Jeoteknik Ders Notları

A.B.D.
Ulam Bakanl
Federal Karayolu daresi
Yayn No. FHWA NHI-01-031

Mays 2002
NHI Kurs No. 132031

Yeralt Aratrmalar
Jeoteknik Saha Karakterizasyonu Klavuzu
Ulusal Karayolu Enstits
Yazanlar: Paul W. Mayne, Barry R. Christopher, Jason DeJong
NOT
Bu raporun ierii burada sunulan hususlardan ve verilerin doruluundan sorumlu olan yazarlarn
grlerini yanstmaktadr. eriin A.B.D. Ulam Bakanlnn grlerini yanstmas sz konusu
deildir. Bu rapor bir standart, artname veya ynetmelik deildir. A.B.D. hkmeti rnlere veya
reticilere kefil deildir. Buradaki irket veya retici firma isimleri sadece bu raporun amac asndan
verilmitir.
Teknik Rapor Dokmantasyon Sayfas
1. Rapor No.
2. Devlet Giri No.
3. Alcnn Katalog No.
FHWA-NHI-01-031
4. Balk ve Altbalk
5. Rapor Tarihi
Yeralt ncelemeleri
Temmuz 2001
(Jeoteknik Saha Karakterizasyonu)
6. i Yapan Kurum Kodu
7. Yazar(lar)
8. i Yapan Kurum Rapor No.
Paul W. Mayne, PhD, P.E.
Barry R. Christopher, PhD, P.E.
Jasong DeJong, PhD
9. i Yapan Kurum Ad ve Adresi
10. in Birim No.
Ryan R. Berg & Associates, Inc.
2190 Leyland Alcove
11. Anlama veya mtiyaz No.
Woodburry, MN 55125
DTFH61-00-T-25043
12. Hami Kurum Ad ve Adresi
13. Rapor Tr ve Geerlilik Sresi
Ulusal Karayolu Enstits
14. Hami Kurum Kodu
A.B.D. Ulam Bakanl
Washington, D.C.
15. Yardmc Bilgiler
FHWA Teknik Danman: J.A. DiMaggio, P.E. ve P. Osborn, P.E. COTR- L. Jones
Bu klavuz Parsons Brinckerhoff Quade & Douglas Ltd.in Woodward Clyde Consultants ile ibirliiyle
hazrlad FWHA-HI-97-021in revize edilerek gncelletirilmi bir srmdr.
Proje Yrtcs: George Munfak
Yazarlar: Ara Arman, Naresh Samtani, Raymond Castelli ve George Munfakh
FWHA Teknik Danmanlar: J.A. DiMaggio, A. Munoz, A. Kilian ve P. Osborn
16. ZET
FHWA NHInn 132031 Numaral Yeralt Aratrmalar kursunda referans kitab olarak kullanlan bu klavuz
sz konusu ama iin mevcut uygulamalar kapsamaktadr. Doal zemin ve kayada jeoteknik saha
incelemelerinin planlama, ifa ve yorumlamas ulam tesislerinin tasarm ve inaat asndan sunulmutur.
Yeralt incelemelerinde jeoteknik mhendisinin rol, aratrma yntemleri, ekipman eitleri ve bunlarn
uygunluu tartlmtr. Konik penetrometre, dilatometre, presiyometre, kanatl kesici ve standart
penetrasyon da dhil olmak zere deiik arazi deneyleri sunulmutur. Dnel sondajlar ve kaya karotlamas
laboratuvar deneyleri iin gerekli zemin ile kaya numunelerinin uygun biimde ekip evrilmesi, nakliyesi ve
depolamas asndan ele alnmtr. Jeofizik dalgalar ve elektromanyetik yntemler kapsama dahil edilmitir.
Laboratuvar indeksleri, dayanm ve tutukluk deneyi arazi deney programn tamamlayc biimde
deerlendirilmitir. Yer malzemesi (jeo-materyal) karakterizasyonu arazi ve laboratuvar lmlerinden
derlenen mhendislik zelliklerinin yorumunu ve korelasyonunu gerektirir. Sonular toprak yaplarn tasarm
ve analizi ile temel tasarmna ynelik mevcut jeolojik, toporafik, hidrolojik ve jeoteknik verilerle birlikte bir
jeoteknik raporda zetlenir.
17. Anahtar Kelimeler

Yeralt, aratrma, jeo-malzemeler, temelalt,
inceleme, delme, karotlama, rnekleme, zemin,
kaya, arazi deneyi, laboratuvar deneyi, jeofizik,
konik penetrometre, kanatl kesici, yeralt suyu,
jeoteknik rapor, ulam, tneller, evler,
karayollar, kprler.
19. Gvenlik Snf
20. Gvenlik Snf
Tanmlanmam
Tanmlanmam
18. Datm Durumu

Serbest (hibir kstlama yoktur)
21. Sayfa Says

272
ii
22. Fiyat
NSZ
Bu ksm, on iki ksmdan oluan kapsaml bir jeoteknik ve temel mhendislii eitim kursunun
ilkidir. Federal Karayolu daresi (FHWA) Ulusal Karayolu Enstits (NHI) himayesindeki eitim kursu
ABDnde deiik yerlerde verilmektedir. Bu kurslar, ulam tesislerinin tasarm ve inaat srecine dhil
olan inaat mhendisleri ile mhendislik jeologlar iin dzenlenmektedir. Bu klavuz, deiik yeralt
inceleme yntemlerinin planlama, ifa ve yorumuna dair en son yntembilimleri ve mhendislik
uygulamalar iin gerekli uygun zemin ve kaya parametrelerinin gelitirilmesini sunacak biimde
tasarlanmtr.
Yazarlar yeralt inceleme pratii ve jeoteknik saha karakterizasyonunun genel durumunu
sunmak iin her trl abay sergilemilerdir. Klavuzda ele alnan prosedrlerin yerel deiimlere
maruz kalabilecei hatrdan karlmamaldr. Bu nedenle, okuyucunun yerel uygulamalar ile de
tamamen aina olmas gereklidir. Bu klavuz karayolu ve karayoluyla ilikili ulam birimlerinin tasarm
ve inaat iin tipik jeoteknik inceleme programlarnn amacna ve spesifik bileenlerine odaklanmtr.
Bu konunun geni kapsamn ve nemini gz nne alarak, yeralt aratrmalar klavuzu aadaki
ekilde dzenlenmitir:
Birinci blmden 6. blmn sonuna kadar zemin sondajlar, burgulama, kaya karotlama,
rnekleme, arazi deneyleri ve jeofizik inceleme yntemleri dhil olmak zere, saha
incelemelerinin deiik ehreleri tartlmtr.
Blm 7 ve 8de zemin ve kaya malzemelerinin laboratuvar deneyleri ele alnmtr.
Blm 9 ve 10da zemin ve kaya zelliklerinin yorumlanmas konusu ilenmitir.
Blm 11 ve 12 arazi ve laboratuvar deney verilerinin deerlendirilmesi ve sentezi, zemin ve

kaya tasarm parametrelerinin gelitirilmesi ve inceleme bulgularnn jeoteknik raporlarnda
sunumu da dhil olmak zere veri ynetimi ve yorumlamasn kapsamaktadr.
Blm 13de daha fazla ayrnt ve bilgi iin kaynaklar listesi verilmitir.
Ek A salk ve gvenlik bilgilerine dair bilgiler iermektedir.
Ek Bde zemin ve kaya sondaj ile arazi deney cihaz reticileri, datclar ve hizmetleri irketlerin
adlar ve internet adresleri verilmitir.
Bu klavuz yeralt incelemeleri iin ok zel bir kaynak olarak dnlmemelidir. Ancak, Blm
13de verilen kaynaklarn okuyucunun ktphanesinde bulundurulmas ve ayrntl biimde
incelenmesi nemle tavsiye edilir. ki nemli kaynak, AASHTOnun (1988) Yeralt ncelemeleri Klavuzu
ile FHWAnn Zemin ve Kaya zelliklerini Deerlendirme Klavuzudur (Jeoteknik Mhendislii
Periyodik No. 5, 2001). Son olarak, bu klavuz yaayan bir belge olarak kullanlmak zere
gelitirilmitir. Kurs programna katlan adaylarn kurstan sonra bu klavuzu gnlk i uygulamalarnda
kullanmas amalanmtr. Klavuzun bandan sonuna ieriin dier kurs aamalar iin hazrlanan
katlmc klavuzlar ile uyumluluunu temin etmek iin zen gsterilmitir. Sunulan malzemenin
olabildiince pratik olmas ve alanndaki en son gelimeleri temsil etmesi iin de zel gayret sarf
edilmitir.
iii
SI DNM FAKTRLER
SI BRMLERNN YAKLAIK KARILIKLARI
Simge
SI Birimini
mm
m
m
km
milimetre
metre
metre
kilometre
mm2
m2
ha
km2
milimetre kare
metre kare
hektar
kilometre kare
ml
l
m3
m3
mililitre
litre
metre kp
metre kp
g
kg
gram
kilogram
Celsius
g/cc
kN/m3
gram/santimetre kp
kilonewton/metre kp
N
kN
kg
MN
newton
kilonewton
kilogram (kuvvet)
meganewton
kPa*
kPa
MPa
kg/cm2
kilopascal
kilopascal
megapascal
kilogram/santimetre kare
Bununla arp
UZUNLUK
0,039
3,28
1,09
0,621
ALAN
0,0016
10,764
2,47
0,386
HACM
0,034
0,264
35,71
1,307
KTLE
0,035
2,205
SICAKLIK
1,8 C + 32
AIRLIK YOUNLUU
62,4
6,36
KUVVET ve YK
0,225
225
2,205
112,4
BASIN ve GERLME*
0,145
20,9
10,44
1,024
Bu ngiliz Birimini Bul
Simge
in
feet
yarda
mil
in
ft
yd
mi
in kare
ayak kare
akre
mil kare
in2
ft2
ac
mi2
sv ons
galon
ayak kp
yarda kp
fl oz
gal
ft3
yd3
ons
libre
oz
lb
Fahrenheit
librekuvvet/ayak kp
librekuvvet/ayak kp
pcf
pcf
librekuvvet
librekuvvet
librekuvvet
ton (kuvvet)
lbf
lbf
lbf
t
librekuvvet/in kare
librekuvvet/ayak kare
ton/ayak kare
ton/ayak kare
psi
psf
tsf
tsf
*Notlar: 1 kPa = kN/m = bir kilopascal = bir kilonewton bl metre kare.

