OKRESIVANJE (fr. taille; engl.

knapping), skup tehnika i metoda primenjivanih u

procesu proizvodnje kremenih artefakata. Podrazumeva aktivnosti vezane za: a)
eksploataciju resursa mineralnih sirovina namenjenih za okresivanje; b) pripremu jezgra
za okresivanje, kao i odbijanje upotrebljivih seiva i odbitaka odgovarajuim tehnikama i
c) naknadnu modifikaciju seiva i odbitaka u orue odgovarajue forme i namene. Sva tri
tehnoloka nivoa u produkciji artefakata, kao i sam repertoar artefakata u okviru
odreenog skupa mogu biti predmet raznovrsnih analiza (sirovina, tehnolokih obeleja
artefakata i tipologije retuiranog orua). Prouavanje tendencija u razvoju tehnologije
okresivanja vaan je segment ukupnog izuavanja paleolitskih, mezolitskih i neolitskih
kultura.

MIKRODLETO - TEHNIKA (fr. microburin - technique du coup de; engl. microburin

technique), tehnika prelamanja seiva na pravilne segmente. Izvoena je na taj nain to
je pre prelamanja na ivici seiva formirano malo jamiasto udubljenje. Javlja se jo u
mlaem paleolitu, ali je karakteristina pre svega za mezolit. Od pravilnih delova seiva
dobijanih primenom ove tehnike izraivani su geometrijski artefakti koji su kasnije
korieni ili kao vrhovi strela ili kao umeci za razliite tipove kompozitnog orua.

ODBIJANJE (fr. dbitage), postupak dobijanja upotrebljivih odbitaka od komada

sirovine, oblutka ili ve pripremljenog jezgra. Na osnovu eksperimenata i etnografskih
pokazatelja ustanovljeno je da je u praistoriji primenjivano nekoliko osnovnih tehnika pri
odbijanju artefakata. One se mogu podeliti u dve osnovne grupe - u jednu ulaze tehnike
odbijanja udarom (direktno - tvrdim ili mekim perkuterom, indirektno ili pomou
nakovnja), dok drugoj pripada tehnika odbijanja pritiskom.
Tehnika direktnog odbijanja tvrdim perkuterom (mineralnog porekla, najee
oblutkom) predstavlja elementarnu tehniku. Zbog loe kontrole sile i smera udara tom
tehnikom su dobijani nepravilni i masivni odbici. Javlja se u svim periodima.
Tehnika direktnog odbijanja mekim perkuterom (biljnog ili ivotinjskog porekla,
odnosno drvetom ili pomou kosti ili roga) omoguila je neto bolju kontrolu smera
udara u procesu okresivanja odbitaka i seiva. Poinje da se primenjuje jo u srednjem
aelu, u finalnoj obradi runih klinova.
Tehnika direktnog odbijanja pomou nakovnja sastoji se u tome da sila pri udaru
ide istovremeno i od perkutera i od podloge (tj. od nakovnja). Karakteristina je za
pojedine starijepaleolitske (klaktonijen npr.), ali i za mnoge kasnije kulture u kojima je
obavljano okresivanje tzv. bipolarnih jezgara (esto od kvarca i kvarcita).
Tehnika indirektnog odbijanja podrazumeva postojanje predmeta (najee
kamena ili paroka roga) izmeu udaraa i platforme jezgra. Omoguila je znatno veu
preciznost (tj. kontrolu sile i pravca udara) pri odbijanju. Primenjuje se od mlaeg
paleolita i koriena je u izradi seiva.
Tehnika odbijanja pritiskom razvijena je u mezolitu, a koriena je i u poznijim
periodima - neolitu i eneolitu. Pritisak na platformu jezgra postizan je ili pomou kratkog

orua dranog u ruci ili pomou dugog tapa sa osloncem za grudi. Ovom tehnikom
dobijana su izuzetno pravilna, duga i uska seiva.

SEIVO (fr. lame; engl. blade), odbitak ija je duina vie od dva puta vea od irine.
Najee je pravilne forme, paralelnih ivica i sa paralelnim negativima (prethodno
odbijenih seiva) na dorsalnoj strani. Za razliku od odbitaka sensu stricto (kratkih) meu
kojima veina predstavlja nusprodukte okresivanja, gotovo sva okresana seiva bila su
predviena ili za neposrednu upotrebu ili za naknadnu obradu.
Seiva se javljaju jo od starijeg paleolita (u aelskoj kulturi, sa poetkom
primene levaloazijenske tehnike u okresivanju), ali do njihove masovne i sistematske
produkcije dolazi tek u mlaem paleolitu (nov koncept u tehnologiji okresivanja, nove
tehnike odbijanja). Vrhunac u izradi seiva dostiu u mezolitu i neolitu, kada je,
uvoenjem tehnike odbijanja pritiskom, omogueno dobijanje izuzetno pravilnih i uskih,
malih seiva (tzv. lamela).
LAMELA (fr. lamelle, engl. bladelet), malo seivo od okresanog kamena ija duina
(zavisno od izbora morfometrijskih kriterijuma) nije vea od 4-5 cm, ni manja od 2-2,5
cm. Veoma malo (mikro) seivo, manje od 2-2,5 cm naziva se mikrolamela (fr.
microlamelle).

ODBITAK (fr. clat; engl. flake), neposredan proizvod intencionalnog okresivanja jezgra
od kremena ili od nekog drugog minerala silicijum dioksida (SiO2). Dobija se primenom
koncentrisane sile udara ili pritiska na platformu jezgra (v. odbijanje). Odmah nakon
odbijanja odbitak je mogao biti upotrebljavan za obavljanje razliitih delatnosti. Mogao
je i naknadnom obradom (retuiranjem) da bude pretvoren u orue odgovarajue namene.
Na odbitku se razlikuju:
a) platforma udara (ili talon) koja je deo platforme jezgra koji se odvojio nakon
okresivanja (prema tome da li je platforma jezgra pre odbijanja bila pripremana ili ne
razlikujemo kortikalnu, glatku ili facetiranu platformu udara na odbitku);
b) prednja (ili dorsalna) strana na kojoj su vidljivi negativi odbiitaka koji su
prethodno odbijeni sa jezgra, a eventualno i korteks, tj. prvobitna kora oblutka;
c) donja (ili ventralna) strana, koja je glatka i na kojoj je uoljivo koljkasto
ispupenje (bulbus perkusije) nastalo reakcijom kriptokristalne strukture minerala na silu
udara ili pritiska kojom je izvreno odbijanje.
Kraj odbitka na kome se nalaze platforma i bulbus perkusije naziva se
proksimalnim, dok se suprotni kraj oznaava kao distalni. Fragment odbitka koji ne
sadri ni proksimalni ni distalni kraj oznaava se kao medijalni. Izdueni odbitak, tj.
odbitak ija je duina vie od dva puta vea od irine naziva se seivo.

JEZGRO (fr. nuclus; engl. core), komad sirovine (izvaen iz leita) ili oblutak na
kome se vide tragovi intencionalnog okresivanja. Zavisno od toga da li tragovi potiu od
pripreme ili od okresivanja pravih, tj. upotrebljivih odbitaka (engl. blanks) razlikuju se
pre-jezgra i jezgra odbaena u poetnoj, razvijenoj ili zavrnoj fazi eksploatacije. Kod
pravih jezgara uvek se moe prepoznati platforma sa koje je vreno odbijanje, kao i tzv.
povrina odbijanja na kojoj su vidljivi negativi ve okresanih odbitaka. Klasifikacija
jezgara se moe izvesti na osnovu:
a) forme (piramidalna, konina, prizmatina, diskoidna, nepravilna itd.);
b) broja platformi i orijentacije negativa na povrini odbijanja (jednoplatformna,
dvoplatformna, izmenjene orijentacije itd.);
c) dimenzija i dimenzionih odnosa (velika, srednjih dimenzija, mala, veoma
mala);
d) vrste artefakata koja je sa njih okresivana (jezgra za seiva, za odbitke, za
lamele, itd.).
Iako jezgra nisu toliko osetljiva u kulturnom i hronolokom pogledu kao na
primer retuirano orue, pojedini tipovi jezgara ipak se mogu vezati za odreene kulture i
periode u praistoriji. Tako su za stariji i srednji paleolit karakteristina nepravilna,
diskoidna i levaloazijenska jezgra (v. levaloazijenska tehnika) za odbitke, za mlai
paleolit - pravilna jezgra za seiva, a za mezolit - mikrolitska jezgra za lamele.

RETU (fr. retouche; engl. retouch), krupniji ili sitniji negativi na ivici odbitka dobijeni
retuiranjem, tj. naknadnom obradom artefakta (pomou tzv. retuera od kamena, kostiroga ili drveta). Funkcija retua je da se orue dovede u eljenu formu, da se ivica odbitka
(inae otra i lako lomljiva) ojaa, te da se dobije ugao radne ivice pogodan za to da se
oruem obavlja odreena radnja (ponekad i radi boljeg usaivanja). Intencionalni retu
treba razlikovati od oteenja ivice nastalih bilo usled upotrebe odbitka bilo usled nekih
drugih - antropogenih, biogenih ili prirodnih faktora.
Prema . Laplasu (G. Laplace) osnovni kriterijumi za klasifikaciju retua bili bi:
a) nain (zavisi od ugla retua, najee u odnosu na ventralnu stranu odbitka) obian, strmi, plitak, uzdignut, dletasti i povrinski-ljuteni retu;
b) irina ili invazivnost (zavisno od stepena modifikacije prvobitne ivice odbitka)
- marginalan i dubok retu;
c) pravac - sa retuem koji moe biti direktan (polazi od ventralne strane),
inverzan (polazi od dorsalne strane), naizmenian (delimino direktan, delimino
inverzan - na istoj ivici), bifacijalan (na obe povrine jedne iste ivice) i normalan (za
dleta);
d) kontinuiranost (u odnosu na duinu ivice odbitka) - kontinuiran, diskontinuiran,
jamiast i nazupan retu;
e) lokalizacija (na odbitku) - proksimalan, medijalan, distalan retu;
f) orijentacija (u odnosu na osu odbijanja) - lateralan, transverzalan retu;
g) forma (radne ivice) - prav, konveksan, konkavan i sinusoidan retu.

Ovim kriterijumima treba dodati jo i kriterijume za opis forme i meusobnog

odnosa negativa retua na jednoj retuiranoj ivici. Tako moemo razlikovati jo i kratku
(forme negativa kratkog odbitka) i izduenu, tj. lamelarnu formu negativa retua iji
meusoban odnos moe biti npr. paralelan, stepenast, konvergentan ili nepravilan.
Takoe, neki tipovi retua stilski su veoma prepoznatljivi i mogu se vezati direktno za
odreene kulture (orinjasijenski retu npr.).
Laplace G. 1972, La Typologie Analitique et Structurale: base rationelle dtude
des industries lithiques et osseuses, Banques de donnes archologiques, No. 932.
STRUGA (fr. grattoir; engl. end-scraper), odbitak (ili seivo) koji je najee retuiran
transverzalno, dubokim i uzdignutim retuem. Ugao retua u odnosu na povrinu sa koje
je izvreno retuiranje uglavnom je vei od 60. Na osnovu morfolokih i dimenzionih
karakteristika, kao i na osnovu forme radne ivice mogu se razlikovati: strugai na
seivima i odbicima, pljosnati ili debeli (unasti), a koji opet mogu biti luni, iljati,
njukasti, ramenasti, noktasti, kruni itd. . Mnogi tipovi strugaa osetljivi su u kulturnom
i hronolokom pogledu (npr. orinjasijenski, romanelijenski i solitrejski strugai).
Iako se sporadino javljaju i u ranijim periodima strugai, poevi od mlaeg
paleolita preovlauju u veini industrija orua od okresanog kamena. Pretpostavlja se da
su korieni u obradi krzna i koe ulovljenih ivotinja.

DLETO (fr. i engl. burin), alatka koja se formira tako to se pomou jednog ili vie
udara uzduno odstranjuje deo ivice odbitka ili seiva. Kao nusprodukt takvog naina
retuiranja javlja se tzv. odbitak dleta (fr. chute de burin, engl. burin spall). Mesto na
kome se spaja platforma sa koje je izvreno retuiranje sa samim negativom odbitka
dleta predstavlja radnu ivicu orua. Re je o tzv. zubu dleta (fr. dent du burin) koji je,
budui veoma otporan, omoguavao da se pomou ove alatke vri obrada (uglavnom
urezivanje i graviranje) raznih tvrih materijala - kosti, roga ili drveta.
Dleta su karakteristina pre svega za mlai paleolit i mlae periode. Zavisno od
toga sa kakve je povrine izvedeno odvajanje odbitka dleta, ona se mogu podeliti na:
obina dleta (formirana na obinoj neretuiranoj ivici), dleta na prelomu seiva ili
odbitka, dleta na retuiranom prelomu ili na retuiranoj ivici, kao i diedarska dleta (kad je
odbijanje odbitka dleta izvreno na negativu prethodno formiranog dleta). Dleta zatim
mogu biti i jednostrana, dvostrana ili viestrana (zavisno od toga koliko ih je formirano
na jednom odbitku), potom i jednostruka, dvostruka i viestruka (po broju negativa koji
polaze od iste platforme), ali i lateralna i transverzalna - prema orijentaciji negativa na
samom odbitku. Mnogi tipovi dleta predstavljaju tzv. rukovodee ili fosilne tipove (fr.
fossiles directeurs) za odreene kulture (npr. dleta tipa Noaje, Vaon, Res-Basale, Lakan,
orinjasijenska i dr.).

POSTRUKA (fr. racloir, engl. side-scraper), odbitak koji je, najee lateralno,
retuiran dubokim, uzdignutim, a ne retko i stepenastim retuem iji ugao u odnosu na
donju povrinu alatke ne prelazi 55-60. Forma radne ivice je konveksna, konkavna,
prava ili sinusoidna (nepravilna). Postruke su sluile kao noevi pri obavljanju razliitih
delatnosti, posebno pri obradi ulovljenog plena (odvajanje krzna od mesa i tetiva). Veoma
su este u starijem i naroito u srednjem paleolitu, mada se u znatnom broju susreu i u
poznijim periodima. Postruke nisu u toj meri tipoloki izdiferencirane i kulturno i
hronoloki osetljive, kao npr. strugai ili dleta. Izuzetak su samo pojedini tipovi
srednjopaleolitskih postruki - npr. tip Kina, tip Tata itd..

NAZUPANO ORUE (fr. pice denticule; engl. denticulate piece), odbitak ili seivo
ija je ivica retuirana tako da se dobije nazupana forma. Razmak izmeu zubaca moe
biti manji ili vei, dok negativi retua mogu biti krupniji ili sitniji i izvedeni plitkim (do
30) ili uzdignutim (30-60) retuem. Nazupano orue je najee amorfne forme (kad
je re o obinim nazupanim odbicima), ali moe biti i sasvim izdiferencirano u
tipolokom pogledu (nazupani strugai, postruke, iljci itd.). Javlja se tokom celog
paleolita, a posebno znaajnu ulogu ima u tzv. nazupanom musterijenu. esto je, takoe,
i u mezolitskim kulturama, gde se javlja bilo u vidu masivnih nazupanih odbitaka bilo u
vidu uskih i dugih lamela sa jednom ili obe nazupane ivice (v. kastelnovijen).
Pretpostavlja se da je orue ovog tipa korieno za obradu tvrih materijala - pre svega
pri izradi artefakata od roga.

JAMIASTO ORUE (fr. pice a encoche; engl. notched piece), odbitak ili seivo na
ijoj je ivici formirano jedno ili vie (diskontinuirano rasporeenih) jamiastih
udubljenja. Javlja se u celom paleolitu, kao i u mlaim periodima praistorije, a korieno
je, pretpostavlja se, prvenstveno u obradi artefakata od kosti, roga i drveta. Za stariji i
srednji paleolit karakteristina su tzv. klaktonijenska udubljenja, dobijana jednim
udarom. U mlaem paleolitu (u orinjasijenu) naroito se izdvajaju tzv. seiva podvezanog
tipa, na sredini suena sa dva iroka, plitka i asimetrino postavljena jamiasta
udubljenja. U mlaem mezolitu, u kastelnovijenu, nailazimo na uske i duge lamele sa dva
naspramna, plitko i invazivno retuirana jamiasta udubljenja.

PROBOJAC (fr. peroir; engl. borer), odbitak ili seivo na kome je na jednom, ree i na
oba kraja, retuiranjem formiran iljak. U okviru ove kategorije orua mogu se
razlikovati ubadai (sa iljkom formiranim bilateralnim, direktnim retuem) i svrdla (sa

iljkom izvedenim pomou direktnog retua na jednoj ivici i inverznog retua na drugoj
ivici). Retu je najee, ali ne i obavezno, strm.
Probojci se javljaju u svim periodima praistorije i to u raznim varijantama. Neke
od varijanti osetljive su i u kulturnom i hronolokom pogledu, pa su tako asimetrini
ubadai tipa "Zinken" (nem.) karakteristini za srednjoevropski magdalenijen i
hamburgijen, strmo retuirani ubadai tipa "bec" (fr.) za epigravetijen, a Fijera (Fiera)
ubadai za vinansku kulturu.

STRUGALICA (fr. i engl. raclette), odbitak malih dimenzija, retuiran kontinuiranim

strmim retuem. Orue ovog tipa nije tipoloki izdiferencirano, a javlja se u gotovo svim
periodima praistorije, poevi od srednjeg paleolita. Posebno je esto u badegulijenu
(proto-magdalenijenskom facijesu u Francuskoj).

KOMBINOVANO ORUE, odbitak ili seivo na kome su formirana najmanje dva

razliita primarna tipa orua, koja meusobno nisu ni u morfolokoj, a verovatno ni u
funkcionalnoj vezi (npr. struga-dleto, struga-ubada itd.). Lateralan obian retu,
nazupani retu, jamiasta udubljenja, kao i jo neki elementi od sekundarnog znaaja za
tipoloku klasifikaciju, ne uzimaju se u obzir pri definisanju razliitih tipova
kombinovanog orua.

OLJUTENI KOMAD (fr. pice squille; engl. splintered piece), mali komad sirovine
ili odbitak koji na dva suprotna kraja nosi plitke-povrinske negative nastale upotrebom
ili okresivanjem. Meu oljutenim komadima treba razlikovati primerke koji nose
negative okresivanja upotrebljivih odbitaka i seiva (re je o bipolarnim jezgrima posebno estim u tehnologiji izrade artefakata od kvarca i kvarcita) od primeraka koji
imaju sitna oteenja i koji u pravom smislu predstavljaju alatke. Za ove poslednje smatra
se da su mogli da predstavljaju orue koje je posredovalo izmeu udaraa i objekta na
koji se delovalo koncentrisanom silom (v. odbijanje - indirektno odbijanje). Oljuteni
komadi se, kao uostalom i bipolarna jezgra, javljaju u svim periodima praistorije, poevi
od srednjeg paleolita. Naroito su esti u mlaepaleolitskim i mezolitskim kulturama u
jugoistonoj Evropi.

ORUE SA RETUIRANIM PRELOMOM (fr. troncature; engl. truncation), seivo

koje je na jednom, ree i na oba kraja prelomljeno, a zatim i retuirano - najee strmim

i dubokim retuem. Retuirani prelom moe biti ravan ili kos, prave, konkavne ili
nepravilne forme. Orue ovog tipa sporadino se javlja jo u srednjem paleolitu, ali je pre
svega karakteristino za mlai paleolit (posebno za njegovu finalnu fazu) i poznije
periode. S druge strane, lamele koje su, osim na prelomu, strmo retuirane i na jednoj od
ivica (fr. lamelle a dos tronque; engl. truncated backed bladelet) posebno su
karakteristine za kasni mlai paleolit (epigravetijen i magdalenijen) u zapadnoj i junoj
Evropi.

MIKROLIT (fr. microlithe; engl. microlith), naziv za orue veoma malih dimenzija (ne
vee od 25 mm). Ono moe biti struga, strmo retuirani iljak ili neki drugi tip alatke, ali
se sam termin najee vezuje za tzv. geometrijsko orue (segmente, trouglove, trapeze i
dr.). Tendencija mikrolitizacije orua naroito je izraena krajem mlaeg paleolita i u
mezolitu i tesno je povezana sa tehnolokim inovacijama koje se tada javljaju (v. tehnike
odbijanja, mikrodleto - tehnika). Cilj inovacija usmerenih na smanjenje dimenzija
artefakata bio je ne samo uteda mineralnih sirovina, ve i mogunost dobijanja alatki
standardizovane forme i funkcije. Od njih je kasnije, pomou raznih tehnika usaivanja,
pravljeno razliito kompozitno orue. U finalnom paleolitu i mezolitu esto je i tzv.
hipermikrolitsko orue ija duina (zavisno od izbora morfometrijskih kriterijuma) ne
prelazi 12,5, odnosno 10 mm.

GEOMETRIJSKO ORUE (fr. gomtrique; engl. geometrical tool), orue

geometrijske forme (trougao, pravougaonik, romb, segment kruga, trapez), po pravilu
mikrolitskih dimenzija (v. mikrolit), izraeno na pravilnom segmentu seiva malih
dimenzija (re je o segmentima koji su ponekad dobijani i posebnim tehnikama
prelamanja - npr. tehnikom mikrodleta). Geometrijsko orue je karakteristino za kasni
mlai paleolit i mezolit, a obeleava ga izuzetna kulturna i hronoloka osetljivost. Sluilo
je, osim kao projektil (tj. vrh koplja ili strele) i kao umetak za razne tipove kompozitnog
orua.

KOMPOZITNO ORUE, sastavljeno je od vie elemenata, izraenih od razliitih

materijala. U finalnom paleolitu i mezolitu dobijano je usaivanjem (pomou smole ili
bitumena) geometrijskih mikrolita u nosa od kosti, roga, a verovatno i od drveta.
Zavisno od forme predmeta i naina usaivanja mikrolita, to moe biti no, srp, harpun,
koplje ili neko drugo orue ili oruje.
Pojava kompozitnog orua oznaava prekretnicu u tehnologiji izrade artefakata.
Za razliku od ranijeg principa: jedan predmet - jedna alatka, ovde je re o sloenom oruu
iji se oteeni ili istroeni delovi (mikroliti) mogu lako zameniti. Pojava ovog tipa orua

u nekim sluajevima moe ukazivati i na poetak zemljoradnje i to onda kada se na

mikrolitima uoava tzv. silikatni sjaj, za koji se utvrdi da potie od seenja kultivisanih ili
polukultivisanih itarica.
TRAPEZ (fr. i engl. trapze), fragment lamele retuiran na oba ua kraja, tj. na oba
preloma (v. orue sa retuiranim prelomom, mikrodleto - tehnika). Javlja se u razliitim
varijantama, a korien je i kao projektil (vrh strele) i kao umetak za kompozitno orue.
Karakteristian je za mlai mezolit i uglavnom se ne javlja pre -6. milenijuma.

SEGMENT (fr. i engl. segment), geometrijski mikrolit u obliku segmenta kruga ili
polumeseca formiran na delu seiva (ponekad dobijenom i posebnom tehnikom
prelamanja - npr. tehnikom mikrodleta). Retuiran je najee strmim i dubokim retuem,
na jednoj ivici. Moe biti kratak ili izduen, sa pravilnim ili nepravilnim lunim hrptom.
Od obinog iljka sa lunim strmo retuiranim hrptom razlikuje se po tome to na njemu
uvek nedostaje proksimalni kraj prvobitne lamele (sa platformom i bulbusom perkusije).
Segmenti su sluili i kao projektili (vrhovi strela) i kao umeci za kompozitno orue.
Karakteristini su pre svega za finalnopaleolitske i mezolitske kulture. Izuzetak jedino
predstavlja njihova pojava (masivnih i neto veih primeraka) u ranim mlaepaleolitskim
kulturama na podruju Apeninskog poluostrva (u ulucijenu), kao i u srednjoj Evropi
(industrije tipa Krakov-Zvjerinjec).

TROUGAO (fr. i engl. triangle), geometrijski mikrolit trougaone forme izraen na

fragmentu lamele. Korien je kao projektil (tj. kao vrh strele), ali i kao umetak za
kompozitno orue. Javlja se u razliitim varijantama, od kojih su mnoge osetljive u
kulturnom i hronolokom pogledu. esto se susree, kako u kasnim mlaepaleolitskim
tako i u mezolitskim kulturama.

STRELICA OD OKRESANOG KAMENA (fr. pointe de fleche taille; engl.

arrowhead), iljak od okresanog kamena, koji po formi podsea na vrh strele kakav
poznajemo, pa mu je i funkcija prepoznatljiva (kao vrhovi strela verovatno su korieni i
mnogi strmo retuirani iljci i iljci sa trnom u poznom paleolitu, ali se to esto ne moe
dokazati). Tipoloki izdiferencirani vrhovi strela - facijalno ili bifacijalno retuirani, sa
trnom, bez trna ili sa konkavnom bazom retko se susreu pre poetka neolita (najranije u
iberijskom solitreju - iljci tipa Parpalo). Poevi od neolita, meutim, esto se javljaju i
veoma su osetljivi, kako u kulturnom tako i u hronolokom pogledu.
RUNI KLIN - BIFAS
(fr. coup de poing - biface; engl. handaxe), orue dobijeno dvostranim (bifacijalnim)
okresivanjem oblutka ili komada sirovine. Karakteristino je pre svega za stariji paleolit -

za aelsku kulturu, ali se javlja i kasnije - u srednjopaleolitskim industrijama (u

mikokijenu i musterijenu sa aelskom tradicijom npr.). Stariji ael (pre-el ili abevilijen)
obeleavaju masivni runi klinovi, sa bazom koja je esto pod korteksom, i sa
nepravilnom (cik-cak) seicom, dok su za mlai ael karakteristini fino izraeni
(zahvaljujui upotrebi mekog perkutera u finalnoj fazi obrade) simetrini bifasi ovalne,
kopljaste, srcolike i trougaone forme, sa stanjenom bazom (bez korteksa) i pravom
radnom ivicom. Runi klinovi su verovatno predstavljali vienamenske alatke, tj. mogli
su da slue za kopanje lukovica i korenja, ali i da budu korieni kao noevi i postruke za seenje mesa, kasapljenje ulovljenog plena i mnoge druge aktivnosti.

CEPA - OPER (fr. tranchoir; engl. chopper), jedno od najprimitivnijih orua kod
kojeg je seica dobijana jednostranim (engl. chopper) ili dvostranim (engl. chopping-tool)
okresivanjem jednog kraja oblutka. To je masivna alatka koja je mogla da slui za razne
svrhe, a verovatno najee za drobljenje i cepanje tvrih materijala - kostiju i drveta.
Cepai se javljaju jo pre 2,5-1,4 miliona godina u ranim - pre-aelskim ili olduvajskim
industrijama u istonoj Africi (na lokalitetima Omo i Hadar u Etiopiji, Olduvaj u
Tanzaniji i Kobi Fora u Keniji). U starijem i srednjem paleolitu veoma su esti i na
nalazitima u srednjoj Evropi, kao i u centralnoj i jugoistonoj Aziji (v. kultura oblutaka).

SEKIRA OD OKRESANOG KAMENA (fr. hache de pierre taille; engl. cleaver),

jednostrano ili dvostrano okresan komad sirovine ili odbitak. Seica moe biti smetena
lateralno ili transverzalno u odnosu na osu orua. Sekire se javljaju u gotovo svim
periodima, a posebno su karakteristine za starije i srednjopaleolitske kulture (naroito
za aelsku kulturu u severnoj Africi). Javljaju se, takoe, i u finalnopaleolitskim i
mezolitskim kulturama u severnoj Evropi (sviderijen, maglemozijen, ertebele i dr.) gde
su, pretpostavlja se, koriene za seu uma i obradu drveta. Tipoloki i tehnoloki, inae,
mezolitske sekire od okresanog kamena predstavljaju prototip za kasniju produkciju
neolitskih glaanih sekira.

MOTIICA (fr. i engl. tranchet), po nainu izrade orue slino sekiri, samo to mu je
radna ivica najee orijentisana transverzalno, dok je samo orue, po pravilu, trouglaste
ili trapezaste forme (ui kraj se usauje ili privruje za drku od drveta ili u usadnik od
kosti ili roga). Moe biti izraena na komadu sirovine ili obutku, ali i na masivnom
odbitku. Retuirana je facijalnim ili bifacijalnim, totalnim ili parcijalnim retuem. Kao i
sekire, i motiice se javljaju jo od starijeg paleolita, ali su posebno karakteristine tek za
finalnopaleolitske i mezolitske kulture - pre svega na severozapadu (u maglemozijenu, u
kulturi ertebele i dr.), ali i u ostalim delovima Evrope (ak i na erdapu - npr. na Padini i
Vlascu), pa i u severnoj Africi i na Bliskom istoku. Karakteristine su, takoe, i za razne

neolitske kulture irom evropskog kontinenta (poznate su npr. kampinjijenske motiice) u

kojima e vremenom posluiti kao uzor za motike istog tipa od glaanog kamena.

LISTOLIKI ILJAK (fr. pointe foliace; nem. Blattspitzen; engl. leaf point), dvojni
iljak, unifacijalno ili bifacijalno retuiran, manje ili vie listolike forme. iljci ovog tipa
su u veini sluajeva veoma tanki i fine izrade, a potvrene su ak i specijalizovane
radionice za njihovu izradu, pa ak i import iz udaljenijih podruja. Nije iskljueno da su
osim kao projektili za koplja, korieni i kao noevi ili postruke. Javljaju se u poznim
srednjopaleolitskim i ranim mlaepaleolitskim kulturama na podruju srednje Evrope
(altmilijen, seletijen, jemanovicijen), a konstatovani su i na vie lokaliteta na Balkanu
(Museljevo i Samujlica u Bugarskoj, Risovaa u Srbiji, Kokinopilos i Morfi u Grkoj).

