prdorin
ujin toksor.

56
Fig. 52. Aparati pr matjen kontinuele t radonit model CRM-510
Komisioni Ndrkombtar pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues (ICRP) n

vitin 1993 ka udhzuar ndrmarrjen e masave mbrojtse n vendet e puns kur
prqendrimi i radonit sillet nga 500-1500 Bq/m3. Pakz m von Agjencioni
Ndrkombtar i Energjis Brthamore (IAEA) udhzon n Standardin Themelor t
Siguris (BSS), prqendrimin mesatar vjetor prej 1000 Bq/m3, si kufi pr ndrmarrjen
e masave t zvoglimit t radonit.
Brenda kohs gati t gjitha vendet Europerndimore krkojn matjen dhe
mbajtjen e prqendrimit e radonit n mjediset e puns nn 400 Bq/m3, ose ndalimin e
hyrjes n hapsira me prqendrim m t lart t radonit, duke i konsideruar vendet e
tilla t puns si vende t rrezikuara. N t vrtet dozat e rrezatimit n vendet e puns,
nganjher jan dukshm m t mdha sesa dozat e puntorve profesional.
N tabelat n vazhdim po japim rezultatet e matjeve t Rn-222 si dhe dozat
ekspozuese t rrezatimit pr territorin e Kosovs, matur nga IMP Shrbimi pr
Mbrojtje nga Rrezatimi (tabela 10, 11 dhe 12 ) matur me aparatin Continuous Radon
Monitor Model CRM-510, n mjedise rehabilituese (vende tipike), mjedisin e puns
dhe mjedisin e gjer.

57
Vendi i matjeve
Shpella e Gadimes
Fontan Dshirash
Shpella e Gadimes
Salla e Koncerteve
Shpella e Gadimes
Kopshti i Dashuris
Banja e Kllokotit
Hidroterapia-vaska
pr meshkuj
Banja e Kllokotit
Hidroterapia-vaska
pr femra
Banja e Kllokotit
Baseni i larjes-brenda
objektit pa uj
Banja e Kllokotit
Fabrika e Ujit-makina
e mbushjes-vija e
vjetr
Banja e Kllokotit
Fabrika e Gazit-t
kompresori-Halla e
prodhimit
Banja Ilixhes Pejs
Baseni pr meshkuj
Banja Ilixhes Pejs
Burimi i ujit trmal
Fabrika e ujit
Mitrovic
Fushat filtruese
Aktiviteti mesatar
i radonit-222
(Bq/m3)
Dozat ekspozuese n lartsi

prej 1,5m ( Sv/h)
Xmin.
Xmax.
Xmes.
3818
0.05
0.16
0.11
420
0.01
0.06
0.03
336
0.06
0.13
0.09
93
0,15
142
0,14
39
0,17
444
0,11
414
0,15
69
0,14
49
0,09
60
0,15
Tabela 10 . Aktiviteti i radonit dhe dozave ekspozuese t rrezatimit n Kosov

58
Vendi i matjeve
Numri i
matjevevendeve t
puns
Aktiviteti i radonit-222
(Bq/m3)
Vlerat mesatare t
Dozave ekspozuese
( Sv/h)
Mes.
Max.
Min.
N sipr.
(0.0m)
Mbi sipr.
(1,5m)
16
27,7
73
10
0,16
0,12
11
18,7
80
9,12
10,22
MS Mirash - KEK
11
136,0
462
30
0,10
0,99
MS Bardh KEK
44,8
79
25
0,11
0,11
Seperacioni KEK
131,1
620
10
0,10
0,11
34,5
73
24
0,10
0,91
34,1
42
29
0,12
0,10
13
266,1
596
100
0,12
0,13
49,5
51,3
47,7
0,09
0,10
57,0
65
49
13,0
13,2
440
594
204
0,11
99
111
93
0,11
63
90
52
0,13
Termoelektrana
Kosova-A KEK
Termoelektrana
Kosova-B KEK
Fabrika e Pajimeve
Xehetare KEK
Elektromonti
KEK
Qendra e Trajnimit
KEK
Qendra Zhvillimore e
Mjeksis Familjare
MPM-Qendra e
Paraburgimit
MPM-Departamenti i
Regjistrimeve Civile
dhe Gjendjes Civile
Qeveria e RP t
Kosovs-Qendra e
Situatave-kati prdhes
MPM-Departamenti
pr Prodhimin e
Dokumenteve Civilekati III
Tabela 11. Aktiviteti i radonit dhe dozave ekspozuese t rrezatimit n vendet e puns
n Kosov

59
Vendi i matjeve
Termoelektrana
Kosova-A-jashtafr blokut V
Termoelektrana
Kosova-A- t hyrja
02-n park
Termoelektrana
Kosova-A-Deponia
e vjetr nr.1
Termoelektrana
Kosova-A-Deponia
e hirit-afr fshatit
Dardhisht
Termoelektrana
Kosova-A- Deponia
e hirit lindje
Termoelektrana
Kosova-A-Deponia
e hirit -n fund t
shiritit
Termoelektrana
Kosova-A-Deponia
e lagur nr.3.
Fshati Dardhisht-n
oborrin e Ali Gashit
Trmoelektrana
Kosova-B
Deponia e vjetr e hirit
Termoelektrana
Kosova-B Deponia
e re e hirit
Termoelektrana
Kosova-B Deponia
e zgurrs
Elektromonti
Kopshti
KEK
Gjatsia
kohore e
matjeve (h)
Vlerat mesatare t
Dozave ekspozuese
( Sv/h)
Aktiviteti i
radonit-222
(Bq/m3)
Mes. Max
.
Min.
N sipr.
(0.0m)
Mbi sipr.
(1,5m)
22
37
74
10
0,11
0,10
28
34
68
0,13
0,12
24
29
64
0,14
0,10
24
61
131
19
0,12
0,10
21
45
90
21
0,10
0,11
23
35
76
0,11
0,09
23
49
103
23
0,10
0,10
23
44
101
21
0,12
0,11
87
101
74
0,12
0,11
67
129
31
63
178
23
0,10
0,10
24
36
94
21
0,12
0,11

60
Fabrika e Pajimeve
Xehetare KEKKopshti i fabriks
MS Mirash Kopshti i Drejtoris
Fshati Hade - n oborr
Fshati Dardhisht - n
oborr
Fshati Lismir - n
oborr
MS Bardh - oborri i
drejtoris-jasht
23
51
94
21
0,12
0,11
25
39
101
10
0,12
0,16
21
36
72
0,11
0,09
23
28
51
12
0,11
0,12
23
15
39
0,10
0,11
22
49
139
0,12
0,13
Tabela 12 .Aktiviteti i radonit dhe dozave ekspozuese t rrezatimit n mjedisin e

gjer n Kosov
Tabela nr. 10. shihet qart se Shpella e Gadimes ka nj rritje enorme t Rn-222 n
vlern prej 3818 Bq/m3, pastaj vjen Fabrika e Ujit Kllokot 444 Bq/m3, dhe Fabrika e
Ujit Mitrovic 60 Bq/m3. Banja e Ilixhes-Pej , mund t thuhet se nuk sht banj
termale radioaktive. Banja e Kllokotit - Hidroterapia, pr shkak t teknologjis s
prpunimit t ujit termal (distilimi fraksional), prmban prqendrim t ult t radonit222. Nuk shihet proporcionaliteti n mes t radonit-222 dhe dozave ekspozuese t
rrezatimit.
Radoni-222 n disa vende t puns n Kosov sht dhn n tabeln nr. 11. Nga
analiza e rezultateve, sht e qart se brenda KEK-ut kemi prqendrim t ult t
Rn-222 , krahasuar me vendet e puns joprodhuese (administrative), pr shkakun se
Rn-222 vjen nga thellsit e toks, prmes t arave dhe deprton n katet prdhese
(mosizolimi i objekteve, qoft publike apo objekteve t banimit). Gjithashtu edhe
mungesa e sistemit t ventilimit (ventilim natyror apo artificial) sht shkaktar i
prqendrimit t lart t radonit. Vlerat m t larta t prqendrimit t radonit jan
regjistruar n KEK-Qendra e Trajnimit (266 Bq/m3), ku nuk ka proces prodhimi.
Ndrsa vlerat m t larta n Kosov jan regjistruar n objektet e Qeveris s
Kosovs (MPM-Departamenti i Regjistrimeve Civile dhe Gjendjes Civile) n vlern
prej 440 Bq/m3. Neve kemi pritur q prqendrimi i radonit brenda KEK-ut t jet
shum i lart, duke pasur parasysh q qymyri i Kosovs dhe qymyret tjera n bot
prmbajn radioizotope natyrore (rendi i uraniumit, aktiniumit, toriumit si dhe
kaliumit -40). Prqendrimi i ult i radonit n KEK vjen edhe nga shkaku se n t
gjitha vendet e puns ka pasur ventilim, gjegjsisht rrymim t theksueshm t masave
t ajrit dhe n kt mnyr radoni sht larguar. N ndrtesat e qeveris ose mungon
ventilimi ose sht joefikas, prandaj dhe kemi rritje t prqendrimit t radonit.
XI. Efektet biologjike t rrezatimit

Rreziku nga rrezatimi jonizues dhe problemi i mbrojtjes s popullats dhe
puntorve profesional viteve t fundit po merr gjithnj e m shume rndsi t
61
posame. Efektet e rrezatimit n materien e gjall fillojn me absorbimin e energjis

nga ana e materies. N organizmin i cili i sht ekspozuar rrezatimit ndodhin nj varg
fenomenesh biofizike, disa prej t cilve, n vartsi nga rndsia jetsore e zons s
rrezatuar, dmtimet e shkaktuara munden t shkojn nga rregullimi i thjesht
funksional e deri te vdekja e qelizs ose organizmit. Efektet biologjike t shkaktuara,
n vartsi nga madhsia e rrezatimit-doza e rrezatimit, munden t konsiderohen t
lejuara ose t dmshme. Deri von dmtimet me rrezatim jonizues kan paraqitur, n
nj kuptim, fenomen t fsheht, natyra e t cilit nuk sht ditur. Ani pse ky fenomen
deri diku sht ndriuar, megjithat duhet t cekim q deri m sot nuk sht deshifruar
plotsisht natyra e veprimit biologjik t rrezatimit jonizues. Mir sht e njohur q
energjia e rrezatimit q sht absorbuar transformohet n organizm n energjin e
reaksioneve t shumta kimike. Megjithat, proceset primare biofizike t cilat ndodhin
n qeliza, inde dhe n gjith organizmin ende nuk jan studiuar mjaft dhe mjerisht
nuk jan t prshtatshm eksperimentimet direkte. Mbi efektet biologjike t
rrezatimit, prve provave q jan br me shtazt, njohuri jan marr edhe nga
analizat q jan br me njerzit t cilt prjetuan bombardimin e Hiroshims dhe
Nagasakit, pastaj me njerzit t cilt merren profesionalisht me rrezatim, rastet
aksidentale me doza t larta t rrezatimit etj. Ndryshimet e shkaktuara nga rrezatimi
jonizues mund t manifestohen menjher ose pas disa ditsh, muajsh ose viteve.
Veprimi i rrezatimit jonizues n organizmat e gjall pasqyrohet n efektin
radiologjik q mund t ndahen n dy grupe themelore: efektet somatike, t cilat kan
t bjn n veprimin n organizmat, qeliza dhe inde, n t vrtet n organe dhe n
gjith organizmin (Fig.53 ,54 dhe 55), si dhe efektet gjenetike q kan t bjn me
veprimin e rrezatimit n vetit trashguese dhe pasardhse. Efektet e rrezatimit varen
para s gjithash nga sasia e energjis s absorbuar (doza), shprndarjes topografike
t dozs, llojit t rrezatimit si dhe natyrs s indit t rrezatuar.
Fig. 53. Hemorragjia nnlkurore

(Hiroshim, 1945)
Fig. 54. Kataraktet e syve

(Hiroshim, 1945)
T dhnat statistikore n SHBA tregojn se prqindja e mjekve radiolog t

vdekur nga leukemia sht pr 10% m i madh se sa prqindja e t vdekurve nga
leukemia e mjekve t specializimeve tjera (0,5:4,7). N t njjtn mnyr flasin edhe
t dhnat mbi vdekshmrin e popullats nga leukemia n Japoni: n periudhn prej
vitit 1947-1957 n qytetet Hiroshima dhe Nagasaki n 100.000 banor n vit kan
62
vdekur nga leukemia rreth 9 njerz, derisa n qytetet e tjera t Japonis vdekshmria
sht 1-2 raste n 100000 banor. T dhnat statistikore gjithashtu tregojn se deri n
vitin 1939, 50% t xehetarve n xeherore t uranit kan vdekur nga karcinomi i
mushkrive. Ajri npr ato galeri ka pasur rreth 30% m shum radioaktivitet sesa q
sot sht i lejuar, (koncentrimi maksimal i lejuar-KML). E njjta gj ka ndodhur edhe
n industrin e orve, ku kriprat e uraniumit dhe toriumit jan prdorur pr ti
shnuar numrat pr tu dukur natn., ku sht shkaktuar karcinomi i nofulls s
poshtme. N klinikn MAYO n SHBA 39 radiolog jan shruar gjat 20 vjetve
nga kanceri q sht lajmruar n plagn radiodermite.
Profesor Radfordi, njri prej njohseve m t mir t efektit t radioaktivitetit ,
ka br llogarin duke marr parasysh t dhnat dhe faktort tjer. Ai mendon se
rreth 20.000 deri 30.000 njerz t cilt kan jetuar n largsi prej 19 kilometrave nga
elektrana nukleare n ernobil, Kiev, Ukrain, do t smurn nga kanceri, pr shkak
t rrezatimit dhe prej tyre ndoshta do t vdesin 10.000. Para s gjithash ai beson se n
BRSS mund t lajmrohen m pastaj rreth 100.000 smundje t kancerit, ndrsa rreth
10.000 n Austri, Itali, Gjermanin Federale, Skandinavi, dhe vendet tjera
perndimore si dhe rreth 500 n Britani.
XI.1. Ndryshimet gjenetike

Efektet gjenetike t rrezatimit jonizues shfaqen n form t ndrrimeve t
materies trashguese (fig.56). Pjest specifike t kromozomeve jan t lidhura me
format fenotipike t organizmit, sikur q sht p.sh. rritja, ngjyra e syve ose pjes t
gishtit etj. Kto pjes t kromozomeve quhen gjene. Gjat ndrrimit t cilsdo pjes t
kromozomit, ndrrohet edhe shenja dhnse gjenetike. Kto ndrrime quhen
mutacione. N studimin e efekteve mutagjene t rrezatimit te njeriu, material t
vlefshm paraqesin rezultatet e prcjelljes s efekteve t bombardimit n Hiroshim
dhe Nagasaki. Do t'i cekim disa rezultate t rndsishme t prcjelljes s disa
qytetarve t cilt kan prjetuar eksplodimin nuklear n Hiroshim dhe Nagasaki, q
jan publikuar me rastin e tridhjet vjetorit t ksaj ngjarje. sht gjetur se te
personat, nnat e t cilave kan qen t ekspozuar nga rrezatimi n largsi prej 2
kilometra ekziston nj zvoglim i konsiderueshm i koks, ngadalsim n rritje dhe
zvoglim i mass s trupit. Leukemia sht nj prej efekteve somatike m t
shprehura te personat q kan prjetuar bombardimin nuklear n Hiroshim dhe
Nagasaki. Numri i personave me tumor, t cilt kan prjetuar bombardimin, gjithnj
rritet. Prcjellja e shum smundjeve t tjera (hipertoni, reumatik, artritit, smundjet
koronare, rregullimet kapilare, diabeti, turbullimi i thjerrzs) ka treguar rritjen e
pjesmarrjes s ktyre smundjeve n procesin e plakjes, ndrsa ndikimi i rrezatimit
n kt pjesmarrje sht treguar n rastet e rregullimeve kapilare dhe turbulencs
s thjerrzs.

63
Fig. 55. Efektet akute t rrezatimit

(Hiroshim, 1945)
Fig. 56. Efektet biologjike n

molekuln e DNA, RNA,
proteine
Rezultatet e hulumtimeve tridhjetvjeare t pasojave t bombardimit atomik

n Hiroshime dhe Nagasaki, paraqesin material t vlefshm i cili mund t shfrytzohet
n zgjidhjen e problemeve nga radiobiologjia, para s gjithash, shtjen e dozimetris
dhe mbrojtjen nga rrezatimi. T cekim edhe kt t dhn: pr ndryshime gjenetike
nuk ekziston prag-doza, pasi q edhe dozat shum t vogla t rrezatimit munden t
shkaktojn mutacione.
N lidhje me mbrojtjen nga rrezatimi jonizues kujdes t shtuar bn edhe
Komiteti Ndrkombtar pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues (ICRP). Kjo organizat
n baz t studimeve dhe analizave t situats n t gjitha vendet, jep udhzimet e
veta shoqatave dhe organizatave nacionale, mbi nivelet e lejuara t rrezatimit pr
kategori t ndryshme t njerzve. Porosia e fundit e ktij organi jep kto nivele t
rrezatimit t lejuar(tabela 13):
Kategoria
Rrezatimi profesional
T rrezatuarit ve e ve
T rrezatuarit e popullats
Vlerat kufitare (Sv)

Pr nj vit
Pr tr jetn
0.050
2.00
0.005
0.13
0.0017
0.10
Tabela 13. Vlerat e lejuara t dozave absorbuese t rrezatimit

Sikur cekm edhe m lart n pikpamje biologjike nuk ka doz t rrezatimit q
nuk sht e dmshme pr organizm. Nse themi doz e lejuar, ather duhet
kuptuar q kjo doz sht e lejuar nn tezn se jan shterur t gjitha mundsit dhe
prpjekjet q kjo doz t zvoglohet, n t vrtet q rrezatimi plotsisht t eliminohet.
Me fjal t tjera, kjo sht doza e rrezatimit t ciln duhet ta pranojm nse nuk kemi
mundsi q rrezatimin plotsisht ta eliminojm. N baz t ksaj doze t lejuar
(pragu) caktohen normat e siguris. Prmbajtja e normave t porositura do t duhej t
mbroj nga rrezatimi. sht shum interesant kur shikohet historiku i ktyre normave
t siguris. Kshtu kjo doz deri n vitin 1934 isht 1 Sv, ndrsa prej vitit 1934 sht
marr doza 600 mSv. M von n vitin 1956, ajo sht lshuar n 150 mSv, n
mnyr q n vitin 1956 ajo t jet 50 mSv n vit.

64
XII. ernobili msim se si nuk duhet punuar

Q n fillim po citojm fjalt e zotri George Porterit nobelist: njeriu nuk
sht i pjekur sa duhet q ti besohen reaktort nuklear ose Albert Ajnshtajni:
Lirimi i energjis atomike ka ndrruar do gj, prve mnyrs s t menduarit
ton.
Njerzimi po ndeshet gjithnj me t arritura t reja teknologjike, pr punn,
mirmbajtjen si dhe prsosjen e t clave duhen kuadro t specializuara t profilit t
lart, t cilat duhen jo vetm ti prtrisin njohurit e veta shkencore, por t ngriten
dhe prsosen vazhdimisht, n t kundrtn do t ndodh ajo far ndodhi n ernobil.
sht e domosdoshme edhe ngritja e nj infrastrukture ligjore e mirfillt dhe rregulla
praktike t ndrtuara dhe t harmonizuara me ligjet dhe njohurit teknikoteknologjike. T gjitha proceset teknologjike duhet t jen nn prcjelljen dhe
kujdesin e prhershm t personelit t freskt teknik-shkencor-hulumtues. Duhet ta
kemi t qart se pa kuadro t specializuara t nivelit t lart tekniko-teknologjikshkencor nuk mund t qndroj asnj teknologji n kmb t veta.
ernobili sht katastrofa deri m tani m e madhe e energjis nukleare q i ka
ndodhur njerzimit deri m sot. Nuk jan t mdha viktimat n momentin e
shprthimit t reaktorit t katrt, sa pasojat me t cilat n vitet e ardhshme duhet t
ndeshet nj pjes e popullats, duke pasur parasysh q nj hapsir bukur e madhe
sht kontaminuar me materie radioaktive (1/4 e rruzullit toksor).
Fig. 57. Pjesmarrja e llojeve t reaktorve n prqindje n bot

Shkaktart e shprthimit t reaktorit t katrt munden t gjeneralizohen n dy
kategori: konstruksioni i reaktorit, n t vrtet i elektrans dhe gabimi i njeriut.
Sa pr t pasur njohuri elementare po cekim se ekzistojn disa lloje t
reaktorve: elektranat nukleare me reaktor me uj nn presion (PWR-VVER),
elektranat nukleare me reaktor me uj t nxeht (BWR), elektranat nukleare me
reaktor me uj t rnd (HWR) dhe elektranat nukleare me reaktor grafiti, me ftohje
CO2 dhe H2O (Fig.57). Elektrana nukleare n ernobil sht elektran me reaktor
grafiti, n t vrtet moderator grafiti (RBMK-Reaktor Boljsi Mocnosti Kipoasci,
(fig.58.).

65
Fig. 58. Paraqitja skematike e reaktorit RBMK (Reaktor Boljsi

Mocnosti Kipoasci Chernobyl, Ukraine)
Elektranat nukleare me reaktor me uj nn shtypje (PWR-VVER) n fillim

jan montuar n nndetse dhe anije pr ti vn n lvizje. Brthama e reaktorit (aty
ku bhet reaksioni nuklear dhe lirohet nxehtsi e madhe) sht e vendosur n en n
shtypje prej 160 Bar, brenda s cils qarkullon uji i cili shrben si fluid pr ftohje dhe
moderator. Uji bart nxehtsin e brthams s reaktorit n shkmbyes t nxehtsis,
ndrsa nga shkmbyesi i nxehtsis uji tjetr shndrrohet n avull me shtypje t
lart prej 60 Bar dhe n kt mnyr ky avull v n lvizje turbinat, ndrsa turbina
gjeneratort elektrik.
Lnda n reaktor sht urani (urani-235 , 2-4%). Sot n bot ekzistojn m se
267 reaktor t ktij tipi. Elektrana nukleare ne Krshko, Slloveni, ka kt tip t
reaktorit (fig.59).

66
Fig. 59. Elektranat nukleare me reaktor PWR-VVER (Pressurized Water Reactors)
Elektranat nukleare me uj t nxeht (BWR) (dallohen nga EN, me uj nn

shtypje, vetm n at se kta reaktor n vend t ujit me shtypje t lart, kemi avullin
n enn e reaktorit, avulli i cili shkon direkt n turbina, pra mungon shkmbyesi i
nxehtsis (fig.60). Ky tip reaktori nj pjes t radioaktivitetit e bart n turbin gj q
mirmbajtja e turbins sht m e vshtir. N pun n bot gjenden rreth 112
reaktor t ktij tipi.
Fig. 60. Elektranat nukleare me uj t nxeht BWR (Boiling Water Reactors)
N vazhdim do t prshkruajm edhe reaktorin RBMK n ernobil, BRSS.

Elektrana nukleare n ernobil kishte katr (IV) blloqe me nga 1000 MW, ndrsa
sipas planit duhej t ngriheshin edhe dy blloqe (m 1987 dhe 1988). Ky tip reaktorsh
n fillim sht zhvilluar pr qllime ushtarake pr prodhimin e plutoniumit q
prdoret pr prodhimin e bombs atomike. Reaktori nuklear me grafit ka filluar t
lshohet n pun n vitin 1954, ndrsa pr lnd djegse prdor uranin. Pr
moderator prdor grafitin. Moderatori sht mas grafiti n reaktor me ann e t cilit
67
reaksioni nuklear rregullohet sipas nevojs, pra grafiti absorbon nj pjes t

neutroneve dhe n kt mnyr procesi i reaksionit nuklear sht nn kontroll. Ky lloj
reaktori ftohet me uj. Kta reaktor jan t komplikuar pr ti drejtuar dhe m tepr
jan t konstruktuar pr aksione t operatorit (manual), sesa n aksionet siguruese
automatike, t cilt jan konsideruar m pak t sigurt. N reaktort e sotm modern
sistemet automatike mbisundojn ndaj sistemeve manuale, nse siguria e elektranave
sht vn n pyetje. Elektrana n ernobil nuk ka pasur kontejment, far kan sot
shum elektrana n botn perndimore dhe EN n Krshko, kjo gjithsesi nuk sht
shkaktare e aksidentit, por ekzistimi i kontejmentit do t ndal sasi t mdha t
materieve radioaktive.
Blloku i katrt i elektrans ernobil ka qen n pun tre vite dhe sht
konsideruar ndr njsit m t suksesshme t tipit RBMK.
Para se t ndalet ky bllok pr riparim vjetor t rregullt ka qen planifikuar
testimi n sistemin elektrik t elektrans. Qllimi i testimit ka qen t tregohet aftsia
e sistemit t ri pr rregullimin e tensionit t gjeneratorit q t siguroj energji t
mjaftueshme pr punn e pompave me veprim t shpejt pr ftohjen mbrojtse t
brthams nga inercioni i turbogjeneratorit gjat ndaljes s tij pasi q ventilat izolues
t turbins t mbyllen. Pr t simuluar ngarkesn, sht dashur t prdoren pompat
kryesore qarkulluese dhe kt numr m i madh i pompave se sa zakonisht q jan
lidhur nga turbogjeneratori. Pasi q testimi kishte t bnte kryesisht n fushn e
furnizimit me energji elektrike, sht konsideruar q nuk ka kurrfar ndikimi n
sigurin nukleare, prandaj prgatitjet dhe ekzekutimi kan qen kryesisht n
kompetence t ekspertve pr at fush. Ani pse pr t br kt testim sht dashur t
merret leja nga grupi pr siguri, kjo nuk sht br. Me kt jan krijuar kushtet
themelore pr aksident i cili nuk do t ndodhte po t ishin nj numr i madh i
problemeve t varura ndrmjet veti, si dhe shkelja e rregullave dhe akteve t siguris.
N orn 01:00 m 25 prill 1986 prgatitjet pr testimin kan filluar me zbritjen
e fuqis s reaktorit prej 700-1000 MW. Deri n orn 13 fuqia e reaktorit sht zbritur
n 50% t nominales dhe sht shkyur nj agregat turbo, ndrsa sistemi mbrojts i
ftohjes s brthams sht izoluar m pastaj. N kt nivel t fuqis, me krkes t
shrbimit dispeqing blloku ka mbetur rreth 9 or kur sht vazhduar me zbritjen e
fuqis s reaktorit. Gjat gjith kohs sistemi mbrojts pr ftohje ka qen i shkyur, q
tregon nj marrdhnie t shkelur t operatorit dhe udhzimeve operuese. Gjat
zbritjes se mtutjeshme t fuqis s reaktorit, gjat kalimit nga sistemi lokal n at
global, nuk sht respektuar krkesa pr t mbajtur reaktorin n fuqi t caktuar, q ka
rezultuar me zbritjen e menjhershme t fuqis s reaktorit nn nivelin e lejuar prej
700 MW. Fuqia ka rn vetm n 30 MW, ndrsa operatort me drejtimin me dor t
shufrave kontrolluese kan arritur t rrisin fuqin n 200 MW.
Te ky tip i reaktorit, regjimi i puns nn 700 MW sht jostabil, duke ju
falnderuar t dhns q lidhja n mes t mass dhe volumit t avullit sht jolineare,
ndrsa ndryshimet e vogla t fuqis shkaktojn ndryshime t mdha t volumit t
avullit, q rezulton me vshtirsit e kontrollimit t fuqis s ujit furnizues t
reaktorit. Kombinimi i puns n fuqi t ult, me numr t madh t shufrave
kontrolluese jasht brthams s reaktorit, sht mosrespektim direkt i udhzimeve t
shumta operative.
Ather reaktori ka qen n fuqin prej 200 MW, q sht e ndaluar pr pun
t prkohshme. Pa marr parasysh kt t dhn operatort kan vazhduar testimin.
Duke pasur parasysh njohurit e lexuesit mendoj q nuk ka nevoj m tutje t
prshkruhen t gjitha operacionet n vazhdim, por t cekim t dhnn se testimi ka
zgjatur nga ora 10:00 t dats 25.4.1986 e deri m 26.4.1986 n orn 1:23 minuta e 48
68
sekonda, kur ka ardhur deri te eksplodimi termik i reaktorit me rast sht rrzuar nj
pjes e objektit. Pas dy sekondave ka ndodhur eksplodimi i dyt. Pr shkak t
dmtimit t kulmit t objektit, n t cilin ishte reaktori, ka arritur deri t hedhja e
materieve radioaktive dhe avullit n atmosfer.
M 28 prill me an t helikopterit jan hedhur sasi t mdha t materialit
(5000 ton) n reaktor dhe kt: plumb 2400 t, dhe rr 1800 t, dolomit
((MgCa)(CO3)2) 800 t, karbit t borit (B4C) 40 t, me qllim q t ndalet dalja e
materieve radioaktive nga reaktori.
Njra prej t metave, n konstruktimin e elektrans nukleare sht edhe
kontejmenti, t cilin e kan t gjitha elektranat e tjera t projektuara n botn
perndimore. Kontejmenti sht mur mbrojts s bashku me kulmin, q detyr
themelore ka mbajtjen e materieve radioaktive dhe shtypjes s lart, n rast t
shprthimit t reaktorit, brenda mureve t tij, n mnyr q t mos ndodh
kontaminimi masiv.
Prfundim: aksidenti, nse mund ta quajm kshtu, pasi kjo ka qen nj
katastrof, ka qen kombinim tragjik i projektimit t pajisjeve dhe seris s gabimeve
t njeriut-operatorit, n t vrtet mosrespektimit t udhzimeve dhe mosvnies s
veshit karakteristikave fizike t elektrans.
Gjat ktij aksidenti vdiqn 31 veta, 2 veta gjat shuarjes s zjarrit ndrsa 29
veta nga rrezatimi. Djegie t rnd morn 18 puntor dhe zjarrfiks, ndrsa 186 veta
nga rrezatimi dhe djegia e mesme u drguan n shrim n spitale. Evakuimi i
popullsis sht br n diametr prej 30 km.
Mbi shprthimin e elektrans nukleare s pari sht lajmruar bota nga
suedezt. N orn 14:00 m 27.4.1986 reja radioaktive ka mbrritje, nn ndikimin e
errave jug-perndimore n Suedi n lartsi prej 1700 m. T hnn, m 28.4.1986 nj
puntor mbrrin n elektrann nukleare n Forsmark, n veri t Stokholmit dhe
rutinisht e fut kmbn nn detektorin e radioaktivitetit, detektori ky alarmin. I gjith
personeli vihet n gjendje mobile, duke menduar se n elektrann e tyre ka ndodhur
lshim i radioaktivitetit, por pas kontrollit disa orsh vrtetohet se do gj sht n
rregull me pajisjet e tyre, ndrsa pluhuri radioaktiv vjen nga jasht n baz t dhnave
t harts s errave vrtetohet se pluhuri dhe aerosolt radioaktiv jan duke ardhur
nga Rusia.
Suedezt lajmrojn amerikant. Amerikant mendojn se sht fjala pr
prov brthamore t sovjetve. Mirpo me punn e mtutjeshme t puntoreve
specialist pr radioizotope u vrtetua se nuk sht fjala pr prov nukleare, por sht
n pyetje shprthim me prmasa t mdha, pr shkak t radioaktivitetit t lart.
Meteorologt suedez duke prcjell n harta lvizjen e ajrit (ers) mbrapa, erdhn
deri n prfundim se reja radioaktive vjen diku nga Deti i Zi, mu n at drejtim ku
ishte elektrana nukleare. Prmes rrugve diplomatike suedezt insistuan n Ministrin
e Punve t Jashtme t Rusis, por pa prgjigje. T njjtn dit n mbrmje TV ja e
Mosks lajmroi pr nj dmtim t reaktorit n ernobil.
M pastaj burim kryesor i informimit ishin satelitt t cilt bn fotografit e
para t shprthimit t reaktorit, prej nga i gjith njerzimi pa fotografin e par n
ekranet televizive. Satelitt amerikan, t cilt jan lansuar n lartsi prej 36 km, dhe
sillen sbashku me tokn, ndrsa kan teleskop infra t kuq pr t regjistruar lansimin
e raketave nukleare, nuk kan mundur t regjistrojn shprthimin n ernobil edhe
nga shkaku se intensiteti i zjarrit ka qen i ult dhe nga shkaku i programimit t tyre
pr prcjelljen e zonave t caktuara. Sateliti KH-11 sipas informatave amerikane
mundet q do 3.5 or t fotografoj Kinn dhe BRSS-n. Prmes ktij sateliti (KHRREZATIMI DHE MJEDISI
69
11) t hnn sht fotografuar ernobili. ernobili n aspektin ushtarak nuk ka qen
trheqs pr satelitt amerikan, pasi q kryesisht aty sht prodhuar rrym elektrike.
Radioaktiviteti nga brthama e hapur e zjarrt, prmes rrymimeve t ajrit u
bart prve n vendet skandinave edhe n tr Evropn Lindore dhe Perndimore,
ndrsa arriti edhe n Afrikn Veriore dhe Britanin e Madhe, gjithsesi me intensitet
m t vogl. U friksuan evropiant t cilt glltitn tretje t jodit, nuk i lshuan
fmijt jasht dhe as nuk konsumonin qumsht. Sallatat e gjelbra dhe qept
pranverore u hodhn. far do t ndodhte sikur t bhej nj luft e vogl nukleare?,
prgjigjen e s cils mund ta din edhe m laikt.
Varsisht nga largsia dhe kushtet meteorologjike, prve BRSS, disa vende
tjera e sidomos Polonia kan pasur radioaktivitet t rritur. P.sh. n Suedi reja e
radioaktivitetit ka mbrritur m 28.4.1986, ndrsa me 29.4.1986 ka arritur vlern
maksimale. Dozat ekspozuese gama kan qen t rritura pr 12 her. Aktiviteti i jodit131 vlern m t lart n qumsht e ka pasur 58 Bq/l me 28.4.1986, pr t rn n 3
Bq/l me 15.06.1986. N Poloni dozat ekspozuese kan qen t rritura pr 200 her.
Ndrsa sipas disa burimeve jozyrtare, dozat kan qen t rritura edhe deri n 1500
her. N Skotland jodi-131 n qumsht ka arritur vlern 60 Bq/l. N BRSS-Kiev
sht matur aktiviteti i ushqimit n vlern prej 1300000Bq/kg. N Suedi sht matur
aktiviteti i Cs-137 mbi 137000 Bq/m2. N Gjermanin Lindore dozat kan qen t
rritura edhe deri n 100 her.
N Serbi dozat ekspozuese gama kan qen t rritura prej 10-55 her m t
mdha se sa para aksidentit. N Zagreb dozat ekspozuese gama jan rritur prej 2-8
her, ndrsa n Prishtin ka pasur rritje t dozave prej 1-12 her. Podujeva n kt rast
bn prjashtim, aty jan regjistruar dozat dyfish m t mdha se sa n Prishtin dhe
kjo shpjegohet me t dhnn se reja radioaktive me intensitet m t madh sht bartur
npr Serbin Lindore dhe ka kaluar edhe n nj pjes t Kosovs. Dozat ekspozuese
gama n Shkup kan pasur rritje 2-10 her. Jodi-131 n qumsht n Zagreb m datn
15.5.1986 kishte vlern 82 Bq/l, n Zar 1200 Bq/l me 15.5.1986. N Sarajev
aktiviteti i jodit-131 n qumsht ishte 1232 Bq/l, Titograd 240 Bq/l, e Ljubjan 180
Bq/l, n Prishtin 50 Bq/l etj. Nga vlerat e shnuara m lart, n vende t ndryshme, ka
laramani t parametrave radioaktive, si rezultat i largsis s burimit radioaktiv t
kontaminimit, drejtimit dhe shpejtsis s errave, lagshtis s ajrit, lartsis
mbidetare, prbrjes kimike t toks, sasis s t reshurave, relievit dhe faktorve t
tjer fizik, fiziko-kimik, biologjik etj.