2
Boyutsuz grafik ve denklemler iin a = patm = 1 bar = 100 kPa = 1 tsf = 1 kg/cm olacak ekilde bir atmosfer gibi bir referans
gerilmesi kullanlabilir.
(Mtercimin ilavesi: 1 in = 1 parmak, 1 foot = 1 ayak, 1 yarda = 1 adm).
iv
YERALTI ARATIRMALARI
NDEKLER
Sayfa
iii
nsz
Birim Dnmleri
iv
indekiler
ADLAMA VE SMGELER
1.0
Giri
1.1
1.2
xii
Bu Klavuzun Amac
Yeralt Aratrmalarnda Jeoteknik Mhendisinin Rol
1
1
1
2.0
Projenin Balatlmas
2.1
Projenin Tr
2.1.1 Yeni naat
2.1.2 Rehabilitasyon Projeleri
2.1.3 Kirlenmi Sahalar
2.2
Mevcut Veri Kaynaklar
2.3
Elde Plan le Saha Ziyareti
2.4
Tasarmclar/Proje Yneticileriyle letiim
2.5
Yeralt Aratrmasnn Planlanmas
2.5.1 nceleme eitleri
Uzaktan Alglama
Jeofiziksel ncelemeler
rselenmi Numune Alm
Arazi ncelemesi
rselenmemi Numune Alm
2.5.2 Sondajlarn Sklk ve Derinlii
2.5.3 Sondaj Yerleri ve Kotlar
2.5.4 Ekipman
2.5.5 alanlar ve Personelin Davran
2.5.6 Planlar ve artnameler
2.6
Standartlar ve lkeler
3
3
3
4
4
5
6
7
7
7
8
10
10
10
10
10
12
13
13
13
13
3.0
Zemin ve Kayalarda Sondaj ve Numune Alma

3.1
Zeminlerin ncelenmesi
3.1.1 Zemin Sondajlar
Helezonik Deliksiz Burgular
Helezonik Delikli Burgular
Sulu Dner Sondajlar
Koval Burgulu Sondajlar
Alana zg Yntemler
17
17
17
17
17
19
22
23
3.2
3.3
3.4
3.5
El Burgulu Sondajlar
Aratrma ukuru Kazs
Loglama Prosedrleri
Fotoraf ve Video le Loglama
3.1.2 Zemin Numuneleri
rselenmemi Numuneler
rselenmi Numuneler
3.1.3 Zemin Numunesi Alclar
SPT Tp Numune Alcs
nce Numune Alc
Pistonlu Numune Alc
Pitcher Tipi Numune Alcs
Denison Tipi Numune Alcs
Deikenmi Kaliforniya Numune Alcs
Devaml Zemin Numunesi Alclar
Dier Tip Zemin Numunesi Alclar
Yn Numuneleri
Blok Numuneler
3.1.4 Numune Alma Aral ve Uygun Numune Alc Tipi
3.1.5 Numunenin Kurtarlmas
3.1.6 Numunenin Tehisi
3.1.7 Greceli Dayanm Deneyleri
3.1.8 rselenmemi Numunelerin Bakm ve Korunmas
Kayalarn ncelenmesi
3.2.1 Kaya Sondaj ve rneklemesi
3.2.2 Karotsuz Sondaj
3.2.3 Karotlu Sondaj eitleri
Karot Matkaplar
Sondaj Akkan
3.2.4 Karot Sondaj Srasnda Gzlem
Delme Hz/Zaman
Karot Fotoraflar
Kaya Snflamas
Karot Eldesi
Kaya Kalite Gstergesi (RQD)
Karot Paralar in Uzunluk lmleri
Salamln Deerlendirilmesi
Sondaj Akkan Geri Dn
Karot Sandklama ve Etiketleme
Kaya Numunelerinin Bakm ve Korunmas
3.2.5 Jeolojik Haritalama
Sondajn Sonlandrlmas
Jeoteknik Sondajlar in Gvenlik lkeleri
Yaygn Sondajclk Hatalar
vi
23
24
24
24
24
25
25
25
26
27
29
30
32
32
33
33
33
34
34
34
35
35
35
36
37
37
37
39
40
40
40
41
41
41
41
41
42
43
43
44
45
46
46
49
4.0
Sondaj Logu Hazrlamas

4.1
Genel
4.2
Proje Bilgisi
4.3
Sondaj Yerleri ve Kotlar
4.4
Stratigrafinin karlmas
4.5
Numune Bilgileri
4.6
Zemin Tanmlama/Zemin Snflama
4.6.1 Zemin Tanmlama
Kvam ve Grnr Sklk
Su erii (Nem)
Renk
Zemin Tr
ri Taneli Zeminler (akl ve Kum)
Dokunma ve Yayma Deneyleri
ktrme Deneyi
Grsel zellikler
nce Taneli Zeminler
Sarsma (Dilatans) Deneyi
Kuru Dayanm Deneyi
plik Deneyi
Yayma Deneyi
Hayli Organik Zeminler
Minr Zemin Trleri
lave Bileenler
Katmanl Zeminler
Formasyon Ad
4.6.2 Zemin Snflama Sistemi
Birletirilmi Snflama Sistemi
ri Taneli Zeminlerin Snflandrlmas
nce Taneli Zeminlerin Snflandrlmas
4.6.3 AASHTO Zemin Snflama Sistemi
4.7
Karotlu Sondaj in Loglama Prosedrleri
4.7.1 Kayann Tanm
4.7.2 Kaya Tr
4.7.3 Renk
4.7.4 Tane Boyu ve ekli
4.7.5 Tabakalanma/Folyasyon
4.7.6 Mineral Bileimi
4.7.7 Bozuma ve Ayrma
4.7.8 Dayanm
4.7.9 Sertlik
4.7.10 Kaya Sreksizlii
4.7.11 Krk Tanm
51
51
51
52
52
54
55
57
59
60
60
60
60
60
61
61
61
62
62
62
62
62
63
63
64
64
64
64
66
66
68
71
71
72
72
73
73
73
73
74
74
74
75
5.0
Arazi Deneyleri
5.1
Standart Penetrasyon Testi (SPT)
77
78
vii
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
6.0
Konik Penetrasyon Testi (CPT)

Piyezokoni Penetrasyon Testi (PCPT veya CPTu)
Taban izgisi Okumalar
Rutin CPTu lemleri
CPT Profilleri
Kanatl Kesici Deneyi (VST)
Drenajsz Dayanm ve Hassasiyet
Kanatl Kesici Deney Sonular
Kanatl Kesici Dzeltme Faktr
Dz Dilatometre Deneyi (DMT)
Presiyometre Testi (PMT)
zel Problar ve Arazi Deneyleri
Jeofiziksel Yntemler
5.7.1 Mekanik Dalgalar
5.7.2 Sismik Krlma (SR)
5.7.3 Kuyudan-kuyuya Deneyleri (CHT)
5.7.4 Kuyu-aa Deneyleri (DHT)
5.7.5 Yzey Dalgalar (SASW)
5.7.6 Elektromanyetik Dalgalar
Yer Radar
Elektriksel zdiren lm (ER) veya Yzey zdiren Yntemi
Elektromanyetik (EM) Teknikler
Manyetik lmler
Arazi Deneyleri ve Jeofizik Yntemlerin zeti
Yeralt Suyu Aratrmalar

6.1
Genel
6.2
Yeralt Su Seviyesi ve Basncnn Belirlenmesi
6.2.1 Mevcut Kuyular Hakknda Bilgi
6.2.2 Ak Kuyular
6.2.3 Gzlem Kuyular
6.2.4 Su Seviyesi lmleri
Tebeirli erit
amandral erit
Elektrikli Su Seviyesi leri
Veri Kaydediciler
6.3
Geirgenliin Arazide lm
6.3.1 Szma Deneyleri
Den Su Seviyesi Yntemi
Ykselen Su Seviyesi Yntemi
Sabit Su Seviyesi Yntemi
6.3.2 Basn (Paker) Deneyi
6.3.3 Pompaj Deneyleri
6.3.4 Tarma Deneyleri
6.3.5 Piyezokoni Snmlenme Deneyleri
viii
80
81
83
84
84
85
85
87
88
89
92
94
95
95
97
97
99
100
102
103
104
106
106
106
109
109
109
109
109
110
110
110
111
111
112
112
113
114
114
114
114
116
119
121
7.0
Zeminler in Laboratuvar Deneyleri

7.1
Genel
7.1.1 Arlk-Hacim Kavramlar
7.1.2 Zeminlerde Yk-Deformasyon Sreci
7.1.3 Etkin Gerilme lkesi
7.1.4 rt Gerilmesi
7.1.5 Deneylerin Seimi ve Tayini
7.1.6 Zeminlerin Grsel Olarak Tannmas
7.1.7 ndeks zellikleri
Su erii
zgl Arlk
Birim Arlk
Elek Analizi
Hidrometre Analizi
Atterberg Limitleri
Su erii - Younluk (Kompaksiyon) likisi
Zeminlerin Snflandrlmas
Zeminlerin Andrcl
zdiren
Zeminlerin Organik erii
7.1.8 Dayanm Deneyleri
Toplam veya Etkin Gerilme Analizi
Zeminlerin Serbest Basn Dayanm
Eksenli Deney (TX)
Dorudan Kesme (DS)
Dorudan Basit Kesme (DSS) Deneyi
Rezonant Kolon
Minyatr Kanatl Kesici
Kaliforniya Tama Oran (CBR)
R-deeri Deneyi
Esneklik Modl
7.1.9 Geirgenlik
7.1.10 Konsolidasyon
Tek Ynl Skma (Konsolidasyon)
Killerin ime Potansiyeli
Zeminlerin Gme Potansiyeli
7.2
Laboratuvar Deneyleri Kalite Garantisi
7.2.1 Depolama
7.2.2 Numune Sandklama
7.2.3 rnek Seimi
7.2.4 Alet Kalibrasyonu
7.2.5 Glkler
7.3
Deneylerin Seimi ve Tayini
123
123
123
123
124
125
125
128
129
129
129
130
131
132
132
134
135
135
136
136
137
137
139
140
143
143
145
146
147
147
148
148
150
150
151
152
153
153
153
153
154
154
154
8.0
Kayalar in Laboratuvar Deneyleri

8.1
Giri
159
159
ix
8.2
8.3
Laboratuvar Deneyleri
Nokta Yk Dayanm Deneyi
Tek Eksenli Skma Deneyi
Dolayl ekme (Brezilya) Deneyi
Kayann Dorudan Kesme Dayanm
8.2.2 Kararllk
Islak Kararllk
Riprap Salaml
Donma ve zlme Altnda Kararllk
8.2.3 Dayanm-Deformasyon Karakteristikleri
Elastik Modller
Ultrason Deneyi
Kayada Laboratuvar Deneyleri in Kalite Garantisi
8.3.1 Uyarlar
159
159
160
161
162
162
163
164
164
165
165
165
166
167
167
9.0
Zemin zelliklerinin Yorumlanmas

9.1
Giri
9.2
Bileim ve Snflama
9.2.1 Zemin Snflamas ve Profili
9.2.2 Zemin rnekleme ve Sondajla Zemin Snflamas
9.2.3 Konik Penetrasyon Deneyiyle Zemin Snflamas
9.2.4 Dz Dilatometre ile Zemin Snflamas
9.3
Younluk
9.3.1 Birim Arlk
9.3.2 Rlatif Sklk likileri
9.4
Dayanm ve Gerilme Tarihesi
9.4.1 Kumlar in Drenajl Srtnme As
9.4.2 Killer in n Konsolidasyon Gerilmesi
9.4.3 Killerin ve Siltlerin Drenajsz Kesme Dayanm
9.4.4 Yanal Gerilme Durumu
9.5
Elastiklik ve Deformasyon Parametreleri
9.5.1 Kk Birim Deformasyon Kesme Modl
9.5.2 Modl Azalm
9.5.3 Gon Dorudan ve Dolayl Deerlendirmeleri
9.6
Ak zellikleri
9.6.1 Tekdze Snmleme
9.6.2 Genilemeli Snmleme
9.7
Kitapta Bahsedilmeyen Zeminler
169
169
169
170
170
171
173
173
173
175
178
179
182
185
188
190
192
192
194
197
197
199
201
10.0
Kaya zelliklerinin Yorumlanmas

10.1 Giri
10.2 Krksz Kaya zellikleri
10.2.1 zgl Arlk
10.2.2 Birim Arlk
10.2.3 Ultrason Hz
10.2.4 Skma Dayanm
203
203
206
206
206
207
207
x
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
10.8
10.2.5 Dorudan ve Dolayl ekme Dayanm