LEVALOAZIJENSKA TEHNIKA (fr. technique Levallois), posebna tehnika u

okresivanju koja se javlja u kulturama sa razliitom tradicijom (u pojedinim aelskim i
musterijenskim facijesima). Poinje da se primenjuje jo u starijem paleolitu (u srednjem
aelu) i traje kroz ceo srednji paleolit. Prisutna je i u nekim mlaepaleolitskim kulturama
(npr. u bohunicijenu). Predstavlja najstariju osmiljenu, tj. operacionalizovanu tehniku u
okresivanju u kojoj se eljeni proizvod (odbitak ija je forma unapred zamiljena) ne
dobija neposrednim odbijanjem, ve tek po okonanju pripreme jezgra.
Levaloazijenska tehnika se sastoji u tome to se najpre povrina odbijanja na
jezgru pripremi centripetalnim okresivanjem. Zatim se na jednom uem kraju oblutka ili
komada sirovine formira platforma udara, koja se odmah potom pripremi za dalje
odbijanje facetiranjem. Shodno takvoj pripremi, u fazi eksploatacije jezgra najpre se
dobija odbitak sa tragovima centripetalne preparacije i facetiranom platformom (u obliku
andarmskog eira - fr. chapeau de gendarme), a tek nakon njega i itav niz odbitaka ili
iljaka (prvog reda, drugog reda itd.) pravilne trougaone forme. Sa levaloazijenskog
jezgra bilo je moguno odbiti samo mali broj tipinih levaloazijenskih seiva ili odbitaka.
U zavrnoj fazi eksploatacije ono je esto pretvarano u diskoidno ili nepravilno jezgro za
odbitke.
ORINJASIJENSKI RETU (fr. retouche aurignacienne), stilski prepoznatljiv dubok i
uzdignut retu, sa negativima koji su najee ljuspiasti po formi i stepenasto orijentisani
(delimino prekrivaju jedni druge). Negativi retua, takoe, mogu imati i izduenu lamelarnu formu. Orinjasijenski retu duboko zahvata povrinu artefakta na kome je
izveden i, po pravilu, prua se du cele njegove ivice (tj. kontinuiran je i totalan). Ovim
tipom retua najee su retuirana seiva, i to na jednoj ili obe ivice (v. orinjasijenska
seiva).

POLIEDAR (fr. polydre), kao i diskoid, predstavlja artefakt od bazaltne ili silikatne

stene ija je forma u manjoj ili veoj meri zaobljena okresivanjem. Karakteristian je za
najstarije starijepaleolitske, ali i srednjepaleolitske kulture u istonoj i severnoj Africi,
Evropi i Aziji. Za razliku od sferoida za koje se pretpostavlja da su mogli da slue kao
bole, tj. kao projektili za neku vrstu prake, poliedri, a po svemu sudei i diskoidi,
verovatno predstavljaju jezgra.
SOLITREJSKI ILJCI (fr. pointes solutrennes), opti naziv za facijalno i bifacijalno
okresane listolike i ostale iljke koji karakteriu solitrejsku kulturu. Re je o iljcima koji
po savrenstvu izrade, a i u estetskom pogledu nemaju premca u paleolitu Evrope.
Obeleava ih facijalan retu dobijen, u pojedinim fazama izrade, i tehnikom pritiska
(moda i nakon zagrevanja sirovine - radi lake obrade), kao i izuzetna simetrija i
tankoa. Unifacijalno retuirani listoliki iljci karakteristini su za stariji solitrej. S druge
strane, bifacijalno okresani iljci u obliku lovorovog lista (fr. feuilles de laurier) najranije
se javljaju u srednjem solitreju, dok su izdueni iljci u obliku vrbovog lista (fr. feuilles
de saule) i kolenasti bifacijalno okresani iljci (fr. pointes cran solutrennes)
karakteristini za mlai solitrej. U mlaem solitreju, takoe, ali na prostoru Iberijskog
poluostrva, ustanovljeni su najstariji do sada zabeleeni vrhovi strela u paleolitu. Re je o
bifacijalno okresanim iljcima sa krilcima i trnom poznatim pod nazivom iljci tipa
Parpalo (fr. pointes de Parpall).

MUSTERIJENSKI ILJAK (fr. pointe moustrienne; engl. mousterian point), formiran

je na obinom ili levaloazijenskom odbitku ili seivu, trougaone je forme i retuiran
najee dubokim, uzdignutim, a katkad i stepenastim retuem - parcijalno (samo na
vrhu) ili totalno, na jednoj ili obe ivice. Karakteristian je za tipini musterijen, mada se
javlja i u ostalim musterijenskim facijesima. Sluio je kao projektil za koplje, a u nekim
sluajevima i kao postruka. Pojedine musterijenske iljke morfoloki je ponekad teko
razlikovati od konvergentnih postruki.
MIKOKIJENSKI ILJAK (fr. pointe micoquien; engl. micoquian point), bifacijalno
okresan runi klin izduene forme, sa izdvojenim vrhom, blago konkavnim ivicama i
irokom i masivnom bazom. Javlja se u mikokijenu.

TAJASIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Tayac; engl. Tayac point), mali, asimetrian
iljak formiran na debelom odbitku. Retuiran je uzdignutim i grubim nazupanim
retuem. Karakteristian je za tajasijenske (pre-musterijenske) industrije u junoj
Francuskoj.

POSTRUKA TIPA KINA (fr. racloir type Quina; engl. Quina side-scraper), orue sa
transverzalno orijentisanom konveksnom radnom ivicom, formirano na debelom odbitku
ili na malom oblutku. Retuirano je lateralno, facijalno ili bifacijalno, dubokim i
invazivnim, a ponekad i stepenastim retuem. Podsea na kriku limuna. Karakteristino
je za musterijen tipa Kina.

BIFACIJALNI NOEVI SA HRPTOM (fr. bifaces dos; nem. Kielmesser),

asimetrini, bifacijalno okresani noevi ili postruke formirani na debelim odbicima ili
pljosnatim oblucima. Jedna od duih ivica na njima predstavlja seicu, dok ivica
naspram nje nije retuirana. Javljaju se u mikokijenu u centralnoj i istonoj Evropi.
Poznati su bifacijalno okresani noevi tipa Boktajn (nem. Bocksteinmesser) i Pradnik
(nem. Pradnikmesser).

KLAKTONIJENSKI ODBITAK (fr. clat clactonienne; engl. clactonian flake),

masivan, nepravilan odbitak dobijen tehnikom direktnog odbijanja. Platforma mu je
iroka i zaklapa tup ugao u odnosu na ventralnu stranu odbitka. Bulbusno ispupenje je
veoma istaknuto.

KLAKTONIJENSKO UDUBLJENJE (fr. encoche clactonienne; engl. clactonian

notch), udubljenje dobijeno direktnim udarom po ivici odbitka. Unutar njega esto se
uoavaju sitni negativi koji ne predstavljaju retu, ve su nastali usled upotrebe. Za
razliku od obinih jamiastih udubljenja (dobijenih retuiranjem) ija je funkcija bila
zaobljavanje predmeta, klaktonijenska udubljenja su, pretpostavlja se, sluila za
odsecanje delova grana drveta naizmeninim polukrunim pokretima.
UNASTI STRUGA (fr. grattoir carn; engl. carinated end-scraper), struga na
debelom odbitku - lunog, njukastog, ramenastog, lepezastog ili krunog tipa. Pravi
unasti struga ne samo da je formiran na debelom odbitku, ve mu je i eoni kraj
zadebljan. Negativi retua na radnoj ivici orua su najee lamelarne - izduene i
trougaone forme (kad nisu lamelarni u pitanju je atipian unasti struga) i konvergentni
ili paralelni izmeu sebe. Strugai ovog tipa karakteristini su za orinjasijen (v.
orinjasijenski strugai), ali se javljaju i u drugim mlaepaleolitskim, kao i u poznijim
kulturama.

NJUKASTI STRUGA (fr. grattoir museau; engl. nosed

end-scraper), struga iji

je eoni deo izdvojen sa jednim ili sa dva jamiasta udubljenja. Vrh strugaa se po pravilu
nalazi u osi orua, ali moe biti i lateralno orijentisan (u tom sluaju govorimo o
ramenastom strugau). Sama radna ivica ili eoni kraj strugaa moe biti zadebljan ili ne,
zailjen ili zaobljen. Moe biti formiran i na seivu i na odbitku. Ako je odbitak na kome
je formiran struga debeo, onda je re o tzv. unastom-njukastom strugau. Njukasti
strugai unastog tipa esti su u orinjasijenskim industrijama (v.orinjasijenski strugai).

ORINJASIJENSKI STRUGAI (fr. grattoirs aurignaciennes; engl. Aurignacian endscrapers), unasti - luni i njukasti strugai na debelim odbicima ija je gornja povrina
(dorsalna strana) najee pod korteksom. Javljaju se u raznim varijantama, a duina im
uglavnom nije vea od 5 cm, ni manja od 2,5 cm. eoni kraj (radna ivica) kod ovih
strugaa skoro je uvek zadebljan. U grupu orinjasijenskih strugaa, bar formalno (prema
kriterijumima za izraunavanje njihovog indeksa), ne ulaze luni strugai formirani na
orinjasijenskim seivima.

ORINJASIJENSKO SEIVO (fr. lame aurignacienne; engl. Aurignacian blade), seivo

koje je lateralno ili bilateralno retuirano orinjasijenskim retuem. Jedan ili oba kraja
seiva mogu biti zailjeni. Na distalnom kraju orinjasijenskih seiva esto su formirani i
luni strugai. Poznata su, takoe, i orinjasijenska seiva podvezanog tipa (fr. lames
trangles; engl. strangulated blade), sa dva, manje ili vie simetrino postavljena, iroka
jamiasta udubljenja. Orinjasijenska seiva su uglavnom veih dimenzija (tj. dua su od 5
cm).

LAMELA DIFUR (fr. lamelle Dufour; engl. Dufour bladelet), malo seivo koje je na
jednoj, a ponekad i na obe ivice (na jednoj direktno, na drugoj inverzno) retuirano finim,
marginalnim i polustrmim retuem. Retuirane ivice mogu biti prave ili blago lune.
Uzduni profil lamela ovog tipa je najee zakrivljen, tako da je malo verovatno da su
sluile kao projektili (vrhovi strela ili kao umeci za kotane iljke, tj. koplja). Javljaju se u
velikom broju u orinjasijenu tipa Krems-Difur, mada se, samo mnogo ree, susreu i u
tipinom orinjasijenu. U malom broju prisutne su i u drugim mlaepaleolitskim
kulturama (atelperonijenu i perigordijenu npr.).

ILJAK TIPA KREMS (fr. pointe de Krems; engl. Krems point), kao i iljak tipa FontIv (fr. pointe de Font-Yves), formiran je na uskom malom seivu (lameli), a retuiran je,
ree lateralno, a ee bilateralno (ponekad i naizmenino - kao lamele Difur)
marginalnim i polustrmim retuem. Karakteristian je pre svega za orinjasijen (naroito
za orinjasijen tipa Krems-Difur) u srednjoj i zapadnoj Evropi.

ATELPERONIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Chtelperron; engl. Chtelperron

point), orue sa lunim, strmo retuiranim hrptom, formirano na seivu. Smatra se da je
moglo da slui kao no ili postruka, ali i kao projektil za koplje. Javlja se u ranom
mlaem paleolitu (v. atelperonijen, ulucijen) u Francuskoj, paniji i Italiji.
ILJAK TIPA FON-ROBER (fr. pointe de la Font-Robert; engl. Font-Robert point),
orue veih dimenzija, sa izduenim trnom namenjenim za usaivanje. Vrh iljka je
retuiran na dorsalnoj strani direktnim i marginalnim retuem (mada moe biti i
neretuiran), dok je na ventralnoj strani stanjen plitkim, povrinskim retuem. Trn je
posebno obraen direktnim i dubokim, strmim retuem. iljci ovog tipa karakteristini su
za gornji perigordijen (perigordijen Va) u zapadnoj Evropi.
GRAVETIJENSKI ILJAK (pointe de La Gravette; engl. Gravette point), orue sa
pravim ili blago lunim strmo retuiranim hrptom formirano na dugom i uskom seivu ili
lameli. Smatra se da je sluilo kao vrh koplja ili strele. Javlja se u perigordijenu IV
(gravetijenu tipa Gravet) u zapadnoj Evropi, kao i u tzv. istonom gravetijenu - u srednjoj
i istonoj Evropi.
GRAVETIJENSKI MIKROILJAK (fr. microgravette), gravetijenski iljak
mikrolitskih dimenzija - formiran na lameli ija duina po pravilu nije vea od 25 mm, a
irina od 12,5 mm. Retuiran je unilateralno, strmim i dubokim retuem. Gravetijenski
mikroiljci se javljaju u velikom broju u gravetijenskim i epigravetijenskim industrijama.
Po svoj prilici, sluili su kao projektili za strele.
ILJAK TIPA KOSTJENKI (fr. pointe de Kostienki; engl. Kostienki point), orue
kolenastog tipa (moe biti i no - fr. couteau de Kostienki) formirano na masivnom
seivu. Karakteristino je po irokom jamiastom udubljenju (retuiranom dubokim,
uzdignutim, katkad i stepenastim retuem) na proksimalnom kraju, kao i po tome to su
vrh i baza orua sa donje (ventralne) strane stanjeni plitkim, povrinskim retuem. Pre
nego kao projektili za koplja, iljci ovog tipa mogli su biti korieni kao noevi i
postruke. Javljaju se u kostjenkijenu (regionalnoj varijanti istonog gravetijena u junoj
Rusiji i Ukrajini), ali i u ostalim facijesima istonog gravetijena.

DLETO TIPA NOAJE (burin de Noailles; engl. Noailles burin), dvostrano lateralno
dleto na retuiranom prelomu. Negativi odbitka dleta esto se zavravaju malim,
retuiranim jamiastim udubljenjem. Karakteristino je za gornji perigordijen u zapadnoj
Evropi (perigordijen Vc).

EPIGRAVETIJENSKI KOLENASTI ILJAK (fr. pointe cran epigravettienne; engl.

Epigravetian shouldered point), orue sa strmo retuiranim hrptom koje je na donjem
kraju sueno pomou lateralno izvedenog jamiastog udubljenja (retuiranog najee
direktnim i dubokim, polustrmim ili strmim retuem). Na taj nain formiran trn sluio je
za usaivanje. Kolenasti iljci sa hrptom esti su u gornjem perigordijenu, kao i u
starijem epigravetijenu na podruju zapadnog i junog Mediterana (u junoj Francuskoj,
Italiji, pa i na istonoj obali Jadrana). Javljaju se i na prostoru zapadnog, a delom i
centralnog Balkana (andalja II, Ovja jama, Kadar), ali su zato na podruju istonog
Balkana sasvim retki (osim na par nalazita u Grkoj - u potkapini Kastrica, kao i u peini
Seidi npr.).

ARENIJENSKI ILJAK (pointe Arnienne; engl. Arenian point), delimino ili totalno
unifacijalno retuiran iljak (fr. pointe face plane) na debelom seivu ili laminarnom
odbitku. Moe imati i listoliku formu. Javlja se u arenijenu - ranom epigravetijenskom
facijesu u junoj Francuskoj i Italiji.

AZILIJENSKI ILJAK (fr. pointe azilienne; engl. Azilian point), iljak sa naglaeno
lunim, strmo retuiranim hrptom. Uglavnom je (ali ne i obavezno) mikrolitskih
dimenzija (tj. nije vei od 25 mm). Javlja se u razliitim varijantama. Karakteristian je
za finalni epigravetijen, azilijen i njima srodne kulture.

SOVTERIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Sauveterre; engl. Sauveterrian point),

bilateralno, strmo retuiran jednostruki ili dvostruki iljak sa lunim hrptom mikrolitskih
dimenzija. Karakteristian je za sovterijen, ali se javlja i u mnogim drugim
ranoholocenskim kulturama.

TARDENOAZIJENSKI ILJAK (fr. pointe du Tardenois; engl. Tardenoisian point),

trougaoni, unilateralno ili bilateralno (polustrmo-strmo) retuiran iljak mikrolitskih
dimenzija, sa retuiranom, ravnom ili konkavnom bazom. Sluio je kao projektil za
strelu. Javlja se u tardenoazijenu.
SVIDERIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Swidry; engl. Swidry point), izdueni iljak
sa trnom. Trn i vrh iljka inverzno su retuirani invazivnim i plitkim, tj. facijalnim

retuem. Sam trn je ujedno retuiran i direktnim - bilateralnim, polustrmim ili strmim
retuem. Javlja se u razliitim varijantama - u sviderijenu i njemu srodnim kulturama.

HAMBURGIJENSKI ILJAK (fr. pointe hambourgienne; engl. Hamburgian point),

kolenasti iljak na seivu. Vrh iljka ini veoma kos strmo retuiran prelom (v. orue sa
retuiranim prelomom). Kratak trn ispod kolenastog ispupenja retuiran je takoe
direktnim ili inverznim, strmim retuem. Javlja se u vie varijanti, a karakteristian je za
finalnopaleolitske kulture u severozapadnoj Evropi, posebno za hamburgijen. Sluio je
kao projektil za strelu ili kao no.

NO TIPA FEDERMESER (nem. Federmesser), orue sa lunim, strmo retuiranim

hrptom. Retuiran vrh iljka zakrivljen je prema neretuiranoj ivici seiva. Baza je
ponekad retuirana (re je o ravnom, kosom ili konkavnom retuiranom prelomu). Javlja
se u poznom magdalenijenu, kao i u kulturi federmeser u srednjoj Evropi.
ARENSBURGIJENSKI ILJAK (fr. pointe ahrensbourgienne; engl. Ahrensburgian
point), orue sa trnom koji je formiran pomou dva simetrino postavljena, strmo
retuirana, jamiasta udubljenja. Vrh iljka katkad podsea na orue sa veoma kosim
retuiranim prelomom. Javlja se u arensburgijenu i kulturi federmeser.
ILJAK TIPA LINGBI (fr. pointe de Lingby; engl. Lyngby point), kratak i irok iljak
sa bilateralno (uglavnom strmo) retuiranim trnom namenjenim za usaivanje. Vrh iljka
moe biti retuiran. Javlja se u mnogim finalnopaleolitskim i mezolitskim kulturama u
severnoj i severozapadnoj Evropi (u bromijenu, arensburgijenu, sviderijenu i dr.).
ILJAK TIPA KUNDA (fr. pointe de Kunda, engl. Kunda point), dvostruki iljak sa
vrhom u osi orua, listolike ili romboidne forme, retuiran na oba kraja inverznim,
plitkim (povrinskim) ili polustrmim retuem. Javlja se u raznim mezolitskim kulturama
u severoistonoj Evropi.

KOKINOPILOS (Kokkinopilos), nalazite na otvorenom prostoru u junom Epiru

(Grka). Nalazi se u dolini ispunjenoj monim naslagama crvenkastog sedimenta. E.S.
Higs (Higgs), koji je ovaj prostor istraivao 1963. god., ustanovio je na vie mesta u
dolini kremenu industriju razliite kulturne provenijencije. Na lokalitetu Beta otkriveni su
bifacijalno okresani listoliki iljci u srednjopaleolitskom kontekstu (musterijenski
artefakti zajedno sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju). Na lokalitetu Alfa

konstatovana je mlaepaleolitska industrija sa oruem sa strmo retuiranim hrptom.

Prilikom revizionih iskopavanja koje je .N. Ranels (C. N. Runnels) sa saradnicima
preduzeo 1991. god., na nalazitu je otkriven i jedan starijepaleolitski runi klin
(mikokijenskog tipa).

Dakaris S.I., Higgs E.S., Hey R.W. 1964, The Climate, Environment and
Industries of Stone Age Greece: Part I, Proceedings of the Prehistoric Society, 30, 199244; Runnels C., van Andel T.H., Zachos K., Paschos P. 1994, Pleistocene and early
Holocene human settlement and landscape in the Preveza region, southern Epirus, First
International Conference, "The Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina,
September 7-11, 1994.
ASPROKALIKO (Asprochaliko), potkapina u kanjonu reke Luros, u Epiru (Grka).
Istraivana je izmeu 1964. i 1966. god. pod rukovodstvom E.S. Higsa (Higgs) i S.I.
Dakarisa. U slojevima 19-14 sadri srednjepaleolitsku kremenu industriju (tipini
musterijen sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju u slojevima 19-16,
mikromusterijen u sloju 14), a u slojevima 10-4 mlaepaleolitsku kremenu industriju
epigravetijenskog tipa. Industrija iz sloja 10 (9 prema Higsu) predstavlja najranije
svedoanstvo o pojavi epigravetijena u jugoistonoj Evropi (datovana je radioaktivnim
ugljenikom u 26 100 +/- 900 god. pre naih dana), dok industrija iz sloja 4 ima sva
obeleja finalnog epigravetijena s kraja poznog glacijala (lamele sa pravim i lunim
hrptom, mikrolitski strugai i geometrijsko orue). U sloju 3 otkriveni su nalazi iz
bronzanog doba.

Higgs E.S., Vita-Finzi C. 1966, The Climate, Environment and Industries of Stone
Age Greece: Part II, Proceedings of the Prehistoric Society, 32, 1-29; Bailey G.N., Carter
P.L., Gamble C.S., Higgs H.P. 1983, Asprochaliko and Kastritsa: Further Investigations
of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus (North-West Greece), Proceedings of
the Prehistoric Society, 49, 15-42.

KASTRICA (Kastritsa), peina u blizini Janjine, u Epiru (Grka). Iskopavanja su

obavljana pod rukovodstvom E.S. Higsa (Higgs) 1966. i 1967. god. Sadri vie
epigravetijenskih horizonata. U sloju 7 (datovanom radioaktivnim ugljenikom u -19.
milenijum) ustanovljena je industrija sa lamelama i iljcima sa pravim hrptom,
strugaima i dletima, dok je u slojevima 1-5 (-18. do -12. milenijum) konstatovana
industrija sa kolenastim strmo retuiranim iljcima, lamelama sa pravim i lunim hrptom
i kratkim strugaima na odbicima. Geometrijsko orue u njoj je veoma slabo zastupljeno.
U gornjim slojevima prikupljena je i vea koliina artefakata od kosti i roga.

Higgs E.S., Vita-Finzi C., Harris D.R., Fagg A.E. 1967, The Climate,
Environment and Industries of Stone Age Greece: Part III, Proceedings of the Prehistoric

Society, 33, 1-29; Bailey G.N., Carter P.L., Gamble C.S., Higgs H.P. 1983, Asprochaliko
and Kastritsa: Further Investigations of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus
(Nort-West Greece), Proceedings of the Prehistoric Society, 49, 15-42

FRANKTI (Franchthi), peina u Argolidskom zalivu, na Peloponezu, jedno je od

najznaajnijih i najkompleksnije istraenih praistorijskih nalazita u Grkoj. Sadri
materijalne ostatke od mlaeg paleolita do neolita. Iskopavana je u periodu od 1967. do
1976. god. pod rukovodstvom T.V. Jakobsena (T.W. Jakobsen). Objavljivanje rezultata
istraivanja jo je u toku.
U donjim slojevima nalazita otkrivena je mlaepaleolitska kremena industrija
koja je, na osnovu kulturnih i stratigrafskih pokazatelja, razvrstana u est litikih faza.
Jedino litika faza I sadri orinjasijensku kremenu industriju (osiromaenu, bez tipinih
orinjasijenskih strugaa), dok sve ostale pripadaju gravetijenskom ili epigravetijenskom
tehnokompleksu. Gravetijenu ili starijem epigravetijenu odgovara industrija iz litikih
faza II i III (datovanih u -21., odnosno u -19. milenijum), sa lamelama sa pravim hrptom,
a bez geometrijskog orua, dok finalnom epigravetijenu pripada industrija iz faza IV-VI
(datovanih u period od -11. do -9. milenijuma), sa mikrolitskim lamelama i iljcima sa
pravim i lunim hrptom, geometrijskim oruem (segmentima i trouglovima), noktastim i
krunim strugaima i produktima tehnike mikrodleta. Sudei po ostacima faune (jelen,
divlja svinja, divlje govee, pa i kozorog), lov na krupnu i srednjekrupnu divlja bio je
osnovna ekonomska delatnost u svim paleolitskim fazama.
Mezolit se u Franktiju javlja u dve faze. Stariji mezolit (datovan u drugu polovinu
-8. milenijuma) zastupljen je sa tehnoloki osiromaenom industrijom u kojoj dominira
orue izraeno na masivnim i nepravilnim odbicima. Poetak mlaeg mezolita (prva
polovina -7. milenijuma) pak, obeleava pojava trapeza i drugih (uglavnom atipinih)
geometrijskih artefakata, a kasnije i primena mikrolamelarne tehnologije u okresivanju.
Ekonomika mezolitskih populacija i dalje je zasnovana na lovu na krupnu i
srednjekrupnu divlja, s tim to sada, prvi put, neto znaajniju ulogu u snabdevanju ima
i ribolov (posebno u mlaem mezolitu - na tunu), kao i sakupljanje divljih cerealija i
leguminoza. U mezolitskim slojevima peine konstatovan je i jedan skeletni grob
(pokojnik poloen u zgrenom stavu, prekriven kamenjem).
Neolit u Franktiju zapoinje oko -6000. god., a obeleava ga pojava - najpre
domesticiranih ovikaprida, a zatim i kultivisanih itarica. U najstarijoj fazi prisustvo
keramike nije sa sigurnou potvreno. Ona se, meutim, javlja oko -5800. god. u
horizontu starijeg neolita (monohromna i slikana keramika), a posle i u horizontima
srednjeg (urfirnis keramika), mlaeg (mat slikana keramika) i finalnog neolita (naknadno
bojena - "crusted" keramika). U neolitskim slojevima prikupljena je i vea koliina
upotrebnih i ukrasnih predmeta od kosti, roga i glaanog kamena, kao i znatan broj
antropomorfnih i zoomorfnih figurina. U njima se u neto veoj meri javljaju i kremeni
artefakti od opsidijana (koji je jo od kraja mlaeg paleolita pomorskim putem
importovan sa Melosa). U neolitskim slojevima, unutar i ispred peine, otkriveno je i
nekoliko grobova dece i odraslih individua.

Jakobsen T.W. 1976, 17,000 Years of Greek Prehistory, Scientific American, Vol.
234, No 6, 76-87; Prles C. 1987, Les Industries lithiques tailees de Franchthi (Argolide,
Greece), Bloomington-Indianopolis.
SIDARI (Sidari), praistorijsko nalazite na severozapadnoj obali Krfa (Grka). Istraivao
ga je 1965. god. A. Sordinas. U sloju D otkrivena je mezolitska kremena industrija koja
sadri orue formirano na masivnim i nepravilnim odbicima, kao i geometrijsko orue trouglove i trapeze. U osnovi sloja C konstatovana je keramika koja je opredeljena u
stariji neolit, a pri vrhu istog sloja tipina neolitska impreso keramika. U sloju A
ustanovljeni su keramika i kremeni artefakti iz bronzanog doba.

Sordinas A. 1970: Stone Implements from Northwestern Corfu, Greece, Memphis

State University Anthropological Research Center - Occasional Papers, 4, 1-23.

KLITI (Klithi), potkapina u kanjonu reke Voidomatis u Epiru, jedno je od najbogatijih i

najkompleksnije istraivanih poznopaleolitskih nalazita u Grkoj. Iskopavana je 19831986, kao i 1988. god. pod rukovodstvom D. N. Bejlija (G.N. Bailey). Sadri vie
epigravetijenskih horizonata datovanih radioaktivnim ugljenikom u period od -14. do -8.
milenijuma. Kremena industrija ima obeleja finalnog epigravetijena (lamele sa lunim
hrptom, noktasti strugai, geometrijsko orue, produkti tehnike mikrodleta). Meu
prikupljenim ostacima faune preovlauju kosti kozoroga i divokoze.

Bailey G.N. , Gamble C.S., Higgs H.P., Roubet C., Sturdy D.A., Webley D.P.
1986, Palaeolithic investigations at Klithi: preliminary results of the 1984-1985 field
seasons, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, 81, 7-35; Bailey
G.N. 1992, The Palaeolithic of Klithi in its wider context, The Annual of the British
School of Archaeology at Athens, 87, 1-28.
BAO KIRO (Bacho Kiro), peina u blizini Gabrova u centralnoj Bugarskoj. Istraivali
su je D. Garod (Garrod) 1939. god. i J. K. Kozlovski (Kozlowski) sa saradnicima 19711975. godine. U donjim slojevima sadri srednjopaleolitsku kremenu industriju: tipini
musterijen bez produkata levaloazijenske tehnike (u sloju 13), kao i levaloazijenski
facijes tipinog musterijena (u sloju 12). U sloju 12 otkriven je i fragment kosti sa
urezanim cik-cak motivom. U gornjim slojevima konstatovana je mlaepaleolitska
kremenu industrija. Sloj 11 sadri najstariju datovanu mlaepaleolitsku kremenu
industriju u Evropi (stariju od -41 000 god.), tzv. baokirijen, na koga se u kulturnom i
stratigrafskom kontinuitetu (u slojevima 9-7/6b), nastavlja orinjasijenska kremena
industrija datovana u -31. milenijum. U sloju 6a/7 (-28. milenijum) potvrena je
industrija koja ima naglaena obeleja balkanskog tipinog orinjasijena (dominacija

unastih i njukastih strugaa, opadanje zastupljenosti orinjasijenskih seiva), a u

slojevima 4b i 4a industrija poznog orinjasijena, sa slabo izraenim orinjasijenskim
karakteristikama. Epigravetijenska kremena industrija ustanovljena je u slojevima 5 i 4a.
Na osnovu analogija opredeljena je u -18/17. milenijum. Osim kremenih artefakata i
velikog broja ivotinjskih kostiju, u orinjasijenskim slojevima je prikupljena i vea
koliina orua i ukrasnih predmeta od kosti, kao i izvestan broj orua od oblutaka. U
ovim slojevima ustanovljeni su i ljudski ostaci: fragment neurokranijuma, dva fragmenta
mandibule sa zubima, kao i pet izolovanih zuba.

Kozlowski J.K. (ed.) 1982, Excavation in the Bacho Kiro cave (Bulgaria) - Final
report, Warszawa.