70
1985
1986
1986
Vendi
Ceziumi-137
Ceziumi-134
Sllovenia
Kroacia
0.417
0.01
38
67
Bosnja e Hercegovina
Serbia
Vojvodina
Maqedonia
Kosova
Mali i Zi
0.03
0.11
0.13
0.06
0.11
16
15
-
Ceziumi-137
110
130
18
33
33
150
Tabela 14. Aktiviteti i ceziumit-137 dhe ceziumit-134 n qumsht (Bq/l) n ish

Jugosllavin
XIII. Niveli i kontaminimit t mjedisit jetsor t Kosovs

me rastin e shprthimit t Elektrans Nukleare n
ernobil, Ukrain ish-BRSS (viti 1986)
Pas avaris, gjegjsisht shprthimit t reaktorit t katrt n EN Lenin n
ernobil (BRSS), m datn 26.4.1986, ka ngjar lshimi i sasive t mdha t
radioizotopeve (sipas t dhnave sovjetike 1,85x1018 Bq, pa gazrat fisnike, llogaritur
m 6.5.1986), q me rrymat atmosferike jan shprndar n pjesn m t madhe t
hemisfers veriore dhe pjest e tjera. Me shplarjen e atmosfers me t reshura dhe
procesin e fundrrimit t that t thrrmijave, radionuklidt kan mbrritur n
siprfaqen e toks (siprfaqe t dheut, vegjetacionit, ujit, objekteve etj.).
Shenjat e para t kontaminimit radioaktiv t territorit t Kosovs jan
konstatuar me matjen e aktivitetit total beta, gamma spektrometris t filtrit nga
mostrat e ajrit (aerosolve) , t reshurave ditore, si dhe matjen e dozave ekspozuese
gama (tabela 15, 16, 17, 18, 19 dhe 30, si dhe grafiku 3, 4, 5 dhe 10).
Aktiviteti specifik (mBq/m3)
Muaji I
II
Min
0.37
0.37
0.37
0.37
7.56
0.62
Max
1.32
3.17
3.87
3300
33000
Mes.
0.71
1.16
1.19
125.04
3225
IV
VI
VII
VIII
IX
XI
XII
0.37
0.37
0.37
0.37
0.37
0.37
7.37
12.09
3.76
6.87
8.59
10.55
4.06
7.37
1.45
1.28
2.09
2.02
2.88
1.99
Tabela 15. Aktiviteti (radioaktiviteti) total beta i ajrit n vitin 1986 n Prishtin i matur
pas 120 h
71
35000
30000
25000
20000
Min
Max
15000
Mes
10000
5000
0
I
II
III
IV
VI
VII
VIII
IX
XI
XII
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
mBq/m3
Muaji
Prill
<0,37
1,17
0,44
1,74
1,02
1,02
0,96
3,66
1,56
1,77
<0,37
<0,37
<0,37
1,06
4,19
2,57
Maj
3330,22
28743,82
33028,06
13273,37
5174,45
4617,95
5315,07
4084,18
888,51
52,15
98,45
37,01
33,43
40,90
60,61
24,89
Data
Data
Grafiku 3. Paraqitja grafike e aktivitetit total beta t ajrit n vitin 1986 n Prishtin
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
mBq/m3
Muaji
Prill
0,39
0,78
0,78
0,78
1,56
0,54
0,74
1,05
1,62
0,48
0,48
3,19
10,10
3330,22
Maj
71,32
87,07
84,35
42,81
50,15
33,74
29,24
62,01
42,01
25,89
49,49
275,40
263,86
51,21
7,56
Tabela 16. Rezultatet e matjeve t aktivitetit total beta t ajrit (aerosolve) pr muajin prillmaj 1986, matur pas 120 h Prishtin, Obiliq
72
Mujat
Muajt
1
10
11
12
10000
mBq/m3
1000
100
10
0,1
Grafiku 4. Paraqitja grafike e vlerave mesatare mujore t aktivitetit total beta t ajrit
(aerosolve) pr vitin 1986 Prishtin
Aktiviteti specifik total beta i aerosolve (ajrit) rritjen e par t dukshme e ka pasur
m 29.4.1986 n vlern prej 10, 10 mBq/m3, ndrsa vlern maksimale m 3.5.1986.
Aktiviteti specifik total beta prmes t reshurave ditore, rritjen e par t dukshme e ka
pasur m 30.4.1986 n vlern prej 40,5 Bq/l si dhe fundrris atmosferike 310,4 Bq/m2,
ndrsa vlern maksimale e ka arritur m 2.4.1986 543,1 Bq/l dhe 6200,2 Bq/m2 (tabela 18
dhe 19). Prmes t reshurave atmosferike fundrrimit t ngurt m 4. 5.1986 sht arritur
vlera maksimale prej 2735,8 Bq/m2 (n Beograd me 3.5.1986 n vlern prej 5067,6 Bq/m3).
Aktiviteti total beta i aerosolve si dhe t reshurave ditore kan pasur nj rritje t
lart, pas shprthimit t Elektrans Nukleare, nga 100 gjer n 4000 her.

73
Radioizotopet
Data
Aktiviteti specifik pas 120 h

(mBq/m3)
02-10.05.1986
11-19.05.1986
21-29.05.1986
Ce-144
119,6
Ce-141
136,1
J-131
2460,6
45,7
Sb-152
37,8
Ru-103
4421,1
35,6
8,4
Ba-140
1600,0
Cs-134
711,1
1,5
Zr-95
3,7
Nb-95
89,3
Mn-54
5,5
Ag-110
14,2
Fe-59
7,6
Cs-137
1815,5
8,4
4,2
Tabela 17. Gama spektrometria e aerosolve (ajrit) pr vitin 1986, Prishtin

74
Data
Aktiviteti specifik beta

n mBq/l i matur pas
120h
Aktiviteti i prgjithshm i
fundrruar n MBq/km2, t
reshura t ngurta
fund.atmosferike
0,720
0,598
0,129
0,227
0,194
0,194
0,168
0,203
1,276
10
1,031
Sasia e fundrris
n mm
11
45,5
0,629
4,6
12
45,5
0,629
4,6
13
45,5
0,629
4,6
14
7,6
<0,037
1,0
15
0,254
16
0,293
17
0,257
18
0,4
<0,037
4,2
19
0,4
<0,037
4,2
20
0,4
<0,037
4,2
0,647
1,5
310,480
8,2
21
0,290
22
0,190
23
0,201
24
0,225
25
0,370
26
2,026
27
2,026
28
431,4
29
30
Gjithsej:
1,757
40566,2
313,014
12,629
37,1
Tabela 18. Aktiviteti total beta i t reshurave ditore pr muajin prill 1986 n Prishtin,
Obiliq

75
Data
Aktiviteti specifik beta

n mBq/l i matur pas
120h
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Gjithsej
Aktiviteti i prgjithshm i
fundrruar n MBq/km2, t
reshura t ngurta
fund.atmosferike
40566,2
5413172,8
Sasia e fundrris
n mm
310,480
6200,296
8,2
0,6
1176,635
441,668
2,9
2,2
140,882
1,0
106,167
1,0
170,239
4,7
146,479
4,4
177,034
11,0
1160,029
2735,869
718,402
276,655
488,206
208,378
533477,0
176120,5
71,414
186,890
139,434
125,535
65,033
14088,4
92,221
49,770
71,964
37072,2
70,394
48,094
87,352
37072,2
72,424
36,814
49,779
22,923
33290,7
87,029
16022,8
6864,699
8869,800
36,0
Tabela 19. Aktiviteti total beta i t reshurave ditore pr muajin maj 1986 n
Prishtin, Obiliq

76
10
11
12
1000
Bq/l
100
10
0,1
Muajt
Grafiku 5. Vlerat mesatare mujore t aktivitetit specifik total beta t reshurave ditore
pr vitin 1986, Prishtin, Obiliq
sht matur radioaktiviteti-aktiviteti total beta i t gjitha ujrave n territorin e Kosovs

dhe kto rezultate duken n tabelat 20, 21 dhe 22. Nga tabelat 20, 21 dhe 22 shihet qart se
n sistemet e hapura sikur q jan liqenet akumuluese, bhet kontaminimi direkt me materie
radioaktive, prmes t reshurave t ngurta dhe t lngta, pr ka edhe shkalla e
kontaminimit sht m e lart. Gjithashtu edhe koha e kontaminimit sht m e shkurtr.
Pr ujin e puseve (bunarve) si dhe ujrat nntoksore mekanizmat e bartjes s materieve
radioaktive nga t reshurat jan di m t ndrlikuar, shkalla e kontaminimit sht m e
ult, ndrsa koha nga aksidenti e gjer te kontaminimi sht m e gjat. M datn 2.5.1986
jan marr mostrat e para dhe jan regjistruar vlerat e para t rritura t aktivitetit t ujrave
t kontaminuar. I tr muaji maj ka pasur shkall t rritur t kontaminimit radioaktiv,
ndrsa n fillim t muajit qershor , aktiviteti specifik total beta ka shnuar rnie t dukshme,
si rezultat i zbrthimit t radioizotopeve jetshkurtr, sedimentimit n fundin e liqeneve, si
dhe faktorve tjer. Radioaktiviteti i ujrave t Kosovs ka pasur rritje nga 2-195 her.

77
Lloji i mostrs
Uj liqeni
/
/
Uj liqeni
/
/
Uj ujsjellsi
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Uj liqeni
Koha e
marrjes s
mostrs
2.04.1986
4.05.1986
2,05,1986
9,05,1986
2,05,1986
5,05,1986
6,05,1986
7,05,1986
8,05,1986
9,05,1986
9,05,1986
9,05,1986
Vendi i marrjes
Aktiviteti
specifik para
aksidentit mBq/l
Aktiviteti
specifik
mBq/l
9200,0
22600,0
7130,0
4200,0
3800,0
2150,0
1030,0
1210,0
190,0
1250,0
332,6
456,8
11700,0
Liqeni Batllava
1591,1
/
/
Liqeni Badovc
148,0
/
/
Ujsjellsi -Prishtin
/
/
/
/
/
/
60,0
/
/
/
/
/
/
/
/
Liq.Radoniq3.05.1986
Gjakov
/
/
3.05.1986
/
/
/
3470,0
/
/
4.05.1986
/
/
/
600,0
/
/
5.05.1986
/
/
/
3310,0
/
/
6.05.1986
/
/
/
2950,0
/
/
7.05.1986
/
/
/
7090,0
/
/
25.05.1986
/
/
/
418,4
/
/
12.05.1986
/
/
/
483,8
Uj ujsjellsi
3.05.1986 Ujsjellsi -Gjakov
2420,0
/
/
4.05.1986
/
/
/
2670,0
/
/
4.05.1986
/
/
/
3950,0
/
/
6.05.1986
/
/
/
860,0
/
/
12.05.1986
/
/
/
493,0
/
/
12.05.1986
/
/
/
50,8
/
/
26.05.1986
/
/
/
725,0
/
/
26.05.1986
/
/
/
635,1
/
/
26.05.1986
/
/
/
604,7
/
/
12.06.1986
/
/
/
151,2
/
/
12.06.1986
/
/
/
151,2
Uj liqeni
Liq.Gazivod
1560,0
2.05.1986
M.T.
/
/
7.05.1986
/
/
/
7090,0
/
/
7.05.1986
/
/
/
7090,0
59,2
/
/
8.05.1986
/
/
/
9760,0
/
/
10.05.1986
/
/
/
6060,0
/
/
12.05.1986
/
/
/
5530,0
Tabela 20. Aktiviteti specifik total beta i ujrave t Kosovs para dhe pas aksidentit i
matur 24 or pas marrjes s mostrs

78
Lloji i mostrs
Uj Liqeni
Uj ujsjellsi
Koha e
marrjes s
mostrs
15.5.1986
2.5.1986
Vendi i marrjes
LiqGazivodM.T.
UjsjellsiMitrovic
/
/
/
/
Ujsjellsi - Pej
/
/
/
/
/
/
Banja e Ilixhs
Aktiviteti
specifik para
aksidentit mBq/l
59,0
47,4
/
/
10.5.1986
/
/
12.5.1986
Uj Burimi
6.5.1986
/
/
10.5.1986
/
/
/
10.5.1986
/
/
10.5.1986
Uj Banje13.5.1986
Burimi
/
Uj Burimi Uj. 13.5.1986 Vrell - Pej
Uj Banje Buri. 13.5.1986 Vrell - Pej
Uj bunari
7.5.1986 Peran- Podujev
/
/
7.5.1986
/
/
/
/
10.5.1986
/
/
96,2
/
/
12.5.1986
/
/
/
/
17.5.1986
/
/
Uj bunari
9.05.1986 Mazgit- Pristin
208,3
Uj bunari
10.05.1986 Ujsjells -Serbic
208,3
Uj liqeni
13.5.1986
/
/
/
/
16.5.1986
/
/
59,2
/
/
21.5.1986
/
/
Uj lumi
12.5.1986 Bistric- Dean
Uj ujsjellsi
13.5.1986 Ujsjellsi- Dean
Uj lumi
14.5.1986 Strellc- Dean
Uj lumi
26.5.1986 Bistrica- Dean
Uj bunari
6.5.1986 Livoq -Gjilan
/
Uj liqeni
6.5.1986 Liqeni Livoq- Gjilan
/
/
/
3.6.1986
/
/
/
Uj Burimi
13.5.1986 Ujsjellsi- Gjilan
242,0
Uj ujsjellsi
13.5.1986 Ujsjellsi -Gjilan
/
Uj burimi
16.6.1986 Banjo- Gjilan
/
Uj burimi
13.5.1986 Sharr H. i Elezit
/
Uj burimi
12.5.1986 Ujsjells -Kaanik
107,3
/
/
15.5.1986 Ujsjells- H. i Elezit
166,5
/
/
12.05.1986 Ujsjells- Kaanik
/
/
15.5.1986
/
/
/
Tabela 21. Aktiviteti specifik total beta i ujrave t Kosovs para dhe pas
aksidentit i matur 24 or pas marrjes s mostrs
.

79
Aktiviteti
specifik
mBq/l
324,9
4740,2
2040,0
1110,0
429,0
336,0
589,0
171,0
544,0
162,7
75,6
440,0
590,0
135,0
710,0
443,5
381,2
4070,0
1070,0
389,2
257,6
2040,0
36,1
731,0
1000,4
110,0
44000,0
4709,5
1180,0
20.3
41.1
1210,0
150,0
328.2
27,4
14,9
Lloji i mostrs
Uj burimi
Uj burimi
Uj bunari
Uj burimi
Koha e
marrjes s
mostrs
3.5.1986
12.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
13.5.1986
12.5.1986
12.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
Uj burimi
/
/
/
/
/
/
Uj bunari
/
/
Uj arterik
/
/
Uj bunari
Uj bunari
Uj bunari
/
/
/
/
/
/
Uj bunari
Uj bunari
/
/
Uj burimi
/
/
Uj burimi
13.5.1986
12.5.1986
12.5.1986
15.5.1986
15.5.1986
15.5.1986
19.5.1986
19.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
14.5.1986
14.5.1986
15.5.1986
15.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
14.5.1986
13.5.1986
13.5.1986
21.5.1986
21.5.1986
25.5.1986
13.5.1986
25.5.1986
Vendi i marrjes
Prizren-dalja
Ujsjellsi -Prizren
Zab. Ul-Gllogoc
FerronikelGllogovc
Krajkov
Ujsjells -Istog
Qeshm- Istog
Baseni peshki.- Istog
Banja -Istog
UjsjellsLeposaviq
Ujsjells- Leshak
Ujsjells -Suharek
Reshtan -Suharek
Fabrika e pijeve
Ujsjells -Ferizaj
Ujsjells- Ferizaj
/
/
/
/
Ujsjellsi -Lipjan
/
/
Bunar- Klin
Ujsjells -Klin
Graan- Prishtin
Hade- Prishtin
Ujsjells- Dragash
Vranisht- Dragash
Lubovisht- Dragash
Lubovisht- Dragash
Carabreg -Dean
Nga cis. Vuitrn
Ujsjells Vuitrn
Vrell- Golesh
/
/
UjsjellsKamenic
/
/
Aktiviteti
specifik para
aksidentit mBq/l
/
208,3
/
/
66,6
196,1
/
208,3
/
244,2
155,4
140,6
208,3
1240,0
10,1
478,0
518,4
433,0
618,1
327,4
473,7
681,0
343,513
2200,0
2480,0
429,0
584,7
196,5
405,0
257,0
257,7
545,8
596,7
429,0
588,0
100,7
629,5
164,3
108,4
577,4
19,0
388,7
440,1
Tabela 22. Aktiviteti specifik total beta i ujrave t Kosovs para dhe pas
aksidentit, matur 24 or pas marrjes s mostrs.

80
Aktiviteti
specifik
mBq/l
1210,0
544,4
223,5
1240,0
286,7
Lloji i ujrave
Aktiviteti specifik beta ( mBq/l)
Ujrat e ujsjellsve
134,6 92,1
Ujrat e bunarve
208,3 135,8
Ujrat minerale
2504,9 3119,1
Tabela 23 Vlerat mesatare t aktivitetit specifik total beta n ujrat e Kosovs
140
120
mBq/l
100
80
60
40
20
0
1983
1984
1985
1986
1987
Vitet
Grafiku 6. Vlerat mesatare vjetore t aktivitetit total beta pr Ujsjellsin e

Prishtins matur pas 120h

81
Muaji
Aktiviteti i Sr-90
mBq/l
14,3
14,3
7,4
10,7
17,6
111,6
10,2
14,6
22,2
18,9
49,3
26,7
26,5
Janar
Shkurt
Mars
Prill
Maj
Qershor
Korrik
Gusht
Shtator
Tetor
Nntor
Dhjetor
Vlera mesatare:
Aktiviteti i Cs-137 dhe Cs-134

mBq/l
6,1
20,0
18,9
88,8
101,0
89,4
31,7
28,2
30,7
55,9
74,1
53,6
49,8
Mbetja minerale
mg/l
0,090
0,087
0,113
0,110
0,116
0,198
0,107
0,057
0,092
0,072
0,089
0,112
0,104
Tabela 24. Sr-90 dhe Cs-137 dhe Cs-134 n ujin e Ujsjellsit t Prishtins pr vitin
1986
1000
100
Ativiteti i Sr-90
10
Aktiviteti i Cs-137,
Cs-134
Mbetja minerale
0.1
Janar
Shkurt
Prill
Mars
Maj
Korrik
Qershor
Gusht
Tetor
Shtator
Nntor
Dhjetor
0.01
Grafiku 7. Sr-90 , Cs-137 dhe Cs-134 n ujin e Ujsjellsit t Prishtins pr vitin

1986
Aktiviteti total beta i ushqimit t njerzve, kafshve dhe dheut sht dhn n
tabeln 25. Ushqimi gjithashtu ka pasur nj kontaminim t konsiderueshm me
materie radioaktive dhe sht sjell nga 1-44 kBq/kg,l.
.

82
Nr.
Rendor
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
Lloj i mostrs
Qumsht
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Sallat
/
/
/
/
/
/
/
Sallat
/
/
Spinaq
/
/
Qep
/
Bari i njom
/
Data e
marrjes
06.05.1986
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
13.05.1986
/
09.05.1986
/
12.05.1986
/
/
13.05.1986
/
/
/
/
/
/
06.05.1986
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
06.05.1986
/
13.05.1986
06.05.1986
/
/
/
Vendi i marrjes
Kuzmin -Prishtin
Livo - Gjilan
Uglar - Prishtin
Pej
Suharek
Piran - Prizren
Ferizaj
Obiliq
Lop.n kull - Pej
Del.n kull - Gjakov
Hajvali - Prishtin
Lop.n kull - Grabovc
Mitrovic
Prizren
Lop.kull - Dragash
Qumsht - Zajear
Qumsht - Dushanov
Lop.kullos - Prizren
Del.kull PIK-Prizren
PIK Progres - Prizren
Qumsht- F.Kosov
Partesh - Gjilan
agllavic - Prishtin
Lop.n.kull.- Gjilan
Ferizaj
Babush - Lipjan
Pasjan - Gjilan
Stanovc - Vuitrrn
Prishtin
Gjilan
Prizren
Gjakov
Ferizaj
Suharek
Prizren
Pej
Mali i Zi
Mitrovic
Sallat e lar - Gjakov
Ferizaj
Lluzhan - Podujev
Prishtin
Prizren
Gjilan
Gjakov
Ferizaj

83
Aktiviteti specifik
kBq/l,kg
Nn kufirin e detekti.
4,22
44,99
21,90
1,55
0,87
0,13
1,99
2,84
14,40
0,88
20,50
1,52
18,24
5,56
2,78
54,00
5,13
22,24
16,80
8,48
0,81
7,37
1.06
3,86
16,77
7,82
2,61
2,15
12,37
3,90
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
Dheu
/
/
/
/
/
/
/
Djath
/
Mushkrit lop.
Veshk t lop.
/
/
/
/
/
/
/
/
12.05.1986
/
/
/
Ferizaj
Prizren
Pej
Suharek
Gjilan
Gjakov
Prishtin
Mitrovic
Liria - Prizren
6,21
2,71
7,32
7,32
6,25
22,81
2,49
6,83
6,21
19,78
1,76
.
Tabela 25. Aktiviteti total beta i prcaktuar me laboratorin radiometrik LARA 1O n
muajin maj 1986 me rastin e shprthimit n Elektrann Nukleareernobil
pr territorin e KSA t Kosovs
N tabelat nr. 26, 27, 28 dhe 29 jan paraqitur rezultatet e matjeve t dy

radionuklidve (Sr-90, Cs-137 dhe Cs-134) biologjikisht t rndsishme, n qumsht,
perime, pem , drithra etj. Nga pasqyra tabelare shihet nj rritje e konsiderueshme e
ktyre radioizotopeve.
Sr-90
mBq/l
Sr-90
mBq/gCa
Janar
Shkurt
Mars
/
73,0
20,0
/
62,9
12,8
/
282,3
231,2
Prill
Maj
Qershor
Korrik
Gusht
Shtator
Tetor
Nntor
Dhjetor
859,9
119,3
503,8
163,5
104,4
70,6
80,5
160,0
142,9
1051,8
148,5
333,1
118,2
81,9
84,1
72,2
95,0
103,0
160,0
27000,0
11000,0
754,2
2896,2
934,9
2870,5
6354,6
2746,3
Mesatarja:
208,9
196,6
5020,9
Muaji
Cs-137 dhe Cs-134

mBq/l
Tabela 26. Sr-90 Cs-137 dhe Cs-134 n qumsht Prishtin - Qumshtorja

Fush Kosov pr vitin 1986

84
100000
10000
1000
Sr-90
100
Cs-137,
Cs-134
10
Dhjetor
Nntor
Tetor
Shtator
Gusht
Korrik
Qershor
Maj
Prill
Mars
Shkurt
Janar
Grafiku 8. Sr-90 Cs-137 dhe Cs-134 n qumsht Prishtin - Qumshtorja

Fush Kosov pr vitin 1986

85
Lloji i mostrs
Koha e marrjes
Sallat
Qep t reja
Spinaq
/
/
Qep
Sallat
/
Qep t reja
/
/
/
Sallat
Krpudha
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Qep t reja
Spinaq
Qep t reja
/
Sallat
Dredhza
Lakra
Dardha
Patate
Speca
Tranguj
Molla
Maj
/
/
/
/
Qershor
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Korrik
Qershor
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Tetor
/
/
Nntor
/
/
Vendi i marrjes
Prishtin
/
/
Pej-Istog
Lipjan
Podujev
Serbic
Lipjan
/
Pej-Istog
Vushtrri
Suharek
Vushtrri
Kaanik
Vushtrri
Podujev
Suharek
Lipjan
Leposaviq
Viti
Pej
Gjilan
Kamenic
Gjilan
Vushtrri
Gjakov
Serbic
Viti
Kamenic e Kos.
Prishtin
/
/
/
/
/
Sr-90
mBq/kg t mostrs s freskt
2800,0
5320,0
13690.0
1189,0
576,0
682,4
663,,8
701,4
532,2
271,9
996,3
587,3
1511,9
468,4
1234,5
724,2
1198,1
1678,8
137,6
393,2
463,4
295,4
147,9
731,9
914,1
326,3
350,3
126,1
328,1
161,8
1228,5
245,2
193,4
187,,4
376,5
Tabela 27. Aktiviteti i Sr-90 n mostrat e ushqimit t njerzve pr territorin

e Kosovs pr vitin 1986

86
Vendi i marrjes
Cs-137 dhe Cs-134

mBq/kg t mostrs s freskt
Lloji i mostrs
Koha e marrjes
Qep
/
Krpudha
/
/
/
Qep
Krpudha
/
Sallat
Krpudha
Sallat
/
/
/
Spinaq
Dredhza
Lakra t
gjelbrua
Buk/gj.bardh
Patate
Dardha
Lakra
Speca
Shalqi
Tranguj
Moll
Spinaq
Qep t reja
Sallat
/
/
/
/
/
/
/
Qershor
/
/
/
/
Korrik
/
Qershor
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Gjakov
Vushtrri
Gjilan
Suharek
Viti
Podujev
/
Kaanik
Lipjan
Viti
Kamenic
Serbic
Vushtrri
Gjilan
Lipjan
Vushtrri
Kamenic
Pej-Istog
443,6
519,8
1119,9
4261,5
1355,4
2069,4
564,6
1978,0
6978,1
1579,1
1979,1
2179,3
6457,8
9774,9
15743,1
17029,6
3102,7
7383,5
Vjesht
/
/
/
/
/
/
/
Maj
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Prishtin
/
/
/
/
/
/
/
Prishtin
/
Mitrovic
Prizren
Gjakov
Prishtin
Gjilan
Prizren
Pej
Prishtin
3134,1
3134,1
962,6
1692,9
222,7
193,4
226,6
24840,0
4143,0
6680,0
194490,0
69510,0
703540,0
91890,0
73400,0
112000,0
220690,0
19070,0
Tabela 28. Aktiviteti i Cs-137 dhe Cs-134 n mostrat e ushqimit t njerzve pr

territorin e Kosovs pr vitin 1986
.