10.2.6 Krksz Kayann Elastik Modl
Operasyonel Kesme Dayanm
Kaya Ktle Snflamas
10.4.1 Kaya Ktlesi Puanlama Sistemi (RMR)
10.4.2 NGI Q Puanlamas
10.4.3 Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI)
Kaya Ktlesi Dayanm
Kaya Ktlesi Modl
Temel Direnleri
10.7.1 zin Verilebilir Temel Tama Gerilmesi
10.7.2 Temel Kenar Direnleri
lave Kaya Ktlesi Parametreleri
208
210
211
214
215
216
219
219
221
221
222
224
224
11.0
Jeoteknik Raporlar
11.1 Rapor eitleri
11.1.1 Jeoteknik nceleme Raporlar
11.1.2 Jeoteknik Tasarm Raporlar
11.1.3 Jeo-evresel Raporlar
11.2 Veri Sunumu
11.2.1 Sondaj Loglar
11.2.2 Deney Yerleri Plan
11.2.3 Yeralt Profilleri
11.3 Snrlamalar
229
229
229
229
232
232
232
233
234
235
12.0
Jeoteknik Yeralt ncelemesi Szlemeleri

12.1 Sondaj ve Deney artnameleri
237
237
13.0
Kaynaklar
239
Ek A
Zemin ve Kayada Sondaj in Gvenlik lkeleri ve Kuyulara Giri in Salk ve Gvenlik

Prosedrleri
247
Ek B
nternet Siteleri: Jeoteknik Ekipman Tedarikileri ve Deney Hizmeti irketleri
xi
253
ADLAMA VE SMGELER
j
s
j
s
'
d
d.max
d.min
sat
t
w
D
e
H
H
p
t
a, eks
rad
FV
1, 2, 3
a(nih)
CIR
n
u
v
vo
(u)dz
(u)arazi
Eklem eim yn
ev eim yn
Kayada tabakalanma iin ortalama eim as
Eklem eimi
ev eimi
Jeo-malzemenin Bouyant (veya etkin, ya da batk) birim arl
Zeminin birim arl
Zeminin kuru birim arl
Zeminin en sk durumdaki kuru birim arl
Zeminin en gevek durumdaki kuru birim arl
Zeminin doygun birim arl
Zeminin toplam birim arl
Suyun birim arl (9,81 kN/m3)
Dorudan kesme deneyinde zemin ktlesinin yatay hareketi
Eksenel birim deformasyonda deiim
Uygulanan eksenel gerilmedeki deiim
Kaya numunesi apnda deiim
Boluk orannda deiim
Dorudan kesme deneyinde zemin ktlesinin dey hareketi
Kaya numunesinin boyunda deiim
Temel veya dolgu inaatndan dolay ilave ykleme
Dey boruda dm sresi
Zemin ve kaya numunesinde eksenel birim deformasyon (H/H)
Kaya numunesinde apsal (nsal veya radyal) birim deformasyon (D/D)
Akkann viskozitesi
Kanatl kesici kesme dayanmn mobilize dayanma dzeltme faktr
Poisson oran
zdiren = 2dV/I
Etkin gerilme
Normal gerilme
Srayla majr, ortanca ve minr toplam asal gerilmeler
Srayla majr, ortanca ve minr etkin asal gerilmeler
Kayann tek eksenli skma dayanm
Krksz kayann tek eksenli skma dayanm
Eklemdeki normal gerilme
Uygulanan eksenel gerilme
Toplam rt basnc
Toplam (dey) rt gerilmesi
Etkin (dey) rt gerilmesi
Kesme gerilmesi
Kanatl kesici dzeltilmi kesme dayanm
Arazide llen (dzeltilmemi) kanatl kesici kesme dayanm
Zemin veya kaya iin drenajl veya etkin srtnme as
xii

d
r
A
A
AASHTO
ADSC
AQ Kablolu
ASTM
B
B
Bf
BHS
BQ
BX
C
C
C
C
c
c
C
C
Ce
Cl
Ca
CBR
Cc
Cc
CD
CDS
CH
Ch
ch
CL
Cl
co
CP
CPT
CR
Cr
CU
CU
cu
cv
D
sel srtnme as
Drenajl srtnme as
Rezidel srtnme as
Dilatometre diyaframnn kalkmas iin gerekli dzeltilmemi asgari basn
Sondaj logunda Numune Tr kolonuna burgulu sondaj iin girilen kod
Amerikan Eyalet Karayolu ve Ulam darecileri Birlii
Delgili aft Mteahhitleri Birlii
Kaya karotiyeri terimi
Amerikan Deney ve Malzemeler Dernei
Tabakalanma (kaya karotu loglamasnda sreksizlik tipini tanmlamada kullanlr)
Dz dilatometre membrannda 1,1 mm ime iin dzeltilmemi basn
Smel genilii
Sondaj logunda ilgili kolona Kuyuda Kesme Deneyi iin giri kodu
Kaya karot boyutu
BX karotiyerle alnan kaya karotu (41 mm apnda karotu kapsar)
Denison veya Pitcher tipi karotiyer numunesi iin kod
Sondaj logunda Numune Tr kolonuna konsolidasyon iin girilen kod
Yakn (kaya karot logunda sreksizlik akln ifade etmek iin kullanlr)
Dz levha dilatometre membrann boaltma srasndaki dzeltilmemi basn
ekil faktr
Drenajl kesme deneyinde zemin veya kaya iin drenajl veya etkin kohezyon
kincil konsolidasyon katsays
Birim deformasyon cinsinden ikincil konsolidasyon katsays
Boluk oran cinsinden ikincil konsolidasyon katsays
Hazen katsays
Kalsit (kaya karot logunda dolgu trn tanmlamada kullanlr)
Kaliforniya Tama Oran
Erisellik katsays
(Bakir) Skma indeksi
Konsolidasyonlu drenajl
Tamamen rm durum
Yksek plastisiteli inorganik kil
Klorit (kaya karot logunda dolgu trn tanmlamada kullanlr)
Yatay konsolidasyon katsays
Dk-orta plastisiteli inorganik killer
Kil (kaya karot logunda dolgu trn tanmlamada kullanlr)
Sktrlm zeminin kohezyonu
Kaya karotiyeri adlamas
Konik Penetrasyon Testi
Skma oran = Cc /(1+e)
Yeniden skma indeksi
Tekdzelik katsays = D60/D10
Konsolidasyonlu drenajsz ( eksenli deney)
Drenajsz kesme dayanm
Dey konsolidasyon katsays
Kaya numunesinin orijinal ap
xiii
D
d
d
D10
D30
D50
D60
Dmax
Dmin
DMT
Dr
DS
Ds
DSS
E
e
Eav
ED
ef
EM
Em
emax
emin
eo
er
EROS
Es
Ef
EW
EX
F
F
F
f
Fe
Fi
Fo
fs
FV
GC
GI
GM
GP
GPR
Gs
GW
Zemin taneciklerinin grnr yarap

Belli bir yk dzeyindeki birincil konsolidasyon
Bir zdiren lmnde elektrotlar arasndaki mesafe
Numunenin %10unun daha kk olduu tane boyu
Numunenin %30unun daha kk olduu tane boyu
Ortalama tane boyu (numunenin %50si bundan daha kk apldr)
Numunenin %60nn daha kk olduu tane boyu
Zemin numunesindeki en byk tane ap
Zemin numunesindeki en byk tane ap
Dz plakal dilatometre deneyi
Zeminin rlatif younluu
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonuna dorudan kesme deneyi iin girilen kod
Etkin tane ap
Dorudan basit kesme
Elastisite (veya Young) modl
Zeminin boluk oran
Ortalama elastisite modl
Dz dilatometreden elde edilen edeer elastik modl
Nihai boluk oran
Standart presiyometre deneyi iin Menard modl
Arazide llen deformasyon modl
Zeminin en gevek durumundaki boluk oran
Zeminin en sk durumundaki boluk oran
Numunenin ilksel boluk oran
Sekmenin balangcndaki boluk oran
Yer Kaynaklar Gzlem Sistemleri (Earth Resources Observations Systems)
Sekant elastisite modl
Tanjant elastisite modl
Fla eklemli muhafaza adlamas
Ufalanabilir (kaya sertliini tanmlamada kullanlan terim)
Fay (kaya karot logunda sreksizlik tipini tanmlamada kullanlr)
nce tane oran; 200 numaral elekten geen yzdeye karlk gelir
Kesme dalgas frekans
Demir oksit (kaya karot logunda dolgu tipini tanmlamada kullanlr)
Dolgulu (kaya karot logunda dolgu miktarn tanmlamada kullanlr)
Folyasyon (kaya karot logunda sreksizlik tipini tanmlamada kullanlr)
CPT ile llen eper srtnmesi
Arazide kanatl kesme veya kanatl kesme deneyi
Killi akl, kt derecelenmi akl-kum-kil
AASHTO zemin snflama sisteminde grup indeksi
Siltli akl, kt derecelenmi akl-kum-silt
Kt derecelenmi temiz akl, akl-kum karm
Yer radar
Zemin tanelerinin zgl arl
yi derecelenmi temiz akllar, akl-kum karm
xiv
H
H
H
H
H
H
h1, h2
HQ
HW
i
Ia(50)
ID
Id2
Ip, PI
Ir
Is(50)
ISRM
J
Ja
JCS
Jr
JRS
Jv
k
KD
Ko
L
L
Lf
LFC
LH
LI
LL
LPS
LT
M
M
M
MFS
MH
MH
ML
ML-CL
MW
N
n
N1
N60
(N1)60
NC
Ndz
Narazi
Yksek modl oran

Kapal (kaya karot logunda dolgu tipini tanmlamada kullanlr)
Deney zonunda basncn farkl yk
Sert (kaya sertliini tanmlamada kullanlan terim)
Konsolidasyon numunesinin yar ykseklii (en uzun drenaj yolunun uzunluu)
Kaya numunesinin ilk ykseklii
t1 ve t2 zamanlarndaki ykler
Kaya karotu boyut terimi
Sondaj tiji adlamas
Dzensizliklerin ortalama eim izgisi ile yapt a
Kaya rnei iin anizotrop nokta yk dayanm indeksi
Dz dilatometre deneyinden zemin trn elde etmek iin malzeme indeksi
Islak Kararllk ndeksi
Plastisite indeksi
Dzensiz (kaya karot logunda eklemin yzey eklini tanmlamada kullanlr)
ap 50 mm olan kaya rnei iin nokta yk dayanm indeksi
Uluslararas Kaya Mekanii Dernei (International Society for Rock Mechanics)
Eklem (kaya karot logunda sreksizlik tipini belirlemede kullanlr)
Q sisteminde eklem bozuma katsays
Eklem duvar Skma Dayanm
Q sisteminde eklem przllk katsays
Eklem Przllk Katsays
Birim kaya hacmindeki eklem says
Geirgenlik katsays
Dz dilatometreden yanal gerilme indeksi
Jeostatik durum iin yanal gerilme katsays
Zemin numunesi uzunluu
Dk modl oran
Smel uzunluu
Tamam silindirik kaya karot paras uzunluu
Dk sertlik
Likitlik indeksi
Likit Limit
Ayrma dzlemleri
Kaya karot parasnda utan uca llen uzunluk
Orta (kaya karot logunda sreksizlik akln tanmlamada kullanlr)
Ortalama modl oran
Mekanik analiz (elek veya hidrometre)
Mikro Taze Durum
norganik killi silt, elastik silt
Orta Sert (kaya sertliini tanmlamada kullanlr)
norganik silt ve ok ince kum, kaya unu, siltli veya killi ince kumlar ya da killi silt
(Birletirilmi Zemin Snflama Sisteminde grup simgesi)
norganik silt ve kil karm
Orta geni (kaya karot logunda sreksizlik geniliini tanmlamada kullanlr)
Standart Penetrasyon Testi dzeltilmemi N deeri (ya da darbe says)
Gzeneklilik
1 atmosferlik rt basncna normalize edilmi N deeri
Uygulamadaki %60lk ortalama standart enerjiye gre dzeltilmi SPT N deeri
%60 enerji oran ve 1 barlk basnca gre dzeltilmi SPT N deeri
Normal konsolide
Doygun ince veya siltli kumlar iin boluk basncna gre dzeltilmi N deeri
Arazide llen N deeri
xv
NGI
No
NQ
NR
NV
NW
NX
OC
OCR
OH
OL
OMC
P
P
pl
Pa
pc
PDS
pf
PI
PL
pl
PLT
PMT
Po
po
PQ
Ps
Pt
PVC
PW
Py
Q
qc
qt
qu
Qz
R
R
r
R deeri
RMR
RQD
RR
RW
RW
S
S
SC
Sd
SDI
Norve Jeoteknik Enstits