SAMUJLICA II (Samuilitsa), peina u kanjonu reke Iskar, u blizini sela Kunino

(Bugarska). Iskopavanja je vrio N. Dambazov 1955-1960. godine. Sadri vie
srednjopaleolitskih horizonata datovanih u period od kraja starijeg virma do poetka
srednjeg virma. Poznata je po zastupljenosti bifacijalno okresanih listolikih iljaka
pronaenih u srednjopaleolitskom kontekstu (grupa Museljevo-Samujlica). Njihova
stratigrafska pozicija nije sasvim precizno utvrena. Primena levaloazijenske tehnike u
okresivanju (tipoloki i tehnoloki indeks industrije) veoma je naglaena, naroito u
zbirkama iz gornjih slojeva peine.

Sirakov N. 1983, Reconstruction of the Middle Palaeolithic flint assemblages

from the cave Samuilitsa II (Northern Bulgaria) and their taxonomical position seen
against the palaeolithic of South-Eastern Europe, Folia Quaternaria, 55, 1-100.

TEMNATA (Temnata), peina u dolini reke Iskar, u blizini Karlukova (Bugarska).

Istraivanja je prvobitno, tokom 20-ih godina ovog veka, sproveo R. Popov. Reviziona
iskopavanja peine zapoeta su 1983. godine pod rukovodstvom J.K. Kozlovskog
(Kozlowski), N. Sirakova i A. Lavila (H. Laville). U donjem stratigrafskom kompleksu
sadri najmanje dva srednjopaleolitska horizonta: stariji (u sloju 6 - tipini musterijen s
promenjivim ueem levaloazijenske tehnike u okresivanju) i mlai (musterijen sa
listolikim iljcima). U gornjem kompleksu slojeva ustanovljen je horizont ranog mlaeg
paleolita (orinjasijenska kremena industrija bliska orinjasijenu iz slojeva 9, 8, 7 i 7/6b na
Bau Kiru) datovan u -30. milenijum, kao i dva horizonta sa oruem sa strmo retuiranim
hrptom. Stariji horizont, okvirno datovan u -29-26. milenijum sadri industriju srodnu
industrijama srednjoevropskog gravetijena (pavlovijenu i vilendorfijenu). S druge strane,
industrija iz mlaeg horizonta opredeljena je u epigravetijen. U gornjim slojevima peine
prikupljen je arheoloki materijal iz neolita i gvozdenog doba.

Gatsov I., Ginter B., Kozlowski J.K., Laville H., Pawlikowski M., Sirakov N.,
Sirakova S., Ferrier C. 1990, Temnata cave near Karlukovo (Bulgaria) - an important
geological and archaeological sequence in the Nothern Balkans (excavations 1984-1985),
Studia Prehistorica, 10, 7-42.
MUSELJEVO (Muselievo), nalazite na otvorenom prostoru, na obali reke Osam u
blizini Plevena (Bugarska). Iskopavano je u dva navrata: 1970-1971. god. pod
rukovodstvom N. Dambazova (Djambazov), V. Hmielevskog (W. Chmielewski) i T.
Madejske (Madeyska) i 1975-1976. god., pod rukovodstvom J. de Henzelina (de
Hainzelin). Poznato je po bogatoj zbirci bifacijalno okresanih listolikih iljaka (vie od
trista primeraka) naenih u okviru srednjopaleolitske kremene industrije (musterijen
bogat postrukama, sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju). Datovan je u
drugu polovinu starijeg virma (priblino -50 000. god.).
Haesaerts P., Sirakova S., 1979, Le Palolithique moyen pointes foliaces de
Mousselievo (Bulgarie), u Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans, WarszawaKrakw, 35-63.

POBITI KAMANI (Pobiti kamani) ili Dekilita (Dekilitazh), podruje na obali Crnog
mora (Bugarska) na kome je, na vie lokacija, prikupljen kremeni materijal iz razliitih
perioda - od srednjeg paleolita do bronzanog doba. Iz zbirke od oko
11 000 artefakata
izdvojen je veliki broj mikrolitskih iljaka sa pravim i lunim strmo retuiranim hrptom,
krunih i noktastih strugaa, kao i geometrijskog orua (meu njima i trapeza). Na
osnovu toga se pretpostavlja da su u ranom holocenu, a moda i u poznom pleistocenu,
podruje naseljavali nosioci epigravetijenskog tehnokompleksa. Kremeni materijal
srodan je onom koji je ustanovljen na finalnopaleolitskim nalazitima u erdapu (npr. na
Kuini Turkului). Podruje Dekilitaa predstavlja najistoniju taku rasprostiranja
mediteranskog epigravetijena u jugoistonoj Evropi.
Gatsov I. 1982, The archaeological cultures of the Late Pleistocene and Early
Holocene in the western Black Sea region, and their significance for the formation of the
Neolithic flint industries, Prace Archeologiczne, 33, 111-130; Gatsov I. 1989, Early
Holocene Flint Assemblages from the Bulgarian Black Sea Coast, u (C. Bonsall ed.) The
Mesolithic in Europe, Edinburgh, 471-474.

KADAR, paleolitsko nalazite na breuljku iznad Save, u blizini ua reke Bosne u Savu.
Istraivano je 1965-1966 (. Basler) i 1974-1982. god. (. Basler i A. Montet-White sa
saradnicima). Na tri mesta u okviru nalazita potvren je jedan musterijenski horizont (u

sloju 4), kao i vie gravetijenskih horizonata (u sloju 2). Gravetijenski horizonti datovani
su na osnovu sedimenata i polena u period posle maksimuma poslednjeg virmskog
stadijala (oko -15. milenijuma). Za gravetijensku industriju na Kadru karakteristini su
mali, kolenasti, strmo retuirani iljci, lamele sa pravim hrptom, strugai na seivima i
lepezasti strugai-iljci, ali i lateralno retuirano orue neto veih dimenzija: seiva,
noevi, postruke, iljci i nazupano orue. Po svemu tome ona pokazuje slinost kako sa
industrijama istonog gravetijena u srednjoj Evropi tako i sa industrijama starije faze u
razvoju mediteranskog epigravetijena.
Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini,
u - PJZ, tom I, 318-319; Montet-White A., 1984, Palaeoenvironment and Palaeolithic
Cultures in Northern Bosnia, u - Advances in Palaeolithic and Mesolithic archaeology
(J.K. Kozlowski, S.K. Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 9-25.

LUI, paleolitsko nalazite na uzvisini iznad ua Ukrine u Bosnu. Istraivano je

1958, 1959, 1964 (. Basler) i 1980. god. (. Basler i A. Montet-White). U osnovi sloja
3, otkriveno je vie od 3 000 kremenih artefakata, od kojih veina ne predstavlja orue
ve potie od intenzivne radionike delatnosti koja je obavljana na tom mestu. Industriju,
kad je re o retuiranim alatkama, ini orue na irokim seivima - retuirana seiva,
noevi, postruke i izvestan, manji broj strugaa i dleta unastog tipa. Bez obzira na to to
su orinjasijenski elementi veoma slabo izraeni, . Basler je industriju opredelio u srednji
orinjasijen, rukovodei se pri tom injenicom da na lokalitetu nisu naeni ni
musterijenski ni gravetijenski tipovi alatki.

Basler . 1971, Lui - station palolithique, u Epoque prhistorique et

protohistorique en Yougoslavie - Recherches et rsultats, Beograd, 65-66, Beograd;
Montet-White A. 1984, Paleoenvironment and Palaeolithic Cultures in Northern Bosnia,
u Advances in Palaeolithic and Mesolithic archaeology (J.K. Kozlowski, S.K.
Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 9-26.

LONA, paleolitsko nalazite na bregu iznad ua Usore u Bosnu. Sondirano je 1955, a

sistematski iskopavano 1961, 1963, 1965. i 1966. god. pod rukovodstvom . Baslera.
Sadri samo etiri sloja, ija ukupna debljina ne prelazi 1 m. U sloju 4 otkrivena je
industrija tipinog musterijena, bogata postrukama, sa srednje izraenim
levaloazijenskim indeksom, dok u sloju 2 preovlauje orue karakteristino za balkanski
tipini orinjasijen. Horizonti sa srednjopaleolitskim, odnosno sa mlaepaleolitskim
kremenim materijalom nisu u dovoljnoj meri stratigrafski razgranieni, a kontaktna zona
izmeu njih (sloj 3) sadri nalaze iz oba kompleksa.

Basler . 1971, Lona - station palolithique, u - Epoque prhistorique et

protohistorique en Yougoslavie, Beograd, 63-64; Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i
mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini, u - PJZ, tom I, 313-330.
KAMEN, paleolitsko nalazite na levoj obali Usore, 200 m od njenog ua u Bosnu. Po
koliini prikupljenog kremenog materijala (oko 5 000 artefakata), ulazi meu najbogatija
paleolitska nalazita u ovom delu Balkanskog poluostrva. Naalost, svi nalazi potiu iz
odbaene zemlje preostale nakon eksploatacije majdana kamena ispod kulturnog sloja
nalazita. Jedan broj artefakata, prikupljenih 1951. god, . Basler je grupisao na osnovu
kulturnih karakteristika.
Zbirka musterijenskih nalaza sa lokaliteta pokazuje obeleja tipinog balkanskog
musterijena bogatog postrukama, ali i musterijena arantijenskog tipa. Za razliku od
Lone, na Kamenu su produkti levaloazijenske tehnike u okresivanju veoma slabo
zastupljeni. S druge strane, upravo je na Kamenu naen vei broj bifacijalno okresanih
kratkih iljaka i postruki koji, bar formalno, vezuju ovo nalazite za musterijenska
nalazita sa listolikim iljcima u severnoj Bugarskoj (sa lokaliteta Museljevo i Samujlica
II) i grkom Epiru (Kokinopilos i dr.).
Zbirka orinjasijenskih nalaza opredeljena je u balkansku varijantu tipinog
orinjasijena - sa unastim strugaima, orinjasijenskim seivima i strugaima na
orinjasijenskim seivima. Re je o orinjasijenskom facijesu koji je u severnoj Bosni
potvren na lokalitetima Lui, Mala gradina, Lona i Visoko brdo.
Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini,
u - PJZ, tom I, 313-330; Ivanova S. 1979, Cultural differentiation in the Middle
Palaeolithic on the Balkan Peninsula, u - Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans
(J.K. Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 13-33.

KRAPINA, potkapina na brdu Hunjakovo, kod sela Krapina u Hrvatskom zagorju,

jedno je od najznaajnijih paleoantropolokih, pa i arheolokih (paleolitskih) nalazita u
jugoistonoj Evropi. Iskopavanja je 1899-1905. god. vrio D. Gorjanovi-Kramberger.
Reviziono tumaenje prikupljenih nalaza i stratigrafskih odnosa unutar potkapine dao je u
novije vreme M. Malez. Prema ovom autoru, u stratigrafiji potkapine mogu se razlikovati
dva osnovna kompleksa slojeva: I (sa slojevima "a" i "b") i II (sa slojevima 1-9).
U donjem kompleksu slojeva datovanom u prvu polovinu poslednjeg
interglacijala (ris-virma) ustanovljeni su samo kremeni artefakti, dok su u gornjem
kompleksu (datovanom od kraja ris-virma do poetka srednjeg virma) pored kremenih
nalaza potvreni i mnogi ostaci pleistocenskih hominida (vrste Homo sapiens
neanderthalensis).

Paleoantropoloki nalazi zastupljeni su sa priblino 650 komada kostiju i zuba i

predstavljaju ostatke 23 do 28 inidvidua starih od 2 do 40 godina. Potvreni su u gotovo
svim slojevima gornjeg stratigrafskog kompleksa, s tim to glavnina nalaza potie iz sloja
4. Pored ostalog, naeni su: 1 kranijum, kao i 8 okcipitalnih, 5 parijetalnih, 45
temporalnih i 7 zigomatinih kostiju lobanje, a takoe i 6 maksilarnih i 12 mandibularnih
kostiju. Kosti postkranijalnog skeleta takoe su veoma brojne, a njihova znatna
usitnjenost navela je pojedine istraivae (K. Tomi-Karovi, H. Ulrih) da postave
hipotezu o kanibalizmu kod krapinskih neandertalaca. Zube neandertalaca iz Krapine
obeleava izraziti taurodontizam molara, lopatast oblik sekutia, ali i veliina - najvea
koja je do sada potvrena kod gornjepleistocenskih hominida.
Naglaena varijabilnost u anatomsko-morfolokoj grai prikupljenih skeletnih
ostataka (koja je u nekim sluajevima veoma bliska grai ranog Homo sapiens sapiensa)
objanjava se na dva naina. Prema D. Gorjanovi-Krambergeru, ali i mnogim kasnijim
istraivaima, Krapinu su u razliitim periodima, a moda ak i istovremeno, naseljavale
dve razliite vrste u okviru neandertalske populacije. Prema drugim autorima, razlike u
anatomskoj grai posledica su bilo razliite individalne starosti osoba iji su ostaci
naeni bilo polnog dimorfizma u okviru neandertalske populacije koja je naseljavala
Krapinu. Po njima, morfologija ostataka krapinskih neandertalaca ne odstupa mnogo od
one koja je karakteristina za "klasine" evropske neandertalce iz perioda starijeg virma.
Arheoloki materijal prikupljen u kulturnim horizontima odgovara razliitim
facijesima u okviru musterijena. U donjim slojevima (stratigrafski kompleks I i slojevi 13 u stratigrafskom kompleksu II) ustanovljena je kremena industrija sa tajasijenskim
(levaloazijenskim i klaktonijenskim) odlikama. U srednjim
slojevima (4 i 5)
konstatovana je industrija karakteristina za arantijen jugoistone Evrope - s mnotvom
postruki (meu njima i postruki tipa Kina) i oruem formiranim na delimino
okresanim malim oblucima (podseaju na kriku limuna - tzv. "zitron scrapers"), a bez
upliva levaloazijenske tehnike u okresivanju. U gornjim slojevima stratigrafskog
kompleksa II (6-9) potvrena je industrija koja po svojim karakteristikama odgovara
tipinom evropskom musterijenu.
Malez M. 1979, Fosilni ovek na tlu jugoslavenskih zemalja, u - PJZ, tom I, 83102; Smith F.H. 1978, Some Conclusions Regarding the Morphology and Significance of
the Krapina Neandertal Remains, u Krapinski praovjek i evolucija hominida, Zagreb,
103-118.

VINDIJA, peina kod sela Donja Voa nedaleko od Varadina. I u njoj su, kao i na
nekim drugim nalazitima na podruju severozapadne Hrvatske (Krapina, Veternica,
Velika peina), uz kremeni materijal srednje i mlaepaleolitske provenijencije naeni i
bogati ostaci gornjepleistocenskih hominida. Vindiju je u vie navrata istraivao S.
Vukovi (1935, 1949, 1950, 1957, 1961. i 1967. god.), a od 1974. god. peinu ispituje M.
Malez sa saradnicima.

U stratumu l ustanovljena je kremena industrija sa odlikama klaktonijena i

levaloazijena (datovan okvirno u ris). U stratumima "k"-"g" - donji nivoi (datovani od
ris/virma do srednjeg virma) konstatovana je musterijenska kremena industrija
arantijenskog tipa - bez tragova primene levaloazijenske tehnike u okresivanju i sa, ini
se, neto manjom zastupljenou postruki tipa Kina nego to je to sluaj u Krapini i
Veternici. U gornjim nivoima stratuma "g", uz musterijensko orue javljaju se i
bifacijalno okresani listoliki iljci, dok u najviem nivou istog stratuma nailazimo na
tragove starijeg orinjasijena s kotanim iljcima s raskoljenom bazom. Slina industrija tipinog orinjasijena, ali sa kotanim iljcima mladekog tipa, ustanovljena je u stratumu
"f" i datovana je u drugu polovinu srednjeg virma. Najzad, u stratumima "e" i "d"
potvreni su horizonti sa gravetijenskim, epipaleolitskim i mezolitskim kremenim
materijalom (od virma 3 do ranog holocena). U stratumima "c", "b" i "a" konstatovani su
nalazi iz neolita, eneolita i bronzanog doba.
Ostaci hominida (lobanje, postkranijalnog skeleta i zuba) otkriveni su u
stratumima "j", "i" i "h", a najvie u stratumu "g" (oko 80 komada) datovanom u 26 970
god. pre naih dana. Prema M. Malezu, oni pripadaju neandertalcu klasinog tipa (Homo
sapiens neanderthalensis). Ljudski ostaci naeni su i u stratumu "g" i pripadaju ve
razvijenom Homo sapiens sapiensu.
Malez M. 1978, Populacije neandertalaca i neandertalcima slinih ljudi u
Hrvatskoj, u - Krapinski praovjek i evolucija hominida (redaktor M. Malez), Zagreb,
331-371; Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u - PJZ,
tom I, 227-276.

VETERNICA, peina na padinama Medvednice u neposrednoj blizini Zagreba. Zajedno

sa Krapinom, Velikom peinom i Vindijom pripada onim paleolitskim nalazitima na
podruju severozapadne Hrvatske, na kojima su, pored kremenih artefakata, naeni jo i
ostaci hominida. Istraivana je s prekidima od 1951. do 1971. god. (M. Malez). U donjim
stratumima ("j", "i", "h"), sadri kremenu industriju koja odgovara arantijenu tipa Kina
(stratum "i" datovan je radioaktivnim ugljenikom u 43 200 god. pre naih dana), dok su u
stratumimu "f" ustanovljeni artefakati koji su opredeljeni u orinjasijen. U gornjim
stratumima peine otkriveni su nalazi iz mezolita i neolita.
U stratumu "h" (prema autoru iskopavanja u sekundarnom leitu), zajedno sa
musterijenskim artefaktima, otkrivena je oveija kalota za koju, na osnovu morfolokih i
metrikih karakteristika, M. Malez smatra da pripada ranom Homo sapiens sapiensu. U
srednjopaleolitskim slojevima otkriveni su, prema istom autoru, i tragovi kultnih
aktivnosti paleolitskog oveka. Na vie mesta, u niama unutar peine, ustanovljene su
grupe pravilno naslaganih lobanja i donjih vilica peinskog medveda. Nie su zatvorene
suhozidom. Otkrivena je, takoe (na granici izmeu stratuma "j" i "i") i lobanja vuka poloena ispod kamene ploe koja se oslanjala na dva duguljasta kamena.
Malez M. 1979, Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Hrvatskoj, u PJZ, tom I,
277-295.

VELIKA PEINA, peina kod sela Goranca na Ravnoj gori, udaljena 17 km od

nalazita Krapina. Iskopavana je 1935. god. (S. Vukovi), kao i pedesetih godina ovog
veka (M. Malez). U najdubljim stratumima ("p-k") otkrivena je musterijenska kremena
industrija, u stratumima "i-h" industrija starijeg (sa kotanim iljcima sa raskoljenom
bazom), odnosno mlaeg orinjasijena (sa kotanim iljcima mladekog tipa), dok je u
stratumima "d" i "e" ustanovljena gravetijenska, odnosno epigravetijenska kremena
industrija. Orinjasijenski slojevi datovani su radioaktivnim ugljenikom u 33 850 +/- 520
(stratum "i") i 31 168 +/- 1400 god. pre naih dana (stratum "g"), a gravetijenski (stratum
"e") u 26 450 +/- 300 god. pre naih dana. U gornjim slojevima lokaliteta ("c", "b" i "a")
potvreni su nalazi iz razliitih perioda - mezolita, neolita, eneolita, bronzanog,
gvozdenog i rimskog doba.
Osim po ostacima materijalne kulture, Velika peina je poznata i po tome to su u
njoj, u stratumu "j", naeni i ljudski ostaci. Re je o fragmentu desne frontalne kosti koji
pokazuje mnoge neandertalske odlike, ali koji ipak najverovatnije pripada ranom Homo
sapiens sapiensu tipa Brno-Pedmost.
Malez M. 1978, Populacije neandertalaca i neandertalcima slinih ljudi u
Hrvatskoj, u - Krapinski praovjek i evolucija hominida, Zagreb, 331-371; Malez M.,
1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u - PJZ, tom I, 227-276.

ANDALJA I, "fosilna" peina otkrivena 1961. god. prilikom rada u kamenolomu

nedaleko od Pule. U stratumu f, datovanom na osnovu otataka faune u srednju i gornju
vilafranku, otkriven je cepa-oper, za koji se smatra da je jedno od najranijih
svedoanstava o materijalnoj kulturi ranih hominida u Evropi. U stratumu "f" naen je i
gornji prvi levi sekuti koji najverovatnije pripada nekom predstavniku iz grupe
naprednih australopiteka ili pak pripadniku vrste Homo erectus. Osim tih nalaza, na
boravak hominida na lokalitetu ukazuju i mnogi ostaci, preteno lovne faune (izumrlih
vrsta stepskog nosoroga, konja, raznih jelena i pragoveda), kao i stepen fragmentovanosti
kotanih ostataka. Starost stratuma "f" procenjena je izmeu -950 000 i -900 000 godina.
Malez M. 1979, Fosilni ovek na tlu jugoslavenskih zemalja, u PJZ, tom I, 83102; Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u PJZ, tom
I, 227-276.
ANDALJA II, "fosilna" peina otkrivena 1962. god. prilikom miniranja u kamenolomu
u blizini Pule. U stratumu "g", datovanom u 27 800 +/- 850 god. pre naih dana
ustanovljena je kremena industrija sa musterijenskim i orinjasijenskim obelejima. U
stratumima "f" (25 340 +/- 170 god. pre naih dana) i "e" (23 540 +/- 100 god. pre naih
dana) otkrivena je jasno izdiferencirana orinjasijenska kremena industrija, sa unastim i
njukastim strugaima i orinjasijenskim seivima. Industrija iz stratuma "d", s druge

strane, pokazuje i orinjasijenske i gravetijenske karakteristike, dok ona iz stratuma "c" i

"b" u celini pripada epigravetijenu. U okviru industrije starijeg epigravetijena iz stratuma
"c" (datovanog u 21 740 +/- 450 god. pre naih dana), ustanovljeni su, uz strmo retuirane
lamele i iljke i kolenasti strmo retuirani iljci. S druge strane, u sva tri nivoa stratuma
"b" (donjem, srednjem - 12 320 +/- 100 god. pre naih dana, i gornjem - 10 830 +/- 50
god. pre naih dana) potvrena je kremena industrija finalnog epigravetijena (sa
noktastim strugaima, lamelama sa pravim i lunim hrptom, i geometrijskim oruem segmentima i trouglovima). U srednjem delu stratuma "b" otkriveni su i fragmentovani
ostaci ljudskog skeleta.
Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u PJZ,
tom I, 227-276; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes dos
dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.
BETALOV SPODMOL, peina u blizini Postojne (Slovenija). Iskopavanja je vrio
1939. god. F.A. Anjeli (Aneli), a 1947-1953. god. S. Brodar. U donjim stratumima sadri:
u stratumu 2 (industrija A) kremene artefakte koji su opredeljeni u tajasijen ili
pramusterijen"; u stratumu 3 (industrija B) levaloa-musterijen; u donjem delu stratuma 4
(industrija C) musterijen sa oruem od kvarcita, a u gornjem delu istog stratuma
(industrije D i E) - "zavrni" musterijen. Srednjopaleolitski slojevi su na osnovu faune
datovani u irok vremenski raspon - od glacijala ris do kraja starijeg virma. Gornji
stratumi peine sadre: stratum 5 (virm III), neizdiferenciranu mlaepaleolitsku kremenu
industriju; stratum 6-donji deo, industriju sa oruem sa strmo retuiranim hrptom
(gravetijensku ili epigravetijensku), a stratum 6-gornji deo, nalaze koji pripadaju
mezolitu.
Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,
u PJZ, tom I, 135-157.

POTOKA ZIJALKA, peina na junoj padini zapadnog vrha Oleve u Karavankama

(Slovenija). Nalazi se na 1 700 m nadmorske visine. Iskopavana je 1928-1935. god. (S.
Brodar), a poznata je kao eponimno nalazite olevijena (visokoplaninskog
orinjasijenskog facijesa). U njoj je naeno vie od 130 kotanih iljaka mladekog tipa
(vretenastih, ovalnog preseka), kao i oko 300 kremenih artefakata. Orinjasijenski tipovi
orua su slabo zastupljeni: meu retuiranim artefaktima dominiraju retuirani odbici,
unasti strugai su retki, dok njukasti strugai i orinjasijenska seiva gotovo sasvim
nedostaju.
Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,
u PJZ, tom I, 135-157; Kozlowski J.K. 1983, LAurignacien dans les Balkans, u
Aurignacian et Gravettian en Europe, fasc. I, Liege, 273-284.

MOKRIKA JAMA, peina na junim padinama Mokrice, u Kamnikim Alpima

(Slovenija). Nalazi se na 1 500 m nadmorske visine. Kao i u Potokoj Zijalci, i u njoj su
otkriveni nalazi koji pripadaju olevijenu (visokoplaninskom orinjasijenskom facijesu).
Iskopavana je 1954-1956. i 1960. god. (M. Brodar). U sloju 7 (druga polovina
interstadijala virm I/II) ustanovljeno je est fragmentovanih kotanih iljaka, od kojih
jedan sa raskoljenom bazom, a u sloju 6 (kraj interstadijala virm I/II ili srednji virm)
kotani iljci mladekog tipa. Za razliku od kotanih iljaka iz Potoke Zijalke
(vretenastih, ovalnog preseka), iljci iz Mokrike jame su manje izdueni i pljosnatiji.
Kremeni artefakti su u oba sloja izuzetno slabo zastupljeni.
Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,
u PJZ, tom I, 135-157.
OVJA JAMA, peina kod Prestranka, u blizini Postojne (Slovenija). Istraivana je
1959-1962. god. (F. Osole). U slojevima 4 i 3, koji sadre vie od 2 000 kremenih
artefakata, ustanovljena je kremena industrija epigravetijenskog tipa. U njoj se uz obina,
lateralno retuirana seiva (koja preovlauju) i mikrogravete javljaju i kolenasti strmo
retuirani iljci. Epigravetijenski slojevi su, na osnovu apsolutnog datuma dobijenog za
sloj 4 (19 540 +/- 500 god. pre naih dana), karaktera prikupljenog arheolokog materijala
i ostataka (hladnodobne) flore i faune, opredeljeni u period poslednjeg virmskog stadijala
(virm III).
Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,
u PJZ, tom I, 135-157; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes
dos dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.

UPANOV SPODMOL, kraka peina kod Sajeva, u blizini Postojne (Slovenija).

Istraivana je 1952. (S. Brodar) i 1965-1967. god. (F. Osole). U sloju 6 ustanovljena je
musterijenska kremena industrija, koja broji svega dvadesetak artefakata. U sloju 2,
meutim, konstatovana su tri bogata epigravetijenska horizonta. U horizontu AB
datovanom u 16 780 +/- 150 god. pre naih dana (intersadijal lasko), otkriveni su, uz
brojno jamiasto orue, strugae i dleta i mikrogravete, kao i kolenasti strmo retuirani
iljci. U horizontima D (srednjem - opredeljenom u alered) i C (najmlaem, datovanom u
12 410 +/- 70 god. pre naih dana) potvrena je industrija finalnog epigravetijena sa
retuiranim seivima, strugaima, dletima i istina veoma retkim (svega dva primerka),
lamelama sa lunim hrptom.
Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes
dos dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.

RISOVAA, peina na desnoj obali Kubrinice, u blizini Aranelovca. Jedan je od prvih

sistematski istraivanih paleolitskih lokaliteta u Srbiji. Iskopavanja su obavljena pod
rukovodstvom B. Gavele izmeu 1954. i 1977. godine. U sloju 6 (datovanom okvirno u
virm I/II) naeni su, zajedno sa ostacima bovida, ekvida i cervida, kremeni artefakti
musterijenskog tipa. U istom sloju ustanovljeni su i bifacijalno okresani listoliki iljci. U
sloju 4 (virm II/III), konstatovano je mlaepaleolitsko kotano orue. Apsolutni datum
dobijen u novije vreme - za sloj karbonatne sige ispod kulturnih horizonata (27 500 +/1800 god.) pokazuje da su paleolitski horizonti znatno mlai nego to se pretpostavljalo.
Gavela B. 1988, Paleolit Srbije, Aranelovac - Beograd; Basler . 1979,
Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Srbiji, u PJZ, tom I, 363-371; MarkoviMarjanovi J. 1968, Prilog poznavanju peina i okapina Srbije kao stanita paleolitskog
oveka, Cvijiev zbornik, 169-185; Lazarevi R. 1987, Risovaa, Aranelovac.

JERININA PEINA, poznata i pod nazivima Peina pod Jerininim brdom i Gradac,
prvo je sistematski istraivano paleolitsko nalazite u Srbiji. Nalazi se na desnoj obali
Lepenice, u blizini Kragujevca. Iskopavanja su obavljena 1951. i 1952. god. pod
rukovodstvom B. Gavele. U slojevima 6 i 5 (okvirno datovanim u razdoblje od virma I do
virma I/II) ustanovljeni su tragovi ognjita i orue od kremena i kvarcita
srednjopaleolitskog tipa. U sloju 3 (virm II/III) konstatovano je (prema autoru
istraivanja) mlaepaleolitsko kotano orue i jedno kotano dugme, a u sloju 1 neolitska keramika.
Gavela B. 1988, Paleolit Srbije, Aranelovac - Beograd; Basler . 1979,
Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Srbiji, u PJZ, tom I, 363-371; MarkoviMarjanovi J. 1968, Prilog poznavanju peina i okapina Srbije kao stanita paleolitskog
oveka, Cvijiev zbornik, 169-185.