87
Lloji i mostrs
Vendi i
marrjes
Cs-137
Bq/kg
Cs-134
Bq/kg
K-40
Bq/kg
Buk gjysm
e bardh
Grur
Prishtin
46,0
16,0
6,2
Prishtin
40,0
21,0
9,8
Grur
Podujev
81,o
28,0
8,5
Tabela 29. Gama spektrometria e ushqimit

N tabeln 30 jan dhn vlerat mesatare t dozave ekspozuese t rrezatimit.
Vlerat m t mdha t dozave (jasht lokaleve) jan matur m 3,4,5,6 dhe 7 maj (3,65
pA/kg) 3,41pA/kg, 3,59 pA/kg, 3,51 pA/kg dhe 3,37 pA/kg, kur edhe fillon dukshm
t bjer vlera e dozs, gjithnj deri m 31 maj (1,73 pA/kg), vler kjo q prsri sht
e madhe n krahasim me vlern q sht rritur m 1 maj (1,44 pA/kg).
Kur t krahasohen dozat brenda n lokale dhe jasht n kopsht, shihet se dozat
brenda kan qen 2,5 her m t vogla, gj q arsyeton rekomandimet dhe masat e
propozuara, q sa m pak t dilet jasht n kohn e aksidentit. Intensiteti i dozave
ekspozuese gama ka qen i rritur pr 5 her.
Data
Dita
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
M a j 1 9 86
Jasht n kopsht
Brenda n
(pA/kg)
lokal ( pA/kg)
1,19
1,14
1,83
1,21
3,16
1,26
2,08
1,24
3,21
1,32
3,00
1,20
2,81
1,20
2,66
1,14
2,64
1,25
2,34
1,20
2,25
1,30
2,10
1,12
1,95
1,10
1,88
1,11
1,82
1,07
1,81
1,04
1,66
1,03
1,64
1,01
1,63
1,02
1,54
1,12
1,53
1,07
1,56
1,04
1,60
1,07
1,62
1,02
1,62
1,02
1,41
1,03
Data
Dita
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Q e r sh o r 1 9 8 6
Jasht n kopsht
Brenda n
(pA/kg)
lokal( pA/kg)
1,18
1,03
1,18
0,99
1,28
0,96
1,26
1,04
1,28
1,09
1,26
1,02
1,34
0,99
1,33
1,01
1,31
1,10
1,15
1,08
1,15
1,08
1,08
1,00
1,18
00,94
1,11
0,95
1,12
0,95
1,13
0,95
1,13
1,04
1,08
1,17
0,99
1,02
1,16
1,06
0,95
1,05
1,15
1,04
1,12
1,03
1,15
0,94
1,15
0,81
1,22
1,05

88
27
28
29
30
31
Mesatarja
1,45
1,29
1,36
1,38
1,29
1,94
1,03
1,08
1,07
1,08
1,04
1,12
27
28
29
30
31
Mesatarja
1,15
1,21
1,13
1,19
/
1,17
1,03
0,82
0,86
0,84
/
1,00
Tabela 30. Vlera mesatare e intensitetit t dozave ekspozuese gama t matur n

siprfaqe n Dispanserin e Medicins s Puns Obiliq, brenda n
lokale dhe jasht n kopsht pr muajin maj-qershor 1986
Maj 1986
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10111213141516171819202122232425262728293031
Jasht n kopsht (pA/kg)
Brenda n lokal ( pA/kg)
Grafiku 9. Paraqitja grafike e vlerave mesatare t intensitetit t dozave ekspozuese

gama

89
Qershor 1986
1.39
1.29
1.19
1.09
0.99
0.89
0.79
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1112 13 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29 30
Jasht n kopsht (pA/kg)
Brenda n lokal( pA/kg)
Grafiku 10. Paraqitja grafike e vlerave mesatare t intensitetit t dozave ekspozuese gama
T gjith parametrat e matur jan indikator t prshtatshm pr matjen e nivelit t

kontaminimit me materie radioaktive t mjedisit dhe prbjn Sistemin Monitoring pr
Territorin e Kosovs.
Intensiteti i kontaminimit radioaktiv sht dalluar thellsisht n gjith territorin,
varsisht nga kushtet t cilat i cekm m lart. Ndryshimet n ish RSFJ kan qen t
mdha, prej 50% mbi fonin natyror (Background) e deri n disa her n brendi. E
gjith kjo sht shprehur n artikujt ushqimor, n rend t par n bimt siprfaqsore
si p.sh. sallat, spinaq, qep etj., ku ditt e para jodi-131 ka pasur vlern brenda 3000
Bq/kg. Pr shkak t kontaminimit siprfaqsor t barit, qumshtit dhe prodhimet e
qumshtit, mishi etj., kan qen dukshm m t kontaminuar. Deri n fund t vitit
kontaminimi i ushqimit dukshm ka rn.
N rrethana t zakonshme ekzistojn kriteret t cilat duhet t'i plotsoj
ushqimi, uji, ajri dhe elementet tjera t mjedisit jetsor, n pikpamje t nivelit t
radioaktivitetit. Mirpo n rastet e kontaminimit masiv dhe intensiv radioaktiv, kto
kritere mund t ndryshohen nga organe dhe komisione t caktuara profesionale, n
mnyr q me seleksionim t ndahet ajo q ka nivel m t lart dhe m t ult t
kontaminimit.
Ligji mbi Mbrojtjen nga Rrezatimi si dhe Rregullorja mbi Kufijt Maksimal
t Lejuar t Kontaminimit Radioaktiv t mjedisit jetsor t njeriut dhe kryerjes s
dekontaminimit e rregullojn kt lmi. Organizata e OKB-s pr ushqim dhe bujqsi
(FAO) menjher pas aksidentit n ernobil shpalli raportin q ofron baza pr arritjen
e marrveshjes ndrkombtare pr shkallt e lejuara t rrezatimit radioaktiv t
ushqimit. Duke theksuar nevojn e arritjes urgjente t marrveshjes, FAO theksoi
kto shkall t rrezatimit t ushqimit q nuk rrezikojn shndetin e njeriut: jodi-131
400Bq/kg, Ceziumi-134 350Bq/kg, Ceziumi-137 500Bq/kg, Stronciumi-90 70Bq/kg,
plutoniumi-239 10Bq/kg. Shkallt e theksuara, thuhet n raport, vlejn pr t gjitha
llojet e ushqimit. Kt pasqyr, me krkesn e shteteve antare t OKB-s, e prpunoi
grupi i ekspertve ndrkombtar. Njkohsisht u prpilua edhe pasqyra e procedurs
s kontrollit t ushqimit q paraqitet n tregun ndrkombtar.
90
Ndrsa Bashksia Ekonomike Evropiane u prcaktua pr kto kritere:

ceziumi-137 dhe ceziumi-134 370 Bq/kg pr qumsht dhe ushqim tjetr q shrben
pr ushqimin e fmijve deri n gjasht muaj dhe 600 Bq/kg pr t gjitha prodhimet
tjera.
Q nga lshuarja e reaktorit t par, m 2 dhjetor t vitit 1942 n ChicagoSHBA, deri m sot, prve katastrofs n ernobil, her pas her kan ndodhur
aksidente me prmasa m t vogla, ndrsa pr opinion kan qen nn vellon e
fshehtsis. Aksidenti i cili m s teprmi potencohet sht ai n ujdhesn Tre Mila
Pensilvani n SHBA m 28.11.1979 q ka iniciuar aksione t shumta me qllim t
zvoglimit t gjasave t gabimeve t njeriut dhe reduktimin e tyre n konsekuenca t
siguris. N vitin 1982 nj studim i qeveris amerikane ka treguar se vetm n
periudhn prej vitit 1969-1979 n SHBA kan qen rreth 169 raste t cilat kan
mundur t shkaktoj shkrirjen e brthams. N vitin 1966 sht shkrir nj pjes e
mass n reaktorin eksperimental Enrico-Fermi, afr Detroitit, pr shkak t faktorit
njeri. Elektrana nukleare n Maharshtri, Indi gjat puns s vet 11 vjeare ka pasur
rreth 344 defekte, n vitin 1980 thuhet se ka qen n prag t katastrofs, pr pak nuk
ka ardhur deri t shkrirja e brthams. Brenda ksaj kohe inspektort e Agjencis
Ndrkombtare pr Energji kan gjetur rreth 4000 t meta gjat ndrtimit t nj
reaktori n Filipine.
N vitin 1954 n BRSS sht ndrtuar reaktori i vogl i cili ka furnizuar me
rrym nj lagje. N vitin 1958 n BRSS n rrafshlartn e Sibirit n Kishtim, kompleks
pr prodhimin e plutoniumit, ka ndodhur nj aksident, t cilin rust fare nuk e kan
lajmruar dhe me kt rast jan kontaminuar siprfaqe t mdha dhe jan shprngulur
me mija njerz. T dhnat pr kt aksident kan ardhur nga Skandinavia. Kt
aksident n Kishtim, n raportin e tij e ka cekur edhe disidenti rus Medvedev i cili m
1973 sht ndjekur nga ish-BRSS. Shprthimet e gypave, rrjedhja e materialit
radioaktiv e deri te zjarri n elektrana nukleare n BRSS kan qen t shpeshta,
mirpo opinionit asnjher nuk i jan treguar. Vlen t ceket se shumica e reaktorve
n ish-BRSS-n , nuk kan kontejment, konstruksion masiv n form kupole, q ka
pr detyr q t ndal materiet radioaktive n rast t shkrirjes s brthams apo
defekteve tjera. Vlen t cekt se ish Sovjett disa mbeturina radioaktive t ngurta i
kan hedhur n Detin e Zi.
Defekte t mdha apo t vogla kan ndodhur edhe n vendet tjera q kan
reaktor nuklear, por t gjitha kto kan mbetur n fshehtsi, gjithsesi pr arsye t
friks s ngjalljeve t lvizjeve antinukleare, gj q do t kishte pr pasoj ndrprerjen
e programeve nukleare energjetike megalomane. Gjithsesi rasti i ernobilit, nn
presionin e opinionit ka zvogluar krkesat pr investime t reja n kt lmi, por
derisa t mos gjenden burime t reja energjetike, t cilat do t ishin m pak ndots t
mjedisit dhe m t sigurta, njerzimi nuk do t heq dor nga kjo form e energjis
(shih tabeln nr.5). Syt e qarqeve tekniko-shkencore jan drejtuar nga energjia
fuzione, mirpo me gjith rezultatet inkurajuese, ky proces zbrthimi, ende nuk sht
arritur t kontrollohet. N fund t cekim se t gjitha defektet, aksidentet me reaktort
nuklear, faktor vendimtar pr rrjedhjen negative ka qen faktori njeri. Elektranat
nukleare jan t besueshme por njerzit jo John Kemeny, kryetar i komisionit
amerikan i cili ka udhhequr hulumtimet n aksidentin Ujdhesa Tre Milje.

91
XIV. Mbeturinat radioaktive

Materiali radioaktiv i cili shfrytzohet n disa lmi, pas nj kohe, sht pjesrisht i
prdorshm apo trsisht i paprdorshm, por shpesh edhe m tej mban sasi t madhe t
radioaktivitetit q ka pasur apo ka fituar gjat prdorimit (p.sh. burimet e harxhuara t
rrezatimit ose energjenti nuklear i shfrytzuar). Nse mbeturinat radioaktive do lshoheshin t
pakontrolluara apo do t hidheshin n mjedis, do t vinte gjer p.sh. t kontaminimi i ajrit, ujit
dhe toks. Prmes ciklit ekologjik tok-bim-shtaz, posarisht prmes ajrit dhe ujit,
materiet radioaktive do t arrinin n organizmin e njeriut, q mund t shkaktojn pasoja t
padshirueshme. Pr kt arsye gjat largimit t mbeturinave radioaktive, ndrmerren masa t
posame ,n mnyr q t pengohet kontaminimi i ajrit, ujit dhe toks.
Problemi i mbeturinave radioaktive t ngurta dhe t lngta prfshin: tubimin,
magazinimin, transportin dhe largimin. Pasi q shkalla e aktivitetit dhe volumi i mbeturinave
radioaktive do dit rritet, dekontaminimi i tyre dhe largimi i tyre ka qen dhe mbetet nj
ndr problemet m t ndrlikuara t higjiens radioaktive.
XIV.1. Mbeturinat radioaktive t lngta

Mbeturinat radioaktive t lngta (ose efluentt) paraqesin ujrat e hedhura nga
laboratort, proceseve teknologjike, dekontaminimit (pajisjeve, aparaturave, enve
laboratorike etj.).
Sipas shkalls s aktivitetit specifik, efluentt ndahen n t lart, t mesm dhe t
ult, (shih tabeln nr.31).
Lloji i efluentve
Aktiviteti beta-gama/l i efluentit
___________________________________________________________
Me aktivitet t lart
Me aktivitet t mesm
Me aktivitet t ult
m i lart se 1 Ci (3,7x1010 Bq)

10 mCi-1 Ci (3,7x108 Bq-3,7x1010 Bq)
deri n 10 mCi (3,7x108 Bq)
Tabela 31. Klasifikimi i efluentve radioaktiv sipas aktivitetit

specifik
Mbeturinat e lngta radioaktive, nuk guxojn t hedhen n kanalizimin fekal,

por duhet t tubohen n mnyr t caktuar.
Mbeturinat radioaktive t ulta mblidhen n laborator n shishe standarde me
kapak (volum 5-10 l ) nga plastika ose materiali tjetr i cili nuk thyhet dhe sht
rezistent n acide. Kto shishe ruhen diku n ndonj knd laboratori dhe pasi t
mbushen largohen nga laboratori dhe derdhen n nj vend tjetr t prbashkt, ku
gjenden edhe mbeturinat tjera t lngta. Tretjet e mbeturinat t cilat kan
radioelement me koh gjysmzbrthimi deri n 24 or dhe prqendrim t aktivitetit jo
m t madh se 10-6 mCi/ml(37 Bq/ml), munden t hidhen n kanalizim pa ndonj
trajtim paraprak. Mbeturinat radioaktive t lngta me aktivitet t mesm dhe t lart
tubohen dhe hidhen n cisterna ose basene, ku pastaj bhet trajtimi.

92
XIV.2. Mbeturinat radioaktive t ngurta

Mbeturinat radioaktive t ngurta nga operacionet me material radioaktiv. Niveli
i radioaktivitetit t ktyre mbeturinave lviz n kufij shum t gjer -nga aktiviteti
themelor e deri n 10-3-10-5 Ci (3,7x107Bq-3,7x105Bq). Mbeturinat e ngurta mund t
jen: letra filtr, sfungjert, qelqurinat e thyera, teshat mbrojtse, pjes metalike t
aparaturs, gypat, pjes druri, dyshemet, materiali mbrojts (tullat mbrojtse nga
plumbi), shtazt eksperimentale, etj. Pasi q sht e ndaluar q mbeturinat e ngurta
radioaktive t przihen me ato joradioaktive, ather ato tubohen ndaras.
Mbeturinat e ngurta me aktivitet t ult tubohen n kanta metalike me kapak.
Kantat ilen duke shtypur me kmb pedalen. N mnyr q t'i ikim kontaminimit t
siprfaqes s brendshme t kants, vendoset qesja nga najloni. Kur mbushet qesja,
vendoset tjetra. T dhnat mbi aktivitetin, llojin e burimit, kohn e gjysmzbrthimit,
shnohen n qese. Preferohet tubimi i mbeturinave t djegshme dhe t padjegshme n
qese t ndryshme si dhe izotopeve me koh gjysmzbrthimi t shkurtr dhe t gjat.
Qeset me mbeturina radioaktive t ngurta vendosen n vende t parapara, t posame,
t prkohshme. Mbeturinat radioaktive koha e gjysmzbrthimit e t cilave sht deri
n 120 or, mbahen n kontejner deri n 30 dit dhe pastaj largohen me mbeturinat
joradioaktive.
Mbeturinat me aktivitet t mesm dhe t lart vendosen n kontejner (fig. 61, 62,
63) t cilt jan t konstruktuar ashtu q pengojn kontaminimin dhe rrezatimin mbi
dozat e lejuara. Pasi t mbushen kontejnert drgohen n magazin nga betoni, ku
ruhen deri n magazinimin e prhershm. Dozat e rrezatimit n siprfaqen e
kontejnerit n largsi prej 1 metri, duhet t jen m t vogla se 3,6 mR/h. Nse jan
m t mdha, ather vendosen prreth kontejnerit, muret e plumbit.
XIV.3. Transporti i mbeturinave radioaktive

Pr transportin e mbeturinave radioaktive nga vendi i tubimit dhe magazinimin e
tyre, ku kryhet largimi i fundit, shfrytzohen automjeteve, t cilat jan t pajisura me
pajisje speciale.
Prdorimi i automjeteve tjera pr transportin e mbeturinave radioaktive
rreptsisht sht i ndaluar. Automobilat, kamiont, pr transportin e mbeturinave
duhet t jen t mbyllur n mnyr q t pengohet rnia e kontejnerve. Karroseria e
brendshme duhet t jet e mbshtjell me elik q nuk ndryshket ose me ndonj
material tjetr i cili sht rezistent n acide dhe q mundet leht t dekontaminohet.
Kamioni ka vinin pr ngarkim dhe shkarkim t kontejnerve. Gjithashtu sht
parapar mbrojtja e shoferit dhe ekips s transportit, nga rrezatimi. Doza e rrezatimit
n pjesn e jashtme t automjetit nuk duhet t jet m e madhe se 70 mR/h, ndrsa
n kabin jo m shum se doza e lejuar.
Pas do transporti, kontejnert dhe automjeteve i nnshtrohen kontrollit
dozimetrik dhe me kujdes bhet dekontaminimi, nse ka nevoj.

93
Fig. 61. Disa lloje kontejnersh pr bartjen e radioizotopeve
Fig. 62. Burim radioaktiv metalik i

izoluar
Fig. 63. Izolimi i burimit

radioaktiv dhe shenjzimi

94
Radiotoksiciteti
Izotopet
1. Shum i
fort
Sr -90+Y 90 ; Pb- 210+Bi- 210 (Ra- D+E); Po- 210; At-211; Ra226; Ac -227; U -233; Pu -239; Am- 241; Cm- 242.
2. I fort
Ca -45; Fe-59; Sr -89; Y-91; Ru-106+Rh-106; J-131; Ba-140+La140; Ce-144+Pr-144; Sm-151: Eu-154; Tm-170; Th-234+Pa-234;
urani natyror.
3. I mesm
Na-22; Na-24; P-32; S-35; Cl-36; K-42; Sc-46; Sc-47; Sc-48;

V-48; Mn-52; Mn-54; Mn-56; Fe-55; Co-58; Co-60; Ni-59; Cu64; Zn-65; Ga-72; As-74; As-76; Br-82; Rb-86; Zr-95+Nb-95;
Nb-95; Mo-99; Tc-98; Rh-105; Pd-103+Rh-103; Ag-105; Ag111; Cd-109+Ag-109; Sn-113; T-127; T-129; I-132; Cs137+Ba-137; La-140; Pr-143 ; Pm-147; Ho-166; Lu-177; Ta-182;
W-181; Re-183; Ir-190; Ir-192; Pt-191-; Pt-193; Au-198; Au-199;
Tl-200; Tl-202; Tl-204; Pb-203.
4. I dobt
H-3; Be-7; C-14; F-18; Cr-51; Ge-71; Tl-201.
Tabela 32 . Klasifikimi i radioizotopeve sipas toksicitetit relativ n baz t njsis s

aktivitetit
XV. Elektranat nukleare dhe elektranat me thngjill

N tri dekadat e fundit, si rezultat i zhvillimit t hovshm t energjis
nukleare jan br hulumtime edhe nga lmi i mbrojtjes s ambientit jetsor t njeriut
nga rrezatimet jonizuese. Jan hulumtuar lndt sekondare n termoenergjetik, sht
br analiza radioaktive e thngjillit, pluhurit, hirit, pastaj jan matur dozat
ekspozuese gama t rrezatimit, jan hulumtuar xehet fosfate pr prfitimin e plehrave
artificiale, jan matur ujrat, dozat gama t burimeve t hapura dhe t mbyllura t cilat
aplikohen n lmi t aktiviteteve teknike, teknologjike, shkencore etj. Tr ky
hulumtim sht br me qllim t mbrojtjes s mjedisit-toks, ajrit, ujit, ushqimit,
objekteve etj., si dhe t ndrmerren masat e duhura pr mbrojtje. Pra sht zhvilluar
nj sistem i tr monitorimi dhe jan br analizat e duhura, kshtu q sot kemi nj
pasqyr t qart pr t gjitha burimet e rrezatimit jonizues si dhe efektin n shndetin
e njeriut. Meqense Kosova sht e pasur me thngjill, gjegjsisht linjit (10,5 miliard
ton), ndrsa intencat e qarqeve t caktuara jan n zhvillimin e energjetiks n baz
t linjitit, ne n vazhdim, n baz t dhnave empirike, do t bjm krahasime t
elektranave nukleare edhe atyre me thngjill, n aspektin e ndotjes s ambientit t
njeriut, gjegjsisht ngarkess s ambientit.

95
Fig. 64. Reaktori nuklear me kontejment
Fig.65. Elektrana nukleare
Sot n bot prodhojn rrym afro 500 elektrana nukleare, q japin rreth 30% t
prodhimit botror t rryms elektrike (fig.34). Kshtu, pr t prodhuar 700000 kWh
energji elektrike, duhen 1kg uran i fisnikruar ose 87500 kg thngjill guri ose 58300
litra naft. Kshtu elektrana nukleare n Kreshko, Slloveni, n vit kursen afro 1 milion
ton naft, ose sa gjysma e prodhimit t OPEC-ut. N rastin e linjitit ton, i cili sht
m pak kalorik, puna njvjeare e elektrans n Krshko e zvendson nj
kompozicion t vagonve hekurudhor prej Kosovs deri n Zagreb dhe anasjelltas.
Me djegien e 1 kg karbon, i cili gjendet n hidrokarbure (thngjill, naft, dru,
gaz) formohen rreth 3,5 kg dioksid karboni (CO2). Gjat 10 vjetve t fundit kan
hyr edhe 350 milion ton dioksid karboni. Nse vazhdohet kshtu, pr baz
energjetike t jen lndt fosile, sasia e CO2-it n atmosfer do t dyfishohet brenda
50 viteve.
Klimatologt kan trhequr vrejtjen se ndryshimet e para t rregullimeve
klimatike po ndihen. Viti 2000 hyn me rritjen globale t temperaturs prej 0,5-1 C,
gj q kemi shkrirjen e akullnajave dhe vrshimet e para n Angli, Franc, Itali etj.
Duke harxhuar sasi t mdha t lndve fosile (thngjill, naft, dru, gaz, etj.),bota do
t ndeshet me katastrof ekologjike t prpjestimeve t gjra.
T shohim n vazhdim far ndotje, gjegjsisht ngarkese bn nj termoelektran
me fuqi 1000 MWh (tabela 33., t dhnat n Gjermani):
TE (me fuqi 1000MWh)
Lloji i ndotjes
Sasia
Dioksid sulfuri (SO2)

5000 ton/vit
Aldehide
50 ton/vit
Okside t azotit (NOx)
17000 ton/vit
TE n Gjermani
Monoksid karboni (CO)
5500 ton/vit
Dioksid Karboni (CO2)
500000 ton/vit
Hidrokarbure
200 ton/vit
Pluhur
250000 ton/vit
Tabela 33. Paraqitja tabelare e ndotsve nga nj TE me fuqi prej 1000 MWh

96
Elektranat e Kosovs s bashku me

objektet tjera termoenergjetike gjat vitit
1989 kan liruar afro 173000 ton okside t
sulfurit (SOx), pluhur fluturues 881000 ton,
okside t azotit (NOx) 83000, hidrokarbure
838 ton, monoksid karboni (CO), 2140
ton, aldehide, 20.9 ton, etj.
Fig.66. Termoelektrana Kosova-A
Vlen t cekt se objektet termoenergjetike t KEK-ut hedhin edhe sasi t mdha

t pluhurit sendimentues (disa qindra-mijra ton), q nuk sht karakteristik pr
objektet tjera termoenergjetike n bot, pr shkak t mosfunksionimit t
elektrofiltrave dhe moszgjidhjes s problemit t deponive t hirit dhe mihjeve
siprfaqsore.
Prve ndotsve kimik, nga hulumtimet e bra viteve t fundit shihet se
termoelektranat paraqiten edhe me ndots radioaktiv. Disa element radioaktive
natyror, sikur cekm m lart, gjenden n korn e toks, prandaj edhe n thngjill,
prej nga me djegien e materieve organike prqendrohen edhe m.
T cekim edhe kt t dhn:
Disa lloje t thngjillit n bot prmbajn mesatarisht 1-2 ppm uran (12.2
24.4 Bq/kg) dhe 3-4 ppm torium (12.21 16.28 Bq/kg) si dhe pasardhs t tyre.
Gjithashtu, kaliumi-40 radioaktiv gjendet mesatarisht n thngjill me aktivitet prej 50
Bq/kg. Linjiti i Kosovs sillet n kuadr t ktyre vlerave. N Kroaci p.sh.
termoelektrana n plomin, gjegjsisht thngjilli ka aktivitet m t lart pr 7 her, nga
vlerat q cekm m lart, prandaj puna e ktij objekti termoenergjetik sht ndrprer.
Termoelektrana me thngjill, me fuqi prej 1000MW, pr nj vit harxhon 8 x
109 m3 oksigjen nga atmosfera, 21 milion m3 uj, 5 x 109 kg thngjill dhe zn
hapsir prej 100-400 hektar, ndrsa elektrana nukleare e s njjts fuqi, gjithashtu
brenda nj viti harxhon 32 x106 m3 uj pr ftohje, dhe 35 x 103 kg uran t fisnikruar.
N pikpamje t ndotjes fizike me nxehtsi, termoelektranat kan prparsi,
pasi q elektranat nukleare rreth 40% m tepr lirojn nxehtsi n mjedis.
Pr t par se far sht niveli i rrezatimit t elektranave nukleare, gjegjsisht
burimeve natyrore dhe artificiale, n vazhdim po japim vlerat e dozave mesatare
vjetore (tabela 34).
a. Burimet natyrore radioaktive
Burime natyrore radioaktive
Doza mesatare vjetore [mSv/vit]
Rrezatimi kozmik
0.30 mSv/vit
Izotopet e radonit
1.37 mSv/vit
Izotopi i kaliumit (K-40) nga toka (ushqimi)
0.30 mSv/vit
Radioizotopet tjer natyror
0.02 mSv/vit
Gjithsej:

97
2.00 mSv/vit
b. Burimet artificiale radioaktive

Burime artificiale radioaktive
Doza mesatare vjetore
Zbatimi mjeksor i rrezatimit
0.50 mSv/vit
Shikimi i TV-s kolor 3 or n dit
0.06 mSv/vit
Udhtimi me aeroplan
0.008 mSv/vit
Elektranat nukleare
0.002 mSv/vit
Gjithsej:0,570 mSv/vit
Tabela 34. Dozat mesatare vjetore nga burimet natyrore (a) dhe artificiale (b)
Duke peshuar t dhnat e cekura, duket m se i qart orientimi se pr far
burimi t energjis duhet drejtuar zgjidhjet tona, n mnyr q t mos ngarkohet
mjedisi yn jetsor por edhe t ruhen resurset tona natyrore. Prfundimet e atyre t
cilt masin peshn e elektranave nukleare dhe t atyre me lnd fosile (thngjill,
mazut, gaz, etj.), jan: elektranat me thngjill, mazut, gaz etj., jan ndots potencial
t rrethit jetsor t njeriut, prkundr elektranave nukleare n kushtet normale t
puns, pra, prve n rastet aksidentale. Nga tabela m lart shihet se TV-ja kolor nse
shikohet tri or n dit, rrezaton apo ne pranojm doz t madhe pr 30 her m
shum n vit, sesa nga elektrana nukleare. Duke pasur parasysh prvojn ton si dhe
t dhnn se nj numr i madh i elektranave nukleare gjenden rreth nesh, ndrsa
lshimi i thrrmijave radioaktive nga to do t bartet shum shpejt prmes rrymimeve
vertikale dhe horizontale t masave t ajrit, n nj hapsir shum t madhe t
rruzullit toksor, orientimi n ngritjen e tyre nuk do t duhej t kishte barriera n
masn e gjer, n kohn kur nevojat pr energji elektrike sa vijn e rriten. Sot Franca
ka rreth 59 elektrana nukleare n prodhim, Gjermania 24, Rusia 51, Hungaria 4,
Rumunia 3, Italia 6, Bullgaria 6, SHBA-t 119, etj., q gjithsej n bot jan rreth 500
elektrana nukleare, ndrsa n ndrtim e sipr jan edhe 25 (Tabela 5).
Shfrytzimi i energjis s thngjillit dhe nafts pr prodhimin e rryms
elektrike, sht nj prej formave m klasike dhe m primitive t shndrrimit t
energjis dhe nj ndr teknologjit q m s teprmi e rndojn dhe e ndotin
ambientin, prandaj derisa t mos gjenden burime t reja t energjis, energjia
nukleare do t mbaj primatin e vet n plotsimin e nevojave pr energji elektrike.
Shfrytzimi i thngjillit dhe i nafts pr kto qllime do t jet ndr gabimet q kurr
nuk do t na i falin gjeneratat e ardhshme.
Shfrytzimi i burimeve t energjis alternative (hidroenergjia, energjia solare,
bioenergjia, energjia e valve t detit, etj., duhet t jet prioritet n nivel vendor dhe
botror.
Duke krahasuar t dhnat historike pr sigurin e energjis brthamore civile
me forma t tjera t prodhimit energjetik, Ball, Roberts, dhe Simpson, IAEA, dhe
Instituti Scherrer Paul, t gjetur n studime t veanta gjat periudhs 1970-1992, ka
pasur vetm 39 vdekje t puntorve t elektrans nukleare n vendin e puns n
mbar botn, ndrsa gjat t njjts periudh, ka pasur 6400 vdekje t puntorve n
vendin e puns n termoelektrana me gaz natyral, 1200 vdekje t puntorve n
98
vendin e puns n termoelektrana me gaz natyror dhe 4000 vdekje t antarve t

publikut t gjer, t shkaktuara nga hidrocentralet. N veanti, termoelektranat me
qymyr jan vlersuar q vrasin 24000 amerikan n vit, pr shkak t smundjes s
mushkrive, si dhe duke shkaktuar sulme n zemr 40000 n vit n Shtetet e
Bashkuara t Ameriks.
XVI. Aksidenti n Elektrann Nukleare "Fukushima" n

Daiichi, Japoni
Elektranat nukleare pr prodhimin e energjis elektrike shfrytzohen m
shum se 50 vite. Lnda djegse sht urani natyror ose ult i pasuruar (deri n 5%
pjesmarrja e U-235). Deri n vitin 2010 n bot ishin n pun rreth 436 elektrana
nukleare. Rreth 15% t energjis elektrike n nivel botror fitohet nga elektranat
nukleare (PWR-Pressurized water reaktor 60%; Bowling water reactor - BWR 21% ).
Problemet e siguris n elektranat nukleare PWR (reaktor me shtypje uji)dhe
BWR (reaktor me uj t vluar) ndrlidhen me radioaktivitetin dhe nxehtsin e mbetur
t produkteve t fisionit. Radioaktiviteti nuk guxon t mbrrij n mjedis, pr kt
ekzistojn barriera mbrojtse sikur jan: lnda djegse n form tableta, kmisha e
lnds djegse, qarku primar ftohs (PWR), ndrtesa mbrojtse (kontejmenti). Pr
BWR reaktort sht karakteristike q lnda djegse e harxhuar duhet t ftohet, n
mnyr q t mos vij deri t tejnxehja dhe me kt edhe dmtimi dhe shkrirja. Kjo
nxehtsi e lnds s djegur bie n mnyr eksponenciale. Pr brthamn e BWR
reaktorit vlen: rreth 6% e fuqis nominale pas ndaljes s reaktorit mbett, ndrsa bie
rreth 1% e fuqis nominale pas 1 dite. Kjo e dhn sht e vlefshme pr t kuptuar
aksidentin q ndodhi pas trmetit, m dat 11.4. 2011 n EN Fukushima (Fig. 67, 68
dhe 69).
Fig. 67 . Elektrana nukleare BWR (Bowling water reaktor) "Fukushima"

N momentin e dridhjeve t toks, reaktort 1, 2 dhe 3 ishin n pun, ndrsa
reaktort 4, 5 dhe 6 n riparim t planifikuar (fig.70). Fuqia e EN "Fukushima" n
prag ishte 4610 MWe. Dridhja e toks ka ndodhur m dat 11.3.2011 n orn 14:46
(Japoni Standard Time) gjegjsisht 5:46 (Universal Time Cordinate), me magnitudn
99
e dridhjeve n epiqendr prej 9,0 Rihtera dhe intensitetin e dridhjeve prej IX shkallsh
sipas Merkalit. Cunami kishte nj lartsi t vals prej 14 m. Vala ka mbrritur te
Elektrana Nukleare pas 55 minuta pas dridhjes.
Fig. 68. Pozita gjeografike e EN Fukushima Daiichi, Japoni
XVI.1. ka ka ndodhur n Fukushima Daiichi

Dridhja e toks nuk ka qen faktor ndikues n aksidentin, pasi q ksaj dridhje i
ka qndruar Elektrana Nukleare. Bile EN i ka qndruar dridhjes edhe m t madhe se
sa q ka qen e projektuar. Pajisjet pr ndaljen e EN kan funksionuar n rregull n
momentin e dridhjes. Elektrana Nukleare sht vendosur n gjendjen e ndaljes me
izolimin e kontejmentit dhe startimin e dizel gjeneratorit. Normalisht ka filluar ftohja
e brthams s reaktorit.
100
Fig.69. Paraqitja skematike e reaktorit nuklear Fukushima Daiichi
Fig .70. EN Fukushima Daiichi, Japoni

101
Pas 55 minutave, pas dridhjes, ka mbrritur vala n lartsin prej 14 metra,

ndrsa barriera projektuese ka qen e projektuar pr t mbrojtur nga lartsia e valve
prej 5,7 metra (fig.70.). N at moment ka ardhur gjer te ndrprerja e furnizimit me
rrym nga jasht dhe nga gjeneratori. N pamundsi t bartjes s nxehtsis me
pompa (ndrprerja e rryms) nga reaktori dhe baseni (lnda djegse e harxhuar), ka
ardhur gjer te ngritja e leht e temperaturs, pasi q kan funksionuar pompat interne
riqarkulluese. Avulli nga reaktori ka lvizur turbinn dhe ky avull ka filluar t
kondensohet n odn toroidale kondenzuese. Turbina ka lvizur pompn, ndrsa uji
pompohet nga oda kondenzuese n reaktor.
Pr pun t mtejme sht e nevojshme energjia nga akumulatort, pr bartjen
e energjis s nxehtsis, pasi q pompat interne riqarkulluese kan dshtuar pas pak
kohe. Nxehtsia e mbetur n reaktor krijoi avull edhe m tutje. Rritet shtypja, hapen
ventilet e avullit, bie niveli i ujit n enn e reaktorit (fig. 71). Afro 50% e brthams
s reaktorit zbulohet. Temperatura e kmishs s brthams kalon 9000C dhe vjen
deri te dmtimi i saj. Lirohen produktet e fisionit nga prekja e shufrave djegse.
Temperatura e kmishs s brthams kalon 12000C dhe zirkoniumi nga kmisha
reagon me avullin e ujit:
Zr + 2H2O = Zr02 + 2H2
Fig .71. Lirimi i produkteve t fisionit n pjesn e eprme t ndrtess

Vjen gjer te krijimi i hidrogjenit i cili deprton npr dhomn kondenzuese, n
dhomn kondenzuese t that. Temperatura n njsit 1, 2, dhe 3 arrin gjer n
18000C, me rast vjen gjer te shkrirja e strukturave t elikut. Njsit 1, 2 dhe 3
mbeten pa uj. Vjen gjer te rrjedhja e produkteve t fisionit (ksenonit, ceziumit,
jodit,... (fig.71). Pas pak vjen gjer te eksplodimi i hidrogjenit brenda ndrtess s
reaktorit. Dmtohet kulmi i ndrtess (fig.72) s reaktorit dhe rrjedhja e produkteve t
fisionit n atmosfer (fig.73).
102
Fig. 72. Shkatrrimi i kulmit t ndrtess
Fig.73. Eksplodimi i hidrogjenit

brenda ndrtess s reaktorit
Me qllim t lajmrimit t organeve drejtuese si dhe organizatave

ndrkombtare n lidhje me seriozitetin dhe llojin e defektit ose t nj ndodhie n
pajisjet nukleare, Agjencioni Ndrkombtar pr Energji Nukleare (IAEA) ka ndrtuar
shkalln sipas s cils defektet mund t klasifikohen n 7 shkall.
N figurn 74. kemi paraqitur shkalln ndrkombtare t ndodhis brthamore
(INES), ku shihen qart kriteret pr vlersimin e nivelit t ndodhis, duke u nisur nga
anomalia e deri te aksidenti i madh (major accident). Nga figura gjithashtu shihet
INES-i pr njsit-reaktort e EN Fukushima Daiichi nga 1-4.
N figurn 75 dhe 76 jan paraqitur fotot e EN Fukushima Daiichi para dhe
pas shprthimit.