Hi biri (kaya karot logunda dolgu miktar veya tipini tanmlamada kullanlr)
Numune alnamad
Sondaj tiji adlamas
ap 53 mm olan karotiyer ile elde edilen kaya karotu
Ar konsolide
Ar konsolidasyon oran
Orta-yksek plastisiteli organik kil, organik tuz (Birletirilmi Zemin Snflama
Sisteminde grup simgesi)
Dk plastisiteli organik silt ve organik siltli kil (Birletirilmi Zemin Snflama
Sisteminde grup simgesi)
Optimum su ierii
Piyezometre
Sondaj logunun Numune Tr kolonunda et kalnl ince tp numunesi iin kod
Dz dilatometre deneyinde diyafram tutukluu iin dzeltilmi B basnc
Ksmen dolu (kaya karot logunda dolgu miktarn tanmlamada kullanlr)
nkonsolidasyon gerilmesi
Ksmen rm durum
Menard tipi presiyometre deneyi srasnda krip basnc
= LL-PL; plastisite indeksi
Plastik limit
Menard tipi presiyometre deneyi srasnda snr basn
Nokta yk deneyi
Presiyometre deneyi
Menard tipi presiyometre deneyi srasnda Vo hacmine karlk gelen basn
Dz dilatometre deneyinde diyafram tutukluu iin dzetilmi A basnc
Sondaj logunda Numune Tipi kolonunda piston numunesi iin girilen kod
Turba ve hayli organik zeminler
Polivinil klorr
Fla eklemli muhafaza borusu iin adlama
Pirit (kaya karot logunda dolgu tipini tanmlamada kullanlan terim)
Kuyuya sabit debide su ak; toplam ak hacmi
CPT srasnda llen dzeltilmemi konik u direnci
CPT srasnda llen dzeltilmi konik u gerilmesi
Serbest basn dayanm; kayann tek eksenli skma dayanm
Kuvars (kaya karot logunda dolgu tipini tanmlamada kullanlr)
Przl (kaya karot logunda yzeyin przlln tanmlamada kullanlr)
eyl puanlamas
Deney kuyusunun yarap
Zemine dey bir yk etkidii zaman zeminin yanal deformasyona direncinin deeri
Kaya Ktle Puanlamas
Kaya Kalite Gstergesi
Yeniden skma oran = Cr /(1+e)
Sondaj tiji terimi
Fla eklemli muhafaza borusu terimi
Zeminin doygunluk derecesi
Dz (kaya karot logunda yzeyin przlln tanmlamada kullanlr)
Killi kumlar, kt derecelenmi kum-kil karm
Kum (kaya karot logunda dolgu trn tanmlamada kullanlr)
Islak Kararllk ndeksi
xvi
Sh
SL
Slk
SM
SM-SC
SMR
SP
Sp
SPB
SPT
SR
SRB
SRS
SS
St
STS
Su
su
suv
SW
SW
T
T
T
T
t
t100
t50
TV
U
u
u1
u2
uo
USCS
UU
UW
V
V
VC
Vc
Vf
VH
Vm
VN
vo
VR
Vs
W
W
w
Wa
Kesme (kaya karot logunda sreksizlik trn tanmlamada kullanlr)