SMOLUKA PEINA, 16 km jugozapadno od Novog Pazara, jedino je sistematski

istraivano paleolitsko nalazite na podruju jugozapadne Srbije. Iskopavanje je
obavljeno 1984-1987. god. pod rukovodstvom Z. Kaluerovia. U donjim slojevima
peine, a naroito u sloju 5 (datovanom radioaktivnim ugljenikom u period raniji od 38
000 god. pre naih dana), otkriveni su bogati ostaci gornjopleistocenske faune, kao i oko
200 kremenih nalaza. Od lovne faune naeni su, pored ostalih vrsta, i ostaci dinovskog
jelena, bizona i divokoze. Na nekim kostima peinskog medveda vidljivi su tragovi
kasapljenja. Prikupljena kremena industrija ima musterijenska obeleja, a zapaena je i

primena levaloazijenske tehnike u okresivanju. Gornji slojevi peine sadre arheoloki

materijal iz eneolita i starijeg gvozdenog doba.
Kaluerovi Z. 1985, Istraivanja Smoluke peine 1984-1985 godine,
Novopazarski zbornik, 9, 5-18; Kaluerovi Z. 1991, Palaeolithic in Serbia in the Light of
the recent Research, Starinar, N.S. XLII, 1-8; Dimitrijevi V. 1991, Results of
Investigating Verterbrate Fauna from the Habitat of Smoluka Cave near Novi Pazar,
Starinar, N.S. XLII, 9-17; Jefti M. 1985, Istraivanja gornjih praistorijskih slojeva u
Smolukoj peini kod Tutina, Novopazarski zbornik, 9, 21.

ALITRENA PEINA, praistorijsko nalazite u kanjonu Ribnice, 6 km juno od

Mionice u zapadnoj Srbiji. Istraivana je u periodu od 1983. do 1985. god. pod
rukovodstvom . Jea i Z. Kaluerovia. U donjim slojevima otkrivena je manja koliina
srednjopaleolitskih kremenih nalaza (musterijen). U sloju bree iznad, ustanovljena je
kremena industrija sa epigravetijenskim obelejima, a otkrie nekoliko geometrijskih
artefakata van stratigrafskog konteksta ukazuje i na postojanje mezolitskog horizonta na
nalazitu. U gornjim slojevima potvren je jedan starijeneolitski horizont (sa
starevakom keramikom, oruem od kosti i roga, fragmentima rvnjeva i kremenim
nalazima), kao i nekoliko stratigrafski poremeenih horizonata sa keramikom koja
pripada mlaem neolitu i eneolitu.
Je ., Kaluerovi Z. 1985, alitrena peina, Arheoloki pregled, 26, 33;
Kaluerovi Z. 1991, Palaeolithic in Serbia in the Light of the recent Research, Starinar,
N.S. XLII, 1-8.

VRAC - PALEOLITSKA NALAZITA, grupa lokaliteta na otvorenom prostoru

severno od Vrca (Kozluk, Mesi kanal, Crvenka, At, Balata). Nalazita nisu arheoloki
istraivana, osim Ata, na kome je 1984. god. I. Radovanovi obavila sondana
iskopavanja manjeg obima.
Sa nalazita Kozluk, Mesi kanal i Zapadna strana (dananji At) F. Mileker
(Milleker) je od 1888. do 1910. god. prikupio manje zbirke kremenih nalaza. Re je o
kulturno heterogenim kolekcijama, u kojima su zastupljeni i srednjopaleolitski
(musterijenski) i mlaepaleolitski (orinjasijenski i gravetijenski) tipovi orua.
Sa Crvenke, Ata i Balate, meutim, R. Raajski je u periodu od 1952 do 1978.
god. pribavio veoma bogate i u kulturnom pogledu homogene (orinjasijen) kolekcije.
Samo na Crvenki i Atu prikupljeno je vie hiljada artefakata. Svi nalazi potiu iz slojeva
peska koji se nalaze ispod poslednjeg pleistocenskog lesa, a prikupljeni su sa povrine od
skoro 2 km2. Na osnovu podataka o uslovima nalaza i stratigrafiji lokaliteta moguno je
rekonstruisati stratigrafsku poziciju jednog broja prikupljenih nalaza.

Crvenka, At i Balata nalaze se na prostoru koji je bio intenzivno naseljavan u

mlaoj fazi srednjeg virma (od -27. do -24. milenijuma). Granice izmeu ova tri
lokaliteta nisu uoljive. Sloj 6 na Crvenki, a naroito na Atu, sadri kremenu industriju sa
odlikama tipinog orinjasijena (pre svega kad je u pitanju zastupljenost unastih - lunih i
njukastih strugaa, kao i raznih tipova unastih, diedarskih i kombinovanih dleta). S
druge strane, u sloju 5, na Crvenki je ustanovljena industrija koja po svojim
karakteristikama (orinjasijenska seiva, unasti-kupasti strugai itd.) odgovara
orinjasijenu tipa Krems, ve potvrenom u rumunskom delu Banata (RomanetiDumbravica, Koava, Tinkova). Najzad, u slojevima 3 i 2, i na Crvenki i na Atu,
prikupljene su zbirke u kojima se zapaa opadanje orinjasijenskih elemenata. Re je o
zbirkama koje se mogu opredeliti u pozni orinjasijen (kraj srednjeg virma i poetak treeg
virmskog stadijala).
Milleker F. 1937, Vorgeschichte des Banats, Starinar XII, 71-79; Brodar S. 1955,
Paleolitik v Vrcu in njegovi okolici ?, Arheoloki vestnik, VI/2, 181-203; Radovanovi I.
1986, Vrac-At, paleolitsko nalazite, Arheoloki pregled, 25, 11-12; Mihailovi D. 1992,
Orinjasijenska kremena industrija sa lokaliteta Crvenka-At u blizini Vrca, Beograd.
MEDENA STIJENA, potkapina u kanjonu ehotine, dvadesetak kilometara jugoistono
od Pljevalja. Istraivanja su obavljena od 1983. do 1991. god. pod rukovodstvom D.
Srejovia, D. Mihailovia i M. Cerovi. Konstatovano je vie hiljada kremenih artefakata,
ivotinjskih kostiju, orua na oblucima i nalaza keramike. U slojevima X-VIII sadri
industriju starijeg i razvijenog epigravetijena sa lamelama sa pravim hrptom, retuiranim
seivima i masivnim strugaima i dletima. U sloju VIII, osim njih, javljaju se jo i strmo
retuirani iljci veih dimenzija, kao i znatna koliina njukastih strugaa na odbicima.
Slojevi VII-V sadre bogatu industriju finalnog epigravetijena (opredeljenu u period od
beling/alered interstadijala do poetka ranog holocena, tj. od sredine -12. do kraja -8.
milenijuma), sa mnotvom mikrolitskih, noktastih i krunih strugaa, lamelama sa lunim
hrptom, oruem sa retuiranim prelomom i hrptom i geometrijskim artefaktima segmentima i trouglovima. U sloju IV ustanovljena je sirovinski, tehnoloki i tipoloki
osiromaena industrija mlaeg mezolita (sa trapezima) u kojoj dominiraju strugai na
nepravilnim odbicima, obini retuirani odbici, nazupano i jamiasto orue i oljuteni
komadi. U slojevima III i II konstatovana je keramika iz eneolita i bronzanog doba.
Srejovi D., Markovi . 1987, Medena stijena - paleolitsko i mezolitsko
nalazite, Arheoloki pregled (1986), 37-38; Srejovi D. 1989, The Mesolithic of Serbia
and Montenegro, u (C. Bonsall ed.) The Mesolithic in Europe, Edinburgh, 481-515.
Mihailovi D. (u tampi): Gornjepaleolitska i mezolitska kremena industrija iz potkapine
Medena stijena, u Praistorijska stanita u prirodnim zaklonima Srbije i Crne Gore,
Beograd.

MALIINA STIJENA, potkapina u kanjonu ehotine u blizini Pljevalja, udaljena oko 1

km nizvodno od Medene stijene. Istraivana je 1981-1984. i 1986. god. pod
rukovodstvom I. Radovanovi, L. Krivokapi i M. Cerovi. Prikupljeno je vie hiljada
kremenih artefakata i ivotinjskih kostiju. U slojevima 3b16-3b13 ustanovljena je
kremena industrija u kojoj se javljaju i srednjopaleolitski i mlaepaleolitski tipovi orua.
Datovana je radioaktivnim ugljenikom u period raniji od 38 000 god. pre naih dana. U
slojevima 3b10-3b1 (a naroito u sloju 3b1 - datovanom u 13 780 +/- 140 god. pre naih
dana) konstatovana je industrija koja ima odlike starije faze u razvoju epigravetijena - sa
lamelama sa pravim hrptom, dvostrukim iljcima i strugaima na seivima i odbicima, a
bez geometrijskog orua. U sloju 2 potvrena je industrija finalnog epigravetijena,
srodna onoj koja je ustanovljena u slojevima VII-V na Medenoj stijeni. U
mlaepaleolitskim slojevima ustanovljena su brojna vatrita i jasno izdiferencirane zone
aktivnosti (za kuvanje, izradu artefakata, odbacivanje itd.).
Radovanovi I. 1986, Novija istraivanja paleolita i mezolita u Crnoj Gori,
Glasnik Srpskog arheolokog drutva, 3, 63-76. Hedges, R.E.M., Housley R.A., Bronk
C.R., van Klinken G.J. 1990, Radiocarbon dates from the Oxford AMS system:
Archaeometry datelist 11, Archaeometry Vol. 32 - Part 2, 213-214.

BIOE, potkapina u podnoju brda Gradina, na obali Morae, nedaleko od Podgorice.

Istrauje se od 1986. godine pod rukovodstvom D. Srejovia, Lj. urii i O. ii.
Sudei po preliminarnim rezultatima istraivanja, re je o izuzetno bogatom, vieslojnom
srednjopaleolitskom nalazitu, na kome je ustanovljeno vie hiljada musterijenskih
artefakata.
ii O., Srejovi D. 1987, Bioe - paleolitsko nalazite, Arheoloki pregled
(1986), 36.

TREBAKI KR, potkapina u dolini Lima, nedaleko od Berana, istraivana od 1987. do

1989. god. pod rukovodstvom D. Srejovia, Lj. urii i P. Lutovca. U sloju II
ustanovljena je industrija finalnog epigravetijena sa kratkim i noktastim strugaima,
lamelama sa lunim strmo retuiranim hrptom, lamelama sa strmo retuiranim prelomom
i hrptom i geometrijskim oruem (segmentima). Laminarni indeks industrije je veoma
naglaen. U produkciji seiva i mikroseiva korien je kalcedon. Na osnovu ostataka
faune (u kojoj se od lovnih ivotinja javljaju kozorog i divokoza) sloj II je datovan u sam
kraj gornjeg pleistocena. U horizontima Ib i Ia (datovanim na osnovu faune i polena u
holocen), konstatovana je takoe industrija sa epigravetijenskim karakteristikama. S
obzirom na period, meutim, re je o holocenskom epigravetijenu ili epi-tardigravetijenu.
Kad su u pitanju holocenski slojevi, evidentno je osiromaenje industrije koje se ogleda u

izboru sirovina korienih za okresivanje (upotreba kalcedona je znatno manja, a

preovlauju nekvalitetne vrste), u samoj tehnologiji okresivanja (laminarni indeks opada),
ali i u repertoaru tipova orua (alatke su sada na neto veim, a uz to i nepravilnim
odbicima i seivima). Od lovne faune ustanovljeni su ostaci divlje svinje i jelena.
Dimitrijevi V. 1994, Vertebrate fauna from the epi-Gravettian site in Trebaki
kr near Berane (northeastern Montenegro), First International Conference "The
Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas, Ioannina/Greece, 6-11 Sept. 1994; urii Lj.
(u tampi), Trebaki kr, u Praistorijska stanita u prirodnim zaklonima Srbije i Crne
Gore, Beograd; Mihailovi D. 1994, The Chipped Stone Industries of the Upper
Palaeolithic and Mesolithic of Montenegro, First International Conference "The
Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina/Greece, 6-11 Sept. 1994.

CRVENA STIJENA, potkapina u dolini Trebinjice, kod sela Petrovii u blizini

Nikia. Istraivana je 1954-1958. (A. Benac u saradnji sa M. Brodarom) i 1960-1963.
godine (. Basler). Do dubine od 20,30 m u njoj je ustanovljen trideset jedan kulturni
horizont. Sadri materijalne ostatke iz srednjeg i mlaeg paleolita, mezolita, neolita i
kasnog bronzanog - ranog gvozdenog doba.
U slojevima XXXI-XII konstatovana je srednjopaleolitska kremena industrija.
Donje srednjopaleolitske horizonte (predmusterijena i protomusterijena) karakterie
zastupljenost tajasijenskih elemenata i produkata levaloazijenske tehnike u okresivanju .
U slojevima XX-XIX ustanovljeni su musterijenski iljci trougaonog preseka, a industrija
iz slojeva XXII-XXI i XVIII ima karakteristike pontinijena i mikromusterijena. U sloju
XIII javlja se nazupani musterijen, dok materijal iz sloja XII (datovanog u 40 777 +/900 god. pre naih dana) pripada kasnom musterijenu. Sloj XI (sa vulkanskim
pepelom) je poremeen i sadri i srednjopaleolitske i mlaepaleolitske tipove orua.
U sloju X (horizonti Xd-Xa) ustanovljena je mlaepaleolitska kremena industrija
sa strugaima na seivima bilateralno retuiranim dubokim i uzdignutim retuem, ali i sa
strmo retuiranim lamelama i iljcima sa pravim hrptom. Miljenja su podeljena oko toga
da li pripada orinjasijenu ili starijem epigravetijenu. U slojevima IX i VIII, meutim,
konstatovana je tipina epigravetijenska kremena industrija. Karakteristian je sloj VIII, u
kome su ustanovljeni noktasti i kruni strugai, kratki iljci sa lunim hrptom i
geometrijsko orue - trouglovi.
U slojevima VII-V, veoma bogatih materijalom, ali u kojima nedostaju kulturno i
hronoloki osetljivi tipovi orua, od epigravetijenskih elemenata opstaju samo noktasti i
kruni strugai. Preovlauje orue formirano na nepravilnim i katkad masivnim odbicima
(obini retuirani odbici, nazupano orue, oljuteni komadi itd.), a strmo retuiranih
lamela i geometrijskog orua gotovo da i nema. Zbog toga nije jasno da li pripadaju
samom kraju mlaeg paleolita (finalnom epigravetijenu s kraja poznog glacijala) ili
starijem mezolitu (holocenskom epi-tardigravetijenu).
U sloju IV (horizonti IVb2, IVb1 i IVa) konstatovana je industrija mlaeg
mezolita sa kastelnovijenskim obelejima. Kastelnovijenski elementi posebno su
naglaeni u sloju IVb1 u kome se javljaju lamele dobijene primenom mikrolaminarne

tehnike u okresivanju. Tom tehnikom dobijana su izuzetno pravilna i uska seiva, na

kojima je kasnije formirano razno orue: orue sa jednostrukim ili dvostrukim
retuiranim prelomom (ponekad i u kombinaciji sa jednostrukim ili dvostrukim
jamiastim udubljenjima), probojci, nazupano orue i trapezi. U horizontu IVb2 orue
se, osim na lamelama, izrauje i na pravilnim seivima, to ve upuuje na neolitsku
tehnologiju u okresivanju. U sloju IV, a naroito u horizontu IVb1, ustanovljen je i veliki
broj alatki od kosti i roga (iljci, ila, motike i sekire). Takoe, kao i u slojevima VI i V, i
u sloju IV je, uz bogate ostatke lovne faune (jelen, divlja svinja, divokoza, divlje govee)
ustanovljena i velika koliina ljutura pueva.
Neolit se u Crvenoj stijeni javlja u slojevima III i II. U sloju III (stariji neolit)
otkrivena je keramika kardijum i impreso tipa, uz kremeno orue i orue od kosti i roga
veoma slino onom iz mezolitskog sloja. Ostaci lovljenih ivotinja isti su kao i u
prethodnom sloju, a nema pokazatelja koji bi ukazivali na pojavu zemljoradnje i
stoarstva. U sloju II (srednji neolit) potvrena je keramika iz starije faze danilskokakanjskog kompleksa (monohromna-glaana i gruba, ukraena urezanim metliastim
ornamentom). U njemu je naen i fragment ritona sa etiri noge. U sloju I ustanovljeni su
keramiki i metalni nalazi koji pripadaju periodu prelaza iz kasnog bronzanog u rano
gvozdeno doba.
Benac A., Brodar M. 1958, Crvena Stijena 1956, Glasnik Zemaljskog muzeja u
Sarajevu, Arheologija, N.S. 13, 21-65; Bazler . (redaktor) 1975, Crvena Stijena Zbornik radova, Niki; Mihailovi D., 1994, The Chipped Stone Industries of the Upper
Palaeolithic and Mesolithic of Montenegro, First International Conference "The
Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina/Greece, 6-11 Sept. 1994.

ODMUT, plitka peina na uu Vrbnice u Pivu, istraivana 1972 (B. Gavela) i 19731974. god. (D. Srejovi i . Markovi). U sloju I (horizonti Ia i Ib) ustanovljena je
kremena industrija koja pripada mlaem mezolitu sa kastelnovijenskim obelejima, neto
manje naglaenim nego u Crvenoj stijeni (horizonti IVb2-IVa). Sadri trapeze i veliki
procent uea strugaa na odbicima i obinih retuiranih odbitaka. U horizontu Ib
potvreni su elementi koji ukazuju na uvoenje mikrolamelarne tehnologije u
okresivanju. Osim kremenih nalaza, u sloju I konstatovan je i veliki broj (54 primerka)
celih i fragmentovanih jednoredih harpuna sa jednim ili dva zupca. Ustanovljeni su i
tragovi okera, kao i kost sa urezanim geometrijskim motivom. Sloj I je datovan
radioaktivnim ugljenikom izmeu -8095 +/- 85 i -5200 +/- 100 godina. Od lovne faune u
njemu preovlauje kozorog.
Sloj II (-5035 +/- 100 do -4580 +/- 75 god.) sadri dva neolitska horizonta. U
horizontu IIa otkrivena je keramika sa starevakim obelejima, a u horizontu IIb impreso
keramika. U stratumu II ustanovljena je manja koliina orua od kosti, roga i glaanog
kamena, dok kremena industrija ima obeleja industrije iz prethodne faze. Osim kostiju
lovljenih ivotinja (jelena, kozoroga, divokoze itd.), naene su i kosti pripitomljenih
ivotinja - ovce, koze, goveeta i svinje.

U sloju III potvrena je keramika koja je opredeljena u finalni neolit (sa

elementima vinanske kulture - kanelovana, crno glaana, ukraena urezivanjem itd.). U
slojevima IV (-2447 +/- 120 god.) i V ustanovljeni su nalazi iz eneolita koji pripadaju
protonakovanskoj i nakovanskoj kulturi. U sloju VI (pozni eneolit), datovanom u -2335
+/- 90 god. otkriveni su u kulturnom pogledu heterogeni elementi (stepske kulture,
lasinjske kulture, a u gornjem nivou sloja i ljubljanske kulture jadranskog tipa). U sloju
VII (-1710 +/- 80 god.) konstatovana je keramika iz ranog bronzanog doba.
Srejovi D. 1977, The Odmut Cave - a new of the Mesolithic culture of the
Balkan Peninsula, Archaeologia Iugoslavica, XV, 3-6; Markovi . 1985, Neolit Crne
Gore, Beograd; Kozlowski J.K., Kozlowski S.K., Radovanovi I. 1994, Meso- and
Neolithic Sequence from the Odmut Cave (Montenegro), Warszawa.

BADANJ, potkapina u kanjonu reke Bregave, u blizini Stoca, istraivana 1986 i 1987.
god. pod rukovodstvom Z. Kujundi i R. Vejlona (Whallon). Sadri epigravetijensku
kremenu industriju, koja se javlja u dve faze. U donjem kompleksu slojeva, datovanom
radioaktivnim ugljenikom izmeu 13 200 +/- 150 i 12 380 +/- 110 god. pre naih dana
(beling-alered period) ustanovljene su lamele sa pravim hrptom, strugai na seivima i
odbicima, masivne postruke i pseudo-arenijenski iljci. U gornjem kompleksu slojeva
(kraj poznog glacijala) konstatovane su brojne lamele sa lunim hrptom, azilijenski iljci,
bilateralno retuirani iljci (slini sovterijenskim), kratki i kruni strugai na odbicima i
geometrijsko orue (segmenti i trouglovi). U ovim slojevima naeni su i perforirani zubi
jelena i ljuture koljki, kao i pljosnati jednoredi harpuni. Na povrini nalazita, u
centralom delu potkapine, otkriven je veliki kameni blok sa ematski ugraviranom
predstavom konja.
Basler ., 1974, Paleolitsko prebivalite Badanj kod Stoca, Glasnik Zemaljskog
muzeja N.S. 29, 5-18; Whallon R. 1989, The palaeolithic site of Badanj: recent
excavations and results of analysis, Glasnik Zemaljskog muzeja, N.S. 44, 7-20; Whallon
R. 1994: Lithic Industries at Badanj and their Significance for the Identification of
Cultural "Territories" around the Adriatic and Ionian Seas at the End of the Pleistocene,
First International Conference, "The Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas",
Ioannina, September 7-11, 1994.

PETRALONA, peina na poluostrvu Halkidiki (Grka) u kojoj je van stratigrafskog

konteksta otkrivena lobanja Homo erectusa (ili pre-neandertalca - zavisno od
interpretacije). Iskopavana je ezdesetih godina ovog veka pod rukovodstvom A.
Pulianosa (Poulianos). Starost lobanje procenjena je u razdoblje izmeu -600 000 i -160
000 godina. U peini su naeni i bogati ostaci pleistocenske faune, kao i artefakti od
okresanog kamena.

Poulianos A. 1976, The stratigraphy and cultural sequence of Petralona, IX

International Congress of Prehistory and Protohistory, Nice, Sept. 1976; Schwarcz H.P.,
Liritzis Y., Dixon A. 1980, Absolute dating of travertines from Petralona cave,
Anthropos, 7, 152-173.

KONISPOL, peina u junoj Albaniji, udaljena nekoliko kilometara od morske obale,

jedno je od retkih sistematski istraivanih paleolitskih i mezolitskih nalazita u toj
zemlji. Iskopavana je 1989-1990 (M. Korkuti) i 1992-1994. godine (M. Korkuti i K.
Petruso sa saradnicima). U donjem kompleksu slojeva (datovanom u irok raspon od 26
370 +/- 180 do 11 410 +/- 80 godina pre naih dana) ustanovljena je mlaepaleolitska
kremena industrija neodreene kulturne pripadnosti, a u srednjem kompleksu
(datovanom u -6703-6174. god. - po kalibriranim 14C datumima) mezolitska industrija
slina onoj koja je potvrena na lokalitetu Sidari na ostrvu Krf (sa nazupanim i
jamiastim oruem, strugaima i geometrijskim artefaktima - trapezima). U gornjim
slojevima konstatovani su horizonti sa keramikom iz starijeg/srednjeg i mlaeg neolita,
kao i iz bronzanog doba.
Harrold F.B., Petruso K.M., Ellwood B.B., Korkuti M.M. 1994, The Konispol
Cave: new light on the Palaeolithic of southern Albania, First International Conference,
"The Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina, September 7-11, 1994.
ZARA (Xar), paleolitsko nalazite na otvorenom prostoru u junoj Albaniji. Poznato je
jo od tridesetih godina ovog veka kada je na njemu prikupljeno vie stotina kremenih
artefakata. Kolekcija je obogaena 1992. god. sa jo 128 artefakata prikupljenih na
povrini nalazita. Prouavanjem ukupnog sadraja zbirke ustanovljeno je da lokalitet
sadri nalaze srednjopaleolitske provenijencije (levaloazijenske odbitke, postruke,
nazupano orue, ak i jedan bifacijalno okresan listoliki iljak), kao i nalaze
mlaepaleolitskog tipa - seiva, lamele, dleta i njukaste strugae.
Harrold F.B., Petruso K.M., Ellwood B.B., Korkuti M.M. 1994, The Konispol
Cave: new light on the Palaeolithic of southern Albania, First International Conference
"The Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina, September 7-11, 1994.
KALOVANJE (Calowanie), finalnopaleolitsko nalazite na obali Visle, u blizini
Varave. Iskopavano je pod rukovodstvom R. ilda (Schild). U nivou I (-9600-9400. god.
- prva polovina alereda) ustanovljena je kremena industrija sa noktastim strugaima,
masivnim trouglovima i odbicima sa retuiranim prelomom. U nivoima III i IV (-92008800. god. - druga polovina alereda) konstatovan je - u nivou III kremeni materijal koji se
moe vezati za kulturu federmeser, a u nivou IV industrija sa iljcima sa trnom tipa
Lingbi. U nivou V (-8860-8790. god. - prva polovina drijasa III) otkrivena je industrija sa

elementima bromijena i sviderijena. Nivo VIa (druga polovina drijasa III - oko -8500.
god.) sadri industriju klasinog sviderijena (sa sviderijenskim iljcima). U njemu je
ustanovljena i industrija poznog sviderijena (datovana oko -8000. god.) sa sviderijenskim
i arensburgijenskim iljcima sa trnom. U nivou VII (preboreal i boreal) otkriveni su nalazi
koji su opredeljeni u mezolitsku kulturu Komornica.

GORA PULAVSKA II (Gora Pulawska), mlaepaleolitsko nalazite na otvorenom

prostoru na obali Visle (Poljska). Istraivano je od 1924. do 1927. god. pod
rukovodstvom J. Samsonovia (Samsonowich) i S. Krukovskog (Krukowski).
Ustanovljeni su ostaci etiri poluukopana ognjita (sa ugljenisanim drvetom etinara) i
oko 300 kremenih artefakata koji pripadaju orinjasijenu tipa Krems-Difur. Meu oruem
dominiraju strugai (karakteristini su oni unasti), a konstatovan je i znatan broj
(marginalno i polustrmo retuiranih) lamela koje podseaju na lamele Difur. Dleta i
retuirana seiva su slabo zastupljeni.
Sachse-Kozlowska E. 1978, Polish Aurignacien assemblages, Folia Quaternaria,
50, 1-37.

JEMANOVICE (Jerzmanowice), peina u blizini Krakova (Poljska). Istraivana je u

vie mahova jo od kraja prolog veka, a sistematska iskopavanja su obavljena od 1956.
do 1963. god. pod rukovodstvom V. Hmielevskog (W. Chmielewski). U slojevima 14-9
otkrivena je srednjopaleolitska kremena industrija (musterijen), sa vie ili manje
naglaenim ueem produkata levaloazijenske tehnike u okresivanju. U slojevima 8-4
(sloj 6 je datovan u 38 560 +/- 1250 god. pre naih dana) ustanovljena je mlaepaleolitska
industrija koja uz dleta, orue sa retuiranim prelomom i retuirana seiva sadri i
izvestan broj (50 primeraka) listolikih iljaka tipa jemanovice. Pri vrhu sloja 4 naene su
strmo retuirane lamele gravetijenskog tipa. U sloju 3 ustanovljena je kremena i kotana
industrija koja pripada srednjem magdalenijenu, dok je u slojevima 2 i 1 konstatovana
neolitska (lenelska) i eneolitska (badenska) keramika.

KRAKOV-SPADISTA (Krakw-Spadzista), kompleks paleolitskih nalazita u samom

Krakovu (Poljska). Iskopavan je pod rukovodstvom J.K. Kozlovskog (Kozlowski). Na
lokalitetu A otkrivena je industrija tipinog orinjasijena (datovana u 31 000 +/- 200 god.
pre naih dana). Na lokalitetu B, u gravetijenskom horizontu, ustanovljeni su tragovi dva
stanita krune osnove, izgraena od kljova i kostiju mamuta. U njemu su, osim strmo
retuiranih seiva, konstatovani i noevi i iljci tipa Kostjenki. Na lokalitetu C potvren

je jedan orinjasijenski (u kome unasta dleta dominiraju nad strugaima) i jedan

gravetijenski horizont (u kome su elementi kostjenkijena manje naglaeni nego na
lokalitetu B).
Kozlowski J.K, Kubiak H., Sachse-Kozlowska E., Zakrzewska G., 1974, Upper
Palaeolithic site with dwellings of mammoth bones Krakow-Spadzista street B, Folia
Quaternaria 44; Kozlowski J.K., Sobczik K. 1987, The Upper Palaeolithic site KrakwSpadzista street C2 - Excavations 1980, Warszawa-Krakw.

KRAKOV-ZVJERINJEC (Krakw-Zwierzyniec), nalazite u Krakovu (Poljska),

izmeu reka Rudave i Visle. Istraivano je u vie navrata: pod rukovodstvom A. Jure
(Jura) 1930 god., L. Savickog (Sawicki) 1948-1953 god. i V. Hmielevskog (W.
Chmielewski) 1972. godine. U sloju opredeljenom u interglacijal ris/virm ustanovljena je
kremena industrija koja pripada levaloazijenskom facijesu tipinog musterijena. U sloju
starijeg virma konstatovana su jo dva srednjopaleolitska horizonta: donji, sa noevima
tipa Pradnik i gornji, sa bifacijalno okresanim listolikim iljcima. Orinjasijenska kremena
industrija otkrivena je u sloju srednjeg virma, a sadri unasta dleta i njukaste i unaste
strugae, kao i orinjasijenska seiva. U istom sloju ustanovljen je i jedan seletijenski
horizont - sa listolikim iljcima i postrukama, ali i horizont sa kremenom industrijom
koja je sadravala strmo retuirane iljke i segmente sline onima koji su potvreni u
ulucijenu i atelperonijenu. U gornjem sloju nalazita otkrivena je industrija istonog
gravetijena sa kolenastim iljcima tipa Kostjenki.
Chmielewski W. 1975, The Upper Pleistocene archaeological site KrakwZwierzyniec I, Swiatowit 34.