103
Unit 1-3
The International Nuclear Event Scale

INES
Unit 4
Fig.74. Shkalla ndrkombtare e ndodhis brthamore (INES)-kriteret ose atributet

e siguris

104
1
2
1
2
3
4
Fig. 75. EN para shprthimit
Fig. 76 .EN pas shprthimit
XVI.2. Rezultatet e matjeve t rrezatimit t ardhur n Kosov nga Fukushima

Republika e Kosovs, koh m par pati ngritur Sistemin e Monitorimit t
Kontaminimit me Materie Radioaktive, nga viti 1978 deri m 1989. Pr shkak t
aksidentit n EN Fukushima, Japoni, kemi arritur q ta funksionalizojm kt sistem,
duke prcjell disa nga parametrat radioaktiv (aktivitetin total beta t aerosolve;
aktivitetin total beta t reshurave ditore dhe dozat ekspozuese t rrezatimit). Kta
parametra t sistemit t monitorimit jan indikator t pranueshm dhe mundemi t
mbshtetemi n vlersimin e pjesshm t shkalls s kontaminimit me materie
radioaktive t mjedisit jetsor.
Aksidenti n Elektrann Nukleare n Fukushima Daiichi n Japoni, ishte
shkaktari i cili i nxiti puntort e Shrbimit pr Mbrojtje nga Rrezatimi pr t
aktivizuar sistemin e monitorimit t kontaminimit me materie radioaktive. Sistemi i
monitorimit, sht aktivizuar m datn 22.3.2011, n kopshtin e Institutit t Mjeksis
s Puns n Obiliq.
Matja e aktivitetit specifik total beta bhet (n cilsin e metods indikator)
n t gjitha shtetet t cilat e kan t ngritur sistemin e monitorimit pasi q nj gj e
till krkohet edhe me rregulloret ndrkombtare dhe shtetrore.
Aerosolt n atmosfer mund t jen grimca t ngurta ose t lngshme.
Madhsit e tyre varrojn nga nj pjes e mikronit deri n disa qindra mikron (m).
T gjitha aerosolt jan formuar me an t kondensimit t gazrave ose avujve ose nga
proceset mekanike. Koha e qndrimit t aerosolve n atmosfer sht e ndryshme,
nga disa dit kur ato jan afr siprfaqes s toks (troposfer) deri nj vit apo m
shum kur ato gjenden n lartsi (stratosfer).
Pas aksidenteve n elektranat nukleare sasi e konsiderueshme e aerosolve
radioaktiv lirohet n mjedis, produktet e fisionit bashkveprojn me aerosolt e
mjedisit dhe bashkngjiten dhe n saje t ktij procesi radionuklidt transportohen n
distanca t gjata. Kto aerosol karakterizohen nga izotopet: Ru-103, I-131, Te-132 ;
105
Cs-137dhe Cs-134. T katr izotopet e prmendura jan beta () emetues dhe kjo ka
qen arsyeja q kemi br matjen e aktivitetit specifik total beta dhe t shikojm se a
sht i rritur apo do t rritet aktiviteti beta n ajr dhe t tregohet relacioni eventual n
mes ktyre vlerave dhe aksidentit n elektrann nukleare n Japoni (Fukushima).
Sistemi i mostrimit sht vendosur n kopshtin e Institutit t Mjeksis s
Puns, n komunn e Obiliqit, Republika e Kosovs, prkatsisht n gjersi
gjeografike 42039, dhe gjatsi gjeografike 2109.
Shpejtsia e dozs sht matur n lartsin 1,5 m mbi siprfaqen e toks dhe
n lartsin 0 m. Rezultatet jan paraqitur n tabeln nr 35. dhe n grafikun 11 dhe
12, pr lartsin 0 m, prkatsisht 1,5 m.
Lartsi h = 0 m
[Sv/h]
Ditt
Lartsi h = 1.5 m
[Sv/h]
MIN
MAX
MES
MIN
MAX
MES
22.03.2011
0,070
0,230
0,150
0,059
0,201
0,130
23.03.2011
0,040
0,140
0,090
0,035
0,161
0,098
24.03.2011
0,060
0,330
0,195
0,053
0,165
0,109
26.03.2011
0,080
0,200
0,140
0,059
0,161
0,110
27.03.2011
0,080
0,190
0,135
0,053
0,201
0,127
28.03.2011
0,059
0,267
0,163
0,053
0,190
0,120
29.03.2011
0,077
0,191
0,132
0,051
0,173
0,097
30.03.2011
0,083
0,255
0,133
0,041
0,173
0,108
31.03.2011
0,059
0,225
0,119
0,059
0,170
0,106
01.04.2011
0,071
0,167
0,110
0,053
0,161
0,107
02.04.2011
0,035
0,143
0,109
0,055
0,117
0,090
03.04.2011
0,077
0,143
0,109
0,035
0,155
0,093
04.04.2011
0,035
0,167
0,119
0,035
0,201
0,110
06.04.2011
0,035
0,331
0,112
0,047
0,140
0,104
07.04.2011
0,095
0,221
0,154
0,035
0,161
0,112
08.04.2011
0,059
0,191
0,115
0,053
0,165
0,108
12.04.2011
0,071
0,185
0,120
0,059
0,161
0,115
13.04.2011
0,041
0,203
0,120
0,077
0,179
0,119
14.04.2011
0,065
0,173
0,118
0,059
0,185
0,123
15.04.2021
0,065
0,191
0,116
0,070
0,170
0,120
Mesataret
0,035 0,331 0,128 0,035 0,201
0,110
Tabela 35. Shpejtsia e dozs, n lartsi t ndryshme nga siprfaqja e toks

106
Grafiku 11. Paraqitja grafike e shpejtsis s dozs n lartsi 0 m
Grafiku 12. Paraqitja grafike e shpejtsis s dozs n lartsi 1,5 m
Nse rezultatet e matura pr periudhn 22/03 deri 15/04 t vitit 2011

krahasohen me rezultatet e matura n periudha t mhershme, vrejm se nuk
ekziston asnj ndryshim dhe se me siguri t madhe mund t themi se aksidenti
brthamor n Japoni nuk ka ndikuar n ngritjen e fonit (Background-it), t rrezeve
radioaktive n vendin e matur.
Pr t formuar nj pasqyr pr gjendjen e aktivitetit total beta n ajr dhe t
reshurave ditore, do t'i shfrytzojm dy burime, t cilat na tregojn pr gjendjen e ktij
parametri n vendin ton nga viti 1975 deri m 1989 (shih raportet e matjeve t
107
1983
kontaminimit t mjedisit jetsor 1978-1990 DMP-EEK). Nse grumbullojm kto t

dhna dhe i shkruajm n nj form t prshtatshme pr lexim fitojm grafikun nr. 36.
Grafiku 13. Aktiviteti specifik total beta n ajr pr periudhn 1975 - 1989
Vlera mesatare nga figura 13. sht 2,1 mBq/m3, (gjat llogaritjes s vlers
mesatare sht prjashtuar vlera 281,03 mBq/m3 pr vitin 1986), pr arsye se kjo
sht vler ekstreme maksimale dhe sht regjistruar n vitin e aksidentit brthamor
n elektrann nukleare n ernobil.
Rezultatet e aktivitetit specifik total beta t aerosolve, t matura nga
20/03/2011 deri m 11/05/2011 jan dhn n tabeln tab. 36. dhe n grafikun 14.
Vlerat e
matura
( mBq/m3)
Data e
mostrimit
Vlerat e
matura
( mBq/m3)
20.03.2011
07.04. 2011
0,63
21.03. 2011
2,8
08.04. 2011
0,77
22.03. 2011
3,36
11.04. 2011
5,39
23.03. 2011
3,76
12.04.2011
4,44
24.03. 2011
2,82
13.04.2011
2,76
25.03.2011
1,83
14.04.2011
1,03
Data e
mostrimit

108
28.03.2011
7,00
15.04.2011
0,13
29.032011
1,20
18.04.2011
2,11
30.03.2011
2,92
19.04.2011
0,29
31.04.2011
1,69
20.04.2011
0,28
01.04.2011
3,13
21.04.2011
1,45
02.04.2011
2,22
22.05.2011
2,10
04.04.2011
3,33
26.05.2011
0,20
05.04.2011
1,65
05.05.2011
0,43
06.04.2011
0,35
10.05.2011
1,39
Tabela nr.36. Vlerat e matura t aktivitetit specifik total beta t aerosolve

N grafik kemi paraqitur nj drejtz horizontale me ngjyr t kuqe, e cila
paraqet vlern mesatare t aktivitetit specifik t prgjithshm beta n ajr pr
periudhn kohore 1975-89. (N llogaritjen e ksaj vlere sht larguar vlera maksimale
ekstreme e vitit 1986, ndrsa bjn pjes edhe vitet e testimeve t armve nukleare).
Ndrsa lakorja me ngjyr t zez paraqet ndryshimin e aktivitetit specifik total
beta n ajr sipas ditve kur jan br matjet.
Grafikun .14. Aktiviteti specifik total beta pr periudhn 20-03 deri 11-05/2011
N intervalin kohor 28-29/03 vrehet nj ngritje, maksimumin e par i cili
arrin vlern deri n 7 mBq/m3, e cila paraqet vlern maksimale t regjistruar pas
aksidentit nuklear n Japoni. N maksimumin e dyt bjn pjes disa matje, po
109
veojm matjen e br n intervalin kohor 11-12/04 e cila mbrrin vlern 5,3 mBq/m3
si dhe matja e dyt m 12-13/04 me 4,4 mBq/m3, e cila kontribuon te pika e dyt.
Ndrsa mesatarja e aktivitetit specifik beta n ajr pr intervale t tjera kohore sht
1,7 mBq/m3, vler kjo e cila sht pr 0,4 m e ult se sa mesatarja e viteve t ciln e
kemi marr pr krahasim.
Pr aktivitetin total specifik beta n t reshura shfrytzojm referencat e njjta
sikur dhe pr aerosole, dhe nga ato t dhna kemi, grafikun 15 sipas viteve. Pra
grafiku 16 paraqet nj pasqyr pr vitet e kaluara pr kt parametr.
Grafiku 15. Aktiviteti specifik total beta n t reshura pr periudhn 1975

1989
Ndrsa tabela n vijim (nr.37) paraqet t dhnat pr matjet e bra n kopshtin
e Institutit t Mjeksis s Puns, prkatsisht aktivitetin specifik total beta n t
reshura ditore, qofshin ato reshje t ngurta apo t lngta.

110
Data
26. 03.2011
27.03.2011
28.03.2011
29.03.2011
31.04.2011
01.04.2011
02.04.2011
06.04.2011
07.04.2011
12.04.2011
13.04.2011
14.04.2011
15.04.2011
Mesatarja
MBq/km2
mBq/l
0,326
0,254
0,500
0,090
0,160
0,300
0,430
0,240
0,057
0,085
0,185
0,503
0,069
326,80
254,65
2,70
94,88
160,06
3000,80
431,09
241,69
57,67
85,79
185,30
503,44
69,50
0,246
416,49
Tabela. 37. Aktiviteti specifik total beta n t reshura ditore pr periudhn kohore
26.3 deri 15.4.2011
Kto t dhna jan paraqitur edhe me an t grafikve 16 dhe 17 q paraqesin

aktivitetin specifik total beta n t reshura ditore pr siprfaqe (km2). Vlerat e matura
jan n brezin e vlerave normale, pra nuk vrehet ndonj ngritje e theksuar, edhe pikat
maksimale jan n kuadr t mesatares sipas viteve kur sistemi i monitorimit ka qen
aktiv.
Ak
t
i
v
i
t
et
i
s
pec
i
f
i
ki
pr
gj
i
t
hs
hm
bet
ant
r
es
hur
aprs
i
pr
f
aqe
Grafiku 16. Aktiviteti specifik total beta n t reshura pr siprfaqe

111
Ak
t
i
v
i
t
et
i
s
pec
i
f
i
ki
pr
gj
i
t
hs
hm
bet
ant
r
es
hur
aprv
l
l
i
m
GrDfiku 17. Aktiviteti specifik total beta n t reshura pr litr

Nga grafikt shihet qart se nuk kemi ngritje t aktivitetit total beta t t reshurave
ditore, n mostrat e marra n kopshtin e Institutit t Mjeksis s Puns, pr periudhn e
caktuar kohore.
Procedurat, pajisjet dhe metodat e prdorura jan n harmoni me standardet
ndrkombtare prestigjioze si sht EPA (Environment Protection Agency), konkretisht
dokumentin numr EPA/600/R-07/136, me titull Standardized analytical Methods for
Environmental Restoration following Homeland Security Events, Nntor 15, 2007.
Pra matjet e tilla kan nj saktsi dhe besim t lart, dhe paraqesin matje indikator pr
gjendjen e mjedisit.
Nga analiza e rezultateve t matura shihet se kemi rritje t leht t kontaminimit

me materie radioaktive t aerosolve, gjegjsisht kemi ngritje t leht t aktivitetit
specifik total beta t ajrit, ndrsa t reshurat ditore, dozat ekspozuese t rrezatimit
nuk kan pasur ngritje. sht e nevojshme q t aktivizohet gjegjsisht t ngritet
sistemi i monitorimit t kontaminimit me materie radioaktive t mjedisit jetsor t
Republiks s Kosovs. Aksidenti nuklear n Fukushima t Japonis nuk ka ndikuar
n rritjen e dozave vjetore absorbuese pr popullatn e Republiks s Kosovs.

112
XVII. Aksidentet nukleare dhe radioaktive

Nj aksident
nuklear dhe radioaktiv sht prcaktuar nga Agjencia
Ndrkombtare e Energjis Atomike (IAEA), si "nj ngjarje q ka uar n pasoja
domethnse pr njerzit, mjedisin ose objektet. Shembujt prfshijn efektet
vdekjeprurse pr individt, lirimin e gjer t radioaktivitetit n mjedis, ose shkrirjen
e brthams s reaktorit". Shembull tipik i nj " aksidenti madhor brthamor " sht ai
n t cilin brthama e reaktorit sht e dmtuar (shkrir) dhe jan liruar sasi t
mdha t materialit radioaktiv, sikur ai n katastrofn e ernobilit n vitin 1986.
Gjasat pr t ndodhur aksidentet nukleare dhe ndikimi i mundshm n mjedis,
kan qen tem e debatit t vazhdueshm, q kur u ndrtuan reaktort e par
brthamor. Kjo ka qen nj faktor ky n shqetsimin publik n lidhje me objektet
brthamore. Jan ndrmarr dhe miratuar shum masa teknike, pr t zvogluar
rrezikun nga aksidentet dhe sasin e radioaktivitetit t lshuar n mjedis (nse do t
ndodhte aksidenti nuklear). Prkundr aplikimit t masave t tilla, "ka pasur shum
aksidente, rrjedhje e deri n incidente, me ndikime t ndryshme".
Stuart Arm, prshkruan gjendjen, prve nga ernobili, asnj punonjs
nuklear ose nga popullata nuk kan vdekur si rezultat i ekspozimit ndaj rrezatimit
pr shkak t nj incidenti brthamor komercial."
Benjamin K. Sovacool raporton se n mbar botn ka pasur 99 aksidente n
elektranat nukleare. Pesdhjet e shtat aksidente kan ndodhur q nga katastrofa e
ernobilit, dhe 57% (56 nga 99) e t gjitha aksidenteve brthamore kan ndodhur n
USA. Relativisht pak aksidente kan pasur viktima.
Aksidente serioze t rrezatimit prfshijn aksidentin radioterapeutik n Kosta
Rika, aksidentin radioterapeutik n Zaragosa, aksidentin e rrezatimit n Marok,
aksidentin Goiania, aksidentin e rrezatimit n Mexico City, aksidentin radioterapeutik
n Tajland dhe aksidentin radiologjik Mayapuri n Indi.
Agjencia Ndrkombtare pr Energjin Atomike ka nj faqe interneti t
raportimit t aksidentit t fundit:
(http://wwwpub.iaea.org/MTCD/publications/accres.asp).
XVII.1. Historiku
Nj nga aksidentet brthamore m t rnda deri m sot ishte katastrofa e
ernobilit q ndodhi n muajin prill t vitit 1986 n Ukrain (ish-BRSS). Aksidenti
vrau 56 njerz drejtprdrejt dhe shkaktoi rreth 4000 raste t tjera t vdekjeve t
lidhura me kancerin, si dhe dmtime t prons rreth 7 bilion $. Pasojat radioaktive
nga aksidenti ishin t prqendruara n zonat e Bjellorusis, Ukrains dhe Rusis.
Rreth 350.000 njerz u zhvendosn me forc, larg rrethins s ernobilit, menjher
pas incidentit. Vlersimet e fundit thon se n mes 400.000 dhe 500.000 banor (duke
prfshir edhe fmijt e palindur) afr provincs Kiev kishin qen t ekspozuar me
nj doz relativisht t lart t rrezatimit dhe kan gjasa t smurn nga leukemia,
smundje t tjera kancerogjene, apo malformia e ADN-s , n 10 deri n 40 vjett e
ardhshme.
Duke krahasuar rekordin historik t siguris pr energjin nukleare, me format
tjera t burimeve elektrike, Ball, Roberts, dhe Simpson,( IAEA), dhe Scherrer Paul
Instituti pr studime t veanta, gjetn se gjat periudhs 1970-1992, kan qen
vetm 39 raste t vdekjeve t puntorve n elektranat nukleare n mbar botn,
113
ndrsa gjat periudhs s njjt, ka pasur 6400 raste t vdekjeve n vendin e puns
n termoelektranat me qymyr, 1200 puntor kan vdekur n vendin e puns n
termoelektranat me gaz natyror dhe 4000 vdekje t shkaktuara nga hidroelektranat.
N mnyr t veant, termoelektranat me qymyr jan vlersuar q vrasin 24000
amerikan n vit pr shkak t smundjes s mushkrive si dhe shkaktojn 40000
sulme n zemr n vit n Shtetet e Bashkuara. Sipas Scientific American,
termoelektranat me thngjill, prmes pluhurit fluturues, lirojn 100 her m shum
rrezatim pr vit, se sa elektranat nukleare, pr t njjtn njsi t energjis.
XVII.2. Lista e aksidenteve t elektranave nukleare

Benjamin K. Sovacool ka raportuar se n mbar botn ka pasur 99 aksidente
n elektrana nukleare nga viti 1952-2009 (t prcaktuara si incidente q kan
rezultuar me humbjen e jets njerzore apo m shum se 50000 US $ t dmtimit t
pasuris, shum e qeveris federale t SHBA-ve q prdoret pr t prcaktuar
aksidentet e mdha energjetike q duhet t raportohen), duke arritur n 2.05 bilion
US $. dme t prons. Pesdhjet e shtat aksidente kan ndodhur q prej katastrofs
s ernobilit, dhe gati dy t tretat (56 nga 99) e t gjitha aksidenteve brthamore kan
ndodhur n SHBA. Kan qen relativisht pak viktima t lidhura me aksidentet n nj
elektran nukleare.
Tabela 37. Aksidentet e elektranave nukleare me fatalitet t shumfisht dhe / ose m
shum se 100 milion US $ dme t prons, 1952-2011
Data
Vendndodhja
3
Janar
1961
Idaho Falls,
Idaho,
SHBA
5
Tetor
1966
Frenchtown
Chartr
Township,
Michigan,
SHBA
7
Dhjetor
1975
Greifswald
Gjermania
Lindore
Prshkrimi
Shprthimi n SL-1, Stacioni i
testimit nacional t reaktorit. T
gjith operatort (3 persona) u
mbytn kur shufra u largua shum
larg duke shkaktuar val kritike dhe
shprthim avulli.
Nj sasi prej 1.100 Ciri u lirua n
atmosfer si produkt fisioni, por
shumica e tij u gjet n nj distanc
dhe u gropos
Nj pjes e brthams s reaktorit
Fermi 1 n Stacionin brthamor
Enrico Fermi sht shkrir.
Nuk kishte rrjedhje t materialit
radioaktiv n mjedis.
Vdekjet I-131
Lirimi n
1,000 Ci
Kostoja
(n milion
2006$US)
INES
niveli
22
443
Nj gabim elektrik shkakton zjarr n

lidhjen kryesore, q shkatrron linjat 0
e kontrollit dhe pes pompa kryesore
ftohse.
114
0.08
22
Shkurt
1977
Jaslovsk
Bohunice,
ekollovakia
28
Mars
1979
Middletown,
Pennsylvania,
SHBA
15
Shtator
1984
Athens,
Alabama,
SHBA
9
Mars
1985
Athens,
Alabama,
SHBA
11
Prill
1986
Plymouth,
Prsritjet e problemeve me pajisje
Massachusetts, detyrojn mbylljen e elektrans
nukleare Boston Edisons Pilgrim
SHBA
26
Prill
1986
Pripyat,
Ukrain
4
Maj
1986
31
Mars
1987
19
HammUentrop,
Gjermani
Delta,
Pennsylvania,
SHBA
Lycoming,
Korodim i theksueshm i reaktorit

dhe lirimi i radioaktivitetit n zonn
e uzins, duke br t domosdoshm
montimin e trsishm
Dshtimi i ftohsve dhe shkrirja e
pjesshme e brthams, shih
aksidentin Three Mile Island dhe
efektet e aksidentit Three Mile
Island
Shkeljet e siguris, gabim i
operatorit, dhe problemet e
projektimit detyrojn gjasht
ndrprerje n vit n Browns Ferry
njsia 2
0.017
Reaktori eksperimentues THTR-300

liron sasi t vogla t produkteve
radioaktive (0.1 GBq Co-60, Cs137, Pa-233) pr reth zons
Peach Bottom njsit 2 dhe 3
mbyllje pr shkak t
mosfunksionimit t ftohjes dhe
probleme t pashpjegueshme t
pajisjeve
Pr shkak t mosfunksionimit
115
2,400
110
Mosfunksionimi i sistemit t
instrumenteve gjat nisjes, gj q oi 0
n pezullimin e operacioneve n t
gjitha tri njsit e Browns Ferry
Shkrirje dhe shprthim t brthams

s reaktorit dhe (shih katastrofn e
ernobilit), nevojn pr
shprnguljen e 300.000 njerzve nga
Kievi dhe shprbrjen e materialeve
radioaktive n t gjith Evropn
(shih efektet e fatkeqsis s
ernobilit)
1,700
1,830
1,001
53
7000
6,700
267
400
Dhjetor
1987
NewYork,
SHBA
17
Mars
1989
Lusby,
Maryland,
SHBA
20
Shkurt
1996
Watrford,
Connecticut,
SHBA
2
Shtator
1996
30
Shtator
1999
Crystal Rivier,
Florida,
SHBA
Ibaraki
Prefecture,
Japoni
Korporata Energjetike Niagara

0
Mohawk detyrohet t mbyll nnt
mile point njsin 1
Inspektime n Calvert Cliff Njsit
1 dhe 2 zbulohen t ara n ngrohs 0
me presion, duke detyruar mbyllje t
gjera.
150
120
Forca rrjedhse e valvuls mbyll

njsin 1 dhe 2 n elektrann
0
nukleare Millstone, dshtime t
shumta jan gjetur n pajisje
Balansi i elektrans mosfunksionim
i pajisjeve detyron q t mbyllet dhe
t riparohet njsia 3 n Crystal River 0
Puntort n uzinn e prpunimit t
uraniumit Tokaimura shtuan shum
kova me uranium direkt n nj tank ,
duke shkaktuar gjendje kritike, dy t 2
vrar dhe duke e ekspozuar m
shum se n nivelet e rrezatimit mbi
limitet e lejuara
16
Shkurt
2002
Oak Harbor,
Ohio, SHBA
Korodimi i rnd n shufrn e

kontrollit detyron ndrprerje 24
mujore t reaktorit Davis-Besse
9
Gusht
2004
11
Mars
2011
Fukui
Prefecture,
Japoni
kuma,
Fukushima,
Japoni
Shprthim avulli n elektrann

nukleare Mihama vriten 4 puntor
dhe plagosen 7 t tjer
Dshtim i ftohjes s 4 reaktorve
duke pasuar me nj cunami, trmet
dhe zjarre t shumta n elektrann
nukleare n Fukushima. Dy
puntor vdiqn pr shkak t
cunamit dhe nj tjetr gjat puns s
pastrimit.
254
384
54
143
2400
XVII.3. Aksidentet serioze t rrezatimit

-N vitin 1952 Laboratoret AECL Chalk River, Chalk River, Ontario, Canada,
shkrirje e pjesrishme, rreth 10,000 Ciri t lshuar.
-1959, 1964, 1969 - Laboratort Santa Susana Field , Los Angeles, California.
rrjedhje e pjesshme.
-Shtator 1957 Shprthimi i rezervuarit t mbetjeve nukleare n Chelyabinsk.
Dyqind viktima , q besohet t jet nj vlersim konservator, plus 270.000 njerz
116
ishin t ekspozuar niveleve t rrezikshme t rrezatimit. Mbi tridhjet komunitete t

vogla ishin hequr nga hartat sovjetike n mes t 1958 dhe 1991 (niveli INES 6).
-Tetor 1957 - zjarri n Windscale.
-Korrik 1961 Aksident n nndetsen sovjetike K-19. Tet viktima dhe m
shum se 30 njerz t ekspozuar me rrezatim t lart.
-1962 - Aksident rrezatimi n Mexico City, katr viktima.
-Janar 1969 - Reaktori Lucens n Zvicr pson shkrirje t pjesshme t
brthams duke pasuar me ndotje masive radioaktive t nj shpelle.
-1979 - Kisha Rock derdhje uraniumi n New Mexico, USA.
-Mars 1984 - Aksident rrezatimi n Marok, tet viktima.
-Gusht 1985 Aksident n nndetsen sovjetike K- 431. Dhjet viktima dhe
49 persona t tjer psuan lndime t rrezatimit.
-Shtator 1987 - Aksident Goiania. Katr viktima dhe 249 persona t
kontaminuar me nivele t larta rrezatimi.
-Prill 1993 Aksident gjat riprpunimit n kompleksin Tomsk-7 kur nj
rezervuar shprtheu gjersa po pastrohej me acid nitrik. Shprthimi lshoi nj re t
gazit radioaktiv (niveli i INES 4).
-N vitin 1996 - Aksident n Njsin e Radioterapis, Kosta Rik.
Trembdhjet viktima dhe 114 pacient t tjer kan marr nj mbidoz t rrezatimit.
-Shkurt 2000 - Tri vdekje dhe dhjet lndime rezultuan n Samut Prakarn kur
nj njsi- terapie e rrezatimi u shkatrrua.
-Prill 2010 Aksidenti radiologjik Mayapuri, India, nj i vdekur.
-Mars 2011 - Fukushima 1-4 aksidente brthamore, Japoni. Shkarkim
radioaktiv . Gabimi elektrik shkakton zjarr n lidhjen kryesore q shkatrron
linjat e kontrollit dhe pes pompa kryesore ftohs. Shkrirje t brthams
(niveli INES 1-4).
XVIII. Gjendja dhe mbrojtja e mjedisit nga rrezatimet

jonizuese dhe jojonizuese pr territorin e Kosovs
Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi, n kuadr t Institutit t Mjeksis s
Puns (ish-Dispanseria e Mjeksis s Puns), ka filluar punn nga viti 1978, dhe n
gjiun e vet ka tre laborator:
Laboratorin e Radioekologjis
117
Laboratorin e Dozimtris Personale dhe

Laboratorin e Dozimetris s Burimeve t Hapura dhe t Mbyllura.
Shrbimi mbulon tr territorin e Republiks s Kosovs dhe sht i vetmi nga
kjo lmi.
N Shrbim jan t punsuar nj magjistr i shkencave teknike, dy inxhinier
t fiziks, dy profesor t fiziks dhe nj inxhinier i teknologjis.
XVIII.1. Monitorimi i kontaminimit t mjedisit jetsor me materie

radioaktive
Nga viti 1978 e deri n vitin 1990, Kosova ka pasur t zhvilluar Sistemin e
Monitorimit t Kontaminimit me Materie Radioaktive, me tri stacione grumbulluese
(Prishtin, Prizren dhe Podujev). sht monitoruar radioaktiviteti (kontaminimi) i
ajrit, t reshurave ditore dhe mujore, t gjitha llojet e ushqimit, toka, dhe t gjitha
llojet e ujrave.
-Tani ky sistem nuk sht n funksion, pr munges mjetesh financiare, q do
t duhej ti siguronte Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor gjegjsisht
Agjencioni pr mbrojtje nga rrezatimi i Kosovs nga buxheti i Republiks s
Kosovs.
-Nuk bhet monitorimi i ndotjes radioaktive t ujit t pijes, ajrit, ushqimit t
njerzve dhe t kafshve, t lumenjve dhe liqeneve, dheut, t reshurave atmosferike
etj. Pr momentin monitorohet vetm uji i pijes s ujsjellsit t Mitrovics
gjegjsisht sistemit t Ujmanit dhe at vetm nj mostr n vit.
-Sistemi i Ujsjellsit t Batllavs, Hajvalis, Radoniqit dhe t tjer,
prej nga popullata shumic furnizohet me uj, nuk monitorohet.
- Ushqimi, pijet freskuese, materialet e ndryshme ndrtimore etj., hyjn pa u
kontrolluar gjegjsisht pa br analiza radioaktive.
- Problem i veant jan pllakat e mermerit (granitit) disa nga t cilat prmbajn
radioaktivitet t ngritur, ndrsa kan vazhduar ende t hyjn pa pengesa n territorin e
Kosovs edhe gjat vitit 2014.
-
Gjat vitit 2009 n kufirin Kosov-Maqedoni sht identifikuar kamioni me
burime radioaktive (Th-232) me prejardhje nga Turqia. Ishin rrjeta t llambave me

gaz me doza ekspozuese t rritura.
-
Gjat vitit 2011 n kufirin Kosov-Shqipri sht identifikuar kamioni me

118
burime radioaktive (Th-232) me prejardhje nga Kina. Ishin rrjeta t llambave me gaz
me doza ekspozuese t rritura deri n 18 Sv/h.
XVIII.2. Gjendja e burimeve radioaktive t hapura dhe t mbyllura

N Kosov, n ndrmarrjet t ndryshme prodhuese, n objektet publike, madje
edhe n ambientin jetsor t njeriut jan, n aplikim e sipr, numr i konsiderueshm i
burimeve t rrezatimeve radioaktive t t gjitha llojeve (, , dhe x).
1.
2.
3.
4.
Kto burime jan:

T gjitha llojet e aparateve t rntgenit q prdoren n mjeksi.
Aparatet e rntgenit, t cilat prdoren pr qllime t ndryshme n industri (pr
radiografi, analiza t ndryshme e tjera).
Izotopet radioaktive q aplikohen n mjeksi pr diagnostifikimin e smundjeve
t ndryshme n mjeksi.
Izotopet radioaktive q prdoren n industri si nivel-mats, mats t dendsis
s shtresave t veshjeve t ndryshme metalike.
5. Izotopet radioaktive n radiografi.