Bzlme limiti
Kayma izikli (kaya karot logunda yzeyin przlln tanmlamada kullanlr)
Siltli kum, kt derecelenmi kum-silt karm
nce tane ksm az plastik olan kum-silt-kil
ev kaya Ktlesi Puanlamas
Kt derecelenmi kum, kum-akl karm
Benekli (kaya karot logunda dolgu miktarn tanmlamada kullanlr)
Tercihli krlma
Standart Penetrasyon Testi
Hafif przl (kaya karot logunda yzey przlln tanmlamada kullanlr)
Rasgele krlma
eyl Puanlama Sistemi
Sondaj logunun Numune Tr kolonunda standart SPT tp numunesi iin kod
Basamakl (kaya karot logunda eklemin yzey eklini tanmlamada kullanlr)
Lekeli durum
Yzey lekesi (kaya karot logunda dolgu miktarn tanmlamada kullanlr)
Drenajsz kesme dayanm
Kanatl kesici kesme dayanm (dzeltilmemi)
Etkin rt gerilme oranna gre normalize edilmi drenajsz kesme dayanm
ok az (veya hi) ince tane ieren iyi derecelenmi kum, akll kum
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonunda eksenli basn deneyi iin kod
Devrilme yenilmesi
Sk (kaya karot logunda sreksizlik geniliini tanmlamada kullanlr)
Dorudan kesme deneyinde zemindeki kesme kuvveti
Zaman
Belli bir ykleme dzeyinde %100 konsolidasyon iin gerekli zaman
Belli bir ykleme dzeyinde %50 konsolidasyon iin gerekli zaman
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonunda torveyn indeksi iin kod
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonunda serbest basn deneyi iin kod
Boluk suyu basnc
Tip 1 piyezometredeki boluk suyu basnc (ortayz eleman)
Tip 2 piyezometredeki boluk suyu basnc (omuz eleman)
Arazideki hidrostatik boluksuyu basnc
Birletirilmi Zemin Snflama Sistemi
Konsolidasyonsuz drenajsz
zdiren lmlerinde potansiyel d
Damar (kaya karot logunda sreksizlik tipini tanmlamada kullanlr)
ok yakn (kaya karot logunda sreksizlik akln tanmlamada kullanlr)
Menard presiyometre deneyi srasnda probun ilk hacmi
Menard presiyometre deneyi srasnda krip basnc pfye karlk gelen hacim
ok sert (kaya sertliini tanmlamada kullanlr)
Menard presiyometre deneyi srasnda Vo + Vf
ok dar (kaya karot logunda sreksizlik geniliini tanmlamada kullanlr)
Kuyunun hacmi ile vc arasndaki fark
ok przl (kaya karot logunda yzey przlln tanmlamada kullanlr)
Kesme dalgas hz
Geni (kaya karot logunda sreksizlik geniliini tanmlamada kullanlr)
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonunda birim arlk ve su ierii iin girilen kod
Doal su ierii
Dalgal (kaya karot logunda eklemim yzey eklini tanmlamada kullanlr)
xvii
Wn
X
X
ZW
z
Doal su ierii
Mesafe
Sondaj logunun Dier Deneyler kolonunda yaplan zel deneyler iin girilen kod
Derinlik (zemin yzeyinden aada)
xviii
BLM 1.0
GR
1.1 BU KILAVUZUN AMACI
Tm ulam sistemleri ya yerin stnde, ya yerin iinde veya yer malzemelerinin kendisinden
yaplrlar. Ulam yapsn tasarlayanlar ve yapanlar asndan yer malzemeleri (zemin ve kaya) sadece
bu yaplar iin bir temel vazifesi grmez; ayn zamanda inaat malzemelerinin nemli bir ksmn da
olutururlar.
Mamul inaat malzemelerinden farkl olarak zemin ve kayann zellikleri bunlar oluturan
doal srelerin veya oluumlarn takip eden insan kaynakl olaylarn bir sonucudur. Aalardaki
temel malzemelerinin deitirilmesi ou zaman pratik ve ekonomik deildir. Ulam yaplar iin ok
byk miktarlarda zemin veya kaya gerektiinden, bunlar nceden mhendislik srelerine tabi
tutarak imal etmek veya nakletmek olanaksz deilse bile ekonomik adan mmkn deildir. Ulam
yaplarnn tasarm ve inaatnda jeoteknik mhendisi proje sahasndaki veya yaknndaki inaat
malzemelerini kullanmak durumundadr. O nedenle, bu tr yaplarn tasarm ve inaatnda temeli ve
yapnn dier bileenlerini oluturmak zere, kullanlacak zemin ve kayalarn zelliklerinin tam olarak
anlalmas gerekir.
Yeralt aratrmalar uygulamasna dair genel durumu ortaya koyan bu klavuzda karayollar ve
ilgili ulam yaplarnn tasarm ve inaat iin tipik jeoteknik inceleme programlarnn amacna ve
spesifik bileenlerine vurgu yaplmtr. Klavuzda deiik aratrma yntemlerinin planlama, icra ve
yorumlamalarna ve mhendislik uygulamalar iin zemin ve kaya parametrelerinin gelitirilmesine
dair en son yntembilimler verilmitir. Klavuzda tartlan prosedrlerin yerel olarak deiebilecei
gz nnde bulundurulmaldr. Bu nedenle, okuyucunun yerel uygulamalarla tam bir ainalk
kazanmas da nemlidir.
Bu klavuzdaki yap terimi ile yol dolgusu, kaplama, duvar vb. dier tesisler gibi projelendirilmi
ve ina edilmi yaplarn kastedildii bilinmelidir.
ekil 1.1 Doal yer malzemeleri: a) Atlantik kumul kelleri, b) Moabde (Utah, ABD) kumta.
1.2 YERALTI ARATIMALARINDA JEOTEKNK MHENDSNN ROL
Tasarm ve inaatta jeoteknik mhendisinin1 rol bir organizasyondaki sorumluluklarn
dalmna gre deiir. Bununla birlikte, (tanm itibariyle) dierleri arasnda jeoteknik mhendisi
deiik yap trlerinin tasarm ve inaat iin zemin ve kaya ile temel verilerinin derlenmesi ve
yorumlanmasndan mesuldr. Bu roln uygun biimde ifas iin jeoloji ve hidroloji bilgileriyle
desteklenmi olarak jeoteknik mhendislii ilke ve uygulamalarnn, yeralt inceleme teknikleri ve
ilkelerinin, tasarm prosedrlerinin, inaat yntemlerinin ve planlanan tesisin kullanmnn iyi bir
ekilde anlalmas gerekir.
Jeoteknik mhendisi bir projenin planlama aamasnn en balarnda iin iindedir. Bir jeoteknik
mhendisi nceki bilgilere ve aratrmalara dayal olarak maliyetleri azaltabilecek, inaatn
yaplabilirliini gelitirecek ve dier baz avantajlar salayabilecek ekilde planlanan (szgelimi) bir
1
tnel veya yolun gzergah konusunda neriler getirebilir. Bir jeoteknik mhendisinden projenin nihai
yeri belirlendikten sonra hizmet alnacak olursa, mhendislik deeri ok nemli olan bir katknn
kaybedilmesi sz konusu olabilir.
Proje yeri, geometrisi ve dier nitelikleri belirlendikten sonra jeoteknik mhendisi ve tasarm
ekibi yeralt aratrmasnn gereklerini birlikte tanmlamaldrlar. Saha koullar hakkndaki bilgisine ve
inaat srasnda derlenen bilgilere dayal olarak yeralt incelemesinin ayrntlarn ieren kararlar
vermede jeoteknik mhendisine sorumluluk ve yetki verilmelidir. Mevcut verilerin derlenmesi, arazi
kefinin ynetimi, yeralt incelemesinin balatlmas ve geliiminin takibinde sorumluluk jeoteknik
mhendisine aittir. nceleme srasnda sra d veya beklenmeyen koullarla karlaldnda, saha
iin grevli jeoteknik mhendisi bu bulgular tasarm mhendisi ile paylamal, nerilerde bulunmal
ve gerektiinde deiiklikler yapmaldr.
Numuneler alndktan sonra, inceleme programnn yeterliliini belirlemede bir gere olarak
malzeme zellikleri hakknda bir kanaat sahibi olmak iin, jeoteknik mhendisi bunlarn tmn
veya temsilci olabilecek adedini grsel olarak incelemelidir. Bu ou zaman ihmal edilen bir uygulama
olup, yanl anlamalara ve bedeli yksek hatalara yol aabilmektedir. Saha incelemesinde sahadaki
genel stratigrafiyi ve yeralt malzemelerini tanmlamak iin yeterli gelime salandktan sonra, proje
iin sahaya zg bir deney program balatlabilir.
Saha incelemesinden ve laboratuvar deney programndan verileri elde ettikten sonra jeoteknik
mhendisinin abalar bu verilerin indirgenmesi ve deerlendirilmesine, yeralt stratigrafisi ve yeralt
suyu koullarnn belirlenmesine, uygun zemin ve kaya tasarm parametrelerinin gelitirilmesine ve
inceleme bulgularnn bir jeoteknik raporda sunulmasna odaklanr. Jeoteknik mhendisi yeraltndan
derlenen bu bilgileri temellerin ve bir karayolu projesinin dier bileenlerinin analizi ve tasarmnda
kullanr.
Bu klavuzdaki jeoteknik mhendisi terimi mhendislik yaplarnn yeralt incelemelerini yapan mhendislik jeologlarn da
kapsar.
BLM 2.0
PROJENN BALATILMASI
2.1 PROJENN TR
2.1.1 Yeni naat
Yeni bir inaat iin gerekli olabilecek yeralt incelemesi genelde iki ekilde yaplr. Birincisi,
tasarmclarn jeoteknik mhendisinden olas gzergahtan veya planlanan yaplarn lokasyonlar
arasndan en iyisinin belirlenmesini ya da temel alternatiflerini deerlendirmesini istedii
durumlardaki kavramsal yeralt incelemesi veya gzergah tayini incelemesidir. Bu tr bir projede
genellikle ayrntl bir yeralt incelemesine gerek duyulmaz. Bu tr inceleme normalde jeolojik keif
gezisi ve biraz rnekleme, genelletirilmi bir saha karakterizasyonu elde etmek iin yeralt
koullarnn sahada tehisi ve kayaya ya da kompetan zemin seviyesine olan derinlik, obruk ve/veya
znme kovuklarnn varl, dk kotlu bataklk alanlarnda organik keller ve/veya eski dolgu,
moloz veya kirlenme kantlar gibi genel gzlemler ile snrldr. Kavramsal incelemelerde snrl
miktarda laboratuvar deneylerine gerek duyulur; ounlukla deneyimli bir saha mhendisi ve/veya
jeolounun hazrlad sondaj loglarndaki yeralt koullarnn tanmlanmasna baldr. Uygun ekilde
yaplm keifsel incelemelerin, tasarmclarn uygun yeralt koullar avantajlarndan yararlanmak iin
proje yerini tayin etmede esneklie sahip olduu durumlarda, problemli temel koullarndan ve
maliyetli inaat yntemlerinden kanma ve nemli mali tasarruflar salamada nemli bir potansiyeli
sz konusudur.
ekil 2.1 Yeni karayolu inaat. a) Kuzey Carolinada Pile Bent Kprs, b) Virginiada bir karayolu evi.
Yeralt incelemelerinin ikincisi ve daha yaygn tr, tasarm iin kullanlmak zere ayrntl saha
karakterizasyonu amacyla yaplan detayl yeralt incelemesidir (ekil 2.1). Tasarm aamas
incelemeleri ounlukla iki evrede gerekletirilir. lk veya kesin olmayan tasarm evresi incelemesi
tipik olarak planlanan yap bileenlerini ya da temeller, yol dolgular veya istinat yaplarn
tanmlamadan nce erken tasarm srecinde gerekletirilir. Buna gre, n tasarm incelemesi tipik
olarak genel stratigrafiyi, zemin ve kaya karakteristiklerini, yeralt suyu koullarn ve temel tasarm
iin sahada mevcut nemli dier zellikleri tanmlamaya yeterli fakat snrl sayda sondaj ve deneyleri
kapsar. Bunu takiben, yap temelinin ve dier tasarm bileenlerinin yeri belirlendikten sonra, tasarm
amalar asndan ve inaat srasnda beklenmeyen zemin koullarndan kaynaklanan riski azaltmak
iin, yaplarn nihai yerlerinde sahaya zg yeralt bilgileri elde etmek iin ou zaman ikinci veya
nihai tasarm evresi incelemesi gerekletirilir. nemli tasarm deiikliklerinin olduu ya da yeralt
anomalilerinin daha ileri alma gerektirdii durumlarda daha ileri aratrma evreleri dnlebilir.
ok aamal bu tr aratrmalar iyi planlanm olduklar zaman tasarmn her aamas iin yeterli ve
zamanlamas iyi yeralt bilgileri salarlar ve gereksiz keif riskini ve maliyetini azaltrlar.
Jeoteknik mhendisi incelemeyi planlamadan ve balatmadan nce tasarmclardan yaplacak
olan tesisin tr, yk ve performans ltleriyle birlikte yeri, geometrisi ve kotlarn almas gerekir.
3
Yarma ve dolgularn seddelerin, istinat yaplarnn ve yeralt bileenlerinin olabildiince pratik ekilde
tehis edilmesi gerekir. Kprler iin yaplmas gereken sondajlarn yerleri, derinlikleri, tr ve saysn
belirlemek iin kpr yerleri, yaklam dolgular ve kpr inaat tipinin ayrntl biimde verilmesi
gerekir. Aratrmann yksek i merkezleri, turizm binalar ve elence ya da dinlenme tesisleri gibi
binalar iin yapld durumlarda tasarmclar binann plann ve kolonlar ile duvar yklerini temin
etmelidir.
2.1.2 Rehabilitasyon Projeleri
Jeoteknik incelemelerin nemli bir ksm heyelan yenilmeleri, karayolu dolgusu durayll, ev
stabilizasyonu, temelalt ve kaplama oturmas ile eski temel sistemlerinin deitirilmesi de dhil
olmak zere, karayolu projelerinin rehabilitasyonunu ve iyiletirilmesini kapsar (ekil 2.2).
ekil 2.2 Rehabilitasyon projeleri: a) Can kaybnn da olduu bir karayolu evi yenilmesi, b) yol
heyelan, c) Orlandoda (Florida, ABD) obruk ve d) ev stabilizasyonu.
Rehabilitasyon projeleri iin gerekli yeralt incelemesinin ayrntlar aadakiler de dhil olmak
zere ok sayda deikene baldr:
Rehabilite edilecek yapnn durumu
Yap hasarl ise hasarn durumu (kaplama yenilmesi, derin oturakl yenilmeler yap oturmas,
heyelanlar, drenaj ve su ak, gme tehlikesi)
Yapnn ilk yapld ekline dndrlp dndrlmeyecei ya da gelitirilip gelitirilmeyecei
(mesel, bir kaplamaya veya kprye bir erit daha ilave edilmesi gibi)
Tesis geniletilecek ise, nerilen geometri, yer, ykleme ve yap deiimleri (rnek: kpr
menfezi)
Rehabilite edilen yap iin gerekli tasarm mr.
Uygun bir inceleme programnn planlanmasna yardmc olmak zere yukardaki bilgilerin elde
edilmesi gerekir.
2.1.3 Kirlenmi Sahalar
Jeoteknik mhendisi bazen kirlenmi zemin veya yeralt suyu ieren sahalarda yeralt
aratrmalar yapmak durumunda kalr. Kirlenme tehlikeli veya tehlikesiz olabilir. Kirlenmi yerlerden
4
numune alnmas ve ekip evrilmesi biraz karmak bir konu olup, bu klavuzun amac dndadr.
Ancak, jeoteknik incelemeleri yapan herkesin bu prosedrlerin ne kan hususlarnn farknda olmas
gerekir. ABD evre Koruma Ajansnn (EPA) 625/12-91/002 numaral Kirlenmi Zemin Tanm ve
Numune Alnmas Arazi Cep Klavuzu balkl yayn bu konuda temel ve klavuz bilgiler ile birlikte
bir dizi faydal referans ierir.
Bir inceleme yaplaca zaman yeni yaplm arampol (right-of-way, ROW) iin istimlak kaytlar
saha iin en gncel arazi kullanm hakknda bilgiler salar. Dahas, kurumun evre blm
muhtemelen evre etki deerlendirmeleri yapm ve kirlenmi alanlar ve kirlenme trn tespit
etmitir. nceleme planlama aamasnda bu bilgileri elde etmek iin ROW ve kurumun evre blm
ile rutin ekilde irtibatta olunmaldr. Planlanan faaliyetin sadece mevcut ROWda olduu
rehabilitasyon projelerinde mevcut bilgi ok kapsaml olabildii gibi hi de olmayabilir. Eski akl veya
sktrlm zemin yollar bazen toz azaltc atk rnleri kullanlarak yaplmaktadr ve bu yollarn daha
sonra (szgelimi) scak bitml beton karm ile kapland yerlerde yeralt aratrmalarnda
kirlenmi zemin katmanlarna rastlanabilir. Ayrca, saha d kaynaklardan yeralt suyu hareketi
yoluyla kirletici g riski de bulunabilir.
Muhtemel bir kirlenmenin iaretleri unlardr:
Arazinin daha nce kullanlm olmas (rnek: Eski dolgu, deponi alanlar, gaz istasyonlar vb.)
Lekeli zemin veya kaya
Bitki rtsnde belirgin bir eksiklik veya l bitkiler ve aalarn varl
Kt koku (Hayli organik zeminlerin ou zaman rk yumurta kokusu verdii ve kirlenme
kant olarak yorumlanmamas gerekir. Bununla birlikte, bu kt koku hayli zehirli hidrojen
slfr iareti de olabilir. Sondaj ekibi bu konuda bilgilendirilmelidir.)
Yeralt suyu ve boluk suyundan baka svlarn varl
nceden olmu yer yangn iaretleri (deponi alanlarnda). Deponi alanlar renksiz ve kokusuz
metan gaz yayarlar. Konsantrasyonlar yksek olduu zaman kvlcm veya atele birlikte
patlarlar. Belli artlar (mesela imek akmas) altnda dk konsantrasyonlarda yanarlar.
Doal organik keller ieren alanlar da metan gaz retir ve yayarlar.
Grnebilir durumda metallerin varl (mesel cva)
Dk (<2,5) veya yksek (12,5) pH
Baz kirleticilerin varln tespit etmek zere n deneyleri yapmada hava kalitesi izleme
cihazlar, pH lm takmlar, foto-iyonizasyon dedektrleri vb. gibi kullanm kolay arazi deney
dzenekleri kullanlabilir.
EPAda kirlenmi zeminlerden numune alma, paketleme ve tamann yannda arazi ve
laboratuvar deneylerinin yapm iin klavuz bilgiler mevcuttur. Ek olarak, her eyalet kendi
protokoln gelitirmi olup, bunlarn bazlar EPAnnkilerden daha skdr. Kukulu malzemelerden
numune almnda veya test edilmesinde bu belgelere bavurulmas gerekir.
ou evre uygulamalarnda jeoteknik mhendislii snflamalarndan ziyade ABD Tarm
Topraklar Koruma Servisi (SCS) taksonomisi kullanlmaktadr. SCSnin yapt en nemli almalardan
biri Tarmsal El Kitab, No. 18, Toprak Koruma Servisi, Washington D.C.dir. Bu kitap SCSnin blgesel
veya yerel brolarndan temin edilebilir.
2.2 MEVCUT VER KAYNAKLARI
nceleme srecinde ilk adm mevcut verilerin gzden geirilmesidir. Yeralt incelemelerinin
planlanmasnda kullanlabilir ve de kullanlmas gereken ok faydal saysz kaynak vardr. Bu bilgilerin
gzden geirilmesi ou zaman arazideki srprizleri asgariye indirebilir, sondaj yerleri ve derinliklerini
belirlemede yardmc olabilir ve jeoteknik raporda bulunmas gerekebilecek ok deerli jeolojik ve
tarihsel bilgi salayabilir.
Jeolojik, tarihsel ve toporafik bilgiler iin faydal kaynaklarn bir ksm aada liste halinde
verilmitir. Bunlarda ve dier kaynaklardaki spesifik bilgiler ABD Denizcilik Tasarm Klavuzu 7.1de
(1982) sunulmutur.
Sahada veya yakn evresindeki nceki yeralt incelemeleri (tarihsel veriler)
5
Sahada nceki inaat faaliyetleri ve yapsal performans problemlerine dair kaytlar (rnek:
Kazk uzunluu, srlebilirlik problemleri, kaya kaymalar, ar szma, beklenmedik oturma ve
dier bilgiler). Bu bilgilerin bir ksm sadece basit aktarm eklinde olabilir. En ciddi olanlar
incelenmeli, mmknse belgelendirilmeli ve mhendis tarafndan deerlendirilmelidir.
ABD Jeolojik Aratrmalar Servisi (USGS) haritalar, raporlar, yaynlar ve internet sayfalar
(www.usgs.gov)
Eyalet Jeolojik Aratrmalar Servisi haritalar, raporlar ve yaynlar
Eyalet veya ABD Jeolojik Aratrmalar Servisi (USGS) ya da Federal Acil Durum Kurumu (FEMA):
www.fema.gov) tarafndan hazrlanan takn zonu haritalar
Tarm Topraklar Koruma Servisi (SCS) Toprak haritalar Her yl yaplan toprak incelemeleri
liste halinde ilan edilir. Bunlarn iyi hazrlanm haritalar olmakla birlikte sadece s keller iin
ayrntl bilgi verdii hatrdan karlmamaldr. Bu haritalarda don derinlii, drenaj
karakteristikleri, USDS toprak eitleri ve dier tarmsal bilgiler bulunabilir.
Jeoloji dernekleri (Association of Engineering Geologists - Mhendislik Jeologlar
Dernei/Association of American State Geologists/Amerikan Eyalet Jeologlar Dernei)
Yerel niversite ktphaneleri ve jeoloji blmleri
Umumi ktphaneler ve Milli Ktphane
Aadaki kurumlar tarafndan hazrlanan deprem verileri, sismik tehlike haritalar, fay haritalar
ve ilgili bilgiler:
ABD Jeolojik Aratrmalar Servisi (USGS)

Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi (EERC), Kaliforniya niversitesi, Berkeley
Deprem Mhendislii Aratrma Enstits (EERI), Stanford niversitesi
Ulusal Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi (NEERP), Washington, D.C.
ok Disiplinli Deprem Mhendislii Aratrmalar Merkezi (MCEER), Buffalo, N.Y.
leri Teknoloji Konseyi (ATC), Redwood City, Kaliforniya
Orta Amerika Deprem Merkezi (MAEC), Illinois niversitesi, Urbana
Pasifik Deprem Mhendislii Merkezi (PEER), Kaliforniya niversitesi, Berkeley
Dnya ulusal yerbilimi kurumlar (USGS Periyodii 716, 1975)
ABD Madencilik Brosu (USBM)
Eyalet, ehir ve ile yol haritalar
Hava fotoraflar (USGS, SCS, Yer Kaynaklar Gzlem Sistemi)
Uzaktan alglama grntleri (LANDSAT, Skylab, NASA)
Hendekler, arka yollar, menfezler, nakil hatlar ve boru hatlarn gsteren saha planlar
Batimetrik veriler de dhil olmak zere akarsular, rmaklar ve dier su gvdeleri gibi kprler,
menfezler vb. yaplarla geilmesi gereken su gvdesi haritalar
Yukardaki bilgilerin ou ticari kaynaklardan (mesel kopyalama merkezlerinden) veya merkezi

hkmetin ya da eyalet hkmetinin yerel veya blgesel brolarndan temin edilebilir. Takn ve
jeoloji haritalar, hava fotoraflar, USDA toprak incelemeleri iin spesifik kaynaklara (cretsiz telefon
numaralar, adresler vb.) internet yoluyla kolayca eriilebilir.
2.3 Elde Plan le Saha Ziyareti
Sahann jeoteknik, toporafik ve jeolojik zelliklerine ve sahaya eriim ile sahada alma
koullarna dair bilgi sahibi olabilmek iin jeoteknik mhendisi ya da proje tasarm mhendisinin proje
sahasna bir keif gezisi yapmas zorunludur. Elde plan ile saha ziyareti unlar renmek iin iyi bir
frsattr:
Tasarm ve inaat planlar

Genel saha koullar
Jeolojik keif
Jeomorfoloji
Ekipman girii iin kstlamalar
6
Saha incelemesi srasnda trafik kontrol gereksinimleri

Yeralt ve yerst hatlarnn yeri
Mevcut yaplarn tr ve durumu (mesel kaplamalar, kprler vb.)
Komu sahadaki arazi kullanm (okullar, kiliseler, aratrma tesisleri vb.)
alma saatlerindeki kstlamalar
arampol ile ilgili kstlamalar
evresel hususlar
Sarplklar, mostralar, anma zellikleri ve yzey oturmas
Takn dzeyleri
Su trafii ve su sondaj sahalarna giri
Sondaj yerlerini belirlemede nirengi ve dier referans noktalar
Ekipman depolama alanlar/gvenlik
2.4 TASARIMCILAR/PROJE YNETCLERYLE LETM

nceleme program devam ederken jeoteknik mhendisinin arazi mfettii ile periyodik olarak
fikir teatisinde bulunmas: herhangi bir olaan d durum veya glkle karlaldnda ve inceleme
program veya takviminde herhangi bir deiiklik olduunda proje veya tasarm mhendisini haberdar
etmelidir. Bu iletiimlerin skl projenin kritik doas ile karlalan sorunlarn doas ve ciddiyet
derecesine baldr. nceleme programnn genel gerekleri iin tm saha personeline faydal
olabilecek bir Arazi Bilgileri Formu ekil 2.3de verilmitir.
2.5 YERALTI ARATIRMASININ PLANLANMASI
Yukardaki kaynaklarda mevcut bilgilerin toplanmas ve deerlendirilmesinden sonra jeoteknik
mhendisi saha inceleme programn planlamaya hazrdr. Arazi inceleme yntemleri, numune alma
artlar ve yaplacak arazi deneylerinin tr ve skl mevcut yeralt bilgilerine, proje tasarm
gerekliliklerine, ekipmanlarn olup olmamasna ve yerel uygulamalara baldr. Jeoteknik mhendisi
yeralt koullarn tanmlamak ve mhendislik analizleri ve tasarm yapmak iin gerekli verileri elde
edebilmek iin genel bir inceleme plan gelitirmelidir. Bir jeolog planlamada ve saha koullarn
yorumlamada kullanlmak zere sahadaki jeolojik formasyonlarn tr, ya ve kelme ortamlaryla
ilgili olarak ou zaman deerli girdiler salar.
Sahaya eriimde baz kstlamalardan ya da inceleme sreci devam ederken yeralt koullarnda
ortaya kan deiimleri deerlendirme zorunluundan dolay inceleme program balatldktan sonra
deiiklikler yaplmas ou zaman zorunlu hale gelmektedir. nceleme programnda gerekli ve uygun
deiikliklerin yaplmasn temin etmek iin, saha mfettiinin (tercihen jeoteknik mhendisi veya bir
jeolog) projenin karakteri, incelemenin amac, numune alma ve deney gereklilikleri ve beklenen
yeralt koullar hakknda nceden tam anlamyla bilgilendirilmesi zellikle nemlidir. Saha
mfettiinin grevleri yaplan iin program plan ile uyumlu olarak yrmesini kontrol etme,
incelemede salanan gelimeden proje jeoteknik mhendisine bilgi verme ve yeralt koullarnda sra
d bir durum ile karlaldnda ya da saha incelemede deiiklik gerektiinde jeoteknik
mhendisini annda bilgilendirme eklindedir. Tablo 2.1de jeoteknik saha mfettilerinin takip
etmesi gereken genel klavuz bilgilerin bir listesi verilmitir.
2.5.1 nceleme eitleri
Genellikle be eit saha yeralt inceleme yntemi sz konusu olup, en iyi sonu aadaki sra
takip edildiinde salanr:
1.
2.
3.
4.
5.
Uzaktan alglama
Jeofizik aratrmalar
rselenmi numune alma
Arazi deneyleri
rselenmemi numune alma
Jeoteknik Proje Bilgisi

Proje No.:__________________________________________________________________________
Ad:_______________________________________________________________________________
Yer:_______________________________________________________________________________
Saha iin iletiim (proje mhendisi):_____________________________________________________
Nakil hatlar iin iletiim:___________________________Referans No.:________________________
Sahaya eriim iin iletiim:____________________________________________________________
Dier iletiim (belirtiniz):______________________________________________________________
Tahmini sre:______________________________________________________________________
Zemin Deneyi Sondaj Bilgisi
Sondaj No.
Derinlik
Sondaj sralamas
Numune alma
Dnceler
(piyezometre, su seviyesi vb.)
Salk ve Gvenlik artlar/zel Plan:_____________________________________________________

Numune tr, skl:_________________________________________________________________
Kuyu krntlar/sondaj amurunun bertaraf:______________________________________________
Kuyu kapan/krntlar:_______________________________Enjeksiyon:_______________________
Dnceler:_________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
ekil 2.3 Jeoteknik incelemeler iin Saha Bilgileri Formu.

Uzaktan Alglama
Uzaktan alglama verileri arazi koullarn, jeolojik formasyonlar, sarplklar ve faylarn
yzeydeki yansmalarn, gml akarsu yataklarn, sahaya eriim koullarn ve genel zemin ve kaya
formasyonlarn tehis etmede etkili bir ekilde kullanlabilir. Uydulardan elde edilen uzaktan alglama
verileri (rnek: NASAdan LANDSAT grntleri), USGSden veya eyalet jeologlarndan, ABD
Mhendisler Ordusundan, ticari olarak havadan haritalama yapan kurululardan hava fotoraflar
kolaylkla elde edilebilir. Eyalet karayolu idareleri yol ve kpr gzergahlar incelemelerinde hava
fotoraflarn kullanmakta ve bunlar jeoteknik mhendislerinin kullanmna verebilmektedir.
8
Tablo 2.1 Jeoteknik saha incelemeleri iin genel klavuz bilgiler.