RIPIENI-IZVOR (Ripiceni-Izvor), lokalitet na obali Pruta, juno od sela Bold u

rumunskom delu Moldavije. Jedno je od najznaajnijih i najbogatijih vieslojenih
paleolitskih nalazita u Rumuniji. Istraivano je u vie navrata tokom ovog veka (poev
od 1901. god.), a sistematska iskopavanja lokaliteta obavljena su 1961-1964. god. pod
rukovodstvom C.S. Nikolaesku-Plopora (Nicolescu-Plopor), M. Bitiri, F. Mogoanua
(Mogoanu) i A. Pauneskua (Punescu).
U osnovi iskopa (dubokog vie od 12 m), u sloju 9, ustanovljeni su nalazi
starijepaleolitske provenijencije, sa artefaktima izraenim levaloazijenskom i
klaktonijenskom tehnikom. U slojevima 7 i 6 konstatovano je est nivoa datovanih
izmeu -63/60-58. i -33. milenijuma, sa nalazima iz srednjeg paleolita. Nivoi I-III
pripadaju levaloazijenskom facijesu tipinog musterijena (bogatom postrukama,
nazupanim i jamiastim oruem), nivoi IV i V musterijenu sa aelskom tradicijom (sa
bifacijalno okresanim runim klinovima, postrukama, ali i listolikim iljcima), a nivo VI
kulturno neizdiferenciranom, "finalnom" musterijenu (sa malo nalaza, uglavnom

nazuanim i jamiastim oruem). U svim srednjopaleolitskim nivoima, osim u

poslednjem (nivo VI), otkriveni su tragovi staninih konstrukcija, sa brojnim vatritima i
velikom koliinom kremenih nalaza i kostiju. Re je o zaklonima ovalne forme za koje
se smatra da su bili poduprti mamutovim kljovama i granama bora fiksiranim u osnovi
krenjakim ploama i zemljom. Zakloni slinog tipa konstatovani su jo i u srednjem
Pridnjestrovlju, na lokalitetima Molodova I (nivo 4) i Molodova V (nivo 11).
U slojevima 4 i 3 ustanovljeni su nalazi iz mlaeg paleolita. Orinjasijenska
kremena industrija potvrena je u tri nivoa u sloju 4, a datovana je od -30. do -27/26.
milenijuma. U nivoima Ia i Ib otkrivena je industrija starijeg orinjasijena, sa izraenim
srednjopaleolitskim elementima, unastim i njukastim strugaima i orinjasijenskim
seivima. U nivou II (srednji orinjasijen) konstatovani su, pored orinjasijenskih tipova
orua, jo i fragmentovani listoliki iljci, kao i segmenti sa strmo retuiranim hrptom.
Gravetijenska i epigravetijenska kremena industrija ustanovljena je u sloju 3
(nivoi Ia-Ib i IIa-IIb). U prva dva nivoa (Ia i Ib), koji pripadaju tzv. istonom gravetijenu,
jo uvek se, pored gravetijenskih iljaka, strmo retuiranih seiva i raznih varijanti
probojaca, javljaju i bifacijalno okresani listoliki iljci. U nivou IIa primetna je
mikrolitizacija artefakata koja dostie vrhunac u nivou IIb (finalni epigravetijen sa
lamelama sa lunim hrptom, noktastim i krunim strugaima i geometrijskim oruem segmentima).
Mezolitska kremena industrija (tardenoazijen) konstatovana je u sloju 2. Sadri
strmo retuirane lamele, seiva sa dvostrukim jamiastim udubljenjima, razno orue na
odbicima (strugae, potruke itd.) i malobrojna dleta, ali i trapeze i iljke
tardenoazijenskog tipa.
U povrinskom sloju nalazita, na dubini do priblino 1 m, ustanovljeni su nalazi
iz razliitih perioda praistorije (neolita, bronzanog, starijeg i mlaeg gvozdenog doba),
kao i iz ranog i poznog srednjeg veka.
Paunescu A., 1965, Sur la succession des habitats palolithiques et
postpalolithiques de Ripiceni-Izvor, Dacia N.S. IX, 5-31; Paunescu A., 1989, Le
Palolithique et le Msolithique de Roumanie (un bref aperu), LAnthropologie, Tome
93, no. 1, 123-158.

ROMANETI-DUMBRAVICA (Romneti-Dumbrvia), nalazite na otvorenom

prostoru na uu Malog Begeja u Veliki Begej u severoistonom Banatu (Rumunija).
Istraivano je pod rukovodstvom F. Mogoanua (Mogoanu) 1960-1964. i 1967-1972.
godine. Do dubine od 1,20 m od povrine tla konstatovano je est paleolitskih nivoa. U
nivou I ustanovljen je manji broj artefakata izraenih od kvarcita (jezgra, atipini
musterijenski iljci i strugai). U nivou II takoe je otkriveno malo orua (sada od
kremena) sa orinjasijenskim obelejima: nekoliko diedarskih dleta i unastih strugaa,
kao i jedna makrolitska postruka. U nivoima III, IV i V potvrena je bogata kremena
industrija sa orinjasijenskim seivima i strugaima (unastim - lunim, kupastim i
njukastim), diedarskim dletima, oruem sa retuiranim prelomom i lamelama Difur.
Opredeljena je, kao i industrija sa oblinjih lokaliteta Koava (Coava) i Tinkova

(Tincova), u orinjasijen tipa Krems-Difur, a datovana u vreme srednjeg virma i

poslednjeg virmskog stadijala. U nivou VI ustanovljena je industrija sa epigravetijenskim
karakteristikama: lamelama sa strmo retuiranim hrptom, noktastim i krunim strugaima
i geometrijskim oruem (trouglovima).
Mogoanu F. 1972, Information gnrale sur le palolithique du Banat (Sud-Ouest
de la Roumanie), Dacia N.S., XVI, 5-27; Mogoanu F. 1978, Paleoliticul din Banat,
Bucuresti.

OA (Oa ili ara Oaului), oblast izmeu reke Somo i Tise, u severozapadnoj
Transilvaniji (Rumunija). Na tom podruju koncentrisano je vie znaajnih paleolitskih
nalazita na otvorenom prostoru. Meu njima se izdvajaju lokaliteti Boineti (Boineti),
Remetea i Kalineti (Clineti), sa zajednikom stratigrafijom i tragovima naseljavanja iz
razliitih perioda paleolita. Istraivali su ih razni autori krajem pedesetih i poetkom
ezdesetih godina ovog veka.
U gornjem delu horizonta B, na lokalitetima Boineti i Remetea, ustanovljena je
industrija koja odgovara levaloazijenskom facijesu tipinog musterijena (sa dosta
postruki, nazupanog i jamiastog orua, a sa malo bifacijalno okresanih alatki). U
horizontu A2B (srednji virm), otkrivena je na sva tri nalazita (Boineti, Remetea,
Kalineti) industrija srednjeg orinjasijena, sa obinim i unastim strugaima,
orinjasijenskim seivima, malobrojnim dletima i (kada je u pitanju Kalineti) oruem
srednjopaleolitskog tipa. Za izradu artefakata upotrebljavan je i opsidijan. U horizontu A,
na sva tri pomenuta lokaliteta, konstatovana je kremena industrija koja pripada
sagvarijenu (posebnom facijesu istonog gravetijena). U njoj se od strmo retuiranog
orua javljaju samo obine lamele sa hrptom, a meu alatkama preovlauju strugai na
kratkim odbicima. Horizont je okvirno datovan u period pre poetka poznog glacijala (16-15. milenijum).
Bitiri M. 1965, Paleolit v Cara Oasului (na nastojaem etape isledovanij), Dacia
N.S. IX, 33-43; Bitiri M. 1983, LAurignacien dans le nord de la Roumanie, u
Aurignacien et Gravettien en Europe, fasc. I, Liege, 207-222; Kozlowski J.K. 1979, La
fin des temps glaciaires dans le bassin du Danube moyen et infrieur, u - La fin des
Temps Glaciaires en Europe, Paris,821-836.

KEHLAU (Ceahlau), meuplaninska depresija u istonim Karpatima (Rumunija), u

dolini Bistrice, u kojoj je koncentrisano petnaestak mlaepaleolitskih nalazita na
otvorenom prostoru. Veina je istraivana krajem pedesetih godina ovog veka, pod
rukovodstvom C.S. Nikolaesku-Plopora (Nicolescu-Plopor).
Na lokalitetima Cetacika I (Cetica), Dirtu (Drtu) i Bistrioara (Bistricioara) u
donjim slojevima ustanovljena je orinjasijenska kremena industrija. Pri tom je industrija

iz nivoa I na Cetaciki I (sa srednjepaleolitskim elementima - levaloazijenskim odbicima,

raznim varijantama postruki, ali i sa bifacijalno okresanim alatkama) opredeljena u
stariju fazu orinjasijena. S druge strane, industrija iz nivoa I na Bistrioari (datovana u 23. milenijum), nivoa I i II na lokalitetu Dirtu (nivo I je takoe datovan u -23. milenijum)
i nivoa I na Podiu (Podis) svrstana je u mlau fazu orinjasijena, a obeleava je siromaan
repertoar orua, uglavnom obinih lunih strugaa na seivima i odbicima (uz poneki
unasti), i lateralno i bilateralno retuiranih seiva. Od staninih struktura ustanovljena su
samo ognjita (povrinska ili poluukopana).
Sagvarijen (facijes istonog gravetijena) potvren je na lokalitetima Bistrioara
(nivoi II-V), Dirtu (nivoi III-V), Podi (nivoi II-IV) i Bofu Mic (Bofu Mic). Datovan je
radioaktivnim ugljenikom u -16. i -15. milenijum, a javlja se u dve faze. Stariju fazu
karakteriu kratki strugai na laminarnim odbicima, kao i lamele koje su unilateralno ili
bilateralno retuirane strmim i marginalnim retuem. U mlaoj fazi uoava se
mikrolitizacija artefakata, a javljaju se i tipoloke promene kod orua sa hrptom
(gravetijenski iljci, orue sa retuiranim prelomom i hrptom, kolenaste strmo retuirane
lamele itd.). Uee kratkih strugaa u strukturi orua je jo vie naglaeno. Industrija iz
nivoa VI na Bistrioari i nivoa V na lokalitetu Dirtu ve sasvim jasno pokazuje
epigravetijenske odlike.
Sviderijenska kremena industrija konstatovana je na lokalitetima Skaune (Scaune)
i Bardo-Bikaz ei (Bardosu-Bicaz Chei), koji se nalaze u neposrednoj blizini pomenutih
nalazita. Sadri iljke sa trnom sviderijenskog tipa, orue sa hrptom i brojne kratke
strugae na odbicima.
Nicolescu-Plopor C.S., Paunescu A., Mogoanu F. 1966, Le palolithique de
Ceahlau, Dacia N.S. X, 5-116; Paunescu A. 1989, Le Palolithique et le Msolithique de
Roumanie (un bref aperu), LAnthropologie, Tome 93, no 1, 123-158.
AELSKA KULTURA (fr. Acheulen), jedna od vodeih
starijepaleolitskih kultura,
nazvana prema nalazitu
Sent-Ael u Francuskoj. Definisao ju je G. de Mortije
(Mortillet) 1872. godine. Poznata je po bifacijalno okresanim runim klinovima iako
orue formirano na odbicima (nazupano i jamiasto, kao i postruke i iljci) preovlauje
u skoro svim industrijama. Javlja se u donjem i srednjem pleistocenu u raznim delovima
Evrope, Afrike i Azije. Njen nosilac je Homo erectus.
Najstarije aelske industrije konstatovane su u leitu II kanjona Olduvaj u
Tanzaniji i datovane su u vreme od -1,4 do -1,2 miliona godina. Kasnije se na istom
nalazitu javljaju i u leitima III i IV, a otkrivene su i na mnogim drugim lokalitetima u
istonoj, junoj i severnoj Africi. Industrije srednjeg i mlaeg aela ustanovljene su i na
Bliskom i Srednjem istoku, kao i u Indiji.
U Evropi se stariji ael, sa runim klinovima grube izrade (poznat i pod nazivom
pre-el ili abevilijen), javlja poetkom srednjeg pleistocena (pre 650-700 000. god.).
Prethodi mu pojava najstarijih industrija sa oblucima (v. kultura oblutaka) i odbicima (v.
klaktonijen i dr.) sa kojima je kasnije umnogome istovremen. Konstatovan je na nalazitu
Abvil, na obali Some (Francuska) u slojevima sa mindelskom faunom, kao i na lokalitetu

Tera Amata u blizini Nice (datovanom u -380 000. god.). Stariji ael, datovan u -458
000. god., ustanovljen je i na lokalitetu Fontana Ranuio (Fontana Ranuccio) u Italiji.
U periodu od poetka izotopske etape 9 (-347 000. god.) do kraja poslednjeg
interglacijala (etapa 5e -128-118 000. god.) javljaju se industrije srednjeg i mlaeg aela.
Za njih je karakteristina nova tehnika u okresivanju runih klinova (mekim perkuterom od kosti, roga ili drveta) kojom su dobijani pljosnati bifasi pravilnih oblika (ovalni,
kopljasti, trougaoni, srcoliki itd.). Ustanovljeni su na mnogim nalazitima u zapadnoj i
junoj Evropi: u Engleskoj (Hoksni i Svonskomb), Francuskoj (Kanji-la-Garen, Komb
Grenal, Lazare), paniji (Toralba, Ambrona), Italiji (Tore in Pijetra), pa ak i Nemakoj
(Markleberg), dok u srednjoj i istonoj Evropi gotovo da ih nema. Na Balkanskom
poluostrvu bifasi su ustanovljeni na nalazitima Punikve, Donje Pazarite, Kokinopilos,
Palaiokastron, i to uglavnom van stratigrafskog konteksta. U ovom periodu, inae,
poinje da se primenjuje levaloazijenska tehnika u okresivanju, a dolazi i do svojevrsne
specijalizacije retuiranog orua (tipoloki izdiferencirani strugai, postruke, svrdla itd.).
Poev od poslednjeg interglacijala (izotopska etapa 5e), kao i u ranoj fazi poslednjeg
(virmskog) glacijala (etape 5d-5a, zakljuno sa -75 000. god.) u aelskoj kulturi se
javljaju srednjopaleolitski tipovi orua. S druge strane, meutim, aelska tradicija se
nastavlja u mnogim srednjopaleolitskim kulturama (npr. u mikokijenu, musterijenu sa
aelskom tradicijom itd.), gde opstaje za sve vreme njihovog trajanja.
Aelska kultura se karakterie gotovo svim pojavama koje obeleavaju stariji
paleolit uote: naseljavaju se doline reka i obale jezera (peine mnogo ree); upotrebljava
se vatra (najranije na Tera Amati); podiu se stanita od lakog materijala (Melka Kunture
- Garba XII, Tera Amata, Lazare), a praktikuje se i organizovan lov na krupnu i
srednjekrupnu divlja (slonovi na lokalitetima Toralba i Ambrona u paniji, babuni na
nalazitu Olorgasel u Keniji).
Bordes F. 1972, The Old Stone Age, New York - Toronto; Gamble C. 1986, The
Palaeolithic Settlement of Europe, Cambridge; de Lumley H., de Lumley M.A. 1985, I
primi abitanti dEuropa, u Homo - viaggio alle origini della storia, Venezia, 75-81;
Garanger J. (ed.) 1992, La Prhistoire dans le monde, Paris.

KLAKTONIJEN (fr. Clactonien), jedna od vodeih starijepaleolitskih kultura u

zapadnoj Evropi, nazvana prema nalazitu Klakton u istonoj Engleskoj. Termin je uveo
A. Brej (Breuil) 1932. godine. Karakterie se odsustvom runih klinova kojima se
odlikuje aelska kultura (sa kojom, inae, znatnim delom uporedo traje). Javlja se
poetkom srednjeg pleistocena (pre 650-700 000. god.) i traje skoro do samog poetka
gornjeg pleistocena (tj. do poetka poslednjeg interglacijala - pre 128 000. god.).
Rasprostranjen je u Engleskoj (Klakton, Svonskomb), Francuskoj (Pek de l'Az II, Mikok),
Belgiji i Italiji - na lokalitetima Madona del Fredo i Vale umentina (Valle Giumentina).
Srodan je tajasijenu i srednjoevropskim industrijama sa oblucima i odbicima
(Bilcingsleben i dr.). Za klaktonijen je karakteristino orue formirano na nepravilnim i
masivnim odbicima dobijenim klaktonijenskom tehnikom (katkad i pomou nakovnja),
razno nazupano i jamiasto orue, orue sa retuiranim prelomom i postruke. U njemu

se, samo u manjem broju nego kad je u pitanju kultura oblutaka, javljaju i jednostrano i
dvostrano okresani cepai-operi od oblutaka.

TAJASIJEN (fr. Tayacien), starijepaleolitski facijes industrija sa odbicima.

Rasprostranjen je na irem podruju Mediterana, a naroito u junoj Francuskoj - na
nalazitima Mikok, Fontevad, Arago i Bom-Bon (Baume-Bonne). Javlja se u glacijalu
ris (odgovara izotopskoj etapi 6), a razvija se iz klaktonijena. Karakterie se brojnim
postrukama (meu njima i postrukama tipa Kina), nazupanim i jamiastim oruem i
tzv. tajasijenskim iljcima. Primenjuje se klaktonijenska tehnika odbijanja, a nema
produkata levaloazijenske tehnike. Po tim karakteristikama tajasijen se pribliava ranom
arantijenu. Neke od starije/srednjopaleolitskih industrija potvrenih na prostoru
Balkanskog poluostrva opredeljene su u ovaj facijes (iz donjih slojeva Krapine i Crvene
stijene npr.).

TAUBAHIJEN (fr. Taubachien), srednjoevropski facijes industrija sa oblucima i

odbicima. Definisao ga je K. Valoh (Valoch) 1971. godine. Javlja se u istonoj
Nemakoj, na nalazitima Taubah (Taubach), Vajmar (Weimar) i Eringsdorf, a potvren
je i na nalazitima u ekoj (Kulna, Ganovce, Bojnice III) i Maarskoj (Tata). Razvija se
u poslednjem interglacijalu (u ris/virmu ili eemu, tj. tokom izotopske etape 5e) i u ranoj
fazi poslednjeg (virmskog) glacijala (etape 5d-4/3). Nastavlja se na stariju
srednjoevropsku tradiciju izrade orua od oblutaka i odbitaka ija se evolucija moe
pratiti jo od poetka srednjeg pleistocena (Prezletice, Stranska skala, Mlazice, Pribice,
Bilzingsleben, Ehringsdorf, Vertesele). Karakterie ga orue izraeno od malih
oblutaka i nepravilnih odbitaka (postruke, iljci, probojci, nazupano i jamiasto orue,
minijaturni cepai-operi). Runi klinovi se javljaju retko i veoma malih su dimenzija, a
levaloazijenska tehnika se skoro i ne primenjuje.

Valoch K. 1971, Les Palolithiques infrieur et moyen en Europe Centrale, u

Actes du VIIIe Congrs international des sciences Prehistoriques et Protohistoriques,
Tome I, Beograd, 27-41.

LEVALOAZIJEN (Levalloisien), nazvan po lokalitetu Levaloa-Pere u Francuskoj.

Svojevremeno je izdvajan kao posebna kultura ili tehnokompleks. Re je, ipak, samo o
tehnici okresivanja koja se javlja jo u srednjem aelu i koja se kasnije primenjuje u
mnogim srednjopaleolitskim (tipini musterijen, levaloa-musterijen, arantijen tipa
Ferasi i dr.), pa i u nekim mlaepaleolitskim kulturama (npr. u bohunicijenu).

ALTMILIJEN (Altmhlien), pozni srednjopaleolitski facijes industrija sa listolikim

iljcima. Vodi poreklo iz mikokijena centralne Evrope. Javlja se u interstadijalu hengelo,
izmeu -40 000. i -36 000. godina. Ustanovljen je na mnogim nalazitima u gornjem
Podunavlju, na primer na lokalitetima Vajnbergholen (Weinberghohlen) i Ranis u
Nemakoj. Karakteriu ga listoliki iljci, bifacijalno okresane postruke, obine postruke
i retuirana seiva. Levaloazijenska tehnika se primenjuje. U poznoj fazi razvoja ova
kultura potpuno dobija mlaepaleolitski karakter - usvaja se tehnologija okresivanja
seiva, a javljaju se i mnogi mlaepaleolitski tipovi orua: strugai, seiva sa retuiranim
prelomom i druge alatke.

MIKOKIJEN (fr. Micoquien), facijes industrija sa bifacijalno okresanim oruem

posebnog tipa. Nazvan je po nalazitu Mikok u Francuskoj, a termin je uveo O. Hauzer
(Hauser) 1916. godine. Javlja se u ranoj fazi poslednjeg, virmskog glacijala (izmeu -110
000. i -40 000. god.), na podruju zapadne (Pariski basen), srednje i istone Evrope.
U srednjoj Evropi mikokijen se javlja u tri facijesa - Boktajn (Bockstein),
Klauzenie (Klausseniche) i Kenigsaue (Knigsaue). Konstatovan je na nalazitima u
planinskim oblastima Nemake (Boktajn), u Poljskoj (Krakov-Zvjerinjec), ekoj
(Kulna) i Austriji (Gudenus), a karakteriu ga, pored mikokijenskih iljaka, jo i mali
zailjeni bifasi, bifasi nalik na listolike iljke, bifasi sa hrptom i noevi tipa Boktajn.
Orue formirano na odbicima, naroito postruke, veoma je brojno. Levaloazijenska
tehnika se uglavnom ne primenjuje.
U istonoj Evropi se javljaju industrije tzv. istonog mikokijena (facijesi
Volgograd, Antonovka, Staroselje itd.) sa manje ili vie slinim repertoarom orua i
tehnika u produkciji artefakata. U poznoj fazi razvoja u njima su zastupljeni i
mlaepaleolitski tipovi orua.
Bosinski G. 1967, Die Mittelpalolithischen Funde im Westlichen Mitteleuropa,
Cologne-Graz; Gabori M. 1976, Les civilisations du Palolithique moyen entre les Alpes
et lOural, Budapest.

MUSTERIJEN (fr. Moustrien), vodea srednjopaleolitska kultura, nazvana po peini

Mustije u Francuskoj. Termin je uveo G. de Mortije (Mortillet) 1869. godine. Nosilac
musterijena je Homo sapiens neanderthalensis. Javlja se u gornjem pleistocenu, pre
priblino 130 000 god. (poev od interglacijala ris-virm, odnosno od izotopske etape 5e) i
traje do priblino pre 30 000 god. (do oscilacije tilfrid B, tj. izotopske etape 3).
Rasprostranjena je u celoj Evropi i delovima Afrike i Azije, a za razliku od
starijepaleolitskih kultura rairena je i u oblastima gde je, naroito za vreme glacijalnih
razdoblja, vladala izuzetno hladna (periglacijalna) klima.

Musterijen se razvija u tipolokom i tehnolokom kontinuitetu u odnosu na

starijepaleolitske kulture koje mu prethode (aelska kultura, kultura oblutaka, klaktonijen,
tajasijen) i teko ga je, bar u ranoj fazi, od njih razgraniiti. Karakteriu ga razne varijante
postruki (konveksne, konkavne, konvergentne, ugaone, transverzalne itd.), musterijenski
iljci, jamiasto i nazupano orue i (znatno manje zastupljeni nego u aelskim
industrijama) bifacijalno okresani runi klinovi. Karakteristina je tehnika okresivanja sa
diskoidnih jezgara, a u nekim industrijama i levaloazijenska tehnika okresivanja.
Na osnovu procentualne zastupljenosti pojedinih kategorija orua, kao i na
osnovu prisustva/odsustva proizvoda levaloazijenske tehnike okresivanja F. Bord
(Bordes) je 1954. god. izdvojio etiri osnovna musterijenska facijesa: tipini musterijen,
arantijen (tipa Kina i tipa Ferasi), nazupani musterijen i musterijen sa aelskom
tradicijom (tipa A i tipa B). Na osnovu njegove podele, kulturno je opredeljen najvei
broj musterijenskih industrija u zapadnoj Evropi. Pokazalo se, meutim, da je kulturna,
hronoloka, pa i regionalna izdiferenciranost ovih facijesa veoma slaba, to se tumai kao
posledica bilo kulturnih (F. Bord), bilo funkcionalnih faktora (L. Binford).
Ni u srednjoj ni u jugoistonoj Evropi pokuaji izdvajanja regionalnih grupa i
utvrivanja etapa u genezi musterijena nisu dali vidljive rezultate. U zapadnom delu
srednje Evrope u srednjem paleolitu se javlja mikokijen centralne Evrope, a u istonoj
Evropi mikokijen istone Evrope. U isto vreme, u junim oblastima Panonskog basena i
dalje traje tradicija izrade orua od oblutaka (Tata, rd) kojoj u najirem smislu pripada i
tzv. arantijen jugoistone Evrope (industrije tipa Krapina-Veternica-Vindija). U svima
njima od orua preovlauju postruke (karakteristine su postruke tipa Kina), kao i
druge alatke formirane na malim oblucima i masivnim odbicima sa korteksom.
Levaloazijenska tehnika se ne primenjuje. Po koncepciji okresivanja i repertoaru orua,
arantijen na ovim prostorima blizak je pontinijenu Apeninskog poluostrva.
Na podruju srednje i istone Evrope (naroito u Moldaviji i na Krimu) veoma su
esti levaloa-musterijen i levaloazijenski facijes tipinog musterijena (kad je tehnoloki i
tipoloki levaloazijenski indeks nii). Oni se javljaju i u severnoj Bosni (Lona, Visoko
brdo, Zobite) i Bugarskoj (Bao Kiro, Temnata Dupka), ali i na jugu Balkanskog
poluostrva (u donjim slojevima Crvene stijene i Asprokalika).
U gornjim slojevima Crvene stijene i Asprokalika ustanovljen je, meutim, i tzv.
mikromusterijen (industrije tipa Pinios-Crvena stijena A) u kome produkti okresivanja
levaloazijenskom tehnikom nisu ustanovljeni. Mikromusterijen je takoe blizak
pontinijenu, a uslovljen je nedostatkom kvalitetnih sirovina u regionu). Potvren je i u
nekim oblastima istone Evrope (u industrijama tipa Kiik-Koba ili tipa Ilskaja npr.).
U centralnom i istonom delu Balkana krajem starijeg virma i poetkom srednjeg
virma javljaju se industrije tipa Museljevo-Samujlica (re je zapravo o levaloamusterijenu sa listolikim iljcima), i to na nalazitima Museljevo, Samujlica II i
Kokinopilos. Ovom facijesu verovatno pripadaju i industrije ustanovljene na nalazitima
Risovaa i Kamen.
Na Bliskom istoku i u Africi, takoe su konstatovana brojna nalazita koja
pripadaju razliitim musterijenskim facijesima. U Africi se izdvajaju dve glavne oblasti
rasprostiranja musterijena: prva, u severnoj Africi, sa industrijama koje se u manjoj ili
veoj meri mogu vezati za evropske facijese (tipini musterijen, levaloa-musterijen,
Ferasi facijes itd.), ali i za neke regionalne grupe (npr. za aterijen) i druga, juno od

Sahare, koja obuhvata razne "musteroidne" industrije (kargien u Egiptu, sangoan u

Nubiji, Fauersmit u junoj Africi itd.) sa primenom levaloazijenske tehnike ili bez nje. Na
Bliskom istoku nailazimo na nalazita sa industrijama opredeljenim u levaloa-musterijen
i amudijen (Jabrud u Siriji, Ksar Akil u Libanu), pri emu neka od njih (Kebara, Tabun i
Skul u Izraelu) sadre i paleoantropoloke ostatke (kako neandertalca tako i ranog Homo
sapiens sapiensa). Musteroidne industrije potvrene su i dalje na istoku azijskog
kontinenta - na Srednjem istoku, u Indiji i u Kini.
S obzirom na to da musterijen predstavlja glavnu srednjopaleolitsku kulturu, sve
ono to karakterie srednji paleolit uopte (v. srednji paleolit), obeleava i njega. Za ovu
kulturu vezuju se raznovrsne manifestacije religijskog ivota i simbolikog miljenja. U
slojevima sa musterijenskim nalazima ustanovljeni su, na vie lokaliteta, grobovi
neandertalaca (apel o Sen, Ferasi, Mustije, Kiik-Koba, Teik-Ta, anidar). Naseljavaju
se peine i otvoreni tereni. Ponekad se grade stanita (Molodova I) ili, pak, razliite
strukture (podne supstrukcije, zakloni, ognjita) u okviru stambenih horizonata.
Ekonomska delatnost se zasniva na eksploataciji raznovrsnih ivotinjskih, biljnih i
mineralnih resursa (uglavnom onih najpristupanijih, iz najblie okoline stanita), dok je
nivo specijalizacije, kako tehnoloke tako i ekonomske, nizak u poreenju sa onim koji
je potvren u raznim mlaepaleolitskim kulturama.
Bordes F., 1971, The Old Stone Age, New York - Toronto; Garanger J. (ed.) 1992,
La Prhistoire dans le monde, Paris; Gabori M. 1976, Les civilisations du Palolithique
moyen entre les Alpes et lOural, Budapest; Kozlowski J.K. (ed.) 1979, Middle and Early
Upper Palaeolithic in Balkans, Warszawa - Krakow.

PONTINIJEN (fr. Pontinien), srednjopaleolitski facijes rasprostranjen na podruju

Apeninskog poluostrva. Ustanovljen je u peinama Gvatari (Guattari), Brej (Breuil),
Moskerini (Moscerini) i San Agostino. Definisao ga je A. Blank (Blanc) 1939. godine.
Javlja se krajem starijeg i poetkom srednjeg virma, a karakteriu ga artefakti izaeni od
malih oblutaka (minijaturni cepai-operi, transverzalne postruke, nazupano i jamiasto
orue). Primena levaloazijenske tehnike je neznatna, a musterijenski iljci su zastupljeni
u malom broju. Srodan je arentijenu tipa Kina (v. musterijen).
SELETIJEN (fr. Szltien), zajedno sa jemanovicijenom, mlaom fazom u razvoju
altmilijena (ranisijenom) i linkombijenom svrstava se u krug ranih mlaepaleolitskih
industrija sa listolikim iljcima na podruju srednje i zapadne Evrope. Nazvan je po
peini Seleta u severnoj Maarskoj (termin uveo I. L. ervinka 1927. god.). Prvobitno je
dovoen u vezu sa zapadnoevropskim solitrejem. Razvija se od interstadijala hengelo do
interstadijala tilfrid B
(-40 000. do -27 000. god.) na podruju severne Maarske,
eke, zapadne Slovake i june Poljske. Karakteriu ga bifacijalno okresani listoliki
iljci, srednjopaleolitska tehnologija okresivanja (laminarni indeks je nizak) i tipovi orua

(postruke, bifasi itd.), ali i mnoge alatke mlaepaleolitskog tipa: strugai (naroito
unasti), dleta (diedarska), seiva sa retuiranim prelomom i nazupana seiva.