6. Burimet me izotope radioaktive q jan t instaluara dhe shfrytzohen n
rrufepritsit radioaktiv dhe n detektort radioaktiv t zjarrit.
7. Radioizotopet t cilat gjenden n mjedisin jetsor (ushqim, ajr, tok, ujra,
materiale ndrtimore, infrastruktur etj).
Kto burime gjenden n objekte t ndryshme ekonomike, (ndrtesa t banimit,
shkolla, madje edhe n erdhe t fmijve). Tani pas vitit 1999 edhe n deponit e
grumbullimit t metaleve hedhurinhekurishteve.
Sipas rekomandimeve t Komisionit Ndrkombtar pr Mbrojtje nga
Rrezatimi (ICRP) dhe ligjeve e rregulloreve t mparshme pr mbrojtje nga
rrezatimi, t gjitha kto burime t cekura m lart, duhet t jen nn kontroll t
prhershm dozimetrik.
Llojet e izotopeve q zbatohen si burime t rrezatimit radioaktiv dhe gjenden
n ambientin jetsor jan t shumt, por ne do ti cekim vetm disa:
kobalti (C060), ceziumi (Cs137, Cs134,,), stronciumi (Sr90) europium (Eu152,124)
americiumi (Am241), iridiumi (Ir1920), radiumi me radonin (Ra226, Rn222), jodi (J131),
ari (Au198), thorium (Th232), tehniciumi (Te99), seleni (Se75) triciumi (H3), karboni
(C14) etj. Shumica e tyre bjn pjes n grupin e elementve me radioaktivitet t lart.
Radioaktiviteti i tyre sillet prej 0.074 MBq ( Ci) deri n 7,4 GBq (400 mCi).
Si dihet, gjat lufts, n vitin 1999, NATO-ja ka bombarduar, prve tjerash,
edhe objekte, n t cilat ka pasur burime t rrezatimit radioaktiv.
Prve problemit t cekur, tani jan paraqitur edhe probleme tjera, si jan:

119
- Nuk ka vend (deponi speciale) pr deponimin e prkohshm t mbeturinave

radioaktive.
- Shum izotope radioaktive q jan prdorur n industri pr qllime t ndryshme,
p.sh. n
Termoelektrann Kosova A t KEK-ut, Energjetiks dhe Kimis,
Treps, tani kan mbetur jasht mbikqyrjes, gjegjsisht, jan deponuar n

hapsirat jo t prshtatshme t KEK-ut, apo n tunelin e Treps.
- Ka burime t rrezatimit radioaktiv q kan mbetur nn mshirn e askujt, andaj
mund t kt edhe burime radioaktive t humbura.
- Gjat privatizimit t prons shoqrore, me siguri do t ket probleme edhe m t
mdha nga fusha e mbrojtjes nga rrezatimi jonizues.
- Mungon dokumentacioni me t dhnat kryesore t burimeve t rrezatimeve
jonizuese.
- Pr kt arsye, nj numr i konsiderueshm i tyre tani po identifikohen n disa
kompani t cilat bjn grumbullimin dhe shitjen (eksportin) e metaleve hedhurinhekurishteve.
- Nj numr i caktuar i burimeve radioaktive jan zn n kufi (mbi 15 -cop) dhe
jan izoluar, mirpo pr munges t deponis jan vendosur n placet e kompanive
private, ku dhe ruhen.
- Blihen, montohen dhe shfrytzohen lloje t ndryshme t aparateve t rntgenit, si
prodhues t rrezatimit x, pa krkuar edhe plqimin pr plotsimin apo jo t
kushteve t mbrojtjes s pacientve, personelit dhe t tjerve q frekuentojn, nga
rrezatimi jonizues.
- Kur sht fjala te aparatet e rntgenit, gjat incizimeve t ndryshme, nuk prdoren
fare mjetet speciale pr mbrojtjen e pacientve nga rrezatimi jonizues.
- Gjat kontrollit dozimetrik t ktyre aparateve, evidentohen vrejtjet dhe t metat,
duke propozuar edhe masat e caktuara pr evitimin e tyre, madje edhe ndalimin e
puns.
- Nuk mbahet evidenca e pacientve t cilt rrezatohen dhe n kt mnyr pacientt
bjn edhe nga tre deri n katr fotografime n muaj apo n jav. Ka pasur raste kur
pacienti ka br edhe katr fotografime brenda pak minutave. Shpeshher pacientt
drgohen pr t br fotografime me rntgen pa pasur nevoj fare, ndrsa shkaku i
vetm ka qen prfitimi material.

120
XVIII.3. Aktiviteti q bhet n mbrojtjen nga rrezatimi jonizues dhe

jojonizues
1. N kuadr t Dozimetris s rrezatimit jonizues, q nga viti 1978, me pengesa t
mdha sht br dhe bhet edhe sot:
a) Kontrolli personal dozimetrik i personave q punojn n zonn e rrezatuar me
kto burime;
b) Kontrolli dozimetrik periodik i burimeve t rrezatimeve jonizuese (aparateve t
rntgenit, burimeve radioaktive n shndetsi dhe industri, rrufepritsve radioaktiv
dhe lajmrueseve t zjarrit), si dhe jepen mendime profesionale pr plotsimin apo
mosplotsimin e kushteve t puns pr lokalet, n t cilat do t instalohen dhe
shfrytzohen burimet e rrezatimeve jonizuese, pr furnizim me kto burime, dhe pas
instalimit, pr shfrytzimin e tyre.
c) Nga gjysma e vitit 2008 , Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi ka hapur zyrn e
kontrollit radioaktiv t metaleve hedhurin t cilat eksportohen, n pikn kufitare
Hani i Elezit, ndrsa nga viti 2010 edhe n Vrmic (kufiri Kosov-Shqipri).
Gjithashtu sht formuar ekipi mobil pr pikat kufitare t tjera.
d) N munges t shrbimit teknik, Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi ka
aftsuar ekipen e cila sipas nevojs i kryen punt teknike, izolimin, identifikimin,
varrosjen dhe bartjen e burimeve radioaktive.
e) Nj numr i madh i burimeve radioaktive - rrufepritseve radioaktiv gjenden t
montuar n kulmet e objekteve publike (shkolla, erdhe, institucione shtetrore,
objekte banimi etj.) n territorin e Republiks s Kosovs. Ktyre rrufepritsve
radioaktiv u ka kaluar afati i mbrojtjes nga zbrazjet elektrike natyrore, prandaj sht
e nevojshme q t njjtit t demontohen (pr kt obligon edhe Ligji i RK pr
Mbrojtjen nga Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues dhe Siguria Nukleare nr. Nr. 03/L104) dhe t ruhen n deponi t materieve radioaktive t ciln Kosova nuk e ka. Rasti
m eklatant sht n ish Ndrmarrjen Rilindja, ku sht kryer renovimi gjat vitit
2008-2009 dhe nj numr shum i madh i lajmrueseve radioaktiv t zjarrit jan
hudhur n mbeturina, anipse pr kt jan sugjeruar nga Shrbimi pr Mbrojtje nga
Rrezatimi.
shtjen e mbrojtjes s popullats, si dhe t puntorve, nga rrezatimet
jonizuese, e rregullon Ligji i Mbrojtjes nga Rrezatimi Jonizues, Jojonizues dhe
Siguria Nukleare. Ky ligj sht aprovuar nga Kuvendi i Kosovs n muajin shkurt
2010, pra me nj vones shum t madhe.
Nga Ministria e Shndetsis sht nxjerr Udhzimi Administrativ pr
Aplikimin e Rrezeve Jonizuese dhe Jojonizuese n Shndetsi nr.03/2007, i cili e ka
plotsuar boshllkun dhe pak a shum ka vn n binar t rregullt problematikn e
mbrojtjes nga rrezatimi jonizues n shndetsi.

121
2. N kuadr t Shrbimit pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues vepron edhe

Laboratori Radioekologjik.
a) Deri n vitin 1989, sipas sistemit t monitorimit sht br hulumtimi dhe
analiza e ndotjes radioaktive t:
- Ujit t pijes (do dit)
- Ajrit (do dit)
- Ushqimit t njerzve dhe kafshve (periodikisht),
- T reshurave ditore dhe mujore,
- Ujit t lumenjve dhe liqeneve,
- Toks.
b) Tani punt e ktilla kryhen vetm n baz t krkesave t shfrytzuesve t
shrbimeve.
N vazhdim po japim disa foto (fig. 77, 78, dhe 79) nga izolimi i burimeve
radioaktive q kemi br n disa kompani q bjn grumbullimin e metaleve. Kto
burime n munges t deponis pr territorin e Kosovs i kemi izoluar dhe vendosur
n lokalet e kompanive ku jan gjetur.
. a) Kamioni gjat importit t rrjetave

radioaktive t llambave me gaz
b) Rrjeta radioaktive e llambs s gazit

(Th-232)
Fig. 77. Gjetja, matja dhe identifikimi i burimit radioaktiv n metale hedhurin
a) Kamioni n placin Tiki Niti Ferizaj b) Identifikimi i radioizotopit (Ra 226)

Fig.78. Gjetja, matja dhe identifikimi i burimit radioaktiv n metale hedhurin
122
a) Kamioni gjat shkarkimit n placin

b) Matja e dozave dhe identifikimi i
Anxh Secunda Prishtin
burimit radioaktiv-(Ra 226)
Fig.79. Gjetja, matja dhe identifikimi i burimit radioaktiv n metale hedhurin
XVIII.4. Rrezatimet elektromagnetike t natyrs elektrike

XVIII.4.1. Valt elektromagnetike jojonizuese
N spektrin e valve elektromagnetike nga frekuenca e ult e deri n
hiperfrekuenca, punon nj numr i madh dhe i llojllojshm i pajisjeve elektrike dhe
elektronike, duke filluar nga aparatet elektrike e deri te pajisjet pr prcjellje t
radiotelefonis, TV-s dhe radarit.
N vazhdim do t'i trajtojm vetm ato pajisje fushat e t cilave munden t
veprojn dmshm n organizmin e njeriut gjegjsisht n organizmat e gjall. T
cekim se n raport me frekuencn, kto fusha elektromagnetike mund t
sistematizohen n t ulta (deri n 3 kHz), n t mesme (nga 3-30 kHz), n t larta
(nga 30 kHz-30 MHz), n ultra t larta (nga 30-300 MHz) dhe hiperfrekuencat (prtej
300 MHz).
Ne ktu do t ndalemi n fushat elektromagnetike hiper t larta, d.m.th. prtej
300 MHz. Ktu bjn pjes sistemet pr bartje, radio dhe radari dhe kt:
radiolokatort, radionavigatort, lidhjet radioreleje, pajisjet pr radioastronomi,
radiometeorologji, radiospektrografi, pajisjet pr radioinformim dhe lidhjet tjera radio
dhe radarike.
Valt elektromagnetike fitohen gjithkund, ku sht shpejtimi (nxitimi) dhe
drejtimi i lvizjes s thrrmijave elektrike (elektroneve apo joneve), ku kemi rrymn
123
alternative. Energjia e valve elektromagnetike sht direkt proporcional me

intensitetin e fushs elektrike dhe magnetike, t cilat formojn val elektromagnetike.
Te qarqet e mbyllura oscilatore, ajo energji sht e skoncentruar n kondensator dhe
selenoid. Te qarqet oscilator energjia e valve elektromagnetike emitohet n mjedishapsir n largsi q mund t jen shum t mdha.
N praktik, elementet e qarqeve elektrike, instalimet dhe pajisjet me veti
induktive dhe kapacitive, npr t cilat lviz rryma alternative, plotsojn kushtet pr
formimin e valve elektromagnetike.
Kto fusha dhe veprimet dmtuese varen nga intensiteti i rryms elektrike dhe
tensioni, dhe lajmrohen kudo n hapsir, ku ekspoloatohen pajisjet me fuqi t
mdha elektrike dhe frekuenca t larta.
sht treguar se n vartsi nga intensiteti i rrezatimit dhe frekuenca, kto fusha
munden t veprojn shum dmshm n organizmin e njeriut, n organe t veanta
dhe organe t ndijimit.
Rreth qarkut oscilator t hapur ose antens dipol, formohet fusha
elektromagnetike. N baz t principit t dipol antens jan konstruktuar nj numr i
madh i antenave dhnse t radarve dhe t radios, t cilat n hapsirn rreth saj
rrezatojn dhe jan fusha m t forta elektromagnetike.
N aspektin e mbrojtjes nga fusha elektromagnetike, duhet analizuar mjedisin e
afrt. N largsi kto fusha jan t parrezikshme. Antena si shndrrues
elektromagnetik emiton val elektromagnetike prmes mediumit barts deri te
marrsi.
N baz t disa hulumtimeve sht konstatuar se nse personi eksponohet me
val elektromagnetike t larta dhe ultra t larta, vjen gjer te rregullimi i sistemit
nervor. Personat e rrezatuar ankohen n lodhje, ngacmime, kokdhembje dhe ndrra
t kqija.
XVIII.4.2. Gjendja e antenave baz t telefonis mobile

Antenat baz t telefonis mobile jan ngritur pa kritere t caktuara,
kudo, n vendbanime, kulme t shtpive, banesave, objekteve publike,
shkolla, erdhe, spitale.
124
N ngritjen e antenave baz t telefonis mobile, nuk jan marr fare

pr baz parimet themelore baz pr mbrojtjen e popullats, q kto
antena t jen n nj largsi prej 1000 metrave larg vendbanimeve dhe
lartsi prej 100 m.
Nuk ka ligj dhe as rregullore q rregullon kt lmi, urgjentisht sht e
nevojshme nxjerrja e tyre.
Mjedisi jetsor i Kosovs sht i ndotur edhe me val elektromagnetike
jojonizuese (smogu elektrik).
Nuk ka kuadr profesional dhe as laborator q bn matjen e intensitetit
t fushs elektromagnetike pr territorin e Kosovs.
Disa nga fotot n vazhdim e ilustrojn gjendjen:
Prhapja e
valve EM
Fig. 80. Antena baz e telefonis mobile e vendosur ult

125
Prhapja e
valve EM
Fig. 81. Antena baz e telefonis mobile e vendosur ult
Prhapja e
valve EM
Fig. 82. Antena baz e telefonis mobile e vendosur jasht do kriteri

(shum ult)

126
XVIII.5. Infrastruktura ligjore dhe masat q duhet

ndrmarr pr sanimin e gjendjes
Duke pasur parasysh t gjitha kto q u than m lart, qllimin dhe nevojn e
mbrojtjes jo vetm t popullats n prgjithsi por edhe t punonjsve t cilt
punojn, n fushn e rrezatimeve radioaktive (jonizuese) por edhe jojonizuese, n
kushte normale, por edhe n situata aksidentale dhe t jashtzakonshme, si ishte rasti
i aksidentit n ernobil n vitin 1986, aksidenti n EN Fukushima Daiichi, Japoni
20011 etj., ne propozojm q t ndrmerren kto veprime:
1. T aplikohet sa m shpejt Ligji pr Mbrojtje nga Rrezatimet Jonizuese dhe
Jojonizuese si dhe t nxirren kto Rregullore:
a) Rregullorja pr vnien n qarkullim dhe shfrytzimin e materieve
radioaktive mbi limitin e caktuar t aktivitetit, t aparateve t rntgenit dhe aparateve
tjera q prodhojn rrezatime jonizuese, si dhe pr masat e mbrojtjes nga rrezatimi
jonizues.
b) Rregullorja mbi mnyrn e mbajtjes s evidencs pr burimet e rrezatimit
jonizues dhe pr t rrezatuarit e popullats dhe personave, t cilt gjat puns i
ekspozohen veprimeve t dmshme t rrezatimeve jonizuese, si dhe pr informim.
c) Rregullorja mbi kushtet pr zbatimin e burimeve t rrezatimeve jonizuese
n mjeksi.
) Rregullorja pr limitin mbi t cilat popullata dhe personat q punojn me
burime t rrezatimit jonizuese, nuk guxojn ti ekspozohen rrezatimit t ktill, pr
matjet e shkalls s t ekspozuarit t rrezatimeve jonizuese t personave, t cilt
punojn me burime t rrezatimeve t ktilla, si dhe pr gjurmimet e kontaminimit
radioaktiv t mjedisit punonjs.
d) Rregullorja pr vendet, metodat dhe afatet e kontrollimeve t kontaminimit
me materie radioaktive.
dh) Rregullorja pr prgatitjen profesionale, kushtet shndetsore dhe
kontrollimet (vizitat) shndetsore t personave, t cilt mund t punojn me burime
t rrezatimeve jonizuese.
e) Rregullorja pr mnyrn e grumbullimit, evidentimit, prpunimit, ruajtjes,
vendosjes prfundimtare dhe lshimit t mbeturinave t materieve radioaktive n
ambientin e njeriut.
) Rregullorja pr transportimin e mallrave t rrezikshme (burimeve
radioaktive) me an t hekurudhs n komunikacionin e brendshm dhe at
ndrkombtar. Kjo rregullore duhet t prpilohet n bashkpunim me Ministrin e
Telekomunikacionit dhe Transportit.
f) Rregullorja pr mnyrn, kushtet dhe vendin e vendosjes s antenave baz
t telefonis mobile.

127
2. Urgjentisht t caktohet lokacioni dhe t ndahen mjete pr ndrtimin e nj

deponie speciale, n nivel t Kosovs, pr vendosjen e prkohshme t mbeturinave
radioaktive dhe t burimeve t rrezatimeve radioaktive, t cilat jan nxjerr nga
prdorimi, si dhe ato n raste aksidentale me burime t ktilla.
3. T ndahen mjete t rregullta buxhetore pr monitorimin e ndotjes
radioaktive t ujit t pijes, ajrit, ushqimit t njerzve dhe t kafshve, t t reshurave
atmosferike, t lumenjve dhe liqeneve, dheut e tjera,
4. T ndahen mjete pr blerjen dhe instalimin e sistemit monitorues t nivelit
t rrezatimit Gama n disa qendra t Kosovs.
5. T ndihmohet me mjete financiare shrbimi ekzistues i Mbrojtjes nga
Rrezatimi (q sht i vetmi n Kosov) pr tu pajisur dhe kompletuar me aparatur
dhe pajisje bashkkohore, duke prfshir ktu edhe automjetin special pr bartjen e
materialeve radioaktive, n mnyr q shrbimi t jet doher i gatshm n
shrbim t mbrojtjes s popullats s Kosovs nga veprimi i dmshm i rrezatimeve
jonizuese.
6. Urgjentisht t formohet Shrbimi Teknik, i cili do t kishte pr detyr q t
kap, izoloj dhe deponoj radioizotopet gjegjse t cilat kontrabandohen, jan jasht
prdorimit apo gjenden n depozit t grumbullimit t metaleve hedhurin.
Shtetet e reja, si Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, madje edhe Shqipria, kan
arritur q t kompletojn dhe modernizojn qendrat - shrbimet e tyre t Mbrojtjes
nga Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues. Pr kt, edhe Qeveria e Kosovs duhet t
kontaktoj dhe t bashkpunoj me Komisionin Ndrkombtar pr Mbrojtje
Radiologjike (ICRP) dhe me Agjencin Ndrkombtare pr Energji Atomike (IAEA)
n Vjen.
7. Vazhdimisht duhet t arsimohen, edukohen dhe ngriten kuadrot nga fusha
e mbrojtjes radiologjike.
8. Organi kompetent i Kosovs (Agjencioni i Kosovs pr Mbrojtje nga
Rrezatimi dhe Siguria Brthamore) duhet t caktoj nj inspektor t posam, i cili
do t kujdesej, koordinonte dhe kontrollonte zbatimin e masave t mbrojtjes nga
rrezatimet jonizuese n t gjitha institucionet n t cilat shfrytzohen burimet e ktilla.
9. Qeveria e Kosovs duhet ta formoj Agjencionin pr Mbrojtje nga
Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues (ishte n formim e sipr-2011), q do t jipte
mendime dhe sugjerime t ndryshme n lidhje me zbatimin e burimeve t
rrezatimeve jonizuese (rrezatimeve radioaktive dhe x) dhe do t propozonte masa
adekuate pr mbrojtje nga kto rrezatime, si n kushte normale t jets dhe puns, po
ashtu edhe n situata aksidentale dhe t jashtzakonshme.

128
10. do shtet ka nj shrbim pr mbrojtje nga rrezatimet dhe i kushtohet

rndsi t madhe mbrojtjes nga rrezatimet e ktilla, sepse: Rrezatimet jonizuese
ndryshojn nga t gjith faktort ndots tjer fizik, kimik, biologjik.
11. T financohet nj program pr matjen e Fonit Natyror t Rrezatimit
Radioaktiv n lokacionet t ndryshme, si dhe rrezatimeve alfa dhe beta t t gjitha
ujrave n Kosov. Ktu duhet t prfshihet edhe matja e gazit radioaktiv radonit
(Rn222).
12. Q t gjitha ujrat e pijes t hyjn n kontrollin radioaktiv, gjegjsisht,
analizn radioaktive.
x
Rrezatimet jonizuese shkaktojn edhe dmtime gjenetike q barten n

pasardhsit e personave t rrezatuar, madje edhe deri n 30 gjenerata, t
ciln gj nuk e kemi te faktort tjer.
Pr ndryshim nga materiet tjera toksike, pr rrezatimet jonizuese, deri tani

ska qen e mundur t prcaktohet niveli (pragu) i veprimit dmtues, d.m.th.
doza minimale dmtuese. Kjo do t thot se do doz sht e dmshme.
Radioaktiviteti i nj materieje me kurrfar metodash nuk mund asgjsohet e

as t ndrrohet, sikur te shkaktart tjer kimik, ose biologjik t smurjeve.
Ekziston ndryshimi edhe n energji dhe n pikpamje t aftsis deprtuese t

rrezatimit jonizues. Pr kt shkak nevojiten mjete t ndryshme (instrumente)
me ndjeshmri t lart pr zbulimin e tyre dhe mbrojtjen nga ato.
Nse dozat jan t vogla, pasojat e rrezatimit, shpeshher, paraqiten shum

vjet m von dhe mund t zbulohen vetm me metoda statistike.
XIX. Plani i Veprimit pr Sigurin Nukleare dhe Mbrojtje

nga Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues
Duke pasur parasysh gjendjen e siguris nukleare dhe mbrojtjes nga rrezatimi
jonizues dhe jojonizues n territorin e Republiks s Kosovs, n vazhdim po
paraqesim Planin e Veprimit t Siguris Nukleare dhe Mbrojtjes nga Rrezatimi
Jonizues, n harmoni me Ligjin pr Mbrojtjen nga Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues
si dhe Rregulloret t dala nga ky ligj.
Ky plan hartohet nga Instituti i Mjeksis s Puns Shrbimi pr Mbrojtje
nga Rrezatimi, IMP.
Plani sht hartuar nga puna-prvoja e gjat (30 vjeare) e Shrbimit pr
Mbrojtje nga Rrezatimi, Projekteve me karakter shkencor-hulumtues, Elaborateve t
realizuara, Raporteve t matjeve, analizave t bra etj.
129
Kosova nga viti 1978 ka formuar Shrbimin pr Mbrojtje nga Rrezatimi

Jonizues n kuadr t ish-Dispanseris s Mjeksis s Puns. Fushveprimi i ktij
shrbimi ka qen mbrojtja e popullats dhe e personave t cilt punojn n fusha t
rrezatimit jonizues.
Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues ka monitoruar mjedisin e gjer
t Kosovs n mnyr kontinuele dhe sistematike (n baz t Ligjit pr Mbrojtje nga
Rrezatimi Jonizues). sht br monitorimi i ajrit, t reshurave ditore dhe mujore,
ujrave (t gjitha llojeve), ushqimit t njerzve dhe kafshve, toks etj.
Shrbimi pr mbrojtje nga rrezatimi jonizues ka monitoruar edhe t gjitha
burimet radioaktive t hapura dhe t mbyllura (aparatet e rntgenit, n mjeksi dhe
industri, rrufepritsit radioaktiv, lajmruesit t zjarrit, burimet radioaktive n industri
dhe burimet tjera n mjeksi).
Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues n gjiun e vet ka laboratorin e
dozimetris personale, gjegjsisht ka nn mbikqyrje t vazhdueshme t gjith
puntort t cilt punojn me burime t rrezatimit jonizues. Puntort q punojn n
fushn e rrezatimit jonizues bartin TLD dozimetrat dhe u lexohen dozat mujore
absorbuese.
T gjith puntort, t cilt punojn n zonn e rrezatimit jonizues, kan qen
dhe jan nn mbikqyrje mjeksore vjetore, nga shrbimi shndetsor i IMP-s.
Pr kt qllim jan ndrmarr dhe propozuar masat e duhura mbrojtjeje n
harmoni me Ligjin nga Rrezatimi Jonizues dhe rregulloreve t dala nga ky ligj, jan
propozuar udhzime, informata, kshilla dhe veprime konkrete.
Shrbimi ka br raporte vjetore t matjeve, raporte pr gjendjen ekzistuese
momentale, informata zyrtare. N kuadr t veprimit shrbimi ka marr pjes n
projekte me karakter shkencor-hulumtues, ka qen dhe sht baz arsimore nga kjo
lmi pr studentt dhe specializantt e Universitetit t Kosovs.
Shrbimi ka pasur bashkpunim me t gjitha organizatat, shoqatat, agjencionet
me karakter vendor dhe ndrkombtar, duke shkmbyer, organizuar takime,
konferenca, kshillime dhe simpoziume shkencore.

130
XIX.1. Plani i Veprimit pr Siguri Nukleare dhe Mbrojtje nga

Rrezatimi Jonizues
Plani i veprimit ka pr synim ngritjen e ktij Shrbimi pr Mbrojtje nga
Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues n nivel m t lart monitorues, shkencorhulumtues dhe organizativ, me qllim t mbulimit t t gjitha segmenteve t
siguris nukleare dhe mbrojtjes nga rrezatimi jonizues dhe jo jonizues, si dhe t
mbuloj t gjitha krkesat e Ligjit pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues dhe
Jojonizues.
Departamenti i Mbrojtjes nga Rrezatimet do t ket gjasht shrbime dhe tre
laborator, n t cilt do t zhvillohet i gjith aktiviteti punues nga kjo lmi. Ne n
vazhdim do t prshkruajm punn dhe aktivitetin e do shrbimi n mnyr q t
mbulohet lmi i mbrojtjes nga rrezatimet. Gjithashtu, do t prshkruajm edhe
gjendjen momentale t departamentit (kuadri profesional, pajisja me aparate,
hapsira e laboratorve, niveli i aktivitetit t puns, strategjia e ngritjes dhe
zhvillimit t shrbimeve, burimet e financimit etj.).
XIX.2. Departamenti pr Mbrojtje nga Rrezatimet

Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues ka n gjirin e vet tre
laborator: Laboratori i Monitorimit t Mjedisit Jetsor me Materie Radioaktive;
Laboratori i Dozimetris Personale; Laboratori i Dozimetris s Burimeve t Hapura
dhe t Mbyllura.
XIX.3. Laboratori i monitorimit t mjedisit jetsor me materie

radioaktive
Lokalet:
posedon lokale.
Funksioni: Ka funksionuar nga viti 1978 e gjer n vitin 1989. Ky laborator ka

prcjell radioaktivitetin e ajrit, t reshurave ditore dhe mujore, t
ujrave, t toks dhe ushqimit.
sht financuar nga buxheti i Kosovs. Pikat e monitorimit kan qen:
Prishtina, Prizreni dhe Podujeva. Pr munges mjetesh financiare, tani
nuk funksionon ose funksionon pjesrisht sipas krkesave dhe ofertave.
Pajisja: disponon me pajisje t pjesrishme, duhet pajisur me aparatin Gama
131
spektrometr pr pun n laborator, Sistemin e Monitorimit t Dozave

Ekspozuese Gama.
.
Kuadri: pjesrisht i prgatitur. N planin trevjear (deri m 2011) duhet aktivizuar

Laboratorin e Monitorimit t Mjedisit Jetsor me Materie Radioaktive n
territorin e Republiks s Kosovs
Planet: n planin trevjear (2011) t aktivizohet ky laborator.
Financimi: duhet t financohet nga buxheti i Kosovs, shoqrit e sigurimeve,

ofertave dhe krkesave.
XIX.4. Laboratori i dozimetris personale

Lokalet:
posedon lokale,
Funksioni: funksionon nga viti 1978, n fillim me film dozimetra dhe pastaj me
TLD- dozimetra. sht n funksion dhe mbulon t gjith puntort (450)
q punojn n zonn e jonizuar n territorin e Kosovs.
Pajisja:
posedon me pajisje adekuate, TLD-dozimetra dhe aparatin lexues pr

TLD dozimetra (donacion nga Komisioni Evropian).
Kuadri:
kuadri i kualifikuar dhe i prgatitur.
Planet:
T fillohet me projekte shkencore hulumtuese, punime diplomash:

baqellor, master dhe doktorantur per student.
Financimi: nga palt q krkojn shrbime, shoqrit e sigurimeve, projektet me

karakter shkencor- hulumtues.