Planlanan mhendislik uygulamalar iin sahay karakterize edecek arazi almasnn amacn tam
olarak kavramak iin:
Projenin amac, teknik gereklilikler (artname) ve deme kalemleri ile tamamen aina ol (sondaj
lokasyon plannn bir kopyasn ve artnameyi daima elde hazr bulundur).
Saha ile ve (ayet varsa) sahaya eriimde kstlamalar ile aina ol.
Brodan ayrlmadan nce mevcut yeralt ve jeoloji bilgilerini gzden geir.
ncelemenin amac ile ilgili olarak, elde edilen arazi verilerini devaml surette gzden geir.
Jeoteknik proje mhendisi ile gnlk temas srdr; iin geliimi, karlalan koullar, sorunlar
vb. hakknda onu bilgilendir.
Formlar dzenli olarak doldur (araziye kmadan nce yeterli miktarda form, zarf ve gerekli ise
pul temin et). Tipik formlar unlar kapsar:
Gnlk arazi notlar
Sondaj loglar, aratrma ukurlar, kuyu tehizi vb.
Taeron harcama raporu (gnlk olarak doldur), sondr ile birlikte imzala.
zellikle aadakilere dikkat etmek suretiyle, sondrn yapt ii srekli gzle:
Mevcut derinlik (tijlerin ve numune alclarn uzunluunu l)
Delme ve numune alma prosedrleri
Herhangi bir dzensizlik, su kayb, tij dmesi vb.
SPT darbelerini ve muhafazadaki darbeleri say.
Yeralt suyuna olan derinlii l ve numunedeki nem derecesini not et.
Sondre soru sormaktan ekinme veya kurallara uyma noktasnda noktasnda onu ynlendir.
Zemin ve kaya numunelerini snfla; zemin numunelerini kavanoza koy ve etiketle; kaya
karotlarnn uygun ekilde karotlandndan, fotoraflarnn ekildiinden, depolanarak
korunduundan emin ol.
rselenmemi numunelerin uygun
etiketlenmesini ve tanmasn sala.
ekilde
alnmasn,
paketlenmesini,
yaltlmasn,
Jeoteknik proje mhendisi veya proje idarecisi tarafndan aklanmad srece bilgileri kimseye
verme.
Gerekli aralar i alanna getir (bkz. Tablo 2.4).
leride gerektiinde kontrol etmek zere zemin numunelerinin bir ksmn kavanoz iinde broya
gtr.
phede olduun ya da sorunla karlald zaman ii durdurma konusunda kararl davran ve
jeoteknik proje mhendisine haber ver.
ARAZ VERLERNN SONRAK TM MHENDSLK KARARLARI N TEMEL OLDUUNU VE BU
NEDENLE SON DERECE KIYMETL OLDUUNU H BR ZAMAN HATIRDAN IKARMA.
Jeoteknik mhendisi bu numune alma, inceleme ve deney teknikleri ve ayrca bunlarla ilgili
kstlamalar ve yaplabilirlikleri hakknda, bunlar herhangi bir projede kullanmaya karar vermeden
nce bilgi sahibi olmaldr.
9
Bu inceleme yntemlerinin ayrntlar bu klavuzun sonraki altblmlerinde verilmitir.

Jeofiziksel ncelemeler
Yaygn olarak kullanlan ve zemin stratigrafisini belirlemede, yeralt formasyonlarndaki ani
deiiklii tespit etmede, karstik arazide yeralt kovuklarn bulmada veya yeralt nakil hatlarn
ve/veya engellerini tehis etmede etkili olan jeofizik yntemlerden bazlar yzey zdirenci (SR), yer
radar (GPR) ve elektromanyetik iletkenliktir (EM). Mekanik dalgalar sismik krlma, kuyudan-kuyuya
ve kuyu-aa yntemleriyle llen skma (P) ve kesme (S) dalgalarn kapsar. Bu dalgalar ok
deiik amalar iin kullanlmak zere zemin ve kayann dinamik elastik zellikleri hakknda bilgiler
salayabilir. Yer sarsnts srasnda sismik bytme almalar ve zemin svlamas analizleri iin
kesme dalgas hzlar zellikle nemlidir.
rselenmi Numune Alm
rselenmi numuneler genelde zemin tr, tane boyu dalm, snflama, kvam, younluk,
kirleticilerin varl, stratigrafi vb.ni belirlemek zere alnr. rselenmi numune almnda kullanlan
yntemlere birka rnek, bir kazdan kazma/krekle alma, kamyona monteli burgulu sistem ve dier
dnel sondaj teknikleri eklinde verilebilir. Numune alma sreci bunlarn doal yapsn
deitirdiinden, bu numuneler rselenmi olarak deerlendirilirler.
Arazi ncelemesi
Arazi deneyleri ve jeofizik yntemler zemin sondajlarn desteklemede kullanlabilir. Elektronik
konik penetrometre deneyi (CPT) gibi baz deneyler gerek zamanl devaml veri kaydetmek suretiyle
numune alma rselenmeleri olmakszn yeralt zeminleri hakknda bilgi salayabilir. Stratigrafi ve
dayanm karakteristikleri sahada CPT yaplrken elde edilir. Tm lmler arazi ilemleri srasnda
alndndan ve test edilmesi gereken laboratuvar rnekleri sz konusu olmadndan, zaman ve
maliyetten hatr saylr bir tasarruf yaplabilir. Arazi deneyleri arazi almas iin maliyeti ve sreyi
azaltmak zere geleneksel numune alma yntemiyle birlikte kullanldklar zaman zellikle etkilidirler.
Bu deneyler geleneksel rnekleme, deney ve arazi zemin parametreleri arasnda daha rafine edilmi
korelasyonlar gelitirmeye ek olarak yeraltna dair ok miktarda bilgi salarlar.
rselenmemi Numune Alma
rselenmemi numuneler arazide yeralt formasyonlarna ait dayanm, skabilirlik (oturma),
doal su ierii, birim arlk, geirgenlik, sreksizlikler, krklar ve fisrleri belirlemede kullanlrlar. Bu
tr numuneler her ne kadar rselenmemi olarak adlandrlsalar da, gerekte deiik derecelerde
rselenmilerdir. rselenme derecesi yeralt malzemelerinin trne, kullanlan numune alma
ekipmannn eidi ve durumuna, sondrn yeteneine ve kullanlan depolama ve ulam
yntemlerine baldr. Daha sonra da tartlaca zere, numunelerin alm, tanmas veya
depolanmas konusunda uygun ilemlerin yaplmad ve gereken zenin gsterilmedii
durumlarda tasarmda ciddi ve maliyeti yksek yanllklar sz konusu olabilir.
2.5.2 Sondajlarn Sklk ve Derinlii
Numune alma yeri ve skl yap, zemin ve kayann tr ve kritik karakterine, stratigrafide
bilinen deikenlie ve temel yklerine baldr. Mevcut bir kaplamann rehabilitasyonu sadece sknt
grlen yerlerde 4 m derinlikte sondajlar gerektirebilir iken, byk bir kprnn tasarm ve inaat
ou zaman 30 mden derin sondajlar gerektirebilir. Tablo 2.2de deiik jeoteknik zellikler iin
asgari sondaj derinlii, skl ve akln semede kullanlan klavuz bilgiler verilmitir. ou zaman,
sahann altndaki yumuak zemin katmanlarnn derinliini ve mhendislik karakteristiklerini
belirlemek ya da yap gereklilikleri sondaj srasnda ak bir ekilde tanmlanmad durumlarda yeterli
bilgi elde edildiinden emin olmak iin, bir proje sahasnda jeolojik profili daha iyi tanmlamak zere
sondajlarn asgari derinlikten daha fazla delinmesi gerekli olabilir ya da istenebilir. Sondajlar kayada
ald zaman ve bu kayann temel performansna etkisi sz konusu olduunda, sondajn temel
kayaya eritiinden ve iri bir bloun yzeyinde sonlanmadndan emin olmak iin genellikle en az 1,5
m uzunluunda karot alnmas nerilmektedir.
10
Tablo 2.2 Sondaj derinlikleri iin asgari artlar.

nceleme Alanlar
Kpr Temelleri*
Karayolu Kprleri
1. Tekil Temeller
nerilen Sondaj Derinlii
Uzunluu Lf ve genilii 2Bf olan tekil temeller iin (burada Lf 2Bf),

sondajlar tayc seviyeden en az iki smel genilii kadar aa indirilir.
Lf 5Bf olan tekil temeller iin sondajlar tayc seviyeden en az drt
smel genilii kadar aa indirilir.
2Bf Lf 5Bf iin, en az sondaj derinlii tayc seviye altnda 2Bf ile 5Bf
arasnda dorusal interpolasyonla bulunan deer kadar indirilir.
2. Derin Temeller
Zeminlerde sondajlar ngrlen kazk veya aft ucu kotundan en az 6 m

daha derine indirilir ya da en byk kazk grubu boyutunun en az iki kat
derinlie indirilir (hangisi derin ise o alnr).
Kayaya basan kazklar durumunda sondajn iri bir blokta
sonlanmadndan emin olmak iin, her sondaj kuyusunda en az 3 m
uzunluunda kaya karotu elde edilir.
stinat Duvarlar
Karayollar
Yarmalar
Karayolu Dolgular
Menfezler
Kaya ile desteklenen ya da kaya iine giren aftlarda temel etki alanndaki
kayann fiziksel zelliklerini belirlemek iin, ngrlen aft ucu kotunun
altnda olmak zere, en az 3 m uzunluunda karot ya da tekil aftlar iin
aft apnn iki kat uzunlua eit kaya karotu ya da maksimum aft grubu
boyutunun iki kat (hangisi byk ise) uzunlukta karot alnr.
Sondajlar nihai yer izgisinden duvar yksekliinin 0,75i ile 1,5 kat
derinlie indirilir. Stratigrafinin olas derin duraylla veya oturma
problemine iaret ettii yerlerde sondajlar sert katmana kadar indirilir.
Derin temeller iin yukardaki kpr temelleri ltlerini kullannz.
Sondajlar planlanan alttemel kotundan en az 2 m derine indirilir.
Sondajlar hendek hattnda ngrlen kaz derinliinden en az 5 m aa
indirilir. Yumuak zeminlerden dolay yarma taban durayllnn pheli
olduu yerlerde ya da yarma tabannn yeralt su seviyesi altnda olduu
durumlarda alttaki geirimli katmana olan derinlii belirlemek zere
sondaj derinlikleri arttrlmaldr.
Dolgu yksekliinin iki kat zemin derinlii iinde bir sert katmana
rastlanmad srece, sondajlar dolgu yksekliinin en az iki kat derinlie
indirilir. Durayllk veya oturma sorunlar sunabilecek yumuak
katmanlarla karlalan yerlerde sondajlar sert malzemeye kadar
indirilmelidir.
Yukarda karayolu dolgular iin verilen ltleri kullannz.
* Not: Karayolu Kprleri Tasarm in AASHTO Standart Tanmlamalarndan alnmtr.
Yaplarn dorudan kaya zerine ina edildii yerlerde karot uzunluu 3 mden az olmamal ve
soketli kazklar veya delgili aftlarn inas sz konusu ise daha da uzatulmaldr. Akarsu ve dere
geilerinde sondaj derinliklerinin seiminde nehir yatann potansiyel alt-oyma (scour) derinlii gz
nne alnmaldr.
Sondajlarn skl ve akl yeralt koullarnda beklenen deiimlere, tasarlanan yapnn
trne ve yaplan incelemenin aamasna baldr. Kavramsal tasarm veya gzergah seimi
11
almalarnda zellikle genelde tekdze veya basit yeralt koullarnn mevcut olduu sahalarda ok
geni sondaj aklklar (300 mye kadar) kabul edilebilir. Kesin olmayan (n) tasarm asndan
genellikle daha kk bir aklk istenirse de, sondajlarn says balca tasarm kararlarn vermede
gerekli olan say ile snrldr. Ancak, nihai tasarm iin (Tablo 2.3de nerildii gibi) nispeten daha
yakn aralkl sondajlar gerekebilir.
Tablo 2.3 Sondaj plan* iin klavuz bilgiler.
Jeoteknik zellikler
Kpr Temelleri
Sondaj Plan
30 mden geni kpr aya veya abatmanlar iin en az iki sondaj
30 mden dar kpr aya veya abatmanlar iin en az bir sondaj
stinat Duvarlar
Karayollar
Yarmalar
Yol dolgular
Menfezler
Dzensiz yeralt koullarnn sz konusu olduu yerlerde ilave sondajlar