JEMANOVICIJEN (fr. Jerzmanowicien), rani mlaepaleolitski facijes industrija sa

listolikim iljcima, nazvan po lokalitetu Jemanovice u Poljskoj. Definisali su ga V.
Hmielevski (W. Chmielewski) i J. K. Kozlovski (Kozlowski) 1961. godine. Razvija se u
periodu od interstadijala hengelo do poetka poslednjeg virmskog stadijala (od
-40
000. do -24 000. god.) na podruju june Poljske (Jemanovice, Mamutova peina) i
june Rusije (Kostjenski-Telmanskaja). Srodan je ostalim mlaepaleolitskim facijesima
industrija sa listolikim iljcima (seletijenu, ranisijenu I dr.) i, verovatno, kao i oni, vodi
poreklo iz lokalnog srednjeg paleolita. Karakteriu ga laminarna tehnologija okresivanja,
dleta (diedarska i na prelomu) i orue sa retuiranim prelomom, a naroito izdueni,
facijalno retuirani listoliki iljci formirani na seivima (tzv. jemanovicijenski), koji na
proksimalnom kraju ventralne strane nose i parcijalan facijalan retu. Tipini
jemanovicijenski iljci javljaju se tek u mlaoj fazi razvoja ove kulture, dok stariju fazu
karakteriu listoliki iljci okresani sa obe strane seiva.

ORINJASIJEN (fr. Aurignacien), nazvan po nalazitu Orinjak (Aurignac) u Dordonji

(Francuska) predstavlja najraniju mlaepaleolitsku kulturu iji je nosilac nesporno Homo
sapiens sapiens (kromanjonskog tipa). Posle mnogih rasprava o njegovom kulturnom
identitetu i relativnohronolokom poloaju D. Peironi (D. Peyrony) ga 1933. god. izdvaja
od industrija sa oruem sa strmo retuiranim hrptom (v. perigordijen), delei ga,
istovremeno, na pet osnovnih faza (I-V).
Orinjasijen karakteriu unasti i njukasti strugai i dleta, kao i seiva retuirana
stilski prepoznatljivim "orinjasijenskim" retuem. Tehnologija okresivanja je laminarna
(prava mlaepaleolitska), dok se srednjopaleolitski elementi javljaju samo u poetnoj fazi
razvoja (i to znatno manje nego u industrijama sa listolikim iljcima ili u industrijama sa
strmo retuiranim oruem). Karakterie ga i prisustvo kotanog orua, iljaka-projektila
pre svega, ali i raznih ploica, privezaka i perli od kosti, roga i kamena. Na pojedinim
orinjasijenskim nalazitima u zapadnoj Evropi, kao na primer na lokalitetima Blanar
(Blanchard) i Kastanet (Castanet), otkriveni su kameni blokovi sa graviranim i iskucanim
predstavama, simbolima i znacima. Na nalazitima Fogelherd, Gajsenklesterle
(Geissenklsterle) i Holentajn tadel (Hohlenstein Stadel) u Nemakoj, u
orinjasijenskim slojevima su ustanovljene i antropomorfne i zoomorfne (mamut, lav,
konj) figurine od slonovae.
Orinjasijen se razvija u Evropi, severnoj Africi i na Bliskom istoku, u periodu od
kraja starijeg i poetka srednjeg virma do sredine poslednjeg virmskog stadijala

(izotopska etapa 3). U srednjoj Evropi se javlja istovremeno sa industrijama sa listolikim

iljcima (kasnije traje uporedo i sa ranim istonim gravetijenom) i to oko -40.
milenijuma, dok se u zapadnoj Evropi se ne susree pre
-33-32. milenijuma (najranije
u potkapini Pato u Francuskoj). Na tom podruju traje uporedo sa atelperonijenom i
gornjim perigordijenom (u Francuskoj), kao i sa ulucijenom (u Italiji). Sve do -32., a
moda i -27. milenijuma istovremen je i sa poznim musterijenom.
O poreklu orinjasijena postoje dve glavne teorije: jedna po kojoj vue korene iz
laminarnih industrija Bliskog istoka (tzv. preorinjasijena) i druga, po kojoj je evropskog
porekla, pri emu su u njegovom formiranju uestvovale, kako na kom podruju, razliite
kulture (musterijen tipa Kina, ulucijen, seletijen i dr.).
U zapadnoj, srednjoj i jugoistonoj Evropi orinjasijen se javlja u vie facijesa od
kojih su najznaajniji tzv. tipini orinjasijen i orinjasijen tipa Krems-Difur. Tipini
orinjasijen, koji izmeu -32. do -27. milenijuma zauzima prostor od Pirineja do istonih
Karpata, rasprostranjen je u oblastima sa meanim biotopom (uma-stepa, uma-tundra),
a karakterie ga klasian repertoar orua (sa unastim i njukastim strugaima,
orinjasijenskim seivima, kotanim iljcima, itd.). U zapadnoj Evropi, pre svega na
podruju Francuske, ali i u paniji i Belgiji, u starijoj fazi ga osim unastih i njukastih
strugaa, karakterie jo i znatna zastupljenost orinjasijenskih seiva i srednjopaleolitskih
tipova orua, kao i prisustvo kotanih iljaka sa raskoljenom bazom.
U srednjoj i zavrnoj fazi razvoja tipinog orinjasijena zastupljenost retuiranih
seiva se smanjuje, dok se uee dleta poveava. Od kotanog orua javljaju se najpre
iljci sa ouvanom, a kasnije i koso zaseenom bazom, manje ili vie izduenog, katkad i
romboidnog oblika (slini mladekim u srednjoj Evropi). U isto vreme, na tirenskoj obali
Apeninskog poluostrva razvija se poseban orinjasijenski facijes (irean), s naglaenim
ulucijenskim elementima (postrukama i oruem od odbitaka) uz, istovremeno, slabu
zastupljenost retuiranih seiva i laminarne tehnologije uopte (peina Monte ireo Foselone i druga nalazita).
Razvoj tipinog orinjasijena u Nemakoj(Boktajn-Terle, Ofnet, Fogelherd) se
manje ili vie podudara sa onim koji je utvren u Francuskoj i Belgiji. Posebno ga
karakteriu slaba zastupljenost strugaa i znatno uee dleta i retuiranih seiva. Bogata
orinjasijenska nalazita ustanovljena su i u Moravskoj, u okolini Brna (Stranska Skala,
Vedrovice II, Kuparovice), kao i u Slovakoj (Barka I i II, Tibava).
Najraniji orinjasijenski lokaliteti, meutim, i to ne samo u srednjoj i jugoistonoj
Evropi, ve i u Evropi uopte, konstatovani su u Maarskoj (Istaloke, donji sloj) i
Bugarskoj (Bao Kiro, sloj 11) gde su datovani u vreme od -41. do -39. milenijuma. Re
je o tzv. baokirijenu koga karakteriu industrije u kojima preovlauju retuirana seiva i
strugai, dok su dleta znatno manje zastupljena. U njima se javljaju i kotani iljci sa
raskoljenom bazom. Relativno rano, takoe (od interstadijala hengelo do interstadijala
arsi), javljaju se i industrije opredeljene u jedan poseban (visokoplaninski ili alpski)
orinjasijenski facijes, tzv. olevijen (Istaloke - gornji sloj, Potoka Zijalka, Mokrika
Jama, Mlade, Velika peina itd.), s kotanim iljcima mladekog tipa. U njemu
preovlauje orue formirano na odbicima - postruke, razno nazupano i jamiasto orue,
a orinjasijenski tipovi orua su slabo zastupljeni.
Poev od -27. milenijuma evolucija srednjoevropskog orinjasijena se usmerava ka
poveanju zastupljenosti i tipolokoj diversifikaciji dleta, dok se na Balkanskom

poluostrvu u tom periodu javljaju industrije u kojima dominiraju strugai i orinjasijenski

elementi uopte (Bao Kiro slojevi 9-6a/7, Temnata Dupka, nalazita u severnoj Bosni Kamen, Lona, Lui i Hrvatskoj - andalja II). U zavrnoj fazi razvoja, tokom
maksimuma poslednjeg virmskog stadijala, nastaje potpuna dezintegracija, kako tipinog
orinjasijena tako i orinjasijena tipa Krems-Difur.
Orinjasijen tipa Krems-Difur, sa lamelama Difur, iljcima tipa Krems i iljcima
tipa Font-Iv (Font-Yves) predstavlja poseban orinjasijenski facijes. Rasprostranjen je u
Francuskoj (Difur), severnoj Italiji (Moi), Austriji (Krems), Poljskoj (Gora Pulavska),
rumunskom i srpskom delu Banata (Romaneti Dumbravica, Koava, Tinkova, CrvenkaAt) i junoj Rusiji i Ukrajini (Siuren I, Kostjenki I, Muralovka). U zapadnoj Evropi i
zapadnim delovima srednje Evrope javlja se ranije (oko -30 000. god.), dok je u istonoj
Evropi, po pravilu, mlai (kraj srednjeg virma i poetak poslednjeg virmskog stadijala).
Nosioci ovog kulturnog facijesa bili su specijalizovani za lov na divlja u otvorenoj stepi,
verovatno pomou projektila na koje su bili privreni iljci tipa Krems ili Font-Iv.
Kozlowski J.K., Kozlowski S.K. 1979, Upper Palaeolithic and Mesolithic in
Europe - Taxonomy and Palaeohistory, Wroclaw; Hahn J. 1977, Aurignacien, das ltere
Jungpalolithikum in Mittel- und Osteuropa, Kln - Wien. Aurignacien et Gravettien en
Europe (Actes des runions de la 10me Commission de lU.I.S.P.P.), Fasc. I-III, Liege,
1982-1983.

BOHUNICIEN (fr. Bohunicien), nazvan po lokalitetu Brno - Bohunice u Moravskoj,

predstavlja ranu mlaepaleolitsku kulturu (ili, moda, pre grupu) ogranienu na oblast u
okolini Brna u Moravskoj (Brno - Bohunice, Ondratice, Podoli, Stranska skala). Razvija
se u interstadijalu hengelo, od -40. do -36. milenijuma. Karakterie ga prisustvo
mlaepaleolitskih tipova orua (strugaa, dleta i dr.), ali i levaloazijenska tehnika u
okresivanju. Nazupano i jamiasto orue je brojno. Zastupljene su postruke
srednjopaleolitskog tipa, a u mlaoj fazi i listoliki iljci (izraeni od razliitih sirovina u
odnosu na ostalo orue). Tehnika okresivanja jezgara od kvarcita veoma je razvijena.

ATELPERONIJEN (fr. Chtelperronien), najstarija mlaepaleolitska kultura na

podruju zapadne Evrope. Termin je uveo A. Brej (H. Breuil) 1906. godine. Predstavlja
najraniji facijes industrija sa oruem sa strmo retuiranim hrptom (tzv. perigordijen I).
Javlja se u Francuskoj (Ferasi, Arsi-Sir-Kir, Komb Kapel, Gargas) i paniji (Morin)
izmeu -34 000. i -30 000. god. (u hladnom periodu - izmeu oscilacija hengelo i arsi).

Smatra se da se atelperonijen razvio iz musterijena sa aelskom tradicijom,

transformacijom strmo retuiranih iljaka tipa Audi (na odbicima) u iljke
atelperonijenskog tipa, uz postepeni razvoj laminarne tehnologije i uvoenje
mlaepaleolitskih tipova orua. Srodan je i istovremen sa italijanskim ulucijenom.
Karakterie se zastupljenou atelperonijenskih iljaka i (u nekim industrijama) lamela
Difur. Meu kremenim oruem strugai (meu njima i unasti) preovlauju nad dletima,
oljutenim komadima i oruem sa retuiranim prelomom. Javljaju se i srednjopaleolitski
tipovi orua (postruke, nazupano i jamiasto orue).
U ovoj kulturi konstatovano je orue (bikonini iljci, motike) i privesci od kosti,
roga i zuba sisara, kao i predmeti sa tragovima bojenja i urezivanja. Iako njeni nosioci
naseljavaju uglavnom peine, ustanovljeni su i tragovi stanita krune osnove, graenih
od lakog materijala (Arsi-Sir-Kir). Skeletni ostaci otkriveni su na lokalitetima Komb
Kapel - van jasnog stratigrafskog konteksta (rani Homo sapiens sapiens) i Sen Sezer
(klasini Homo sapiens neanderthalensis).

PERIGORDIJEN (fr. Prigordien), naziv za mlaepaleolitske kulture sa oruem sa

strmo retuiranim hrptom koje se u periodu od -34 000. do -20 000. god. razvijaju u
Francuskoj (Arsi-Sir-Kir, Ferasi, Flaole I, Loeri - Ot, Pato) i Italiji (Moi, Paljii), ali i
na irem podruju zapadnog i junog Mediterana. U irem smislu, termin oznaava
industrije zapadnoevropskog gravetijena (analogne tzv. istonom gravetijenu). D. Peironi
(Peyrony) 1933. god. izdvaja perigordijen od tzv. Brejovog orinjasijena (A. Breuil) delei
ga pri tom na pet osnovnih faza (I-V).
Dok identitet donjeg perigordijena (perigordijen I = atelperonijen) i gornjeg
perigordijena (IV = gravetijen i V = perigordijen sensu stricto) u franko-kantabrijskoj
regiji nije sporan, kulturno-stratigrafski poloaj industrija opredeljenih prvobitno u
srednji perigordijen (II i III) nije sasvim jasan. Ispostavilo se, naime, da perigordijen II u
stvari predstavlja stariji orinjasijen, a da perigordijen III odgovara naknadno
uspostavljenoj fazi VI. Prema tome, pitanje kontinuiteta izmeu donjeg i gornjeg
perigordijena u Francuskoj, kao uostalom i izmeu ulucijena i perigordijena
(=gravetijena) u Italiji i dalje ostaje otvoreno.
Gornji perigordijen obuhvata faze IV ("klasini" gravetijen - tipa Gravet), V
(facijesi Va - sa iljcima tipa Fon-Rober, Vb - sa oruem sa retuiranim prelomom, Vc sa dletima tipa Noaje) i VI. U njemu se javljaju tipoloki jasno izdiferencirane i
hronoloki osetljive varijante razliitih tipova orua, naroito dleta i strmo retuiranog
orua (gravetijenski iljci, iljci tipa Vaon, lamele sa pravim hrptom, lamele sa
retuiranim prelomom i hrptom, itd.). Razvija se izmeu -27. i -20 milenijuma (krajem
srednjeg virma i poetkom poslednjeg virmskog stadijala) i istovremen je sa poznim
orinjasijenom u zapadnoj Evropi. Nakon -20. milenijuma na njega se, na podruju
Francuske, nastavlja tzv. perigordijen VII (po nekim autorima - protomagdalenijen), a na
prostoru Apeninskog poluostrva, poev od interstadijala loeri - epigravetijen.

ULUCIJEN (fr. Uluzzien), rani mlaepaleolitski facijes industrija sa oruem sa strmo

retuiranim hrptom. Potvren je na nalazitima Kastelivita (Castelcivita), Uluco
(Uluzzo), Kavalo (Cavallo) i San Romano u Italiji. U kulturnom i hronolokom pogledu
odgovara atelperonijenu u jugozapadnoj Francuskoj (-34-30. milenijum), a smatra se da
se razvija iz lokalnog arantijena (na jugu Italije), kao i iz nazupanog musterijena (na
severu Italije). U njemu preovlauje orue formirano na odbicima (postruke, oljuteni
komadi, nazupano i jamiasto orue), noktasti i kruni strugai su dobro zastupljeni, a
dleta su malobrojna. Posebno ga, naroito na nalazitima u junoj Italiji, karakteriu mali
iljci sa lunim strmo retuiranim hrptom (atelperonijenskog tipa), kao i njima slini
segmenti.

GRAVETIJEN (fr. Gravettien), kulturni kompleks sa industrijama koje sadre orue sa

strmo retuiranim, pravim hrptom (v. gravetijenski iljak). Nazvan je po nalazitu Gravet
u Dordonji (Francuska). U zapadnoj Evropi pripadaju mu industrije opredeljene u srednji
(IV) i gornji perigordijen (V-VII), a u srednjoj i istonoj Evropi industrije tzv. "istonog
gravetijena". Razvija se krajem srednjeg virma (oscilacija tilfrid B) i poetkom
poslednjeg virmskog stadijala (u periodu od -27. do -20. milenijuma), dok u istonoj
Evropi traje i kasnije - sve do poetka holocena.
Gravetijenu u zapadnoj, srednjoj i istonoj Evropi prethodi pojava najstarijih
industrija sa oruem sa strmo retuiranim hrptom (atelperonijen u franko-kantabrijskoj
regiji, ulucijen na Apeninskom poluostrvu, industrije tipa Krakov-Zvjerinjec u srednjoj
Evropi), datovanih uglavnom izmeu -34. i -30. milenijuma (hladni meuperiod izmeu
oscilacija arsi i tilfrid B). Kontinuitet izmeu njih i gornjeg perigordijena (u zapadnoj
Evropi), odnosno istonog gravetijena (u istonoj Evropi), nije, meutim, sa sigurnou
potvren.
Poev od -27. milenijuma u zapadnoj Evropi (u paniji, Francuskoj, Italiji,
Belgiji, pa i Nemakoj) evolucija gravetijena (u irem smislu) moe se utvrditi praenjem
razvoja perigordijena (v. perigordijen) i kasnije - epigravetijena (v. epigravetijen). U isto
vreme, krajem srednjeg i poetkom mlaeg virma (u periodu od -27. do -22. milenijuma),
u srednjoj i istonoj Evropi poinju da se javljaju najraniji facijesi istonog gravetijena:
najpre pavlovijen (u Moravskoj i Slovakoj), molodovijen (u srednjem Pridnjestrovlju Rumuniji i Ukrajini) i vilendorfijen (u Podunavlju i Donjoj Austriji), a zatim i
kostjenkijen, mezinijen i jelisejeviijen (na podruju june Rusije i Ukrajine), kao i
sagvarijen (u Maarskoj i severnoj Rumuniji). Na tom prostoru oni smenjuju facijese
srednjoevropskog orinjasijena, a za veinu njih karakteristini su razni tipovi strugaa,
dleta i iljaka-projektila (strelica - fr. "flechettes", gravetijenskih iljaka, iljaka tipa
Vaon, testerastih iljaka tipa Pavlov, iljaka kolenastog tipa i dr.). Tehnologija
okresivanja je laminarna, tj. zasnovana na odbijanju dugih i uskih seiva, a kotana
industrija, u poetku siromana, kasnije postaje bogata i raznovrsna (iljci, bacai za
koplja, komandne palice, itd.).
Nosioci kulture istonog gravetijena bili su specijalizovani za lov na krupnu
divlja (mamuta u severnim oblastima, irvasa i konja u junijim predelima) u uslovima

stepske i periglacijalne klime. Gradili su povrinska ili poluukopana stanita i zaklone na

otvorenom prostoru ovalne i pravougaone forme, katkad i veih dimenzija (v. npr. Donje
Vestonice, Kostjenki). Za podupiranje spoljnog prekrivaa (pretpostavlja se da je bio od
krzna) koristili su kosti i kljove krupnih sisara (naroito mamuta). U veini stanita
nalazila su se vatrita, a u nekima od njih i ostave - za hranu, gorivo (kosti, balega, drvo) i
sirovine za izradu artefakata (jezgra i komadi kremena, kost, slonovaa itd.). Unutar
stanita, a i izvan njih otkriveni su i predmeti koji su sluili za ukraavanje (perforirani
zubi, koljke, ploice), kao i umetniki i kultni predmeti (gravirani predmeti,
antropomorfne i zoomorfne figurine, oker). Naroito su, kad je re o istonom
gravetijenu, poznate tzv. Venere izraivane od kamena, kosti, roga, slonovae, pa ak i
peene zemlje (Vilendorf, Donje Vestonice, Kostjenki, Gagarino).
Pogoranjem klimatskih uslova, poev od -18. milenijuma (a i tokom maksimuma
poslednjeg virmskog stadijala), nosioci istonog gravetijena prisiljeni su da se pomeraju
prema junim i istonim oblastima Panonskog basena (sagvarijen) i Ruske nizije, gubei
pri tom mnogo ta od svog kulturnog identiteta. Na tom prostoru, u osiromaenom vidu,
egzistiraju i kasnije - sve do poetka holocena.
Kozlowski J.K., Kozlowski S.K., 1979, Upper Palaeolithic and Mesolithic in
Europe - Taxonomy and Palaeohistory, Wroclaw; Otte M. 1981, Le Gravettien en Europe
centrale, Brugge.

EPIGRAVETIJEN (fr. Epigravettien), ili tardigravetijen (fr. Tardigravettien) predstavlja

kulturni kompleks koji se kulturno i hronoloki nastavlja na zapadnoevropski gravetijen
(v. perigordijen). Od gravetijena se razlikuje po zastupljenosti lamela sa lunim hrptom, a
u kasnijoj fazi i geometrijskog orua. Javlja se od sredine poslednjeg virmskog stadijala
(pre oko -18 000. god.) i traje do kraja poznog glacijala, s tim to u nekim delovima
Evrope traje i tokom ranog holocena. Rasprostranjen je na irokom podruju zapadnog i
junog Mediterana - u Francuskoj i, naroito, u Italiji (Arene Kandide, Arma del Stefanin,
Kala, Ortuio, Paljii, San Teodoro, Taurisano). Ustanovljen je i na mnogim nalazitima
na podruju Balkanskog poluostrva. U zavrnoj fazi razvoja iri se ka kontinentalnim
predelima srednje i istone Evrope (Kuina Turkului, Seksard Palank, Tinov).
Epigravetijen je najbolje prouen na Apeninskom poluostrvu, gde je utvreno da
se razvija iz finalnog gravetijena (perigordijena) sa dletima tipa Noaje. U starijoj fazi (od
-18 000. do -14 000. god.), istovremenoj sa finalnim solitrejom i starijim
magdalenijenom, karakterie se prisustvom najpre listolikih iljaka, a zatim i kolenastih
iljaka sa hrptom. U srednjoj fazi
(od -14 000. do -12 500. god.), koja odgovara
hronoloki srednjem magdalenijenu, u njemu se javlja geometrijsko orue, koje u
finalnoj fazi (-12 500. do -7000. god.) postaje dominantno obeleje svih epigravetijenskih
industrija. Ovu fazu, istovremenu sa finalnim magdalenijenom i azilijenom, osim trenda
mikrolitizacije artefakata i tipoloke varijabilnosti orua sa hrptom, geometrijskog orua
(segmenata i trouglova) i strugaa, karakterie i izdvajanje mnogih regionalnih facijesa,
kao i razvoj gravirane - predmetne i zidne peinske umetnosti (Taljente, Polesini,
Levanco, Badanj).

Na Balkanskom poluostrvu se izdvajaju dve glavne zone rasprostiranja i dve

osnovne faze u razvoju mediteranskog epigravetijena. U starijoj fazi, na podruju
zapadnog Balkana (andalja II, upanov Spodmol, Jama v Lozi, Kadar), unutar
industrija, nemikrolitskih po karakteru, javljaju se pored ostalih tipova orua i kolenasti
iljci sa hrptom. Re je o iljcima koji, osim na lokalitetima Kastrica i Seidi u Grkoj,
nisu ustanovljeni u industrijama sa podruja istonog Balkana (Badanj, Maliina stijena,
Medena stijena, Crvena stijena, Asprokaliko, Frankti). U mlaoj fazi, krajem poznog
glacijala, u svim pomenutim industrijama dolazi do mikrolitizacije artefakata uz
istovremenu zastupljenost geometrijskog orua (segmenata i trouglova), noktastih i
krunih strugaa, lamela i iljaka sa lunim hrptom i lamela sa strmo retuiranim
prelomom i hrptom.
Poev od kraja -9. milenijuma tzv. epitardigravetijen (u stvari holocenski
epigravetijen) opstaje u mnogim delovima junog Mediterana. U Italiji je potvren na
nalazitima Madona, enovezi (Genovesi), Romito, Mecoorno (Mezzogiorno) i La
Porta, u Crnoj Gori u potkapinama Crvena stijena i Trebaki kr, a u Bugarskoj na
lokalitetu Pobiti Kamani. Na ovom prostoru on traje sve do pojave najranijih neolitskih
kultura. U mnogim epigravetijenskim industrijama iz ovog perioda uoava se
osiromaenje, koji se, kad je re o kremenom oruu, manifestuje i na sirovinskom, i na
tehnolokom i tipolokom planu.

Bartolomei G., Broglio A., Palma di Cesnola A. Chronostratigraphie et cologie

de lEpigravettien en Italie, La fin des temps glaciaires en Europe, Colloque international
du CNRS, 271, Talence, 297-324; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries
pointes dos dans les Balkans, Rivista di scienze preistoriche, 38, 371-399.

SOLITREJ (Solutren), mlaepaleolitska kultura na podruju franko-kantabrijske regije,

nazvana po lokalitetu Solitre (Solutr) u Francuskoj. Zauzima vreme izmau gornjeg
perigordijena i magdalenijena. Razvija se na podruju Francuske (Loeri - Ot, Komb
Kapel, Isturic), panije (Kueva de Ambrozio, Parpalo, Raklau Viver) i Portugalije (Kaza
de Moura) u periodu od -19 000. do -16 000. god.(tj. u prvoj polovini poslednjeg
virmskog stadijala - do interstadijala loeri, a u paniji do interstadijala lasko).
Solitrej karakteriu bifacijalno okresani, listoliki i kolenasti iljci savrene izrade
(u nekim sluajevima okresivani tehnikom pritiska, moda i posle zagrevanja). Njegovo
poreklo nije sasvim jasno: prema nekima on je lokalnog porekla (iz gornjeg perigordijena
ili moda iz poznog musterijena koji se u dolini Rone ouvao sve do poetka poslednjeg
virmskog stadijala), a prema drugima stranog (iz severnoafrikog aterijena ili, pak, iz
srednjoevropskog seletijena).
U starijoj (protosolitrejskoj) fazi solitrej karakteriu iljci neto grublje izrade retuirani na dorsalnoj strani (parcijalno i na proksimalnom kraju ventralne strane) koji se
javljaju i u starijem solitreju. Veina orua je formirana na odbicima, a srednjopaleolitski

elementi su veoma naglaeni. U tom periodu lokaliteti sa nalazima solitrejske kulture

koncentrisani su u Dordonji i u dolini Rone u Francuskoj. U srednjoj fazi solitrej se iri
ka severozapadu Francuske, Kantabriji, Pirinejima, panskom Levantu i Portugaliji, a
karakteriu ga bifacijalno okresani iljci u obliku lovorovog lista. U Pirinejima i
Kantabriji u ovoj fazi javljaju se iljci sa ispupenjem i iljci sa konkavnom bazom. Za
mlai solitrej, meutim, karakteristini su izdueni iljci u obliku vrbovog lista, kolenasti
bifacijalno okresani iljci, kao i strelice (iljci) tipa Parpalo - na nalazitima u panskom
Levantu. U ovoj fazi prvi put se javljaju i perforirane igle za ivenje od kosti.
Osim kremenih artefakata veoma dobre izrade solitrej karakterie i razvijeno
peinsko zidno slikarstvo. Tako su, na primer, frizovi u polureljefu ustanovljeni u
peinama Rok-d-Ser i Furne-d-Dijabl (Fourneau-du-Diable), a gravure i slike na
lokalitetima Tet-d-Lion (La Tete-de-Lion), ove (Chauvet), abo (Chabot) i Fige (La
Figuier).

MAGDALENIJEN (fr. Magdalnien), pozna mlaepaleolitska kultura, nazvana po

lokalitetu Madlen u Dordonji (Francuska). Razvija se u zapadnoj Evropi, kao i u
zapadnim delovima srednje Evrope od interstadijala lasko (-16. milenijum) do sredine
oscilacije alered (-10. milenijum). U franko-kantabrijskoj regiji nastavlja se na solitrej.
Osnove periodizacije i relativnohronolokog poloaja ove kulture uspostavili su A. Brej
(Breuil) i D. Peironi (Peyrony).
Magdalenijen karakteriu mnogobrojna dleta (naroito diedarska), strugai,
strugalice, ubadai, strmo retuirano i geometrijsko orue. Industrija orua od kosti i
roga, kao i objekti umetnosti i kulta izuzetno su bogati i raznovrsni. Peinska umetnost
(slikana, reljefna i gravirana) nalazi se na vrhuncu (Altamira, Gargas, Isturic, delom
Lasko, Fon-d-Gom, Nio), a neke predstave naslikane su duboko u unutranjosti peina.
Nije pouzdano utvreno koja kultura je odluujue uticala na formiranje
magdalenijenskog kompleksa. Badegulijen (Brejov magdalenijen I) javlja se jo u
oscilaciji lasko, na nalazitima Badegul i Fri (Fritch) u jugozapadnoj Francuskoj, a
karakterie ga znatna zastupljenost strugalica (i do 80% u strukturi industrija) i dleta
(diedarskih, na retuiranom prelomu, transverzalnih na jamiastom udubljenju). U njemu
nema lamela sa hrptom, a industrije nisu laminarnog karaktera. Od kotanog orua
prisutni su samo obini iljci-projektili sa kopljastom bazom. Prema veini autora,
meutim, badegulijen predstavlja kulturu nezavisnu od magdalenijena.
Krajem poslednjeg virmskog stadijala, u -15/14. milenijumu u jugozapadnoj
Francuskoj, kao i na podruju izmeu Loare i Marne (Lori - Ot, Sen-ermen-la-Rivijer)
javlja se tzv. lakanijen (ili magdalenijen II po nekadanjoj podeli). U njemu se prvi put
javljaju razni tipovi strmo retuiranog i geometrijskog orua (lamele sa hrptom, lamele sa
strmo retuiranim prelomom i hrptom, veliki trouglovi - ponekad i sa nazupanom duom
ivicom), dok industrije dobijaju laminaran karakter. S obzirom na sve to, njegova
genetska povezanost sa gornjim perigordijenom sasvim je verovatna.
U srednjem i gornjem magdalenijenu (faze III-VI), poev od sredine -14.
milenijuma dolazi do irenja ove kulture na podruje cele zapadne, a delom i srednje

Evrope. Ustanovljena je, na primer, na nalazitima Kastiljo, Pendo i Morin u paniji,

Angl-Sir-Anglen, Flaole II i Pinsvon u Francuskoj, Genersdorf (Gnnersdorf), Petersfels
i Groic (Groitzch) u Nemakoj, Keserloh (Kesserloch) u vajcarskoj, Gudenus u
Austriji, Bii skala (Byi skala), Kulna i Pekarna u ekoj i Mazicka (Maszycka) u
Poljskoj. Nalazita iz ovog perioda su veoma bogata.
Kad je u pitanju kremeno orue, srednji i gornji magdalenijen obeleavaju orua
na seivima, brojna i tipoloki raznovrsna dleta, strugai (obini i dvojni na seivima) i
strmo retuirane lamele i iljci. Kod kotanih artefakata zapaa se evolucija harpuna
(protoharpuni sa finim lateralnim zupcima u fazi IV, jednoredi harpuni u fazi V, dvoredi
u fazi VI), zastupljeni su i izdueni iljci-projektili krunog preseka, ali i izuzetno bogat i
raznovrstan ornamentisan i neornamentisan kotani materijal (upotrebni, kultni i ukrasni
predmeti od kosti, roga i slonovae).
U finalnoj fazi (magdalenijen VI), tokom oscilacije alered, kotana industrija
osiromauje. Nasuprot tome, u kremenoj industriji se javljaju sasvim novi tipovi orua:
iljci sa trnom tipa Tejat (Teyjat), ugaona dleta na retuiranom prelomu (fr. burin-bec-deperroquet), kao i mali, inverzno retuirani iljci tipa Lori - Bas (LaugerrieBasse).Magdalenijenske zajednice, specijalizovane za lov na severnog jelena u uslovima
hladne klime, povlae sa ka Severnoevropskoj niziji, gde uestvuju u formiranju
federmeser kulture i pozne kresvelijenske kulture. U matinim oblastima rasprostiranja, u
ovoj fazi se prvi put se javljaju i azilijenski elementi: kratki i noktasti strugai, luni iljci
sa hrptom i segmenti, to je, smatra se, posledica prilagoavanja magdalenijenskih
zajednica na ivot u izmenjenom - umskom okruenju. Dalje poboljanje klime tokom
alereda uslovilo je (krajem -10. milenijuma) konanu dezintegraciju ove kulture na
prostoru zapadne i srednje Evrope.
Kozlowski J.K., Kozlowski S.K. 1979, Upper Palaeolithic and Mesolithic in
Europe - Taxonomy and Palaeohistory, Wroclaw, Garanger J. (ed.) 1992, La Prhistoire
dans le monde, Paris.