132
XIX.5. Skema organizative e Departamentit pr Mbrojtje nga

Rrezatimi
Fig.83. Skema organizative e mbrojtjes nga rrezatimi

133
XIX.6. Laboratori i dozimetris s burimeve t hapura dhe t mbyllura

Lokalet:
posedon lokale.
Funksioni: laboratori ka funksionuar dhe funksionon nga viti 1978. Ky laborator prcjell
dozat ekspozuese t rrezatimit nga burimet radioaktive t hapura dhe t
mbyllura q prdoren n shndetsi, industri dhe aktivitete t tjera
ekonomike.
Pajisja: posedon pajisje adekuate, dozimetra, oda jonizuese, gama spektrometr portabel
etj.
Kuadri: kuadri i kualifikuar dhe i prgatitur.
Planet: t vn nn mbikqyrje t gjitha burimet e rrezatimit jonizues pr territorin e
Republiks s Kosovs, deri n vitin 2014.
XIX.7. Shrbimi pr mbrojtje nga rrezet jojonizuese

Funksioni: nuk ka funksionuar dhe tani sht n funksion e sipr.
Pajisja: posedon pajisjen pr matjen e intensitetit t fushs elektromagnetike.
Kuadri: posedon kuadrin.
Planet: deri n vitin 2014 t prgatitet pr funksionim t plot.
XIX.8. Shrbimi teknik pr mbrojtje nga rrezatimi jonizues

Lokalet: nuk ka lokale.
Funksioni: nuk ka funksionuar dhe tani sht n funksion.
Pajisja: posedon pajisje t pjesrishme.
Kuadri: ka kuadr t huazuar.
Financimi: nga palt q krkojn shrbime, shoqrit e sigurimeve, buxheti i Kosovs.
XIX.9. Shrbimi pr prgatitjen , prpunimin dhe deponimin e materialeve

radioaktive
134
Funksioni: nuk ka funksionuar dhe sht n funksion t pjesrishm.

Lokalet: nuk ka lokale, duhet ngritur depon pr deponimin dhe prpunimin e
burimeve radioaktive.
Gjendja: mbi 2000 burime radioaktive t pasistemuara n territorin e Republiks.
Pajisja: nuk posedon pajisje, duhet pajisur.
Kuadri: nuk ka kuadr, duhet prgatitur.
XIX.10. Shrbimi shndetsor

Lokalet: posedon lokale
Kuadri: posedon kuadr
Funksioni: n funksionon.
Pajisja: posedon pjesrisht pajisje, duhet pajisur me kapilaroskop.
Financimi: nga palt q krkojn shrbime.
XIX.11. Shrbimi pr dekontaminim

Lokalet: nuk posedon lokale.
Kuadri: nuk ka kuadr, duhet prgatitur.
Funksioni: nuk funksionon .
Pajisja: nuk posedon pajisje, duhet pajisur.
XIX.12. Materiali baz pr hartimin e planit pr veprim

1. Ligji pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues dhe Jojonizues dhe rregulloret e dala nga ky
ligj.
2. Programin e hulumtimit t kontaminimit me materie radioaktive t ajrit, t t reshurave
ditore dhe mujore, ujrave, ushqimit t njerzve dhe kafshve si dhe toks pr vitin
2003
3. Informat mbi veprimtarin e Institutit pr Mjeksin e Puns, n prgjithsi dhe
Shrbimit pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues n veanti.
135
XX. Ligji pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jojonizues, Jonizues dhe

Sigurin Nukleare
Republika e Kosovs Republika

Kosovo-Republic of Kosovo Kuvendi Skuptina Assembly
LIGJI Nr. 03/L-104
PR MBROJTJE NGA RREZATIMI JOJONIZUES, JONIZUES DHE

SIGURIN NUKLEARE
Kuvendi i Republiks s Kosovs,

N mbshtetje t nenit 65 (1), Kreu IV t Kushtetuts s Republiks s Kosovs;
Me qllim t rregullimit ligjor t rrezatimit jojonizues, jonizues dhe siguris nukleare,
miraton
LIGJ PR MBROJTJE NGA RREZATIMI JOJONIZUES, JONIZUES

DHE SIGURIN NUKLEARE
KREU I
DISPOZITAT E PRGJITHSHME
Neni 1
Qllimi i Ligjit
1. Qllimi i ktij ligji sht q:
1.1. t siguroj realizimin e normave dhe konventave ndrkombtare nga lmi i
rrezatimit jojonizues, jonizues dhe siguria nukleare;
136
1.2. t siguroj krijimin i nj mjedisi t shndosh i cili i prballon ndotjet dhe

shpenzimet pr mbrojtje nga rrezatimi jonizues dhe siguria nukleare dhe t jet n
pajtim me zhvillimin e qndrueshm ekonomik;
1.3. t krijoj kompetenca dhe detyrime t autoriteteve publike t cilat jan
prgjegjse pr sjelljen dhe fuqizimin gradual t standardeve t tilla, dhe;
1.4. t definoj t drejta dhe detyrime ndaj personave dhe ndrmarrjeve q preken nga
aktivitetet e tilla ose interesat q promovojn nj mjedis t shndetshm.
Neni 2
Fusha e zbatimit
Me kt ligj, prcaktohen masat e mbrojtjes s jets dhe shndetit t njerzve si dhe mjedisit
nga ndikimi i dmshm i rrezatimit jojonizues dhe jonizues, masat e siguris nukleare gjat
t gjitha veprimeve lidhur me aktivitetet nukleare, mbeturinave radioaktive dhe mbikqyrjes
gjat zbatimit t masave.
Neni 3
Prkufizimet
1. Shprehjet e prdorura n kt ligj kan kt kuptim:
1.1. Rrezatim jonizues - rrezatimi elektromagnetik apo rrezatimi nga thrrmijat q
mund ta jonizojn materien;
1.2. Rrezatimi jojonizues rrezatimet jojonizuese dhe rrezatimet elektromagnetike
t cilat kan energjin e fotoneve m t vegjl se 12,4 elektronvolt. Ato
prfshijn: rrezatimin ultraviolet (me gjatsi valore 100-400 nm), rrezatimi i
dukshm (gjatsi valore 400-780 nm), rrezatimi infra i kuq (gjatsi valore 780nm-1
mm), rrezatimi i radiofrekuencave (frekuenca 10KHz-300 GHz), fusha
elektromagnetike n frekuenca t ulta (frekuenca 0-10kHz) dhe rrezatimi laserik.
Rrezatimi jojonizues sht edhe ultrazri frekuenca e t cilit sht m e madhe se
20KHz;
1.3. Mbrojtje e mjedisit - nj varg masash me t cilat parandalohet ndikimi i
dmshm i rrezatimit jojonizues, jonizues n mjedis dhe mnjanimin e pasojave t
rrezatimit;
1.4. AMRK Agjencioni pr Mbrojtjen nga Rrezatimet i
Kosovs;
1.5. Burime t rrezatimit jonizues - materiet, pajisjet (aparaturat) dhe objektet t
cilat emetojn ose mund t emetojn rrezatim jonizues;
1.6. Material radioaktiv materiali, i cili prmban nj ose m shum radionuklid,
ku aktiviteti i prgjithshm specifik sht mbi VK;
1.7. Mbeturin radioaktive - produkti i puns me materiale radioaktive ose n
137
proceset e ndryshme industriale dhe n laboratort q trajtojn materialet radioaktive;

1.8. Material nuklear - materiali i cili rrezaton rreze radioaktive alfa, beta, gama,
neutrone etj;
1.9. Objekt nuklear reaktori hulumtues dhe nuklear, elektranat nukleare, impiantet
pr prpunimin e lndve djegse nukleare dhe impiantet pr prpunimin e lnds
djegse nukleare t shfrytzuar dhe instrumentet pr trajtimin e mbeturinave
radioaktive;
1.10. Siguri nukleare nj varg masash t prcaktuara organizative, teknike dhe
teknologjike t cilat sigurojn planifikim optimal kundr
ekspozimit
dhe
rrezikut nga rrezatimi si pasoj e shfrytzimit t burimit t rrezatimit jonizues;
1.11. Rrezik radioaktiv masa me t ciln shprehet rreziku, dmi ose mundsia e
dmtimit apo lndimit t cilat jan pasoj e ekspozimit potencial nga rrezatimi
jonizues dhe sht proporcionale me gjasat pr paraqitjen e efektit t caktuar t
dmshm si dhe intensitetin e efektit t till;
1.12. Ngjarje e jashtzakonshme - ngjarje e papritur, ku mund t vij apo ka arritur
deri t rrezatimi i popullats dhe personave e mjedisit t cilt punojn n burimin e
rrezatimit jonizues, mbi dozat e parapara;
1.13. Doza e absorbuar e rrezatimit jonizues sasia e energjis e cila sht
deponuar n rrezatim jonizues pr njsi t mass s trupit e cila rrezatohet;
1.14. Doza ekuivalente e rrezatimit jonizues - prodhim i dozs s absorbuar n inde
ose organ dhe faktori i peshs radioaktive gjegjse me t ciln shprehet ndryshimi n
efektet biologjike t llojeve t ndryshme t rrezatimit jonizues;
1.15. Doza efektive e rrezatimit jonizues - shuma e prodhimit t dozs ekuivalente
n ind ose organ dhe faktorit gjegjs peshor t indit me t cilin shprehet ndjeshmria e
indeve dhe organeve t veanta, me lajmrimin e efekteve stohastike t rrezatimit
jonizues;
1.16. Intervenim - masat sistematike paraprake t planifikuara, me t cilat
zvoglohet niveli ekzistues i ekspozimit nga rrezatimi jonizues ose situata q vjen si
pasoj e nj ndodhie t jashtzakonshme;
1.17. Nivel i intervenimit - niveli q i prgjigjet shkalls s rrezatimit t pritur i cili
mund t paraqitet si pasoj e nj ndodhie t jashtzakonshme ose ekspozimit
permanent nga rrezatimi jojonizues dhe jonizues t mjedisit;
1.18. Licenca - akt i shkruar t cilin MMPH ua lshon krkuesve t licencs si
dshmi q jan plotsuar t gjitha kushtet e prshkruara pr kryerjen e aktiviteteve
radioaktive ose; nukleare, me afat t caktuar;
1.19. Personeli - kuadri profesional q ka kryer specializimin e radiologjis,
radioterapis, mjeksis nukleare dhe aftsimet prkatse subspecialistike pr pun n
zona me rreze jonizuese dhe jojonizuese me licencim prkats;
138
1.20. Leja - akt i shkruar t ciln e lshon MMPH pr qarkullim t veant t nj ose
m shum burimeve t rrezatimit jonizues, materialeve radioaktive dhe nukleare;
1.21. Vendim - akt i shkruar t cilin MMPH-ja ia lshon personit juridik dhe fizik i
cili i plotson kushtet pr kryerjen e punve pr mbrojtje nga rrezatimi jonizues n
pajtim me kt ligj;
1.22. Monitorim - t gjitha matjet e radioaktivitetit dhe parametrave t tjer q
rezultojn nga radioaktiviteti pr vlersimin dhe kontrollin e ekspozimit t popullats
dhe mjedisit;
1.23. Administrimi me mbeturina radioaktive - prmbledhje e aktiviteteve
administrative dhe operative n prdorimin, trajtimin, magazinimin, transportimin
dhe deponimin e mbeturinave radioaktive;
1.24. Trajtim paraprak - mbledhja, klasifikimi, trajtimi kimik, dekontaminimi i
mbeturinave radioaktive dhe prgatitja e tyre pr trajtim;
1.25. Trajtim i mbeturinave radioaktive - zvoglimi i vllimit, paketimi adekuat,
largimi i radionuklidve nga mbeturinat dhe t ngjashm;
1.26. Deponimi - aktivitet pr vendosje afatgjat t materialit radioaktiv;
1.27. Dekomisioni - prmbledhje aktivitetesh teknike dhe administrative t cilat
shfrytzuesi i objektit nuklear i ndrmerr pas ndrprerjes afatgjat t puns s objektit
nuklear, m qllim t zvoglimit t shkalls s radioaktivitetit n nivelin i cili lejon
prfundimin e nevojs pr mbikqyrje inspektive t lokacionit, t ciln e ushtron;
1.28. Transport i ndaluar i materialeve nukleare dhe radioaktive - do veprim
ilegal (pranim, furnizim, shfrytzim qarkullim ose deponim) me qllim ose pa qllim i
materialit nuklear ose radioaktiv n territorin e Kosovs ose gjat kalimit t kufirit
shtetror;
1.29. Ministria - Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor (MMPH)
1.30. Inspektorat - inspektoratin ose inspektorin e MMPH-s.
1.31. VK-Vlerat kufitare.
Neni 4
Shprehjet e prdorura n kt ligj, t cilat kan t bjn me prgjegjsin e dmeve
nukleare, kan kuptime t prcaktuara me Konventn e Vjens pr prgjegjsi civile lidhur
me dmet nukleare.

139
KREU II
PARIMET THEMELORE
Neni 5
1. Parimet themelore t cilat zbatohen gjat veprimtarive radioaktive dhe aktiviteteve
nukleare jan:
1.1. Ndalohet ekspozimi me rrezatim jojonizues dhe jonizues mbi kufijt e
caktuar
1.2. Siguria radioaktive dhe nukleare
Gjat veprimtaris radioaktive dhe aktivitetit nuklear, duhet t zbatohen t gjitha
masat e prshkruara mbrojtse nga rrezatimi jonizues dhe siguria nukleare q
sigurojn planifikimin e tyre.
1.3. Arsyeshmria e prdorimit
do aktivitet duhet t jet i planifikuar dhe i zbatuar ashtu q shfrytzimi i burimit t
rrezatimit jonizues dhe jojonizues t determinoj me shum dobi se sa dm q
prfshin edhe dmin radioaktiv.
1.4. Optimizmi i mbrojtjes nga rrezatimi
do veprimtari duhet t zhvillohet ashtu q ekspozimi nga rrezatimi jonizues t jet
i ult aq sa objektivisht mund t arrihet, duke marr parasysh faktort ekonomik
dhe shoqror.
1.5. Kufizimi i ekspozimit individual
Veprimtarit radioaktive duhet t planifikohen ashtu q ekspozimi i individit t jet
gjithmon n prputhje me VK.
1.6. Zhvillim i qndrueshm
Kryerja e veprimtaris radioaktive, aktivitetit nuklear si dhe administrimi me
mbeturinat radioaktive, rregullohet me ligj, n prputhje me nevojat e tashme dhe
nevojat e gjeneratave t ardhshme.
1.7. Prgjegjsia parsore
Prgjegjsin parsore pr mbrojtjen nga rrezatimi jonizues, sigurin e burimit t
rrezatimit jonizues dhe objekteve nukleare e bart bartsi i licencs.
1.8. Informimi
T dhnat pr sigurin radioaktive dhe nukleare jan publike. Organet qendrore dhe
organizatat e autorizuara, jan t obliguara q me koh dhe objektivisht t informojn
publikun pr gjendjen e mbrojtjes s shndetit dhe mjedisit nga rrezatimi jonizues dhe
siguria nukleare, kurse n rast t ndodhjes s emergjencs radiologjike, popullata e
afektuar t njoftohet pa vones pr faktet e emergjencs, hapat q duhet ndrmarr
dhe masat pr mbrojtjen shndetsore pr at popullat.

140
1.9. Harmonizimi i rregullativave ligjore

Ligji dhe aktet nnligjore t cilat do t nxirren pr zbatimin e ktij ligji, duhet t jen
t prshtatura me rekomandimet ndrkombtare, standardet n kt fush dhe
orientimet e Bashkimit Evropian.
KREU III
AGJENCIONI PR MBROJTJEN NGA RREZATIMET I KOSOVS-AMRK
Neni 6
1. N kuadr t Ministris s Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor themelohet Agjencia pr
Mbrojtjen nga Rrezatimet i Kosovs-AMRK , si autoritet kompetent qendror q mbikqyr
dhe siguron zbatimin e dispozitave t ktij ligji dhe akteve t tjera ligjore e nnligjore n
fushn e mbrojtjes nga rrezatimet.
2. AMRK kryesohet nga kryeshefi i cili emrohet nga Kryeministri me nj mandat katr (4)
vjear.
3. Ministria miraton strukturn e AMRK-s si dhe i siguron burimet e nevojshme financiare
dhe njerzore pr zbatimin e detyrimeve ligjore.
Neni 7
1. Detyrat e AMRK-s:
1.1. harton rregulloret dhe udhzimet dhe aktet e praktikave t mbrojtjes nga
rrezatimet jonizuese, sigurin dhe sigurimin brthamor, t cilat jan t detyrueshme
pr zbatim nga t gjith personat fizik e juridik;
1.2. kontrollon zbatimin e akteve ligjore e nnligjore pr mbrojtje nga rrezatimi;
1.3. pajis me licenc subjektet q kryejn veprimtarit e parashikuara n kt ligj, e
cila sigurohet nga ministri;
1.4. drejton nga ana teknike t gjitha autoritetet kombtare dhe lokale pr zbatimin e
menjhershm t masave t nevojshme pr zbutjen e efekteve t aksidenteve
radiologjike ose brthamore;
1.5. jep rekomandime dhe propozime pr prmirsimin e legjislacionit n fuqi n
fushn e mbrojtjes nga rrezatimet;
1.6. miraton standardet e siguris, sigurimit dhe mbrojtjen nga rrezatimet;
1.7. bashkpunon me organizmat kombtar e ndrkombtar pr problemet e
mbrojtjes nga rrezatimet;
141
1.8. bashkrendon punn me institucionet e specializuara brenda dhe jasht vendit,

pr kalibrimin e pajisjeve t rrezatimit jonizues, dozimetrin personale, monitorimin
e mjedisit, pr kontrollin mjeksor t punonjsve t ekspozuar profesionalisht,
trajnimin e personelit, si dhe me institucione t tjera, sipas nevojave, n baz t
marrveshjeve t mirkuptimit pr zgjidhjen e problemeve kombtare n fushn e
mbrojtjes nga rrezatimi;
1.9. bashkpunon me Inspektoratin Shtetror t Puns dhe Inspektoratin e Mjedisit;
1.10. mban inventarin kombtar t burimeve t rrezatimit jonizues, jojonizues,
materialeve brthamore dhe personelit t angazhuar me kto burime;
1.11. mbledh informacion dhe kryen matjet e analizat baz pr kontrollin e mbrojtjes
nga rrezatimet, sigurin dhe sigurimin;
1.12. kryen inspektimin e instalimeve rrezatuese.
Neni 8
Aktet nnligjore pr mbrojtjen nga rrezatimi jojonizues, jonizues dhe siguris nukleare si
dhe pr sigurin e burimeve t rrezatimit jonizues, me propozim t AMRK-s, miratohen
nga Qeveria e Kosovs.
KREU IV
MBROJTJA NGA RREZATIMI JOJONIZUES DHE JONIZUES
Neni 9
1. Sistemi i masave mbrojtse nga rrezatimi jonizues bazohet n:
1.1. prdorimin e arsyeshm t burimit pr rrezatim jonizues;
1.2. mbrojtjen optimale nga ndikimi i dmshm prej rrezatimit jonizues;
1.3. prcaktimin e kufijve t dozs ekuivalent dhe efektive ekuivalente;
1.4. prdorimi i burimit t caktuar t rrezatimit jonizues konsiderohet i arsyeshm
nse dshmohet i dobishm.
Neni 10
Qeveria, me propozimin e MMPH, miraton vlerat prcaktuese t lejuara t rrezatimit
jojonizues dhe jonizues n mjedis.

142
Neni 11
1. N zbatimin e mbrojtjes nga rrezatimi jonizues ndrmerren kto masa:
1.1. zbulimin e prezencs dhe prcaktimin e nivelit t ekspozimit nga rrezatimi
jonizues dhe jojonizues.
1.2. prcaktimin e kushteve pr prodhim, qarkullim dhe shfrytzim t burimeve t
rrezatimit jojonizues dhe jonizues.
1.3. sigurimin dhe shfrytzimin e pajisjes dhe mjeteve pr mbrojtjen nga rrezatimi
jojonizues dhe jonizues dhe kontrollin e efikasitetit t ksaj mbrojtjeje;
1.4. kufizimin ose ndalimin e prodhimit, qarkullimit, prdorimit t prodhimeve dhe
lndve t para pr prodhim, t cilat jan t kontaminuar me radionuklid mbi
vlerat e prcaktuara;
1.5. mbajtjen e evidencs pr burimet e rrezatimit jojonizues dhe jonizues;
1.6. mbajtjen e evidencs s materialeve dhe lndve t para t cilat n veprimin
teknik dhe teknologjik ngritin prqendrimin e radionuklidve natyrore mbi dozn e
caktuar.
1.7. prcaktimin e kushteve t puns, kontrollin dhe prcjelljen e gjendjes
shndetsore t personave q punojn me burimet e rrezatimit jojonizues dhe
jonizues dhe zbatimin e masave t parapara pr mbrojtje n pun nga ndikimet e
dmshme t rrezatimit jojonizues dhe jonizues;
1.8. krijimin dhe prsosjen profesionale t kuadrit n lmin e mbrojtjes nga rrezatimi
jojonizues dhe jonizues.
1.9. mbrojtjen personale dhe kolektive t njerzve nga rrezatimi jojonizues dhe
jonizues.
1.10. zbatimin dhe aplikimin e masave nga plani pr veprim n ngjarjen e
jashtzakonshme;
1.11. mbledhjen dhe ruajtjen e prkohshme t mbeturinave radioaktive;
1.12. sigurimin e kushteve materiale, teknike dhe kushteve t tjera pr zbatimin e
studimit sistematik t prbrjes s nukleideve n mjedis (monitorimin) dhe zbatimin e
planit n rastin e situats s jashtzakonshme;
1.13. zbatimin e programit t masave pr sigurin dhe kontrollin e kualitetit t
masave mbrojtse nga rrezatimi jojonizues dhe jonizues;
1.14. kontrollin e mallit radioaktiv gjat eksportit, importit dhe transitit;
1.15. ndalimin e qarkullimit ilegal t materialeve, mbeturinave radioaktive dhe
nukleare;
143
1.16. dekontaminimin e mjedisit;
Neni 12
Hulumtimi sistematik i prmbajtjes s radionuklidve n mjedis
Zbulimi i prezencs, prcaktimi i rrezikut, informimi dhe ndrmarrja e masave pr mbrojtjen
nga rrezatimi jonizues bhet sipas kushteve t prcaktuara dhe t parapara. Ministria harton
program pr hulumtimin sistematik t prbrjes s radionuklidve n ajr, tok, lumenj,
liqene, n t reshurat atmosferike, n gjallesat bimore dhe shtazore, n materialin ndrtimor,
n sendet e prdorimit t prgjithshm, n uj t pijes, n gjrat ushqimore pr njerz,
ushqimin e kafshve dhe at, n kushte normale, n rast t dyshimit pr ngjarje t
jashtzakonshme si dhe gjat situats s jashtzakonshme.
Neni 13
1. Pr zbulimin me koh t situats s jashtzakonshme e cila rrezikon ose mund ta rrezikoj
territorin e Kosovs, vendoset sistemi i paralajmrimit t hershm t ksaj ngjarjeje e cila
sipas kushteve t parapara dhe n mnyr t parapar, pandrprer siguron matjen e
intensitetit t dozs s rrezatimit.
2. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor, prcakton kushtet t cilat duhet ti
plotsojn personat juridik t cilt kryejn matjet e prcaktuara nga paragrafi 1 i ktij neni.
Neni 14
Ministria publikon raportin vjetor, pr prbrjen e radionuklidve n mjedis.
Neni 15
Prcaktimi i masave mbrojtse nga rrezatimi jojonizues dhe jonizues
1. Pr mbrojtje nga ekspozimi me rrezatim jojonizues dhe jonizues t personave profesional,
pacientve, qytetarve si dhe mjedisit, shfrytzuesit e burimit t rrezatimit jojonizues dhe
jonizues duhet t sigurojn dhe zbatojn masat e prcaktuara pr mbrojtje nga rrezatimi
jojonizues dhe jonizues.
2. Qeveria me akt nnligjor t veant prcakton kufizimin e dozave, kohn e ekspozimit dhe
orarit t puns s personelit dhe pacientve pr mbrojtjen nga rrezatimi jonizues.
3. Ministria, prcakton kushtet t cilat duhet ti plotsojn personat juridik ose fizik
q prcaktojn masat pr mbrojtje nga rrezatimi jonizues.
Neni 16
Vlersimi i nivelit t ekspozimit t rrezatimit jonizues
1. Pr t br vlersimin e nivelit t ekspozimit nga rrezatimi jonizues i personave
profesional, pacientve, qytetarve, shfrytzuesi i burimit t rrezatimit jonizues sht
144
i obliguar, varsisht nga lloji i puns, t kryej nj ose m shum matje dhe at:
1.1. matjet dozimetrike dhe kontrolli i vendit t puns,
1.2. matjen e nivelit t ekspozimit individual t personave profesional (kontrolli
dozimetrik personal),
1.3. vlersimin e nivelit t ekspozimit t brendshm t personave
profesional,
1.4. matjen biodozimetrike t ekspozimit individual me rrezatim jonizues.
Neni 17
Kushtet pr operim t burimeve t rrezatimit jojonizues dhe jonizues
1. Operatori mund t shfrytzoj burimet e rrezatimit jojonizues, nse i plotson kto kushte:
1.1. q pr kto burime t rrezatimit jojonizues t ket vlersimin e ndikimit n
Mjedis n pajtim me ligjin.
1.2. niveli i rrezatimit t jet n prputhje me VK.
2. Dispozitat nga pika 1 e paragrafit 1, t ktij neni, vlejn pr vlerat e frekuencave 10 khz300 GHz.
Neni 18
1. Personat juridik dhe ndrmarrsit mund t prodhojn, t bjn qarkullimin dhe
t prdorin burimet e rrezatimit jonizues, nse i prmbushin kto kushte:
1.1. q objektet dhe hapsirat n t cilat prodhojn dhe deponojn materie me
rrezatim jonizues ti prgjigjen kushteve t parapara teknike, t siguris shndetsore
dhe kushteve t tjera t cilat sigurojn mbrojtjen e njerzve dhe mjedisit nga rrezatimi
jonizues;
1.2. q personave q punojn me burimet e rrezatimit jonizues tu sigurojn mjete t
prshtatshme pr mbrojtjen nga rrezatimi jonizues si dhe pajisjen pr matjen e
rrezatimit;
1.3. t sigurojn q me burimet e rrezatimit jonizues, t punojn personat q kan
prgatitje profesionale t parapar dhe ti prmbushin kushtet shndetsore t
parapara, para dhe gjat puns me burimet e rrezatimit jonizues;
1.4. t ndrmerr t gjitha masat e parapara me t cilat parandalohet q materiali

radioaktiv mbeturin, t mos shkaktoj kontaminimin e mjedisit mbi VK;
145
1.5. t informoj puntort, praktikantt apo studentt pr:

1.5.1. rreziqet shndetsore t paraqitura n pun
pr:
1.5.2. procedurat e mbrojtjes s prgjithshme radioaktive dhe masat q
duhet t merren;
1.5.3. rndsin e respektimit t krkesave teknike, mjeksore dhe
administrative, n rast t femrave, nevoja pr deklarimin e hershm
t shtatznis pr shkak t rrezikut t ekspozimit t fmijs me
rrezet radioaktive.
1.6. t organizojn trajnime relevante n fushn e mbrojtjes nga rrezatimi
pr puntort e ekspozuar, praktikantt dhe studentt;
1.7. aparatet rntgen dhe pajisjet e tjera t cilat prodhojn rrezatim jonizues, t jen
n pajtim me kushtet e parapara, pr prdorim, bartje dhe shfrytzim t tyre.
2. Me vendim t Ministris prcaktohen personat juridik dhe fizik t cilt i
prmbushin kushtet nga paragrafi 1 i ktij neni.
3. Personat juridik dhe fizik t cilt prodhojn, bjn bartjen dhe shfrytzojn burimet
e rrezatimit jojonizues dhe jonizues, nuk mund ti kryejn kto veprimtari pa vendim
t Ministris.
4. Personat juridik dhe fizik nga paragrafi 1 i ktij neni, jan t obliguar q gjat
regjistrimit n regjistrin e Ministris, ta dorzojn edhe vendimin nga paragrafi 2 i ktij neni.
Neni 19
Personat juridik dhe fizik t cilt prodhojn, bjn bartjen dhe shfrytzojn
burimet e rrezatimit jonizues, mbajn evidencn e parapar pr ato burime dhe jan t
obliguar pr do drges, prkatsisht furnizim me burime t rrezatimit jonizuese, t
informojn Ministrin.
Neni 20
1. Personat t cilt punojn me burimet e rrezatimit jonizues, pacientt dhe popullata,
nuk lejohen t'i ekspozohen rrezatimit mbi VK.
2. Me vendim e Ministris, autorizohen personat juridik t cilt i prmbushin kushtet
e parapara pr kryerjen e matjeve, pr vlersimin e shkalls s ekspozimit me rrezatim
jonizues t personave t cilt punojn me burimet e ndotjes, pacientt dhe popullata.
Neni 21
146
Personat juridik nga neni 15, paragrafi 3 i ktij ligji, mbajn evidencn e parapar pr
rrezatimin e popullats, pacientve dhe personave t cilt gjat puns i jan ekspozuar
ndikimit t rrezatimit jonizues, kurse raportin pr kt rrezatim ia drgojn Ministris.
Neni 22
1. Personat juridik dhe fizik t cilt gjat puns me burimet e rrezatimit jonizues,
shkaktojn kontaminimin e mjedisit mbi VK, jan t obliguar q n mnyr t parapar
t zbatojn dekontaminimin.
2. Personat juridik dhe fizik t cilt kan shkaktuar kontaminimin, prkatsisht kan
zbatuar
dekontaminimin, jan t obliguar q menjher ti raportojn Ministris.
3. Me vendim t organit t autorizuar t prcaktohen personat juridik t cilt i prmbushin
kushtet e parapara pr kryerjen e dekontaminimit.
Neni 23
Personat juridik dhe fizik t cilt prodhojn, bjn bartjen ose shfrytzojn burimet
e rrezatimit jonizues, jan t obliguar q personave t cilt punojn n vendet ku jan t
ekspozuar me rrezatim jonizues, t u sigurojn kontroll dozimetrike personale, ti pajisin me
mjete personale mbrojtse dhe ti udhzojn n kontroll t rregullt shndetsor, tu sigurojn
vrtetimin e saktsis s atyre mjeteve si dhe prdorimin e tyre t drejt.
Neni 24
1. Me burimet e rrezatimeve jonizuese mund t punojn personat t cilt kan prgatitje
profesionale t parapar pr kt veprimtari dhe q i prmbushin kushtet e parapara
shndetsore.
2. Personat nga paragrafi 1 i ktij neni, vihen n mbikqyrje shndetsore dhe i nnshtrohen
kontrollit mjeksor para se t hyjn n pun me burimet e rrezatimit jonizues dhe gjat puns,
e sipas nevojs edhe pas ndrprerjes s puns me burimet e rrezatimit jonizues.
Neni 25
1. Ndalohet puna me burimet e rrezatimit jonizues pr:
1.1. personat m t rinj se tetmbdhjet (18) vje, prve gjat aftsimit profesional;
1.2. femrave gjat mbajtjes s shtatznis;
1.3. femrave q ushqejn fmijn me gji, nse punojn me burimet e hapura t
rrezatimit jonizues.
Neni 26
147
Burimet e rrezatimit jonizues, mund t aplikohen n mjeksi n mnyr t parapar, nse

mjeku i specializimit prkats, bn vlersimin e arsyeshmris mjeksore t aplikimit t tyre
dhe lejon procedurn diagnostike dhe terapeutike.
Neni 27
Uji i pijes, artikujt ushqimor, ushqimi i kafshve, gjrat e konsumit t prgjithshm,
prodhimi i ushqimit, lodrave, stolive personale dhe kozmetike, nuk mund t vihen n
prdorim, nse prmbajn radionuklid.
Neni 28
1. Ndalohet montimi dhe prdorimi i rrufepritsve radioaktiv n territorin e
Kosovs.
2. Rrufepritsit radioaktiv t cilt jan montuar para aprovimit t ktij ligji, duhet
t demontohen nn mbikqyrjen e Inspektoratit dhe Shrbimit t Mbrojtjes nga Rrezatimi
Jonizues.
3. Aparatet jonizuese kundr zjarrit t cilave u ka kaluar afati pr pun mund t demontohen
vetm nga Shrbimi pr Mbrojtje nga Rrezatimi Jonizues.
KREU V
MENAXHIMI ME MBETURINAT RADIOAKTIVE
Neni 29
1. Ministria prcakton mnyrn dhe kushtet se si mbeturina radioaktive, grumbullohet,
riciklohet, ruhet, evidentohet dhe deponohet.
2. Ndalohet importimi i mbeturins radioaktive, prpunimi dhe deponimi i saj me prejardhje
t huaj, n territorin e Kosovs.
3. Qeveria e Kosovs do t krijoj mundsi pr deponim t prkohshm t mbeturinave
radioaktive n afat prej dy (2) vitesh pas hyrjes n fuqi t ktij ligji.
4. Qeveria e Kosovs do t siguroj kushte pr deponim t prhershm t mbeturinave
radioaktive n afat prej dhjet (10) vitesh pas hyrjes n fuqi t ktij ligji.
5. Shpenzimet pr sigurimin e kushteve pr deponimin e prhershm t mbeturinave
radioaktive i bart operatori.
KREU VI
IMPORTI, EKSPORTI, BARTJA DHE TRANSITI I MATERIALIT
148
RADIOAKTIV DHE NUKLEAR
Neni 30
1. Bartja e burimit t rrezatimit jonizues jasht kufirit t Kosovs, mund t bhet vetm me
plqimin e Qeveris.
2. Pr parandalimin e bartjes t palejuar t materialit radioaktiv, prmes kufirit t Kosovs,
n vendet kufitare vendosen monitor t rrezatimit jonizues.
3. Burimet e rrezatimit jonizues, mund t importohen vetm n kalimet tejkufitare n t cilat
sht e organizuar mbikqyrja inspektuese.
4. Importuesi sht i obliguar q me koh t informoj Inspektoratin, pr arritjen e drgess
s burimit t rrezatimit jonizues.
5. Organet e shrbimit doganor, mund t bjn doganimin e drgess nga paragrafi 3 i ktij
neni, vetm me pajtimin me ligjin n fuqi.
6. Burimet e rrezatimeve jonizuese t cilat importohen n zonat e lira dhe doganore ose n
deponit konsignacionale t Kosovs, i nnshtrohen paragrafit 3 t ktij neni.
7. Transporti i burimeve t rrezatimeve jonizuese n territorin e Kosovs bhet n
prputhje me Ligjin pr Transportin e Mallrave t Rrezikshme dhe marrveshjet e
nnshkruara ndrkombtare.
KREU VII
KUSHTET PR LOKACION, NDRTIM, PUN PROVUESE, LSHIM N PUN,
SHFRYTZIM, NDRPRERJE T PRHERSHME T PUNS DHE
DEKOMISION T OBJEKTEVE NUKLEARE
Neni 31
1. Me rastin e prcaktimit t lokacionit, ndrtimit, puns provuese, lshimit n pun,
shfrytzimit dhe ndrprerjes s prhershme t puns s objekteve nukleare, pr sigurim
nuklear, ndrmerren masat si vijon:
1.1. prcaktimi i kushteve t parapara pr lokacion, ndrtim, pun provuese, lshim
n pun, shfrytzim dhe ndrprerje t prhershme t puns s objektit nuklear;
1.2. prcaktimi i kritereve t parapara pr vlersimin e siguris s objektit nuklear;
1.3. prcaktimi i kushteve t parapara pr qarkullim dhe shfrytzim t materialit
nuklear;

149
1.4. sigurimi dhe zbatimi i masave mbrojtse nga rrezatimi jonizues n objektin
nuklear dhe zonn e ndikimit t tij;
1.5. prcaktimi i kushteve t parapara t cilat duhet ti prmbushin personat q
punojn n objektin nuklear;
1.6. mbledhja, evidentimi, prpunimi, magazinimi, deponimi dhe shkarkimi i
mbeturins radioaktive;
1.7. prgatitja dhe zbatimi e masave t parapara n rast t aksidentit nuklear;
1.8. siguria fizike e objektit dhe materialit nuklear.
Neni 32
Leja e ndrtimit
1. Objekti nuklear mund t ndrtohet vetm n lokacionin pr t ciln sht hartuar plani.
2. Objekti nuklear nuk mund t ndrtohet dhe t lshohet n pun provuese pa aprovimin e
mparshm nga Ministria.
3. Leja e ndrtimit nga paragrafi 2 i ktij neni, mund t jepet nse Ministria, vrteton q jan
plotsuar t gjitha masat e sigurimit nuklear, n baz t raportit t shkruar pr sigurin
nukleare dhe dokumentacionit tjetr t parapar.
4. Ministria me akt t veant i prcakton kushtet pr dhnien e lejes se ndrtimit.
Neni 33
Raporti pr sigurin nukleare
1. Raporti pr sigurin nukleare nga neni 29 i ktij ligji, prmban informatn pr analizn e:
1.1. ndikimit t mundshm t objektit nuklear n mjedis dhe ndikimit t mundshm t
ngjarjes s jashtzakonshme n mjedis n at objekt;
1.2. prshkrimin e projektit t objektit nuklear; informatn pr kualitetin e pajisjeve t
vendosura dhe materialit ndrtimor, dokumentacionit tjetr teknik pr objektin
nuklear;
1.3. hartimi i planit t intervenimit n aksidente t mundshme dhe masat t cilat jan
t domosdoshme pr mnjanimin e tyre;
1.4. vendimin pr deponim dhe sigurim t mbeturins radioaktive;
1.5. t dhnat pr sigurin fizike t objektit nuklear dhe dokumentacionin tjetr t
parapar.
150
2. Raporti pr sigurin nukleare duhet t plotsohet n pajtim me ndryshimet q paraqiten n

projekt gjat ndrtimit, puns provuese, lshimit n pun, shfrytzimit dhe ndrprerjes s
prhershme t puns s objektit nuklear.
Neni 34
Aplikimi i standardeve dhe normativave teknike
1. Objekti nuklear projektohet, ndrtohet, lshohet n pun, shfrytzohet, mirmbahet dhe
ndrpret punn sipas standardeve (t Agjencionit t Kombeve t Bashkuara pr Energji
Nukleare), normativave teknike dhe normave t kualitetit t prodhimit si dhe shrbimeve t
cilat e sigurojn objektin nuklear t parapar.
2. Materialet dhe pajisjet pr ndrtimin dhe mirmbajtjen e objektit nuklear n pikpamje t
kualitetit, duhet ti prgjigjen standardeve Evropiane dhe normativave teknike.
Neni 35
Puna provuese, lshimi n pun dhe shfrytzimi i objektit nuklear
Puna e objektit nuklear duhet t zhvillohet sipas udhzimeve t reparteve dhe udhzimeve t
tjera teknike t cilat kan t bjn me t gjitha repartet, pr prdorimin dhe transportin e
materialit nuklear, mirmbajtjen dhe mbikqyrjen e sistemit, kontrollin e brendshm dhe
mnyrn e veprimit n rastet e aksidenteve.
Neni 36
1. Shfrytzuesi i objektit nuklear sht i obliguar q ti ofroj raport Ministris pr:
1.1. do ndryshim n reparte, pajisje, n mnyrn e puns, pr t cilat jan t
prcaktuara kriteret;
1.2. prishjet e pajisjeve dhe pr aksidentet n objektet nukleare si dhe masat e
ndrmarra pr mnjanimin e pasojave t aksidentit;
1.3. gabimet e personave q udhheqin me objektin nuklear;
1.4. tejkalimin e normave t caktuara t aktiviteteve, lirimit t mbeturinave
radioaktive t gazta apo t lngt ose devijimi nga kushtet, e prcaktuara pr lirimin e
tyre;
1.5. rrethanat e tjera t rndsishme pr sigurin e objektit nuklear.
2. Shfrytzuesi nga paragrafi 1 i ktij neni, sht i obliguar q ti paraqes Ministris raport
t rregullt pr punn e objektit nuklear, n afatet dhe mnyrn q e cakton Ministria.
3. Shfrytzuesi i objektit nuklear sht i obliguar q me krkesn e Ministris t ofroj do
informat pr masat e ndrmarra pr sigurin nukleare dhe t gjitha aktivitetet e tjera
lidhur me zbatimin e ktij ligji.
151
Neni 37
Ndrprerja e prhershme e puns dhe dekompozimi i objektit nuklear
1. Nse shfrytzuesi i objektit nuklear synon q prfundimisht ta ndrpres punn, sht i
obliguar, paraprakisht t njoftoj Ministrin.
2. Shfrytzuesi i objektit nuklear nga paragrafi 1 i ktij neni, sht i obliguar q n afat t
cilin e prcakton Ministria, t zbatoj masat e sanimit gjegjs n lokacion dhe objekt si dhe
n mjedis.
Neni 38
Shfrytzues i objektit nuklear mund t jet vetm personi juridik.
Neni 39
Evidentimi dhe kontrolli e materialeve nukleare
1. Shfrytzuesi i objektit nuklear i cili prodhon, prpunon, shfrytzon ose deponon material
nuklear, sht i obliguar t udhheq evidencn e parapar pr ato materiale, sipas zonave
t bilanceve materiale n prputhje me marrveshjet ndrkombtare dhe t dhnat nga
kjo evidenc, tia dorzoj Ministris.
2. Ministria udhheq evidencn pr materialet nukleare, pr t gjitha zonat e parapara t
bilanceve materiale dhe bn kontrollin e evidencave t personave juridik nga paragrafi 1 i
ktij neni.
Neni 40
1. Ndalohet shfrytzimi i materialit nuklear pr prodhimin e armve nukleare dhe mjeteve t
tjera eksplozive.
2. Ndalohen krkimet pr zhvillimin, prodhimin dhe prdorimin e armve nukleare.
3. Shfrytzuesi i objektit nuklear, duhet t mundsoj kontroll inspektimi dhe t
bashkpunoj me prfaqsuesit e Agjencionit Ndrkombtar pr Energji Nukleare (IAAE),
n prputhje me marrveshjet ndrkombtare.
Neni 41
1. Personi juridik, i cili shfrytzon objektin nuklear ose materialin nuklear, sht i obliguar q
t organizoj, prkatsisht t siguroj mbrojtjen fizike t objektit nuklear, materialit nuklear
dhe mbeturins radioaktive
2. Personi juridik nga paragrafi 1, i ktij neni, nxjerr rregullore t brendshme pr masat e
mbrojtjes fizike t objektit nuklear, materialit nuklear dhe mbeturinave radioaktive.
152
KREU VIII
VEPRIMET N RASTET E JASHTZAKONSHME
Neni 42
1. Pr t mbrojtur jetn, shndetin e njerzve dhe mjedisin, n rast t aksidentit nuklear,
Qeveria e Kosovs harton planin pr intervenim pr rastet e jashtzakonshme.
2. Me planin e paragrafit 1 t ktij neni, prcaktohet niveli i reagimit pr mbrojtjen e
njerzve, kafshve shtpiake dhe kulturat bujqsore, nga ana e prgjegjsve pr zbatimin e
ktyre masave, prcaktohet mnyra e informimit t publikut si dhe programi i kontrollit
periodik t rregullsis s pjesve t planit ose planit n trsi.
3. Situatn e jashtzakonshme, e cila e rrezikon territorin e Kosovs e shpall Qeveria e
Kosovs.
4. Mbrojtja e jets dhe shndetit t njerzve si dhe mjedisit nga rrezatimi jonizues n rastet e
jashtzakonshme, zbatohet n baz t masave t parapara pr parandalimin dhe mnjanimin e
pasojave t shkaktuara nga ajo ngjarje.
5. Nse vrtetohet se ekziston rreziku nga kontaminimi radioaktiv i territoreve t shteteve
fqinje, Qeveria e Kosovs lajmron, pr at rrezik, organet kompetente t atyre shteteve dhe
Agjencionin Ndrkombtar pr Energji Nukleare (ANEN).
6. Pr krkimin dhe pranimin e ndihms nga shteti tjetr dhe Agjencioni Ndrkombtar pr
Energji Atomike dhe ofrimit t ndihms shteteve t tjera n rastin e aksidentit nuklear dhe
rrezikut radioaktiv vendos Qeveria e Kosovs.
KREU IX
PRGJEGJSIA PR DMET NUKLEARE
Neni 43
Shfrytzuesi i objektit nuklear prgjigjet pr dmet nukleare t shkaktuara nga aksidenti
nuklear, n pajtim me kt ligj.
Neni 44
Shfrytzuesi i objektit nuklear prgjigjet pr dmin nuklear n shumn prej katr milionsh
(4.000.000) Eurosh n ditn e pagimit, pr secilin aksident nuklear.

153
Neni 45
1. Shfrytzuesi i objektit nuklear, deponon dhe mban sigurimin pr mbulesn e prgjegjsis
s vet pr dmin nuklear n shum prej pesdhjet mij (50.000) Eurosh.
2. Nse mjetet nga paragrafi 1, i ktij neni, nuk jan t mjaftueshme pr kompensimin e dmit
nuklear, burimet e mjeteve dhe mnyra e plotsimit t ndryshimit n mjete pr kompensim t
dmit nuklear, t krijuar deri n vlern nga neni 44 i ktij ligji, do t prcaktohen me ligj t
veant q rregullon kt problematik.
Neni 46
Siguruesit nuk i lejohet t ndrpres dhe t anuloj sigurimin, nse pr kt me shkrim nuk e
ka informuar shfrytzuesin e objektit nuklear, n afat prej gjasht (6) muajsh, para ndrprerjes,
prkatsisht t anulimit t sigurimit.
Neni 47
1. E drejta n kompensimin e dmit nuklear ndrpritet pas kalimit t afatit prej dhjet (10)
vjetsh, nga dita e aksidentit nuklear.
2. Nse dmi nuklear sht i shkaktuar me goditje nukleare, lidhur me materialin nuklear, i cili
n kohn e aksidentit nuklear sht vjedhur, humbur, ose braktisur, afati i prcaktuar n
paragrafin 1 t ktij neni, llogaritet prej dits s aksidentit nuklear dhe vlen pr periodn
njzet (20) vjet, prej dits s vjedhjes, humbjes ose braktisjes s materialit nuklear.
Neni 48
Padia pr kompensimin e dmit nuklear mund t dorzohet n afat prej tre (3) vjetsh, nga dita
kur personi q ka psuar dmin material, ka kuptuar se sht i dmtuar.
Neni 49
1. Vendimin pr kompensimin e dmit nuklear e merr gjykata kompetente n vendin ku
gjendet objekti nuklear.
2. Pr dmin nuklear t shkaktuar gjat transportimit t materialit nuklear, prodhimeve ose
mbeturinave, sht kompetent gjykata n vendin ku ka ndodhur aksidenti nuklear.

154
KREU X
MBIKQYRJA DHE KOMPETENCAT
Neni 50
1. Mbikqyrjen pr zbatimin e ktij ligji e bn Inspektorati gjegjs dhe inspektoratet e
Ministris s Shndetsis, Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale, Ministria e Bujqsis,
Ministria e Transportit, MEM, Ministria e Ekonomis, Ministria e Punve t Brendshme.
2. Pr kryerjen e mbikqyrjes s realizimit t masave mbrojtse nga rrezatimi jonizues dhe
siguria nukleare, inspektort kan t drejta dhe obligime q:
2.1. t urdhrojn evitimin e t metave lidhur me punn e burimeve t rrezatimit jojonizues dhe jonizues dhe me mbrojtjen fizike t objekteve nukleare;
2.2. t ndrprejn punn me burimet e rrezatimeve jojonizuese dhe jonizuese dhe tua
marrin lejen ose/dhe licencn pr shfrytzimin e ktyre burimeve, prderisa nuk
plotsohen kushtet e parapara;
2.3. t ndrprejn ndrtimin, lshimin n pun dhe ndrprerjen e puns t objektit
nuklear, nse nuk jan t prmbushura masat e parapara t sigurimit nuklear;
2.4. t ndalojn prodhimin dhe shfrytzimin e burimit t rrezatimit jonizues,
prderisa nuk i prmbushin kushtet e parapara;
2.5. t urdhrojn largimin e t metave t prcaktuara dhe prmbushjen e kushteve t
parapara nga personat juridik t cilt bjn matjet e ekspozimit me rrezatim
jonizues, krkim sistematik t prmbajtjes s radionuklidve n mjedis,
prkatsisht dekontaminimin e mjedisit;
2.6. t urdhrojn prmbushjen e kushteve t parapara dhe evitimin e t metave t
tjera pr t cilat vrtetohet se mund t shkaktojn pasoja t dmshme pr shndetin e
njerzve ose t mjedisit.
3. Masat nga paragrafi i ktij neni prcaktohen me akte nnligjore t nxjerra nga MMPH.
4. Kundr vendimit nga paragrafi 2, i ktij neni, mund ti parashtrohet ankes MMPH-s.
5. N rast t rrezikimit t shndetit dhe mjedisit, ankesa n vendim, nuk e ndalon
ekzekutimin e tij.
Neni 51
Personat juridik dhe fizik t cilt prodhojn, bjn qarkullimin dhe shfrytzojn burimet
e rrezatimit jonizues, prkatsisht bjn studimin e prbrjes s radionuklidve n mjedis,
dekontaminimin e mjedisit ose matjen e ekspozimit nga rrezatimi jonizues, jan t obliguar
q inspektorit tia mundsojn kryerjen e mbikqyrjes, pa pengesa.
155
Neni 52
1. Inspektort t cilt kryejn punt nga paragrafi 1, i nenit 50 t ktij ligji, duhet t ken
shkalln e caktuar t prgatitjes profesionale nga lmi i fiziks inxhinierike, fiziks dhe
kimis.
2. Ministria nxjerr akt nnligjor me t cilin prcakton nivelet profesionale pr ushtrimin e
mbikqyrjes sipas nenit 50 t ktij ligji.
3. Prjashtimisht nga dispozitat e paragrafit 1, t ktij neni, inspektort q bjn mbikqyrjen
e qarkullimit t burimeve t rrezatimit jonizues prmes kufirit shtetror, duhet t ken
prgatitjen profesionale adekuate nga lmi i fiziks, kimis, fiziks inxhinierike dhe t jen
specialist t shndetit publik.
Neni 53
1. Kundr vendimit t inspektorit t Mjedisit, pala e paknaqur n afat prej tet (8) ditsh,
nga dita e pranimit t vendimit, mund ti parashtroj ankes Ministris, e cila n afat prej
tridhjet (30) ditsh, nga dita e pranimit t ankess, nxjerr vendim prkats lidhur me
ankesn.
2. Ankesa e parashtruar kundr vendimit t inspektorit t Mjedisit nuk e shtyn ekzekutimin e
ktij vendimi. Kundr vendimit t Ministris lidhur me ankesn, pala e paknaqur ka t
drejt t ngrit kontest administrativ n pajtim me Ligjin mbi Procedurn Administrative.
KREU XI
DISPOZITAT NDSHKUESE
Neni 54
Veprat penale
1. Secili q mbledh, prpunon, deponon apo vendos materialin radioaktiv kundr mnyrs
s parashikuar dhe kushteve t parapara, do t dnohet pr vepr penale me burg prej gjasht
(6) muajsh deri n pes (5) vjet.
2. Secili q importon, prpunon, deponon ose vendos material radioaktiv, mbeturin me
prejardhje t huaj n territorin e Kosovs, do t dnohet pr vepr penale me burg prej
gjasht (6) muajsh deri n pes (5) vjet.
Neni 55
Kundrvajtjet
1. Personi juridik, pr kundrvajtje, do t gjobitet me t holla n shum prej dy mij (2.000)
deri n njzet mij (20.000) Euro,
Nse:

156
1.1. gjat puns me burimet e rrezatimit jonizues shkakton kontaminimin e mjedisit

mbi VK ose nuk e kryen dekontaminimin n mnyr t parapar, nuk lajmron me
koh organin kompetent t qeveris (paragrafi. 1 i nenit 22 t ktij ligji);
1.2. v n qarkullim ujin e pijes, artikujt ushqimor, ushqimin e kafshve dhe gjrat e
prdorimit t prgjithshm t cilat prmbajn radionuklid mbi VK (neni 31 i ktij
ligji);
1.3. grumbullon, prpunon, deponon ose vendos mbeturin radioaktive n
kundrshtim me dispozitat e ktij ligji;
1.4. vepron kundr mnyrs s parapar dhe kushteve t parapara (paragrafi 1, i nenit
25 t ktij ligji);
1.5. importon mbeturin radioaktive me prejardhje jasht vendit ose e prpunon,
deponon dhe vendos n territorin e Kosovs (paragrafi 2, i nenit 29 t ktij ligji);
1.6. nuk organizon ose nuk e zbaton mbrojtjen fizike t objektit nuklear, materialit
nuklear ose mbeturins radioaktive, nuk e sjell aktin e prgjithshm pr masat e
mbrojtjes fizike t objektit nuklear, materialit nuklear dhe mbeturins radioaktive
(neni 33 i ktij ligji).
2. Pr punt nga paragrafi 1, i ktij neni, pr kundrvajtje gjobitet me t holla n shum prej
pesdhjet (50) deri dyqind (200) Euro, personi prgjegjs juridik.
Neni 56
1. Me t holla n shum prej pesqind (500) deri n pes mij (5.000) Euro, do t gjobitet,
shfrytzuesi i objektit nuklear, nse n emr t sigurimit pr mbulimin e prgjegjsis s vet
pr dm nuklear, nuk ka deponuar shumn prej njqind mij (100.000) Eurosh.
2. Pr punt nga paragrafi 1 i ktij neni, me t holla, n shum prej njqind (100) deri treqind
(300) Euro, do t gjobitet edhe personi prgjegjs i shfrytzimit t stabilimentit nuklear.
Neni 57
1. Me t holla prej pesqind (500) deri n katr mij (4.000) Euro, do t dnohet personi
juridik, nse:
1.1. nuk bn analizn sistematike t prbrjes s radionuklidve n mjedis ose nuk
bn matjen e pandrprer t dozs s absorbuar t rrezatimit, n mnyr t parapar
dhe sipas kushteve t parapara.
1.2. nuk prmbush kushtet e parapara pr prodhim, qarkullim dhe shfrytzim t
burimeve t rrezatimit jonizues ose prodhon, bn bartjen dhe shfrytzon burimet e
rrezatimit jonizues para marrjes s vendimit nga Ministria ose kt vendim gjat
regjistrimit n regjistr, nuk ia dorzon organit kompetent (neni 18 i ktij ligji);
157
1.3. personave t punsuar n vendet me ekspozim t rrezatimit jonizues nuk ua

siguron kontrollin dozimetrik, nuk i pajis me mjete mbrojtse personale, nuk i
udhzon pr kontrollim t rregullt mjeksor ose nuk ua siguron vrtetimin e
rregullsis s atyre mjeteve dhe shfrytzimin e tyre (neni 13 i ktij ligji);
1.4. bn bartjen e burimeve t rrezatimit jonizues jasht kufijve t Kosovs pa lejen e
organit kompetent, ose bn bartjen e burimit t rrezatimit jonizues n zonat kufitare
ku nuk sht e organizuar mbikqyrja inspektuese apo nuk informon me koh
inspektorin pr arritjen e drgess s burimit t rrezatimit jonizues n zonn kufitare
(neni 30 i ktij ligji);
1.5. nuk zbaton masat e siguris nukleare, t parapara me ligj;
1.6. i qaset ndrtimit, lshon n pun provuese, lshon n pun ose prgjithmon
ndrpret punn e objektit nuklear pa lejen e organit kompetent ( neni 31 i ktij ligji);
1.7. pr kryerjen e detyrave dhe punve t udhheqjes s prodhimit n objektin
nuklear ose n detyrat dhe punt e mbikqyrjes s atij procesi, cakton persona t cilt
nuk i prmbushin kushtet e parapara;
1.8. nuk bn analizn sistematike t prezencs s radionuklidve n mjedis, n
rrethin e vet n mnyr adekuate sipas kushteve t parapara;
1.9. nse me rastin e ndrprerjes s shfrytzimit prfundimtar t objektit nuklear,
paraprakisht pr kt, nuk informon organin kompetent t qeveris, apo gjat
ndrprerjes s prhershme t shfrytzimit t objektit, n afatin q ia cakton organi
kompetent, nuk zbaton masat gjegjse t sanimit n lokacion, objekt si dhe n
rrethin;
1.10. nuk mban evidencn e parapar sipas zonave t bilanceve pr materialet
nukleare t cilat i prodhon, prpunon, shfrytzon, apo deponon ose t dhnat nga kjo
evidenc, nuk ia drgon organit kompetent, nuk vepron sipas vendimit ekzekutiv t
organit kompetent me t ciln prcaktohet nj prej masave t parapara;
1.11. inspektorit, gjat kryerjes s mbikqyrjes inspektuese, nuk i mundson pun pa
pengesa dhe qasje n dokumentacion si dhe materialet tjera t duhura.
2. Pr moskryerjen e punve nga paragrafi 1 i ktij neni, do t gjobitet me t holla prej
njqind (100) deri treqind (300) Euro edhe personi prgjegjs i personit juridik.
Neni 58
1. Me t holla n shum prej treqind (300) deri nntqind (900) Euro do t gjobitet personi
fizik, ndrsa personi juridik prej nj mij (1000) deri n tre mij (3000) nse:
1.1. raportin vjetor t analizs sistematike t prmbajtjeve radionuklidve nuk ia
dorzon organit kompetent n afatin e parapar dhe n rast t situats s
158
jashtzakonshme, nuk informon menjher Ministrin;

1.2. nuk mban evidencn e parapar, nuk e informon MMPH-n pr burimet e
rrezatimit jonizues dhe jojonizues, t cilat i prodhon, i bart apo i shfrytzon, ose pr
do krkes apo drges t burimit t rrezatimit jonizues;
1.3. nuk bn matjen e shkalls s ekspozimit n rrezatim jonizues t personave q
punojn me burimet e rrezatimit jonizues, pacientve dhe popullats apo gjat asaj
matjeje nuk mban evidencn e parapar pr rrezatimin e popullats, pacientve ose
personave t cilt gjat puns i jan ekspozuar ndikimit t rrezatimit jonizues apo
nse raportin pr rrezatim nuk ia drgon organit kompetent;
1.4. n vendin e ekspozimit me rrezatim jonizues, punson apo mban n pun
personin i cili nuk ka prgatitje profesionale t parapar apo nuk i prmbush kushtet
shndetsore t parapara pr pun n burimet e rrezatimit jonizues;
1.5. personi i cili punon n burimin e rrezatimit jonizues, nuk vihet nn mbikqyrjen
shndetsore;
1.6. pranon n pun n burimet e rrezatimit jonizues personin t cilit n baz t ktij
ligji, i sht ndaluar t punoj me ato burime;
1.7. nuk zbaton, n mnyr t parapar, programin e masave dhe kontrollin e cilsis
s masave mbrojtse nga rrezatimi jonizues.
Neni 59
Me t holla prej njqind (100) deri pesqind (500) Euro, do t gjobitet personi i cili punon n
burimet e rrezatimit jonizues, nse gjat ksaj pune nuk i nnshtrohet kontrollit t rregullt n
afat t parapar me ligj ose nse nuk prdor mjetet personale dhe mjetet e tjera pr mbrojtjen
nga rrezatimi jonizues.
KREU XII
DISPOZITAT KALIMTARE DHE PRFUNDIMTARE
Neni 60
Ministria prmes inspektoratit, mbikqyr dhe obligon shfrytzuesit e objektit nuklear dhe
shfrytzuesit e tjer t burimeve t rrezatimit jonizues q t sigurojn kushte pr vendosje
dhe depozitim t mbeturinave radioaktive n afat prej dy (2) vjetsh nga dita e hyrjes n
fuqi t ktij ligji.

159
Neni 61
Burimet e rrezatimit jonizues nga rrufepritsi radioaktiv duhet t largohen n afat prej dy (2)
vjetsh, nga dita e hyrjes n fuqi t ktij ligji.
Neni 62
Ministria, n afat prej tetmbdhjet (18) muajsh, nga dita e hyrjes n fuqi t ktij ligji, pr
zbatimin e ktij ligji, do t nxjerr aktet e nevojshme nnligjore.
Neni 63
Personat juridik dhe fizik t cilt merren me prodhimin, qarkullimin dhe shfrytzimin
e burimeve t rrezatimit jonizues ose kryejn punt e tjera lidhur me mbrojtjen nga
rrezatimi jonizues, jan t obliguar q ti harmonizojn punt me dispozitat e ktij ligji, n
afat prej tetmbdhjet (18) muajsh, nga dita e hyrjes n fuqi.
Neni 64
Hyrja n fuqi
Ky ligj hyn n fuqi pesmbdhjet (15) dit pas publikimit n Gazetn Zyrtare t Republiks
s Kosovs.
Ligji Nr. 03/ L-104

11 shkurt 2010
Kryetari i Kuvendit t Republiks s Kosovs

160
XXI. Shtojc: zgjidhje detyrash

Detyra 1.
x
x
Ari -191, kohn e gjysmzbrthimit e ka T1/2 = 3,4 h.

Gjejeni konstantn e shpejtsis s zbrthimit t arit-191 , = ?
Zgjedhja:
T1/2 =3.4 h
= ln 2 / T1/2
konstanta e zbrthimit
= 0,693 / 3.4 h
= 0,2038 h-1
= 0,2038 / 60 min
= 0,00339 / min
= 0,00339 / 60s
=5,66 x 10-5 s-1
Detyra 2.
x
x
x
Mostra e oksigjenit-19 peshon mo = 4 g.