AZILIJEN (fr. Azilien), finalnopaleolitska kultura nazvana po lokalitetu Mas d'Azil u

Francuskoj. Njeno uspostavljanje je razlog raspravama o problemu mezolita, tj. o (kako
se tada smatralo) hijatusu izmesu magdalenijena i neolita. Razvija se na podruju
severozapadne Francuske i istone i severne panije u -10. i -9. milenijumu (periodu od
oscilacije alered do poetka holocena). Elementi karakteristini za ovu kulturu susreu se,
meutim, u velikom broju finalnopaleolitskih industrija irom evropskog kontinenta - od
kantabrijske panije do severne vajcarske, pa ak i eke. Re je o tzv. procesu
azilijenizacije kojim bivaju obuhvaene industrije poznog magdalenijena (za razliku od
romanelizacije, koja se javlja na epigravetijenskim osnovama).
Azilijen karakteriu mikrolitski noktasti i kruni strugai, strmo retuirane lamele
i iljci (naroito tzv. azilijenski iljci) i geometrijsko orue (segmenti i trouglovi
magdalenijenskog tipa). Za njega su karakteristini i kratki, pljosnati, jednoredi ili

dvoredi harpuni, kao i bojeni i slikani (okerom) ili, pak, gravirani obluci. Na uem
podruju rasprostiranja azilijen se javlja u vie regionalnih facijesa (provansalskom,
pirinejskom, perigurdonskom, Verkor), od kojih veina poetkom holocena evoluira u
zapadnoevropski sovterijen.

ROMANELIJEN (fr. Romanellien), finalnopaleolitska kultura nazvana po peini

Romaneli u junoj Italiji. Termin je uveo A. C. Blank (Blanc) 1939. godine. Razvija se na
podruju Italije i jugoistone Francuske (gde se vodi pod nazivom valorgijen) u -10. i -9
milenijumu (alered-drijas III). Nastaje na epigravetijenskoj osnovi (re je u stvari o
posebnom facijesu finalnog epigravetijenu). Karakterie je veliki broj mikrolitskih
noktastih i naroito krunih strugaa, strmo retuirane lamele i iljci i geometrijsko orue
(segmenti i trouglovi). U zavrnoj fazi razvoja u njoj se javljaju masivni nazupani
strugai i postruke. Poznata romanelijenska nalazita su Arene Kandide, Ortuio
(Ortuccio), Paljii i Romaneli u Italiji i Kornil (Cornille), Valduk (La Valduc) i Valorg
(Valorgues) u junoj Francuskoj.

FEDERMESER (nem. Federmesser), finalnopaleolitska kultura nazvana po naroitom

tipu noeva koji se u njoj javljaju. Razvijala se na podruju Holandije, Nemake i Poljske
u -10. i -9. milenijumu (krajem alereda i u drijasu III). Nastala na magdalenijenskoj
osnovi, uz jak uticaj azilijenskih elemenata. Karakteriu je znatna zastupljenost strugaa
(kratkih i noktastih) i dleta (naroito dugih ugaonih na retuiranom prelomu), kao i noevi
tipa federmeser, kresvelijenski iljci i geometrijsko orue (posebno pravougaonici
magdalenijenskog tipa).

HAMBURGIJEN (fr. Hambourgien), finalnopaleolitska kultura bliska magdalenijenu.

Javlja se izmeu -14. i -12/11. milenijuma (od drijasa I do poetka alereda) na podruju
Nemake, Holandije i Poljske. Karakteriu je brojni strugai na seivima (ponekad i
unilateralno retuiranim), dleta na retuiranom prelomu seiva, kolenasti tzv.
hamburgijenski iljci i ubadai sa zakrivljenim vrhom posebnog tipa (nem. Zinken).
Strmo retuirano orue takoe je zastupljeno. Nosioci ove kulture bili su specijalizovani
za lov na irvase.
ARENSBURGIJEN (fr. Ahrensbourgien), finalnopaleolitski facijes industrija sa iljcima
sa trnom (nem. Stielspitzen, engl. tanged points) koje se krajem poznog glacijala i
poetkom holocena razvijaju na prostoru Severnoevropske nizije (bromijen, sviderijen i

druge). Nazvan je po gradu Arensburg u blizini Hamburga gde je prvi put i potvren.
Javlja se u -9. i -8. milenijumu na podruju severne i istone Nemake, Holandije i
Poljske. Smatra se da vodi poreklo od bromijena ili moda od kulture federmeser.
Obeleavaju ga strugai (kratki, na odbicima, ali katkad i na dugim seivima), dleta
(uglavnom na retuiranom prelomu seiva), arensburgijenski i Lingbi iljci, kao i iljci
zonovenskog tipa sa konkavnom retuiranom bazom (fr. pointes de Zohnoven). U njemu
se takoe javljaju i trouglovi i produkti tehnike mikrodleta. U zavrnoj fazi razvoja u
arensburgijenu je vidljiva tendencija mikrolitizacije orua.

BROMIJEN (fr. Brommien), finalnopaleolitski facijes industrija sa iljcima sa trnom

(nem. Stielspitzen, engl. tanged points). Vodi se jo i pod nazivima Lingbi (Lyngby) ili
Brom-Lingbi (Bromme-Lyngby) kultura. Javlja se u -10. i -9. milenijumu u Danskoj
(Brom, Lingbi), junoj vedskoj, severnoj Nemakoj, Litvi i Poljskoj. Nastala je na
magdalenijenskoj osnovi. Karakteriu je iljci tipa Lingbi i sekire od roga irvasa, kao i
strugai i (diedarska) dleta na dugim seivima magdalenijenskog tipa. U junim
oblastima rasprostranjenja u njoj su zastupljeni elementi federmeser kulture (odnosno
azilijenski elementi). Re je o oruu sa strmo retuiranim lunim hrptom i kratkim
strugaima na odbicima.

SVIDERIJEN (fr. Swidrien), finalnopaleolitski facijes industrija sa iljcima sa trnom

(nem. Stielspitzen, engl. tanged points) nazvan po lokalitetu Svidri Vjelkie (Swidry
Wielkie) u blizini Varave. Rasprostranjen je u Poljskoj, Litvaniji i Belorusiji, ali i u
severnoj Slovakoj i Rumuniji (region Kehlau), dok su njegovi elementi vidljivi ak i u
krimskoj - an-Koba kulturi. Javlja se krajem gornjeg pleistocena i poetkom holocena, u
-9. i -8. milenijumu. Karakteriu ga strugai (kako dugi na seivima, tako i kratki i
noktasti na odbicima), dleta (diedarska i na retuiranom prelomu), kao i sviderijenski
iljci i iljci tipa Lingbi. Industrija orua od kosti i roga je u ovoj kulturi predstavljena
iljcima-projektilima tipa Pentekinen, jednoredim harpunima tipa Havel i sekirama tipa
Lingbi.

SOVTERIJEN (fr. Sauveterrien), mezolitska kultura nazvana po lokalitetu MartineSovter-la-Lemans (Le Martinet-Sauveterre-la-Lemance) u Francuskoj. Javlja se u -8. i -7.
milenijumu na podruju zapadne i srednje Evrope. Ustanovljena je, na primer, na
nalazitima Montkluz (Montclus), Kuloz (Culoz), Rufinjak i Rok Alen (Roc Allan) u
Francuskoj, Filador u paniji, Vate di Zambana (Vatte di Zambana) i Romanjano III
(Romagnano III) u severnoj Italiji, pa ak i u Slovakoj, na lokalitetu Maanske Vrki
(Maanske Vrky). Nastala je na azilijensko-romanelijenskoj osnovi. Odlikuje je
mikrolitski (ponekad i hipermikrolitski) karakter industrija sa geometrijskim artefaktima

(segmentima i trouglovima - izduenim ili, pak, trostrano retuiranim), kratkim i

noktastim strugaima i strmo retuiranim lamelama i iljcima. Meu strmo retuiranim
iljcima posebno mesto zauzimaju tzv. sovterijenski iljci. Zastupljeni su i masivni
nazupani strugai. U zavrnoj fazi razvoja u sovterijenu se javljaju i trapezi.
TARDENOAZIJEN (fr. Tardenoisien), mezolitska kultura nazvana po lokalitetu Fer-enTardenoaz (Fere-en-Tardenois) u Francuskoj. Definisao ju je G. de Mortije (Mortillet)
1897. godine. Javlja se od sredine boreala do sredine atlantika, poev od sredine -7.
milenijuma. Za razliku od kastelnovijena, rasprostranjenog u primorskim oblastima
zapadnog i junog Mediterana, tardenoazijen se razvija u kontinentalnom delu Evrope - u
Francuskoj, Belgiji, Holandiji, vajcarskoj, Nemakoj, pa ak i ekoj. Javlja se u vie
regionalnih facijesa, od kojih neki pripadaju tzv. tipinom tardenoazijenu - BeuronKoinsi (Beuron-Coincy), Donja Rajna, dok drugi sadre meana tardenoazijenskokastelnovijenska obeleja (Montbani, u srednjoj Evropi i na podruju Pariskog basena;
Hedik - na atlantskoj obali, u Francuskoj i Portugaliji; Muge u Portugaliji i Kuzul - fr.
Cuzoul, u slivovima Garone i Loare u Francuskoj).
Smatra se da tardenoazijen nastaje na epimagdalenijenskim osnovama, a
karakteriu ga nepravilna seiva tipa Koinsi (Coincy), tardenoazijenski iljci, iljci sa
kosim retuiranim prelomom, strmo retuirane lamele i segmenti i trouglovi, a poev od
srednje faze i trapezi razliitog tipa. U mlaoj fazi u njemu se javljaju pravilna seiva
tipa Montbani, kao i mnotvo trapeza i seiva sa jednostrukim i viestrukim jamiastim
udubljenjima (slino kastelnovijenu). Kasnije predstavlja supstrat za pojavu veine
starijeneolitskih kultura na podruju zapadne Evrope i zapadnog dela srednje Evrope.
KASTELNOVIJEN (fr. Castelnovien), mezolitska kultura nazvana po lokalitetu atonele-Martig (Chteauneuf-lez-Martigues) u Francuskoj. Za razliku od tardenoazijena koji se
javlja u kontinentalnim delovima Evrope, zauzima primorske oblasti u zapadnoj Evropi,
kao i u zapadnom i junom Mediteranu. Razvija se na podruju Portugalije, panije,
Francuske i severne Italije u -6. i -5. milenijumu. Pripadaju mu verovatno i facijesi na
atlanskoj obali Portugalije (npr. Muge), i Francuske (Hedik, Tevijek), kao i facijesi
Kuzul (Cuzoul) i Montbani na podruju slivova Garone i Loare, odnosno na prostoru
severno od Alpa.
Smatra se da kastelnovijen u junoj Francuskoj vodi poreklo od montadijena
(epiromanelijenskog facijesa koji se nastavlja na valorgijen), dok se na prostoru istono
od Sredinjeg masiva u Francuskoj, kao i u severnoj Italiji razvija direktno iz sovterijena.
Karakteriu ga laminarna tehnologija okresivanja (izuzetno pravilna, duga i neto ira
seiva), retuirana seiva tipa Montbani i razliiti tipovi asimetrinih i simetrinih
trapeza, uglavnom sa konkavnim ivicama. Tehnika mikrodleta iroko se primenjuje. Za
ovu kulturu karakteristina su i seiva sa jednostrukim i viestrukim jamiastim
udubljenjima, kao i nazupani strugai na masivnim odbicima. Na kastelnovijenskim
osnovama razvija se, na irem podruju Mediterana, stariji neolit impreso tipa.
Industrije sa kastelnovijenskim obelejima ustanovljene su i u Crnoj Gori (Crvena
stijena IVb2-IVa, Odmut Ia-Ib), gde ih obeleava sasvim osobena unutranja evolucija. U
njima, za razliku od industrija iz matinih oblasti irenja ove kulture, nisu potvreni
tragovi primene tehnike mikrodleta.

TORALBA (Torralba), starijepaleolitsko nalazite na otvorenom prostoru, stotinak

kilometara severoistono od Madrida. Zajedno sa oblinjim lokalitetom Ambrona ubraja
se meu najznaajnija aelska nalazita u zapadnoj Evropi. Sistematska istraivanja oba
lokaliteta obavljena su izmeu 1961 i 1981. godine. Svako od njih istraeno je na
povrini veoj od 5000 m2. Kremena industrija otkrivena u slojevima opredeljenim u
mindel-ris (datovanim u razdoblje od
-330 000. do -270 000. god.) pripada
razvijenom srednjem aelu. Sadri rune klinove bolje izrade i bifacijalno okresane sekire
s transverzalnom seicom, ali i orue na odbicima, kao i brojne cepae-opere.
Konstatovani su i ostaci ugljenisanog drveta, kao i orue od kosti i roga. Prikupljena je,
takoe, i bogata srednjopleistocenska fauna (Elephas antiquus, Dicerorhinus
hemitoechus, Equus, Cervus, Bos primigenius), u kojoj preovlauju ostaci slona. Toralba
i Ambrona jedno su od najranijih svedoanstava o organizovanom lovu na krupnu divlja
i njenom kasapljenju in loco.
Freeman L. G., Butzer K. W. 1966, The Acheulean station at Torralba (Spain) : a
progress report, Quaternaria, 8, 9-21.

ADLUN (Adloun), grupa peina i potkapina kod sela Adlun, juno od Saida (Liban). Dva
lokaliteta - potkapinu Zumofen i peinu Bezez sistematski je, izmeu 1958. i 1963. god.,
istraila D. Garod (Garrod). Na oba nalazita konstatovana je amudijenska kremena
industrija (v. amudijen). U potkapini Zumofen potvren je i jabrudijen (v. ovaj pojam),
dok je u peini Bezez ustanovljeno vie horizonata s artefaktima koji pripadaju levaloamusterijenu. U peini je konstatovan jo i sloj sa slabo izdiferenciranim mlaim
paleolitom, kao i sloj s nalazima iz srednjeg neolita.
Roe D. A., ed., 1983, Adlun in the Stone Age. The excavations of D.A.E. Garrod
in the Lebanon, 1958-1963, Oxford.

AMUD (Amoud), peina u Kineretu (Izrael), u kojoj su istraivanja obavljena od 1961.

do 1964. godine. U sloju B ustanovljena je kremena industrija sa razliitim
karakteristikama (levaloazijenska tehnika u okresivanju uz zastupljenost strugaa i
dleta). Ispod njega, u sloju A, konstatovani su skeletni ostaci neandertalaca (pet
individua). Jedna od individua sahranjena je u zgrenom poloaju.

AMUDIJEN (fr. Amoudien), prelazni starije-srednjopaleolitski facijes nazvan po oazi

Amud (Izrael), koji je 1956. god. definisala D. Garod (Garrod). Ustanovljen je na
nalazitima Tabun, Adlun i Jabrud. Sadri elemente jabrudijena i levaloa-musterijena i

istovremen je s poznim aelom na Bliskom i Srednjem istoku. Zbog laminarnog karaktera

industrija i zastupljenosti mlaepaleolitskih tipova orua (dleta, strugai, strmo retuirana
seiva) svojevremeno je oznaavan kao pretea orinjasijena.

ATERIJEN (fr. Atrien), pozna srednjopaleolitska kultura u severnoj Africi,

rasprostranjena pre svega na podruju zemalja Magreba, ali i juno u Sahari - sve do
Nigera, kao i istono - sve do Egipta. Javlja se u periodu od -38. do -28. milenijuma.
Karakteriu je alatke tipine za musterijen (iljci, postruke itd.) i iljci aterijenskog tipa
(sa trnom). U poznoj fazi razvoja u njoj se javljaju i bifacijalno okresani listoliki iljci.
Nosilac ove kulture je Homo sapiens sapiens, iji su ostaci naeni na lokalitetima
Kontrbandier (Contrebandiers) i Dar es Soltan.

BUVERIJEN (fr. Bouvrien), finalnopaleolitski facijes nazvan po peini Buveri

(Bouverie) u Provansi. Javlja se na podruju jugoistone Francuske i severne Italije u
periodu od interstadijala lasko do oscilacije alered. Nastavlja se na arenijen. Karakteriu
ga strmo retuirane lamele i mikroiljci (mikrogravete), noktasti strugai i geometrijsko
orue (segmenti i trapezi), po emu je veoma srodan finalnom epigravetijenu.
Escalon de Fonton M., Onoratini G. 1976, Les civilisations du Palolithique
suprieur en Provence littorale, La Prhistoire Franaise, I, 1145-1156.

ARENIJEN (fr. Arnien), epigravetijenski facijes koji se na podruju Ligurije i Provanse

javlja od interstadijala tursak do interstadijala lasko. Nastaje na osnovama gornjeg
perigordijena (facijesa Noaje), dok se, s druge strane, na njega nastavlja buverijen.
Nazvan je po lokalitetu Arene Kandide u severnoj Italiji. Karakteriu ga facijalno
retuirani izdueni arenijenski iljci, kolenasti iljci, strmo retuirani iljci i lamele, a u
mlaoj fazi - i orue sa dvostranim retuiranim prelomom i hrptom (pravougaonog
oblika, fr. rectangles). Osim strugaa, brojna su i dleta na retuiranom prelomu seiva i
lamela.
Escalon de Fonton M., Onoratini G. 1976, Les civilisations du Palolithique
suprieur en Provence littorale, La Prhistoire Franaise, I, 1145-1156.

BARADOSTIJEN (fr. Baradostien), rani mlaepaleolitski facijes, nazvan po planinskom

masivu Baradost u Iraku. Definisao ga je R. S. Soleki (Solecki) tokom iskopavanja
peine anidar. Ustanovljen je na desetak nalazita u irakom i iranskom Zagrosu.
Orinjasijenski elementi su slabo izraeni (orinjasijenska seiva). Industrije imaju
laminarni karakter, dleta (najee viestruka) preovlauju, strugai su najee na

odbicima, a ustanovljena su i bilateralno strmo retuirana seiva i lamele (fr. pointes

dArjeneh), kao i iljci tipa Font-Iv (fr. pointes de Font-Yves). Javlja se izmeu -38. i -27.
milenijuma.
Hole F., Flannery K. 1967, The Prehistory of south western Iran, a preliminary
report, Proceedings of the Prehistory Society 33.
BARKA (Barca), grupa paleolitskih nalazita na otvorenom prostoru u blizini Koica
(Slovaka). Istraivana su od 1951. do 1954. god. pod rukovodstvom F. Proeka. Na
lokalitetima Barka I i Barka II, u slojevima opredeljenim u srednji virm, ustanovljeni su
tragovi poluukopanih stanita sa ostacima suhozida (zaklona ?) od kamena i brojnim
vatritima. Prikupljena kremena industrija ima orinjasijenske karakteristike. Preovlauju
unasti i njukasti strugai i jamiasto i nazupano orue, a u malom broju konstatovana
su i dleta, kao i strmo retuirane lamele. Gornji slojevi nalazita sadre nalaze iz mezolita
i bronzanog doba.
Banesz L. 1968, Barca bei Kosice - Palolitische Fundstelle, Bratislava.

BILCINGSLEBEN (Bilzingsleben), paleolitsko nalazite na obali nekadanjeg

(pleistocenskog) jezera, u dolini reke Zale u Tiringiji (Nemaka), koje od 1969. god.
istrauje D. Manija (Mania). U donjim slojevima nalazita, opredeljenim u -350 000. god.
(interglacijal mindel-ris), konstatovana je bogata starijepaleolitska kremena industrija:
orue na odbicima veoma malih dimenzija (razne varijante postruki, probojaca, iljaka i
nazupanog orua), jednostrano ili dvostrano okresani cepai - operi. Postoje elementi
koje ukazuju na vatrita, a prikupljeni su i brojni ostaci krupne faune (slon, nosorog, konj,
medved, razni cervidi). Na mnogim kostima i delovima rogova vidljivi su tragovi
upotrebe, pa ak i obrade (retuiranjem). Na nalazitu su izmeu 1972. i 1974. god.
otkriveni fragmenti lobanjskih kostiju i jedan zub Homo erectusa. U gornjim slojevima
ustanovljena je mlaepaleolitska kremena industrija u kojoj su podjednako zastupljeni
elementi perigordijena (facijes Fon-Rober) i istonog gravetijena.

BOKTAJN (Bockstein), grupa paleolitskih nalazita u oblasti Baden-Virtemberg

(Nemaka). Na lokalitetu Boktajnmide (Bocksteinschmiede) ustanovljena je, u sloju III,
industrija koja pripada mikokijenu centralne Evrope (mikokijenski bifasi, bifasi sa
hrptom, bifacijalni noevi sa hrptom tipa Boktajn, postruke). Opredeljena je u poslednji
interglacijal. Na nalazitu Brandplat (Brandplatte) otkriven je, u slojevima starijeg virma,
musterijen sa elementima levaloazijenske tehnike. Na nalazitu Boktajn-Terle
(Bockstein-Trle) konstatovani su slojevi s nalazima koji pripadaju razliitim kulturama:
musterijenu; tipinom orinjasijenu, u kome preovlauju unasta dleta (datovan u -29

000. do -24 000. god.); gravetijenu, s plitkim dletima i gravetijenskim iljcima (-21 000.
do -18 400. god.) i magdalenijenu (poetak -11. milenijuma).
KANJI LA GAREN (Cagny-la-Garenne), starijepaleolitsko nalazite na uu Avra u
Somu (Francuska), udaljeno nekoliko kilometara od eponimnog aelskog lokaliteta SentAel. Kremeno orue koje su prikupili P. Fit (Fitte) i H. Kili (Kelley) pripada srednjem
aelu. Meu brojnim bifacijalno okresanim alatkama (oigledno je re o radionici za
njihovu izradu) preovlauju runi klinovi kopljastog i srcolikog oblika, esto sa
kortikalnom bazom. Od orua na odbicima javljaju se postruke, nazupano i jamiasto
orue, strugai, noevi sa hrptom i odbici sa retuiranim prelomom.
Tuffreau A., 1978, Les industries acheulens de Cagny-la-Garrene (Somme),
LAnthropologie 82, 37-60.

KAPSIJEN (fr. Capsien), epipaleolitska kultura u severnoj Africi, rairena na podruju

zemalja Magreba, pre svega u Tunisu. Nazvana je po antikom imenu grada Tunisa
(Gafsa = Capsa), a datovana je u razdoblje od -6. do -3. milenijuma. Nije postignuta
saglasnost u vezi s njegovim poreklom: da li je iz sebilijena, natufijena, romanelijena, ili,
moda, iz mnogo ranijeg kenijskog kapsijena.
Naselja nosilaca kapsijena formirana su na malim uzvienjima, a svi podaci
ukazuju na polunomadski, delom i nomadski nain ivota. Nalazita su bogata ljuturama
pueva, a ostaci faune pokazuju da su za ishranu lovljeni i krupni sisari (antilopa, divlje
govee). Na nekim kremenim artefaktima uoava se silikatni sjaj, pa se pretpostavlja da
su korieni za seenje biljaka. Pogrebni ritual je sloen, a upotreba okera pri
sahranjivanju je esta. Predmetna umetnost je zastupljena ploicama graviranim
geometrijskim motivima i predstavama ivotinja. Isti motivi javljaju se i na oruu od
kosti.
Kotana industrija je bogata i raznovrsna. Kremena industrija se javlja u razliitim
facijesima. U njoj preovlauju strugai, razliiti tipovi strmo retuiranih lamela i iljaka,
kao i geometrijskog orua (segmenti, trouglovi, trapezi). este su i lamele sa
jednostrukim ili viestrukim jamiastim udubljenjima.

ILAK (Chilhac), nalazite na otvorenom prostoru u dolini Alijea, na podruju

Sredinjeg masiva (Francuska). Istraivanja su sproveli . Gut (Ch. Guth) 1974. god. i .
evailon (J. Chavaillon) 1984. godine. Na jednom sektoru nalazita (ilak III) otkriveno
je, zajedno sa
srednjevilafrankom faunom (Elephas meridionalis, Rhinoceros
leptorhinus, Rhinoceros etruscus, Equus stenonis, itd.), nekoliko obraenih oblutaka
(cepaa - opera) od kvarca i gnajsa. Starost nalaza procenjena je na 1,9 - 1,2 miliona

godina. Ako je ovo opredeljenje makar i priblino tano, ilak III bi predstavljao
najranije starijepaleolitsko nalazite u Evropi.

FLAOLE (Flageolet), dve potkapine u Dordonji (Francuska), iskopavane od 1967. do

1984. god. pod rukovodstvom .F. Rigoa (J.Ph. Rigaud). U potkapini I (Flaole I), u
donjim slojevima je ustanovljena je industrija starijeg orinjasijena (datovana u -30.
milenijum), sa strugaima na orinjasijenskim seivima i unastim i njukastim
strugaima. U slojevima IX i VIII (datovanim od -25 000. do 24 000. god.) konstatovana
je industrija klasinog orinjasijena, u kojoj se opaa opadanje uea orua sa
orinjasijenskim retuem, poveanje zastupljenosti unastih i njukastih strugaa, kao i
pojava lamela Difur. U slojevima datovanim od -24 000. do 18 000. god. ustanovljena je
industrija gornjeg perigordijena (facijes Noaje) u kojoj se, pored dleta tipa Noaje, javljaju
i iljci tipa Fon-Rober, kao i orue sa strmo retuiranim prelomom. U potkapini II
(Flaole II) konstatovano je vie magdalenijenskih horizonata, od kojih veina pripada
mlaem magdalenijenu (datovani su izmeu -13 000. i -10 000. god.). U njima su, pored
ostalog orua, otkriveni i iljci tipa Lori-Bas (Laugerie-Basse), kao i iljci
hamburgijenskog tipa.

HOKSNI (Hoxne), starijepaleolitsko nalazite na otvorenom prostoru u Safolku

(Engleska). U novije vreme (1971-1974. god.) istraivali su ga R. Singer i D. Vajmer (J.
Wymer). Karakterie se srednjoaelskom kremenom industrijom, koja se javlja u dve
faze: starijoj, sa ovalnim i srcolikim runim klinovima i oruem na odbicima
(levaloazijenska tehnika nije primenjivana), i mlaoj, sa izduenim bifasima kopljastog
tipa i postrukama. Starijepaleolitski horizonti na nalazitu u celini su opredeljeni u
interglacijal mindel-ris.

IBEROMAURISIJEN (fr. Ibromaurisien), epipaleolitska kultura koja se u severnoj

Arici, na podruju od Maroka do Tunisa, razvijala izmeu -12. i -9. milenijuma.
Karakterie je kremena industrija sa mikrolitskim i lamelarnim obelejima, koja sadri
kratke i debele strugae, oljutene komade i mnotvo strmo retuiranih lamela (esto vie
od 40%). U njoj se takoe javljaju i iljci tipa Mula (La Muillah), kao i geometrijsko
orue (uglavnom segmenti). Kotana industrija bila je veoma razvijena. Naselja su se
nalazila na otvorenom prostoru i na njima se praktikovalo due zadravanje.
Sahranjivanje je esto grupno, a na nekim skeletima ustanovljeni su tragovi okera.
Ekonomika je zasnovana na sakupljanju koljki i lovu. Na pomenutom podruju,
iberomaurisijen prethodi kapsijenu.