Koha e gjysmzbrthimit t sht T1/2 = 29,4 s.
Sa do t peshoj kjo mostr e oksigjenit-19 pas 15 s ?; mt = ?
Zgjedhja:
mo = 4 g
mt = ?; pas kohs t = 15 s
T1/2 = 29.4 s
mt = mo / 2 t/ T1/2
Ligji i zbrthimit radioaktiv
mt = 4g / 2 15 s / 29.4s
mt = 4g / 2 0.51
mt = 4g / 1,42
mt = 2,808 g

161
Detyra 3
x
x
Kallaji-120, Koha e gjysmzbrthimit t kallajit sht T1/2 =16 min.

Gjeje konstantn e zbrthimi pr kallajin -120 , = ?
Zgjedhja:
T1/2 =16 min koha e gjysmzbrthimit
= ln 2 / T1/2
konstantn e zbrthimit
= 0,693 / 16 min
= 0,2038 / 60 min
= 0,0433 / min
= 0,0433 / 60s
= 7,22 x 10-4 s-1
Detyra 4.
x
x
x
Spitali ka 500 g Kobalt 60

koha e gjysmzbrthimit t kobaltit 60 sht T1/2 = 5,27 vite
Sa do t ket ky spital pas nj viti kobalt 60 mt = ?
Zgjedhja:
mo = 500 g
mt = ?; pas kohs t = 1 viti
T1/2 = 5,27 vit koha e gjysmzbrthimit
mt = mo / 2 t/ T1/2
Ligji i zbrthimit radioaktiv
mt = 500g / 2 1 v / 5.27 v
mt = 500g / 2 0.189
mt = 500g / 1,14
mt = 438,59 g.
Detyra 5.
x
x
Mostra e azotit 13 prmban 980 atome t azotit 13

Konstanta e shpejtsis s zbrthimi pr azotit - 13 sht
162
= 0,0693.
Sa koh duhet t pritet q kjo t zvoglohet n 330 atome, t = ?
Zgjedhja:
No = 980 atome
Pas sa koh t = ? ; Nt = 330 atome
= 0,0693 / min
= ln 2 / T1/2
T1/2 = ln2 /
T1/2 = 0,693 / 0.0693 min-1
T1/2 = 10 min
Nt = No / 2 (t/ T1/2)
2 (t/ T1/2)= (N0 / Nt)
x
n baz t formuls t logaritmit b = a;
x = (log a)/ log b
(t / T1/2) =[log (N0 / Nt)] / log2
(t / T1/2) = [log (980 / 330)] / log2
(t / T1/2) =[log (2.7272)] / 0.30102
(t / T1/2) = 0,43571 / 0,30102
(t / T1/2) = 1,4474
t = 1,4474 x T1/2
t = 1,4474 x 10 min
x = (logb) (a);
t = 14,474 min.
Detyra 6.
LLOGARITJA E DOZAVE
Nganjher dozn e rrezatimit mund ta llogarisim pa e matur duke ditur aktivitetin e
burimit dhe anasjelltas sipas barazimit:
D = J . a . t /R2.
Ku :
D = doza n rntgen
J = konstanta jonizuese
a = aktiviteti i preparatit n mCi
t = koha n or
R = largsia n cm e burimit

163
Detyr: n largsin prej 60 cm nga burimi i Co- 60 (J = 13,5) sht matur doza prej 80 mR/h.
Sa sht aktiviteti?
Zgjedhja:
D = J x a x t /R2
a = D x R2/J x t
a = 0,08 x 3600/13,5 = 21 mCi ose
21 . 3,7 x 104 Bq
7,7 x 10 x 105 Bq
Detyra 7.
Nj mostr radioaktive ka dhn n GM (Geiger Muller) 88800 imp/min/ml. Duhet
llogaritur sa sht aktiviteti (a) n Ci , kur dihet se efikasiteti i numruesit ton sht 2% ?
Zgjedhja: S pari duhet llogaritur numrin e zbrthimeve n sekond, duke pasur

parasysh efikasitetin e aparatit numrues:
Numri i matur imp/min

Ef =
x 100
Numri i zbrthimeve/min
Prej nga sht 100:2=X: 88800
88800 x 100
= 4,44 x 106 zb./min/ml
X=
2
Q d.m.th. se n nj sekond:
4,44 x 106
a=
= 7,4 x104 zb./sek./ml
60
Pasi q n 1 Ci =3,7x104 zb./sek , sipas proporcionit
1 Ci : 3,7x107= a : 7,4 x104 , aktiviteti a n Ci do t jet:

164
7,4 x 104
= 2 x 10-2 Ci.
a=
7
3,7 x 10
Detyra 8.
Nj mostr radioaktive jep 1,13 x 109 zbrthime pr 1 (nj) or e 42 ( katrdhjet e

dy) minuta. T llogaritet radioaktiviteti i mostrs dhe t shprehet n Ci ?
M s pari llogaritet aktiviteti (a) n nj sekond:
1 h e 42 min. = 6120 sekonda, q d.m.th. 6,12 x 103 sek
q do t thot se preparati i yn ka zb./sek. D.m.th q sht:
1,13 x 109
= 1,85 x 105 zb./sek.
a=
3
6,12 x 10
Pasi q 1 Ci ka 3,7 x 104 zb./sek. , sipas proporcionit :

1 Ci : 3,7 x 104 = a: 1,85 x 105
1,85 x 105 m
a=
18,5
= 5 Ci.
=
3,7
3,7 x 10
Detyra 9.
Kripa e detit prmban 0,5 g/l kalium natyror. Duhet llogaritur: 1) Aktivitetin e l litri t ujit
t detit (shprehur n Ci), kur dihet se q T1/2 K-40 = 1,2 x 109 vite , ndrsa prqindja e K-40
n kaliumin natyror sht 0,012% : dhe 2) N cilin volum t ujit do t gjenden 1 Ci ?
Prmbajtja e K-40 fitohet nga proporcioni n vazhdim:
0,5 : 100 = X : 0,012
0,5 x 0,012
= 6 x 10-5 g/l K-40
X=
100
Duke shfrytzuar barazimin : m = 2,4 x A x M x T1/2 x 10-24 m

Ku sht: A-aktiviteti i burimit i shprehur n zb./sek,
165
M-pesha atomike e radioizotopit

T1/2-koha e gjysmzbrthimit e shprehur n sekonda,
fitohet q : m = 2,4 x A x 40 x 1,2 x 109 x 3,1 x 107 x 10-24
pastaj:
6 x 10-5 = 2,4 x A x 4 x 10 x 3,7 x 1016 x 10-24

6 x 10-5 = 2,4 x A x 4 x 3,7 x 10-7 m
6 x 10-5
A=
= 17 zb./sek./l ;
3,55 x 10-6
e shprehur n Ci sht:
1,7 x 10
= 0,46 x 10-3
a=
3,7 x 10
ose 4,6 x 10-4 Ci/l
-4
l Ci do t gjendet n kt sasi t ujit ( Vx) :

17 zb./sek. : 1 l = 3,7 x 1010 zb./sek : Vx
3,7 x 1010
= 2,06 x 109 l.
V=
1,7 x 10
Asp=10 zb./sek./g
Asp=2,6x10-4 Ci/g
Detyra 10.
20 g hi t nj bime prmban 6 g kalium. T llogaritet sa sht aktiviteti specifik i hirit n

Ci/kg , kur sht e njohur q kaliumi natyror ka nj izotop K-40 , ndrsa prmbajtja e K-40 n
natyr sht 0,012% , ndrsa T1/2 e K-40 = 1,2 x 106 .
100 : 0,012 = 6 : X
0,072
= 7,2 x 10-4 g K-40/20 hi.
X=
100
Aktiviteti i hirit llogaritet nga barazimi:

166
m = 2,4 x A x M x T1/2 x 10-24

7,2 x 10-4 = 2,4 x A x 40 x 1,2 x 109 x 3,1 x 107 x 10-6 x 10-24 =
= 2,4 x A x 4 x 10 x 3,7 x 10-8 = 3,55 x 10-6 x A ,
Prej nga sht:
7,2 x 10-4
A=
=202,8 zb./sek/20 g hi
3,55 x 10-6
Detyra 11.
Nse kemi tretje t jodit radioaktiv (J-131) , aktiviteti i s cils sot sht 1,6 mCi , ndrsa
dshirojm q pas 8 ditve ajo tretje t jep 8000 imp/min/ml , ather duhet llogaritur si t
hollohet tretje e dhn, kur sht e ditur se efikasiteti i numruesit sht 2%?
1,6 mCi J-131 jep kt numr t zb./sek.:
3,7 x 107 x 1,6 = 5,9 x 107 zb./sek.
5,9 x 107
Ao
Pas 8 ditve sht : A =
=
28/8
T/T1/2
A = 2,9 x 107 zb./sek.
Tretja e cila duhet t jep 8000 imp/min/ml, duke pasur parasysh efikasitetin e numruesit, do
t ket numrin e zb./sek.:
8000 x 100
= 4 x 105 zb./min.,
a=
2
ndrsa n sekonda
4 x 105 m
= 6,6 x 103 zb./sek/ml.
a=
60
Hollimi i duhur mundet t fitohet nga proporcioni:
1 : 6,6 x 103 = Vx : 2,9 x 107
Vx= 2,9x107
6,6x103
E shprehur n Ci sht:
167
Asp = 2,6 x 10-4 Ci/g

2,9 x 107
= 4,2 x 103 ml.
Vx =
3
6,6 x 10
Detyra 12.
M dat 11.X. n ora 10 ka mbrritur porosia e jodit radioaktiv J-131 me shenjn q m

dat 09.X. n orn 10 tretja ka pasur aktivitet a = 1 mCi. Parashtrohet pyetja n sa ml. uj
duhet tretur tretjen e J-131 n mnyr q 0,1 ml. tretje 48 or pas mbrritjes t ket 6000
imp/min, me efikasitetin e numruesit prej 4%?
Aktiviteti i J-131 me dat 09.X. n orn 10 ishte 1 mCi, q d.m.th. 3,7 x 107 zb./sek. Pas 4
ditve (2 dit n rrug dhe 2 dit pas mbrritjes), aktiviteti do jet:
Ao
3,7 x 107
3,7 x 107
At =
=
=
2T/T1/2
24/8
21/2
7
3,7 x 10
=
1,41
At = 2,6 x 107 zb./sek., ndrsa n 1 minut sht:
At = 2,6 x 107 x 60 = 1,56 x 109 zb./min.
Pasi q efikasiteti i numruesit sht 4% , ather 0,1 ml tretje do t ket zbrthime n nj
sekond sipas proporcionit:
100 : 4 = X ; 6000
6000 x 100
X=
4
= 1,5 x 105 zb./min
Volumi i panjohur fitohet nga proporcioni:
prej nga
0,1 : 1,5 x 105 = Vx : 1,56 x 109 ,

1,56 x 109 x 0,1
Vx =
= 1,04 x 10-3
5
1,5 x 10
Vx = 1040 ml.
1
x 22
1.41 ; T1/2 = 8 dit , ndrsa T = 4 dit.

168
Detyra 13.
Nj cop druri n gjetjen arkeologjike ka aktivitetin e C-14 13 zbrthime n minut pr
gram. Aktiviteti i drurit t gjall sht 16 zbrthime pr minut pr gram. Kur ka vdekur
druri?
N = No e-t ; = 0,693/5685 vite

e Ot
t
N
N
N
; Ot ln
; Ot ln 0 ;
N
N0
N0
1 N0
1
16
1
ln
ln
vitex 0.20763 8203.46x0. 207639 vite 1703.36 vite
0.693
O N
13 0.000122
5685 vite
Tabela e masave izotopike dhe prmbajtja e tyre natyrore

Z Emri
Simboli
Masa e atomit (u)
1
Hydrogen
1H
1.007825
Deuterium
2H
2.014102
Tritium
3H
3.016049
2
Helium
3He
3.016029
4He
4.002603
3
Lithium
6Li
6.015122
7Li
7.016004
4
Beryllium
9Be
9.012182
5
Boron
10B
10.012937
11B
11.009305
6
Carbon
12C
12.000000
13C
13.003355
14C
14.003242
7
Nitrogen
Oxygen
9
10
Fluorin
Neon
11
12
Sodium
Magnesium
13
14
Aluminium
Silicon
15
16
Phosphorus
Sulpher
14N
15N
160
170
180
19F
20Ne
21Ne
22Ne
23Na
24MG
25Mg
26Mg
27Al
28Si
29Si
30Si
31P
32S
33S
34S
36S
14.003074
15.000109
15.994915
16.999132
17.999160
18.998403
19.992440
20.993847
21.991386
22.98770
23.985042
24.985837
25.982593
26.981538
27.976927
28.976495
29.973770
30.973762
31.972071
32.971458
33.967867
35.967081

169
Prmbajtja ( %)
99.9885
0.115
*
0.000137
99.999863
7.59
92.41
100
19.9
80.1
98.93
1.07
*
99.632
0,368
99.757
0.038
0.205
100
90.48
0.27
9.25
100
78.99
10
11.01
100
92.2297
4.6832
3.0872
100
94.93
0.76
4.29
0.02
17
Chlorine
18
Argon
19
Potassium
20
Calcium
35Cl
37Cl
36Ar
38Ar
40Ar
39K
40K
41K
40Ca
42Ca
Emri
21
22
Scandium
Titanium
23
Vanadium
24
Chromium
25
Manganese
26
Iron
27
28
Cobalt
Nickel
29
Coper
30
Zinc
31
Gallium
32
Germanium
34.968853
36.965903
35.967546
37.962732
39.962383
38.963707
39.963999
40.961826
39.962591
41.958618
75.78
24.22
0.3365
0.0632
99.6003
93.2581
0.0117
6,7302
96.941
0.647
Simboli
43Ca
44Ca
46Ca
48Ca
45Sc
46Ti
47Ti
48Ti
49Ti
50Ti
Masa e atomit (u)

42.958767
43.955481
45.953693
47.952543
44.955910
45.952629
46.951764
47.947947
48.947871
49.944792
Prmbajtja (%)
0.135
2.086
0.004
0.187
100
8.25
7.44
73.72
5.41
5.18
50V
51V
50Cr
52Cr
53Cr
54Cr
55Mn
49.947163
50.943964
49.946050
51.940512
52.940654
53.938885
54.938050
0.250
99.750
4.345
83.789
9.501
2.365
100
54Fe
56Fe
57Fe
58Fe
59Co
58Ni
60Ni
61Ni
62Ni
64Ni
63Cu
65Cu
64Zn
66Zn
67Zn
68Zn
70Zn
69Ga
71Ga
70Ge
72Ge
53.939615
55.934942
56.935399
57.933280
58.933200
57.935348
59.930791
60.931060
61.928349
63.927970
62.929601
64.927794
63.929147
65.926073
66.927131
67.924848
69.925325
68.925581
70.924705
69.924250
71.922076
5.845
91.754
2.119
0.282
100
68.0769
26.2231
1.1399
3.6345
0.9256
69.17
30.83
48.63
27.90
4.10
18.75
0.62
60.108
39.892
20.84
27.54

170
33
34
Arsenic
Selenium
Emri
35
Bromine
36
Krypton
37
Rubidium
38
Strontium
39
40
Yttrium
Zirconium
41
42
Niobium
Molybdenum
43
44
Tehnetium
Ruthenium
45
46
Rhodium
Palladium
47
Silver
73Ge
74Ge
76Ge
75As
74Se
76Se
77Se
78Se
72.923459
73.921178
75.921403
74.921596
73.922477
75.919214
76.919915
77.917310
7.73
36.28
7.61
100
0.89
9.37
7.63
23.77
Simboli
80Se
82Se
79Br
81Br
78Kr
80Kr
82Kr
83Kr
84Kr
86Kr
Masa e atomit (u)

79.916522
81.916700
78.918338
80.916291
77.920386
79.916378
81.913485
82.914136
83.911507
85.910610
Prmbajtja (%)
49.61
8.73
50.69
49.31
0,35
2,28
11.58
11.49
57.00
17.30
85Rb
87Rb
84Sr
86Sr
87Sr
88Sr
89Y
90Zr
91Zr
92Zr
94Zr
96Zr
93Nb
92Mo
94Mo
95Mo
96Mo
97Mo
98Mo
100Mo
84.911789
86.909183
83.913425
85.909262
86.908879
87.905614
88.905848
89.904704
90.905645
91.905040
93.906316
95.908276
92.906378
91.906810
93.905088
94.905841
95.904679
96.906021
97.905408
99.907477
72.17
27.83
0.56
9.86
7.00
82.58
100
51.45
11.22
17.15
17.38
2.80
100
14.84
9.25
15.92
16.68
9.55
24.13
9.63
98Tc
96Ru
98Ru
99Ru
100Ru
101Ru
102Ru
104Ru
103Rh
101Pd
104Pd
105Pd
106Pd
108Pd
110Pd
107Ag
97.907216
95.907589
97.905287
98.905939
99.904220
100.905582
101.904350
103.905430
102.905504
101.905608
103.904035
104.905084
105.903483
107.903894
109.905152
106.905093

171
5.54
1.87
12.76
12.60
17.06
31.55
18.62
100
1.02
11.14
22.33
27.33
26.46
11.72
51.839
Emri
48
Cadmium
49
Indium
50
Tin
51
Antimony
52
Tellurium
53
54
Iodine
Xenon
55
56
Cesium
Barium
Simboli
109Ag
106Cd
108Cd
110Cd
111Cd
112Cd
113Cd
114Cd
116Cd
Masa e atomit (u)

108.904756
105.906458
107.904183
109.903006
110.904182
111.902757
112.904401
113.903358
115.904755
Prmbajtja (%)
48.161
1.25
0.89
12.49
12.80
24.13
12.22
28.73
7.49
113In
115In
112Sn
114Sn
115Sn
116Sn
117Sn
118Sn
119Sn
120Sn
122Sn
124Sn
121Sb
123Sb
120Te
122Te
123Te
124Te
125Te
126Te
128Te
130Te
127I
124Xe
126Xe
128Xe
129Xe
130Xe
131Xe
132Xe
134Xe
136Xe
133Cs
130Ba
132Ba
134Ba
135Ba
112.904061
114.903878
111.904821
113.902782
114.903346
115.901744
116.902954
117.901606
118.903309
119.902197
121.903440
123.905257
120.903818
122.904216
119.904020
121.903047
122.904273
123.902819
124.904425
125.903306
127.904461
129.906223
126.904468
123.905896
125.904269
127.903530
128.904779
129.903508
130.905082
131.904154
133.905395
135.907220
132.905447
129.906310
131.905056
133.904503
134.905683
4.29
95.71
0.97
0.66
0.34
14.54
7.68
24.22
8.59
32.58
4.63
5.79
57.21
42.79
0.09
2.55
0.89
4.74
7.07
18.84
31.74
34.08
100
0.09
0.09
1. 92
26.44
4.08
21.18
26.89
10.44
8.87
100
0.106
0.101
2.417
6.592

172
Emri
57
Lanthanum
58
Cerium
59
60
Praseodymium
Neodymium
61
62
Promrthium
Samarium
63
Europium
64
Gadolinium
65
66
Terbium
Dysprosium
67
68
Holmium
Erbium
Emri
69
70
Thulium
Ytterbium
Simboli
136Ba
137Ba
138Ba
138La
139La
136Ce
138Ce
140Ce
142Ce
141Pr
142 Nd
143Nd
144Nd
145Nd
146Nd
148Nd
150Nd
Masa e atomit (u)

135.904570
136.905821
137.905241
137.907107
138.906348
135.907144
137.905986
139.905434
141.909240
140.907648
141.907719
142.909810
143.910083
144.912569
145.913112
147.916889
149.920887
Prmbajtja (%)
7.854
11.232
71.698
0.090
99.910
0.185
0.251
88.450
11.114
100
27.2
12.2
23.8
8.3
17.2
5.7
5.6
145
144Sm
147Sm
148Sm
149Sm
150Sm
152Sm
154Sm
151Eu
153Eu
152Gd
154Gd
155Gd
156Gd
157Gd
158Gd
160Gd
159Tb
156Dy
158Dy
160Dy
161Dy
162Dy
163Dy
164Dy
165Ho
162Er
164Er
166Er
144.912744
143.911995
146.914893
147.914818
148.917180
149.917271
151.919728
153.922205
150.919846
152.921226
151.919788
153.920862
154.922619
155.922120
156.923957
157.924101
159.927051
158.925343
155.924278
157.924405
159.925194
160.926930
161.926795
162.928728
163.929171
164.930319
161.928775
163.929197
165.930290
*
3.07
14.99
11.24
13.82
7.38
26.75
22.75
47.81
52.19
0.20
2.18
14.80
20.47
15.65
24.84
21.86
100
0.06
0.10
2.34
18.91
25.51
24.90
28.18
100
0.14
1.61
33.61
Simboli
167Er
168Er
170Er
169Tm
168Yb
170Yb
171Yb
172Yb
Masa e atomit (u)

166.932045
167.932368
169.935460
168.934211
167.933894
169.934759
170.936322
171.936378
Prmbajtja (%)
22.93
26.78
14.93
100
0.13
3.04
14.28
21.83

173
71
Lutetium
72
Hafnium
73
Tantalum
74
Tungsten
75
Rhenium
76
Osmium
77
Iridium
78
Platinium
79
80
Gold
Mercury
173Yb
174Yb
176Yb
175Lu
176Lu
174Hf
176Hf
177Hf
178Hf
179Hf
180Hf
180Ta
181Ta
180W
182W
183W
184W
186W
185Re
187Re
184Os
1860s
1870s
1880s
1890s
1900s
1920s
172.938207
173.938858
175.942568
174.940768
175.942682
173.940040
175.941402
176.943220
177.943698
178.945815
179.946549
179.947466
180.947996
179.946706
181.948206
182.950224
183.950933
185.954362
184.952956
186.955751
183.952491
185.953838
186.955748
187.955836
188.958145
189.958445
191.961479
16.13
31.83
12.76
97.41
2.59
0.16
5.26
18.60
27.28
13.62
35.08
0.012
99.988
0.12
26.50
14.31
30.64
28.43
37.40
62.60
0.02
1.59
1.96
13.24
16.15
26.26
40.78
191Ir
193Ir
190Pt
192Pt
194Pt
195Pt
196Pt
198Pt
197Au
196Hg
198Hg
190.960591
192.962924
189.959930
191.961035
193.962664
194.964774
195.964935
197.967876
196.966552
195.965815
197.966752
37.3
62.7
0.014
0.782
32.967
33.832
25.242
7.163
100
0.15
9.97

174
Emri
81
Thallium
82
Lead
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
Bismuth
Polonium
Astatine
Radon
Francium
Radium
Actinium
Thorium
Protactinium
Uranium
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
114
116
118
Neptunium
Plutonium
Americium
Curium
Berkelium
Californium
Einsteinium
Fermium
Mendelevium
Nobelium
Lawrencium
Rutherfordium
Dubnium
Seaborgium
Bohrium
Hassium
Meitnerium
Ununnilium
Unununium
Ununbium
Ununquadium
Ununhexium
Ununoctium
Simboli
199Hg
200Hg
201Hg
202Hg
204Hg
203Tl
205Tl
204Pb
206Pb
207Pb
208Pb
209Bi
209Po
210At
222Rn
223Fr
226Ra
227Ac
232Th
231Pa
234U
235U
238U
237Np
244Pu
243Am
247Cm
247Bk
251Cf
252Es
257Fm
258Md
259No
262Lr
263Rf
262Db
266Sg
264Bh
269Hs
268Mt
272Uun
272Uuu
277Uub
289Uuq
289Uuh
293Uuo
Masa e atomit (u)

198.968262
199.968309
200.970285
201.970626
203.973476
202.972329
204.974412
203.973029
205.974449
206.975881
207.976636
208.980383
208.982416
209.987131
222.017570
223.019731
226.025403
227.027747
232.038050
231.035879
234.040946
235.043923
238.050783
237.048167
244.064198
243.061373
247.070347
247.070299
251.079580
252.082972
257.095099
258.098425
259.101024
262.109692
263.118313
262.011437
266.012238
264.012496
269.001341
268.001388
272.001463
272.001535
(277)
(289)
(289)
(293)

175
Prmbajtja (%)
16.87
23.10
13.18
29.86
6.87
29.524
70.476
1.4
24.1
22.1
52.4
100
*
*
*
*
*
*
100
100
0.0055
0.7200
99.2745
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*

176

177

178

179

180

181
Rendi i aktiniumit

182

183
LITERATURA
1. J. L. Basdevant , J.Rich, M. Spiro, Fundamentals in Nuclear Physics , Springer
Science , France 2005.
2. B.R. Martin , Nuclear and Particle Physics , John Wiley & Sons, London 2006
3. R.D. Evans , The Atomic Nucleus , McGraw-Hill , New York 1972.
4. B.M. Smirnov , Physics of Atom and Jons , Springer-Verlag , New York , 2003.
5. M.A. Hooshyar , I. Reichtein , F.B. Malik , Nuclear Fission and Cluster , Verlag Berlin
Heidelberg 2005
6. http: // sr.wikipedia.org/wiki/Marija_Kiri
7. K. Dollani , Dozimetria dhe mbrojtja nga rrezatimi , Tiran 2007.
8. D. Feretic , Uvod u nuklearnu Energetiku, skolska knjiga , Zagreb 1992.
9. J. Lamarsh , Introduction to Nuclear Engineering , Addison Wesley Reading
B. Wahlstrom , Radiation , Loviisa 1997.
10. Nuclear Power in 21st century , ANS Winter Meeting , Nucl. News , January 2000.
11. G.F. Knoll , Radiation Detection and Measurment , J. Wiley , New York 1989.
12. Handbook of Radioactivity Measurment Procedures, Nacional Council on
Radiation Protction and measurment , Washington 1978.
13 . W.J.Price Nuclear radiation Detection , McGrav-Hill , New York 1965
14. D.Velickovic , Fizicke Stetnosti 2 , Nis 1978.
15. K.G. Andersson Airbone Radioactive Contamination in Inhabited Aread ,
Elsevier , Great Britain 2009.
16. Jacob Shapiro R.P. A guide for scientists, regulators, and physicians USA- 2002.
17. P. G. Johnson, P. A. Bell, Glenn A. Whan Radioactive contamination
Western Interstate Nuclear Board, Plowshare Technology Assessment, 1973.
18. M. Eisenbud, Th. F. Gesell Environmental Radioactivity from
Natural, Industrial, and Military Sources UK , Academic Press, 1997.
19. I. Dragani, Radioaktivni izotopi i zracenja I , I.N.N. B. Kidri , Vina 1985.
20. I. Draganic, Radioaktivni izotopi i zracenja II , I.N.N. B. Kidri , Vina 1985.
184
21. Biermann, A.H.; Sawyer, S.R. (1995-05-01). "Attachment of radon progeny

to cigarette-smoke aerosols".
22. Nuklearno Oruzje , D.S.N.O. , ABHO-103 , Split 1967.
23. Sperrin, Malcolm; Gillmore, Gavin; Denman, Tony (2001). "Radon concentration variations
in a Mendip cave cluster". Environmental Management and Health 12: 476.
24. Yamamoto, M.; Sakaguchi, A; Sasaki, K; Hirose, K; Igarashi, Y; Kim, C
(2006). "Radon". Journal of Environmental Radioactivity 86: 110.
25. "EPA Assessment of Risks from Radon in Homes". Office of Radiation and
Indoor Air, US Environmental Protction Agency. June 2003.
26. (http://www-pub.iaea.org/MTCD/publications/accres.asp).
27. Wikipedia :Nuclear and radiation accidents
28. Avrorin, V. V.; Krasikova, R. N.; Nefedov, V. D.; Toropova, M. A. (1982).
"The Chemistry of Radon". Russ. Chem. Review 51: 12.
29. Sh. Dumani , S. Kadiri , G. Hodolli , Radoni gaz radioaktiv n mjedisin e
Kosovs , Alb shkenca , Tiran 2010.
30. M. Jovanovic, Kako da se zastitimo od radioaktivnog zracenja ,
Medicinska knjiga , Zagreb 1986.
31. INSAG-1 Summary Report on Review Meeting on the Chernobyl Accident , IAEA Viena
1986.
32. DMP ,Raport i matjeve t kontaminimit me materie radioaktive t ambientit
jetsor t Kosovs pr vitin 1978-1989 , Prishtin 1989.
33. Bauman A. Horvat D. , International Symposium on Health Impacts of
Diferent Sources of Energy, Nashville , Tnn. USA 84 (1981).
34. Nukleaerna nesreca u japanskoj nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi ,
8 Simpozij Hrvatskog Drustva za Zastitu od zracenja , Krk, 13-15-04.2011
35. Wikipedia :Nuclear and radiation accidents
36. Beck H. L., Gogolak C.V., Miller K., Natyral Radiation Enviroment III.
Conf-780422 , Vol.2 , 1980.
37. Shyqri D., Punim magjistrature, FXM 2001.
38. Bauman A. , Kovac J. , Covek i zivotna sredina , 69, 1984.
39. S. Malja, F. Hasani, B.Daci : Radiokimia, 2014.
185
Botimin e ktij libri e mundsoi Komuna e Fush Kosovs,

prkatsisht Drejtoria Komunale e Arsimit, pr t ciln shpreh
falenderime t sinqerta pr ndihmn morale dhe financiare.
Autori
Katalogimi n botim (CIP)

Biblioteka Kombtare e Kosovs Pjetr Bogdani
537.5 : 504
Dumani, Shyqri
Rrezatimi dhe mjedisi / Shyqri Dumani. Prishtin :
SAS, 2016. 187 f. : ilustr. me ngjyra ; 24 cm.
Parathnie : f. 5. Literatrura : f. 184-185.
ISBN 978-9951-722-15-5

Rrezatimi Dhe Mjedisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rrezatimi Dhe Mjedisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mr.sc. Shyqri Dumani, prof.

RREZATIMI DHE MJEDISI

Kuptimi i ndotjes s ambientit........................................................................................7

Pr nj mjedis m t shndetshm, pr nipin tim

RREZATIMI DHE MJEDISI

Kuptimi i ndotjes s mjedisit

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig.2. Struktura e atomit

Fig.3. Zbrthimi i burimit radioaktiv

brthamn e tyre kan numr t njjt t protoneve, ndrsa numr t ndryshm t

II. Bashkshortt Maria Skllodovska dhe Pier Kiri

Fig.4. Maria Skllodovska Kiri

Fig.5. Maria Skllodovska Kiri

RREZATIMI DHE MJEDISI

II. 2. Fmijria dhe rinia n Poloni

II. 3. Studimet n Sorbon

II.4. Puna shkencore

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig.6. Maria Skllodovska Kiri

Fig.7. Pier dhe Maria Kiri n vitin 1906

Maria me ndihmn e kimistit t ri Andre Louis Debierne fillon t ndaj xehen

II. 5. Skandali me Pol Lanzhevinin

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig. 8. N konferencn e par n Solvej,

Fig. 9. Maria dhe Pier Kiri n

Pasi q sht caktuar si asistente, ndrsa me prejardhje nga Polonia, n t ciln

II. 6. Instituti pr radium

II. 7. Lufta e Par Botrore

RREZATIMI DHE MJEDISI

II. 8. Koha e paslufts

II. 9. Pier Kiri

Fig. 10 . Pier Kiri

Fig. 11 . Pier, Maria, Irena dhe dr. Kiri

Bashkpunimi i par i rndsishm shkencor i tij ka qen me t vllan e tij

III. Dukuria e radioaktivitetit

Fig.12. Spektri elektromagnetik

Tabela 1. Rendet radioaktive natyrore

Fig. 14. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig.15. Aftsia deprtuese e grimcave radioaktive

RREZATIMI DHE MJEDISI

Tabela 2. Simbolet e grimcave elementare

Tabela 3. Koha e gjysmzbrthimit t disa radioizotopeve

Pr matjen e aktivitetit apo detektimin e rrezatimit, shrbejn aparatet q

IV. Njsit e radioaktivitetit dhe njsit e rrezatimit

1 Ci = 3,7 x 1010 Bq = 37 GBq

RREZATIMI DHE MJEDISI

100 nCi = 3,7 kBq

100 pCi = 3,7 Bq

Tabela 4. Pasqyra tabelare e aktivitetit, shumfishave dhe nnfishave

Doz absorbuese e rrezatimi jonizues ka pr njsi grejin (Gy). Greji sht

N praktikn e deritanishme sht prdor edhe njsia R/h.

V. Teknikat e matjeve t rrezatimit

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig. 16. Detektor Geiger Muler

Fig.17. Detektor shintilues

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig.18. Detektort e rrezatimit radioaktiv:

Fig, 19. Lexuesi i dozimetrave termoluminishent "Harshaw", model 6600

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig. 20. Dukuria e termoluminishencs : tri fazat e termoluminishencs t

V. 3. Dozimetri i xhepit me fije kuarci

RREZATIMI DHE MJEDISI

Fig.21. Mbushsit dhe lexuesit e