KEBARA (Kbara), peina na planini Karmel (Izrael), u kojoj su iskopavanja obavljana

u vie mahova izmeu 1927. i 1982. godine. U sloju F ustanovljena je industrija
razvijenog musterijena s levaloazijenskom tehnikom, postrukama i mlaepaleolitskim
tipovima orua (dletima npr.). U istom sloju otkrivena su dva groba neandertalaca. U
jednom je sahranjeno dete od sedam meseci, a u drugom mlai mukarac poloen na lea
(nedostaju lobanja i desna noga). U sloju E konstatovana je ahmarijenska kremena
industrija, sa iljcima El Ouad, strugaima i dletima; u slojevima D1 i D2 industrija
levantskog orinjasijena sa unastim i njukastim strugaima, a u sloju C kebarijenska
industrija, sa iljcima tipa Kebara, strmo retuiranim lamelama i trouglovima. U sloju B
ustanovljeni su nalazi koji pripadaju natufijenu (strmo retuirane lamele sa silikatnim
sjajem, razvijena kotana industrija, alatka od kosti sa predstavljenom glavom ivotinje).
U istom sloju otkrivena je i grupna grobnica u kojoj je sahranjeno trideset devet odraslih
individua i esnaestoro dece.

APEL O SEN (La Chapelle aux Saints), peina u oblasti Korez (Francuska) u kojoj je
1908. god. otkriven grob neandertalca. Pokojnik je poloen na lea, desna ruka je
savijena, leva ispruena, a noge su savijene i okrenute u stranu. Pored glave i pored nogu
naeni su kremeni artefakti i ivotinjske kosti koji moda potiu iz kulturnog sloja u
kome je ustanovljena srednjopaleolitska kremena industrija (musterijen tipa Kina).
KEBARIJEN (Kbarien), epipaleolitska kultura rairena u Izraelu, Libanu, Jordanu i
Siriji. Razvijala se izmeu
-15 000. i -8 500. god. i prethodila pojavi natufijena na
ovom prostoru. Stariju fazu (do -10 000. god.) obeleava mikrolitska industrija i
zastupljenost razliitih tipova strmo retuiranih lamela i iljaka. U njoj se javljaju kratki
strugai i geometrijsko orue (trouglovi) dobijeno tehnikom mikrodleta, ali dleta po broju
preovlauju nad strugaima. U mlaoj fazi (-10. i -9. milenijum) geometrijski artefakti su
brojniji (zastupljeni su i trapezi), javljaju se trougaoni iljci sa strmo retuiranim
prelomom (tipa Kebara) i lamele sa retuiranim prelomom i hrptom, dok su strugai
brojniji od dleta.

ZARZIJEN (fr. Zarzien), epipaleolitska kultura koja se izmeu -12 500. i -10 500 god.
razvija na podruju Zagrosa, u Iraku i Iranu. Mikrolitskog je karaktera. Obeleavaju je
kratki strugai i nazupano i jamiasto orue, kao i strmo retuirane lamele s lunim
hrptom. U poznoj fazi javljaju se i geometrijski artefakti, uglavnom trouglovi, uz poneki
segment i trapez. Kotano orue je retko.
KSAR AKIL (Ksar Akil), potkapina u blizini Bejruta (Liban), istraivana u vie navrata,
poev od tridesetih godina ovog veka. Debljina kulturnog sloja potkapine iznosi 22 m i

sadri 36 arheolokih horizonata. U slojevima XXXVII-XXVI ustanovljena je industrija

sa karakteristikama levaloa-musterijena (u sloju XXVI otkriven je i skelet neandertalca).
Slina industrija konstatovana je i u slojevima XXV-XXI/XX , dok se u slojevima XIXXIV javlja mlaepaleolitska kremena industrija, sa strmo retuiranim seivima i iljcima.
Grob deteta, prekriven kamenim blokovima, otkriven je u sloju XVII. U slojevima XIIIVI zastupljen je orinjasijen levantskog tipa, sa strugaima i brojnim kotanim iljcima i
projektilima. U slojevima IV i III ustanovljen je materijal koji pripada starijem i
klasinom kebarijenu.
KUDARO I (Kudaro), peina u dolini Dodore (Gruzija), na 1600 m nadmorske visine.
Iskopavanja su vrena 1956-1984. god. pod rukovodstvom V.P. Ljubina (Liubin). U
horizontima 5b, 5c i 5a sadri aelsku kremenu industriju sa izduenim i srcolikim
runim klinovima i oruem na odbicima (naroito nazupanim i jamiastim). U slojevima
3 i 4 ustanovljena je industrija koja ima karakteristike levaloazijenskog facijesa tipinog
musterijena - sa izduenim, parcijalno i bifacijalno okresanim iljcima na seivima. U
sloju 2 otkriveni su nalazi mlaepaleolitske provenijencije, a u sloju 1 - neolitska
keramika.
KULNA (Klna), peina u oblasti Blansko (eka). Istraivana je u vie mahova poev
od 1880. god., s tim to su poslednja sistematska istraivanja obavljena 1961-1976. god.
pod rukovodstvom K. Valoha (Valoch). U sloju 14 (datovanom u kraj risa) ustanovljeni
su levaloazijenski i obini odbici. U sloju 11 (ris-virm) konstatovana je industrija sa
postrukama i jamiastim i nazupanim oruem, koja je opredeljena u taubahijen, a u
sloju 9b industrija sa malim, bifacijalno okresanim runim klinovima i listolikim iljcima
sa zaobljenom bazom. U slojevima 7d, 7c, 7a i 6a potvrena je bogata mikokijenska
industrija (datovana u stariji virm), dok su u sloju 7a pored kremenog orua - postruki
(meu njima i tipa Kina), bifasa sa hrptom i mikokijenskih bifasa - otkriveni i ostaci
neandertalca. U sloju 6 ustanovljena je mlaepaleolitska kremena industrija
gravetijenskog tipa (datovana u -21. i -20. milenijum), koja odgovara pavlovijenu. Slojevi
6 i 5 sadrali su kremeno i kotano orue koje pripada magdalenijenu (-10. milenijum), a
u slojevima 4 i 3 naeni su artefakti karakteristini za epimagdalenijen (kratki strugai,
mikrolitske lamele itd.). Sloj 3 je datovan u sam kraj -9. milenijuma.

MARKLEBERG (Markkleeberg), starijepaleolitsko nalazite na otvorenom prostoru

juno od Lajpciga (Nemaka). Istraivano je pod rukovodstvom V. Baumana (W.
Baumann) i D. Manije (Mania). Sadri bogatu kremenu industriju radionikog karaktera,
u kojoj dominiraju produkti dobijeni primenom levaloazijenske tehnike u okresivanju
(veoma razvijena, pravilna jezgra s paralelnim negativima i centripetalnom
preparacijom). Meu oruem preovlauju postruke (obine, dvojne, konvergentne),
mada su, u malom broju, ustanovljeni i runi klinovi. U kulturnom pogledu, kremena

industrija je opredeljena u mlau fazu razvoja aelske kulture, a geohronoloki - u

poetak glacijala ris.
MLADEKI ILJAK (fr. pointe de Mlade), od kosti, slonovae ili jelenskog roga,
javlja se u olevijenu i tipinom orinjasijenu u srednjoj Evropi. Najee je izduenog
romboidnog oblika, pljosnatog preseka i veih dimenzija, ali moe biti i vretenastog
oblika, kao i ovalnog ili kvadratnog preseka. Odgovara romboidnim pljosnatim iljcima i
iljcima ovalnog preseka u periodizaciji orinjasijena D. Peironija (Peyrony).

MOI (Mochi), potkapina u okviru kompleksa Grimaldi, (Italija), na samoj granici s

Francuskom, istraivana izmeu 1938. i 1959. godine. Pri dnu iskopa konstatovan je
srednji paleolit (nazupani musterijen), u slojevima G i F orinjasijen (u sloju G sa
lamelama Difur), a u sloju D gravetijen (tj. gornji perigordijen) sa dletima tipa Noaje. U
sloju C, opredeljenom u kraj poslednjeg virmskog stadijala, potvren je stariji
epigravetijen, a u slojevima B i A (pozni glacijal) bogata industrija finalnog
epigravetijena - s brojnim strugaima, strmo retuiranim oruem i geometrijskim
artefaktima (naroito trouglovima).
Laplace G., 1977, Il Riparo Mochi ai Balzi Rossi di Grimaldi (fouilles 19381949). Les industries leptolithiques, Rivista di Scienze Preistoriche 32, 3-131.

MORIN (Morin), potkapina u Santanderu (panija), jedno od najvanijih paleolitskih

nalazita u kantabrijskom delu panije. Istraivana je jo poetkom dvadesetih godina
XX veka, s tim to su sistematska istraivanja obavljena izmeu 1966. i 1969. god. pod
rukovodstvom H. Gonzales-Eegeraja (J. Gonzales Echegaray) i L. Frimana (Freeman). U
sedimentima unutar potkapine ustanovljena su 22 kulturna sloja. U slojevima 17-11
ustanovljen je pozni - nazupani i tipini musterijen (po Frimanu - musterijen sa
aelskom tradicijom, tzv. vaskonijen). Sloj 17 sadrao je polukrunu konstrukciju od
kamenja i veliku koncetraciju artefakata od kosti (obraenih na isti nain kao i kremeno
orue - retuiranjem). U sloju 10 konstatovan je atelperonijen (datovan u -35.
milenijum), a u slojevima 9, 8b i 8a industrija starijeg orinjasijena, sa lamelama Difur. U
slojevima koji pripadaju starijem orinjasijenu ustanovljeni su ostaci poluukopanog
stanita kvadratne osnove sa vatritem i dva groba sa skeletnim ostacima pokojnika. U
slojevima 7 i 6 (datovanim u -28. i -27. milenijum) konstatovana je industrija tipinog
orinjasijena, a u slojevima 5 i 4 (-18. milenijum) industrija gornjeg perigordijena - sa
gravetijenskim iljcima i iljcima tipa Fon-Rober. U slojevima iznad njih konstatovani su
tragovi solitrejske, magdalenijenske i azilijenske kulture, kao i nalazi iz bronzanog doba.

OLORGESAIL (Olorgesailie), starijepaleolitsko nalazite na obali nekadanjeg

(pleistocenskog) jezera, pedesetak kilometara jugozapadno od Najrobija (Kenija), koje su
etrdesetih godina ovog veka istraili L.S.B. Liki i M.D. Liki (Leakey). U slojevima
datovanim izmeu
-500 000. i -400 000. god. ustanovljena je bogata aelska
kremena industrija, koja se sastoji od runih klinova i sekira, ali i orua na odbicima.
Velika koncentracija kostiju babuna na jednoj od istraivanih lokacija navela je
istraivae da pretpostave da su u jednom trenutku hominidi koji su naseljavali obalu
jezera na njih organizovali lov.

PALJII (Paglicci), peina na poluostrvu Gargano u Apuliji (Italija), istraivana 19611963. i 1970. godine. U potkapini, u neposrednoj blizini peine, u slojevima 4 i 3
ustanovljena je aelska kremena industrija, sa kopljastim i srcolikim runim klinovima, a
u sloju 2 - industrija koja odgovara musterijenu tipa Kina - sa oruem na debelim
odbicima. U samoj peini otkriveni su: u sloju 22 gravetijen sa strmo retuiranim
iljcima, u sloju 21 perigordijen sa iljcima Fon-Rober (-23-22. milenijum), u slojevima
20 i 19b (-21-20. milenijum) gravetijen sa oruem sa retuiranim prelomom i hrptom, u
slojevima 19a i 18b (-19. milenijum) gravetijen sa iljcima sa ispupenjem, u sloju 18a
tzv. inicijalni stariji epigravetijen, u sloju 17 stariji epigravetijen sa listolikim iljcima, a u
slojevima 16-10 stariji epigravetijen sa kolenastim iljcima. U slojevima 9 i 8
konstatovan je razvijeni epigravetijen (druga polovina -14. milenijuma), a u slojevima 71 finalni epigravetijen (-13-10. milenijum). U gravetijenskim i epigravetijenskim
slojevima peine otkrivena su dva groba: jedan u sloju 21, gde je skelet posut okerom i
jedan u sloju 5. Na zidu, u unutranjosti peine, otkrivena je predstava konja, kao i otisci
aka, izvedeni crvenim okerom. Datovani su u srednji gravetijen.
Palma di Cesnola, A. 1967, LEpigravettiano della Grotta Paglicci nel Gargano
(Scavi Zorzi, 1961-1963), Rivista di Scienze Preistoriche, 22, 23-156; Palma di Cesnola,
A. 1975, Il Gravettiano della Grotta Paglicci nel Gargano. I : Lindustria litica e la
cronologia abssoluta, Rivista di Scienze Preistoriche, 30, 3-177.
PATO (Pataud), potkapina u Dordonji (Francuska), koju je izmeu 1958. i 1964. god.
istraio H. L. Movius, predstavlja jedan od kljunih lokaliteta za sagledavanje
stratigrafskih, kulturnih i hronolokih odnosa unutar orinjasijena i perigordijena.
Kremena industrija koja pripada tzv. orinjasijenu 0 konstatovana je u slojevima 14 i 13 (33-32. milenijum), dok je u slojevima 12 i 11 potvren orinjasijen I (-32-31. milenijum),
sa kotanim iljcima sa raskoljenom bazom. Razvijeni orinjasijen ustanovljen je u
slojevima 10-6
(-31-28. milenijum), dok je u slojevima 5 i 4 konstatovana bogata
industrija, s nalazima koji pripadaju gornjem perigordijenu ili perigordijenu V3 (u sloju 4
sa dletima tipa Noaje, a u sloju 3 sa dletima tipa Res-Basale). U sloju 3 ustanovljena je
industrija koja je opredeljena u sam kraj perigordijena (perigordijen VI). U istom sloju

naen je i oblutak sa reljefno predstavljenom figurom ene. U sloju 2 prikupljena je

industrija koja odgovara protomagdalenijenu (tj. perigordijenu VII).

PEK DE LAZE (Le Pech de lAz), peina u Dordonji (Francuska), otvorena na dve
strane (Pek de lAze I i II). U njenoj blizini nalaze se jo dva lokaliteta, Pek de lAze III i
Pek de lAze IV. Iskopavana je u vie mahova u prolom i ovom veku. Poslednja i
najobimnija istraivanja obavili su od 1949. do 1951. god F. Bord (Bordes) i M. Burgon
(Bourgon). Na nalazitu Pek de lAze I ustanovljen je musterijen sa aelskom tradicijom,
a konstatovana je i lobanja neandertalskog deteta starog oko dve i po godine. Na
nalazitima Pek de lAze II i III, u slojevima 9-6, datovanim u ris, potvrena je industrija
tzv. junog aela, s malim, parcijalno okresanim runim klinovima, sekirama na odbicima
i oruem na odbicima. Posle njih slede slojevi s nalazima koji su opredeljeni u tipini
musterijen, musterijen tipa Ferasi i nazupani musterijen. Na lokalitetu IV ustanovljena
je, takoe, bogata srednjopaleolitska kremena industrija, s nalazima koji pripadaju
tipinom musterijenu, nazupanom musterijenu i musterijenu sa aelskom tradicijom.
Bordes, F. 1972, A Tale of Two Caves, New York.
PINSVON (Pincevent), mlaepaleolitsko nalazie na obali Sene kod Montreja
(Francuska). Sistematski je istraivano pod rukovodstvom A. Leroa-Gurana (LeroiGourhan), poev od 1964. godine. Sadri pet horizonata, od kojih gornja tri (I-III) sadre
materijalne ostatke od neolita do rimskog doba, dok je u donjem horizontu (III), debelom
skoro dva metra, ustanovljeno petnaest magdalenijenskih nivoa naseljavanja. Gornji
magdalenijenski nivoi, koji su i najbogatiji, ispitani su na povrini od priblino 3100 m2.
U njima su ustanovljeni ostaci krunih stanita prenika oko 7 m i brojna vatrita. Meu
brojnim ostacima faune preovlauju kosti severnog jelena. Kod kremenog orua
preovlauju razliiti tipovi probojaca. Industrija je opredeljena u gornji magdalenijen, a
datovana je oko -10 000. god. (drijas II).
Leroi-Gourhan, A., Brzillon, M. 1972, Fouilles de Pincevent. Essai danalyse
ethnographique dun habitat magdalnien : la section 36, CNRS, VIIe suppl. Gallia
Prhistoire, Paris.
ISERNIJA LA PINETA (Isernia La Pineta), starijepaleolitsko nalazite u blizini
Napulja (Italija), koje od 1979. god. istrauju M. Kremai (Cremaschi), K. Pereto (C.
Perreto) i B. Zala (B. Sala). Datovano je kalijum-argonskom metodom u -736 +/- 0,04
miliona god., odnosno paleomagnetski, na samu granicu epoha brines/matujama. Sadri
kremenu industriju, u kojoj preovlauju neretuirani odbici i orue na odbicima
(nazupano, jamiasto). Naeni su i cepai - operi od oblutaka. Otkrivena je velika
koliina ivotinjskih kostiju, naroito izumrlih vrsta bizona, nosoroga i slona.

Cremaschi, M., dHenry, G., Peretto, C., Sala, B. 1985, Un esempio del
popolamento umano in Italia: Isernia la Pineta, u Homo, viaggio alle origini della storia,
Cataloghi Marsilio, Venezia, 90-94.
ANIDAR (Shanidar), peina u oblasti Zagrosa, u irakom delu Kurdistana, koju je
izmeu 1950. i 1960. god. istraio R. S. Soleki (Solecki). Stratigrafski kompleks, ija
debljina iznosi 14 m, sadri etiri kulturna sloja. U sloju D (datovanom radioaktivnim
ugljenikom izmeu -58 000. i
-42 000. god.) ustanovljena je musterijenska kremena
industrija, s postrukama i iljcima izraenim od malih oblutaka. U istom sloju otkriveni
su grobovi neandertalaca bliskoistonog tipa (devet individua), s pokojnicima poloenim
u razliitim poloajima (zgreni, na leima itd.). Analize polena ukazuju da je jedan od
pokojnika nakon polaganja u grob moda bio prekriven cveem. U sloju C konstatovana
je mlaepaleolitska kremena industrija, tzv. baradostijen (datovan izmeu -31 000. i -25
000 god.), sa strugaima, dletima, nazupanim i jamiastim oruem. U sloju B2 (-11.
milenijum) ustanovljena je mikrolitska industrija zarzijenskog tipa, a u sloju B1 (-9.
milenijum) - nalazi koji pripadaju protoneolitu, identinom onom koji je konstatovan na
oblinjem lokalitetu avi-emi (v. Zavi-emi anidar). U protoneolitskom sloju otkriveni
su brojni rvnjevi. Nekropola unutar peine (sa 26 sahranjenih individua), prvobitno je
opredeljena u protoneolit, ali se ispostavilo da je mnogo mlaeg datuma.

Solecki R.S., 1963, Prehistory in Shanidar Valley, Northern Iraq, Science, 139,
1551, 179-193.
D. M.
STRANSKA SKALA (Strnska Skla), peina u blizini Brna (eka), koju je izmeu
1960. i 1972. god. istraio R. Musil. U sloju opredeljenom u interglacijal ginc-mindel
otkrivena je starijepaleolitska industrija od okresanog kamena. Za izradu artefakata
(cepai - operi, odbici) korieni su kvarcni obluci. Na jednom prljenu slona
ustanovljeno je sedam pravilnih radijalnih ureza. U blizini peine otkriveni su lokaliteti
na otvorenom prostoru s nalazima koji pripadaju bohunicijenu i srednjoj fazi u razvoju
orinjasijena na ovom prostoru (unasti i njukasti strugai, unasta dleta - diedarska i na
retuiranom prelomu).

PREZLETICE (Pezletice), starijepaleolitsko nalazite na otvorenom prostoru,

dvadesetak kilometara severoistono od Praga. Sadri bogatu faunu (ustanovljeni su
ostaci 39 vrsta) opredeljenu u interglacijal ginc-mindel, kao i brojne oblutke sa
oteenjima, koje autori istraivanja smatraju oruem (cepai - operi, poliedri, diskoidi).
Meu nalazima nema jezgara, kao ni obinih odbitaka. S drugim lokalitetima u ekoj
(Stranska Skala, Beov, Praga-Suhdol, Sedlec, Mlazice) ubraja se u najstarija
starijepaleolitska nalazita u srednjoj Evropi.

STAROSELJE (Staroselie), peina na Krimu, koju je pedesetih godina ovog veka

istraio A. A. Formozov. U sloju bogatom kremenim nalazima i ostacima faune otkriven
je grob deteta. Lobanja skeleta pokazuje slabo izraene karakteristike neandertalca (pre
odgovara Homo sapiens sapiensu). Kremena industrija ima laminarna obeleja, a
karakteriu je izduene postruke i iljci, esto bifacijalno okresani i sa stanjenom bazom.
Opredeljena je u poznu fazu mikokijena istone Evrope.
SANGIR (Sungir), mlaepaleolitsko nalazite u blizini Bogoljubova (Rusija), koje je
izmeu 1956. i 1975. god. istraila O. N. Bader. Sadri kremenu industriju istonog
gravetijena (facijes kostjenki-streleckaja) i brojno orue od kosti, roga i slonovae (iljci,
projektili). Naena je i jedna figurina koja predstavlja konja, izraena od mamutove
kljove. Nalazi su datovani radioaktivnim ugljenikom izmeu -24. i -20. milenijuma. Na
lokalitetu je otkriveno i nekoliko grobova Homo sapiens sapiensa kromanjonskog tipa. U
jednom grobu odrasli mukarac je poloen na lea, prekrtenih ruku i nogu, a u jednom
dvojnom dejem grobu oba pokojnika su poloena na bok i okrenuta licem jedno prema
drugom. Otkriven je i grob ene poloene na lea. Svi grobovi sadre brojne priloge
(alatke, priveske i nakit od slonovae, kosti i roga). U dvojnom grobu naena su dva
velika iljka od slonovae (duine 1,66 m, odnosno 2,42 m). U grobu mukarca i
dvojnom grobu otkriveno je vie od hiljadu perli od slonovae, koje su verovatno bile
priivene na odeu.
TALJENTE (Tagliente), potkapina u podnoju planinskog masiva Lesini u severnoj
Italiji. U donjim slojevima (nivoi 52-31) sadri musterijensku kremenu industriju, u
nivou 25 industriju starijeg orinjasijena sa brojnim lamelama Difur,a u gornjim nivoima
(16-5), datovanim izmeu starijeg drijasa i alereda, bogatu industriju epigravetijenskog
tipa. U evoluciji industrije iz epigravetijenskih nivoa uoavaju se strukturalne i tipoloke
promene karakteristine za razvoj finalnog epigravetijena u jugoistonoj Evropi (porast
zastupljenosti strugaa, pojava geometrijskog orua, itd.). Van stratigrafskog konteksta
su, s tim to se pretpostavlja da potiu iz epigravetijenskih slojeva, naeni obluci sa
urezanim naturalistikim predstavama bovida, felida i kozoroga. U epigravetijenskim
slojevima nalazita otkriven je i jedan grob mlaeg mukarca. Pokojnik je sahranjen u
opruenom poloaju, a zatim prekriven kamenim blokovima.

TORE IN PIJETRA (Torre in Pietra), starijepaleolitsko nalazite na otvorenom

prostoru, tridesetak kilometara udaljeno od Rima, koje je istraivano u vie mahova
izmeu 1954. i 1977. godine. U donjim slojevima, zajedno sa bogatim ostacima faune
(Rhinoceros sp., Elephas antiquus, Equus caballuus, Bos primigenius, Cervus elaphus),
ustanovljena je kremena industrija mlaeg aela: izdueni i kopljasti runi klinovi (esto
sa ouvanom bazom i sekundarnim retuem na ivicama), brojni cepai - operi na malim

oblucima i orue od odbitaka (uglavnom postruke). U sloju opredeljenom u poslednji

interglacijal (ris-virm) otkrivena je premusterijenska kremena industrija (operi,
postruke na oblucima i debelim odbicima) koja ima mnogo zajednikih elemenata sa
pontinijenom, koji se kasnije, tokom virma, javlja na podruju Lacija.
Piperno M., Biddittu I., 1978, Studio tipologico ed interpretazione dellindustria
acheuleana e premusteriana dei livelli m e d di Torre in Pietra (Roma), Quaternaria XX,
441-536.

UKUTJEN (Choukoutien ili Zhoukoudian), grupa starijepaleolitskih nalazita oko 40

km jugozapadno od Pekinga, istraivana u nekoliko mahova poev od 1921. godine. Na
lokalitetu I (u peini), ukupna debljina istraenih sedimenata iznosi vie od 40 m.
Ustanovljeno je nekoliko starijepaleolitskih slojeva opredeljenih izmeu -500 000. i 200 000. godina. U njima su otkriveni brojni ostaci hominida (oko 40 individua),
prvobitno nazvanih Sinanthropus pekinensis, a zatim uvrenih u grupu naprednijih homo
erektusa. Nain fragmentacije skeletnih ostataka naveo je pojedine istraivae na
pretpostavku da su pripadnici ove vrste, slino kao i neandertalci u Krapini, raktikovali
kanibalizam. Upotreba vatre na lokalitetu datovana je oko -500 000. god., i jedna je od
najranijih koja je do sada potvrena (uz Tera Amatu, Vertesele i druga nalazita,
uglavnom u Evropi). U starijepaleolitskim slojevima otkrivena je bogata industrija od
okresanog kamena i brojni ostaci ulovljenih ivotinja (bizona, divlje svinje, raznih
cervida i dr.). Orue je izraeno uglavnom od kvarca, a sastoji se od cepaa - opera i
orua na odbicima dobijenih bipolarnom tehnikom (strugai, postruke, probojci,
nazupano i jamiasto orue). Potvreni su takoe i sferoidi (bole). Na lokalitetima 1, 13
i 15 ustanovljeno je srednjopaleolitsko kremeno orue, a u tzv. gornjoj peini ostaci
homo sapijens sapijensa i kotano i kremeno orue mlaepaleolitskog tipa.

KRESVELIJEN (fr. Creswellien), mlaepaleolitska kultura koja se u periodu od -18

000. do -8000. god. javlja na podruju Velike Britanije, a rasprostranjena je i u Belgiji,
Holandiji i severnoj Francuskoj. Definisala ju je D. Garod (Garrod) 1926. god.
Karakterie je orue sa strmo retuiranim hrptom, naroito tzv. kresvelijenski iljci, koji
predstavljaju kombinaciju (esto inverzno) strmo retuiranog seiva i veoma kosog strmo
retuiranog preloma. Kotano orue je retko i zastupljeno je projektilima, iglama i
harpunima magdalenijenskog tipa. Poev od oscilacije alered (od -10. milenijuma), u
kresvelijenu se javljaju kolenasti iljci hamburgijenskog tipa, kao i strmo retuirani iljci
sa lunim hrptom. Njegovi nosioci nisu, kao hamburgijenski, specijalizovani iskljuivo
za lov na severnog jelena, ve su lovili i ostale vrste krupnih sisara (bizona npr.). Tokom
alereda, na ovom podruju se na kresvelijen i hamburgijen nastavlja ve azilijenizovana
kultura federmeser.

KAFZEH (Qafzeh), peina u blizini Nazareta (Izrael), istraivana u vie mahova izmeu
1933. i 1979. godine. U ulaznom delu i u unutranjosti peine ustanovljeni su slojevi sa
srednjim paleolitom (musterijen sa levaloazijenskom tehnikom), kao i slojevi sa mlaim
paleolitom (ahmarijen) i neolitom. Otkriveno je i nekoliko grobova, meu kojima i jedan
dvojni, u kojima su naeni ostaci osam dejih i est odraslih individua. Skeleti su posuti
okerom. Antropoloki, svrstani su u protokromanjonce, sline onima iz peine Skhul.
Starost nalaza procenjena je izmeu -66 000. i -57 000. godina.

LAZARE (Lazaret), peina u bizini Nice (Francuska). U slojevima opredeljenim u ris

ustanovljena je industrija koja pripada srednjoj i mlaoj fazi aelske kulture. Meu
nalazima ima malo runih klinova, a preovlauje orue od oblutaka (cepai - operi) i
odbitaka (naroito postruke). Levaloazijenska tehnika je retko primenjivana. U osnovi
gornjeg horizonta, okvirno datovanog u -130 000. god., konstatovani su ostaci koji
upuuju na postojanje stanine konstrukcije unutar peine. Povrina stanita iznosi oko 35
m2 (11 3,5 m), a pretpostavlja se da je delimino bilo oslonjeno na zid potkapine.
Unutar njega otkrivena su dva vatrita, brojni artefakti, ivotinjske kosti i ljuture koljki.
Unutranji prostor bio je podeljen na dva nejednaka dela niskim suhozidom od kamena za
koji se smatra da je bio osnova za fiksiranje unutranje pregrade.
Lumley de, H., Bonne, Y. 1976, Les structures dhabitat au Palolithique
infrieur, u La Prhistoire franaise, Tome I, Paris, 625-643.

HADAR, podruje u oblasti Afar (Etiopija), u kome je izmeu 1973. i 1976. god.
ustanovljeno vie arheolokih (starijepaleolitskih) i paleoantropolokih nalazita. Poznato
je otkrie do sada najouvanijeg skeleta australopitekusa (Australopithecus afarensis, tzv.
Lusi), datovanog u -3,5 miliona godina. Na dve lokacije na pomenutom podruju, naeni
su artefakti od okresanog kamena (cepai - operi, jezgra i odbici od trahita i bazaltnih
stena), datovani izmeu -2,4 i -2,6 miliona godina. Nalaze orua ne prate
paleoantropoloki ostaci pa se ne zna da li su ih izraivali australopiteci ili neki od ranih
pripadnika roda Homo.

OSTEODONTOKERATSKA KULTURA, termin koji je uveo R. Dart,

pretpostavljajui da su rani hominidi (pre svega australopiteci), pre nego to su poeli da
izrauju orue od kamena, upotrebljavali, kao alatke, kosti, rogove i zube ulovljenih

ivotinja. Do tog zakljuka on je doao ispitujui paleoantropoloke ostatke i ostatke

faune iz peine Makapansgat u junoj Africi. Ova hipoteza danas je u velikoj meri
dovedena u pitanje, s obzirom da preovlauje miljenje da su australopiteci, kao i ostala
fauna iji su ostaci naeni zajedno sa njihovim, pre bili rtve mesodera (npr. leoparda)
nego to su bili sposobni za lov na divlja u savani.
-