yaplmaldr.
Her istinat duvar iin en az bir sondaj yaplmaldr. Ykseklii 30 mden
fazla olan duvarlar iin sondajlar arasndaki mesafe 60 mden fazla
olmamaldr. Yanal ykleri ve ankraj kapasitelerini hesaplamak zere,
duvarn topuundaki ve arkasndaki koullar belirlemek iin duvar hattnn
nnde ve arkasnda ilave sondajlar dnlmelidir.
Karayolu gzergah incelemelerinde sondajlar arasndaki mesafe genellikle
60 myi amamaldr. Sondajlarn akl ve yerleri, proje snrlar iindeki
belirgin zemin ve kaya birimlerinin dey ve yatay snrlarn belirlemek
amacna ynelik olarak, proje sahasndaki jeolojik karmaklk ve
zemin/kaya katmanlarnn devamll dikkate alnarak seilmelidir.
Her bir yarma evi iin en az bir sondaj yaplmaldr. Uzunluu 60 mden
fazla olan yarmalarda sondajlar arasndaki mesafe genellikle 60 ile 120 m
arasnda olmaldr.
Kritik lokasyonlarda ve yksek yarmalarda durayllk analizi iin mevcut
jeolojik koullar tanmlamaya ynelik olarak ev dorultusuna dik ynde en
az sondaj yaplmaldr. Aktif kayma durumunda kayan gvdenin yama
yukarsnda en az bir ilave sondaj dnlmelidir.
Yarmalar iin verilen ltleri kullannz.
Byk her menfez iin en az bir sondaj. Yeralt koullarnn dzensiz olduu
yerlerde uzun menfezler iin ilave sondajlar yaplmaldr.
* Ayrca bkz. FHWA Jeoteknik Kontrol Listesi ve Klavuz Bilgileri, FHWA-ED-88-053
Yeralt inceleme programlar ne kadar iyi planlanm olurlarsa olsunlar, sondaj srasnda
karlalan yeralt koullarndaki deiimlere ayarlanacak ekilde esnek olmaldr. Proje jeoteknik
mhendisi saha mfettii ile fikir alveriinde bulunmak zere her zaman sahada olmaldr. Kritik
projelerde jeoteknik mhendisi saha inceleme srasnda yine sahada bulunmaldr. Olaand saha
gzlemleri ve inceleme plannda yaplmas gerekli deiiklikleri tartmak zere tasarm mhendisi ile
iletiim halinde olmaldr.
2.5.3 Sondaj Yerleri ve Kotlar
Planlanan tm sondaj yerlerini ve kotlarn iaretlemede genellikle lisansl bir toporaf
kullanlmas nerilmektedir. Toporafn bulunamad durumlarda sondaj yerlerinin
iaretlenmesinden ve zemin yzeyi kotlarnn proje hedefleri iin uygun dorulukta belirlenmesinden
saha mfettii mesuldr. Sondaj yerleri ou projelerde bilinen saha iaretlerine gre 1,0 m
dorulukta eritle iaretlenmelidir. Yerleri belgelemede seyyar kresel konumlama sistemleri (GPS)
de faydal bir aratr. Bir toporafik lm yapld zaman, sondaj kotlar dze erileri arasnda
interpolasyon yoluyla bulunabilir. Bu tr bir sondaj kotu tayin yntemi yaygn olarak kabul grse de,
12
saha mfettii kot lmnn sondajn yatay konumuna hassas olduunu unutmamaldr. Kontur
aralklarnn abuk deitii yerlerde sondaj kotlar optik toporafi ile belirlenmelidir.
Saha planlarnda ve toporafik haritalamalarda bir nirengi iareti (BM) verilmelidir. Bunun
verilmedii durumda kalc bir nesne (mesela kapakl bir ukur/manhole, kavak, yangn musluu veya
mevcut bina) zerinden geici bir nirengi noktas (TBM) salanmaldr. Bir TBM tipik olarak (yerel
zemin kotu tekdze olmad srece) geliigzel bir kota ayarlanr. Saha mfettileri saha plannda
kullanlan MB ve/veya TBMyi daima belirtmelidirler.
Kotlar belirlemede bir mhendislik dzeci (engineers level) kullanlabilir. Haritalamann
doruluunu teyid etmek iin, dze lm kapanmaldr. Tasarmclardan farkl bir talimat
alnmad srece sondaj kotlar kuyu loglarnda en yakn ondala yuvarlatlmaldr. Kot deerleri tm
durumlarda belirlenmeli ve kaydedilmelidir. Seilen referans kotu tm sondaj program boyunca
deitirilmeden muhafaza edilmelidir.
2.5.4 Ekipman
Saha incelemelerinde yaygn olarak kullanlan cihazlarn bir listesi Tablo 2.4de verilmitir.
2.5.5 alanlar ve Personel Davran
Arazi ekibinin alt yer herkese grlr. Firmann kamu nezdinde arazi ekibi ile temsil
edilen yeri ve itibar ekip ve arazi ekipmannn grnm ve davran ile belirlenebilir. Ekipmann ve
alanlarn grnm ile personelin saygl davran da dahil olmak zere, saha aratrmalar
srasndaki faaliyetlere dair olumlu bir imaj gelitirilmesi sondaj amirinin grevidir. Ayrca, sondaj
amiri delme ilemleri ve ilgili almalarn, alanlarn ve kamunun gvenliini salamadan
sorumludur. Arazi ekibinin kirlenmi zemin ve yeralt suyuyla ilgili ilerde salk ve gvenliinin
ynetmeliklere uygunluunu teyid etmede sorumluluk ilgili Salk ve Gvenlik yetkilisine aittir. Ek
Ada zemin ve kayada sondaj ileri ile kuyulara girite uygulanan salk ve gvenlik prosedrlerine ait
tipik gvenlik bilgileri verilmitir.
Saha mfettiine arada bir sahadaki faaliyetlerle ilgili soru sorulabilir. Saha mfettii sual
sahibini tanmaldr. Proje henz tamamlanmam durumda iken projeyle ilgili bir ayrnty bakasyla
paylamak genellikle tasvip edilmez; halen devam edegelen tartmalar, mzakereler, yol kenar
istimlaklar ve hatta davalar olabilir. Hakl bir durum ya da bir kimsenin proje ayrntlarna dayal
zararsz bir algs sonular potansiyel anlamda nemli olan yanl anlamalara neden olabilir. Byle
durumlarda en iyisi sorular ilgili elemana ya da projenin tm ehresiyle aina kuruma
ynlendirmektir.
2.5.6 Planlar ve artnameler
Bir yeralt inceleme program, yaplmas gereken ii tanmlayacak ekilde bir lokasyon plan ve
teknik artname iermelidir.
Proje lokasyon plan(lar) en az unlar iermelidir: Proje yeri haritas; mevcut yollar, akarsular,
yaplar ve bitki rts gibi genel yzey zellikleri; kuzey oku ve seilen koordinatn kenar noktalar;
uygun aralklarda toporafik dze erileri ve planlanan yaplarn yerleri ile, rampalar da dhil olmak
zere planlanan karayolu gzergh. Bu planlar zerinde planlanan sondaj, piyezometre ve arazi
deney noktalarnn yerleri gsterilmelidir. Her bir sondaj ve lm ile piyezometre filitresine ait
derinlikleri gsteren bir izelge verilmelidir.
Teknik artnameler delme ve numune alma, arazi deneylerini yapma ve piyezometreleri
yerletirmede kullanlacak malzeme, ekipman ve prosedrler de dhil olmak zere, yaplacak ii
aka tanmlamaldr. Ayrca nemli olan bir husus da, teknik artnamelerde lm yntemlerinin ve
tm i kalemleri iin deme koullarnn aka tanmlanm olmasdr.
2.6 STANDARTLAR VE LKELER
Saha incelemelerinde yerel ynetmelikler, uygulanabilir FHWA ve DOT prosedrleri ve Tablo
2.5de verilen AASHTO ve ASTM standartlar takip edilmelidir.
Standartlarn ve klavuzlarn mevcut nshalar kaynak olarak mhendisin brosunda muhafaza
edilmelidir. Jeoteknik mhendisi ve saha mfettii bu belgelerin ieriiyle tamamen aina olmal ve
13
saha incelemesi srasnda olaan d bir durumla karlaldnda bunlara mracaat etmelidir. Daima
standart prosedrler takip edilmelidir. nceleme tekniklerinin birinin kendi kafasna gre uygulanmas
saha verilerinin yorumlanmasnda ciddi sonular dourabilecek hatalara veya yanltc sonulara
gtrebilir.
Tablo 2.4 Arazi incelemeleri iin gerekli ekipman listesi.
izimler/Formlar
Numune Alma Ekipman
Gvenlik/Personel
Ekipman
Dier Ekipmanlar
Saha plan
Teknik artnameler
Saha bilgilendirme formlar
Gnlk arazi notlar formu
Bo sondaj loglar
zel deneyler iin formlar (kanatl kesme, geirgenlik vb.)
Bo numune etiketleri veya beyaz bant
Gerekli izinlerin fotokopileri
Saha defteri (slanmaya kar dayankl)
Salk ve gvenlik plan
Arazi klavuzlar
Taeron harcama formlar
Numune alclar, bo tpler vs.
Bak (numuneleri tralamak iin)
Katlanabilir cetvel (1 cmlik artlar lmek iin)
Su seviyesi lmlerinde de kullanabilecek ekilde, bir ucuna dz
tabanl amandra balanm, 25 m uzunluunda eritmetre
El dzeci (baz durumlarda mhendis dzeci gerekir)
Paavra
Kavanoz ve karot kutular
Nakliye kutular (gerekli ise)
Ynsal numune gerekli ise kapakl kovalar (bo)
Yar-yuvarlak dosya
Tel fra
Kask
Gvenli postal (eki ve ksk ile alld zaman)
Emniyet gzl (baz durumlarda)
Kauuk bot (baz durumlarda)
Yamur giysisi (baz durumlarda)
eldiveni
Yaz kartonu
Kurunkalem, keeli kalem, yal kurunkalem
Cetvel ve dzkenar
Saat
Hesap makinesi
Fotoraf makinesi
Pusula
Ykama iesi veya deney tp
Cep penetrometresi ve/veya torveyn
letiim ekipman (iki ynl radyo, telsiz telefon)
14
Tablo 2.5 Saha incelemelerinde sklkla kullanlan standartlar.

AASHTO
M146
T86
-
ASTM
C294
D420
D1194
D1195
D1196
T203
T206
T207
T225
M145
T223
-
D1452
D1586
D1587
D2113
D2487
D2488
D2573
D3550
D4220
D4428
D4544
D4700
D4719
D4750
D5079
D5092
D5777
D5778
D6635
G57
Doal mineral agregalar iin tanmsal adlama

Zemin ve kayada inceleme ve numune alma iin klavuz bilgiler
Mtemadi temellerde statik yk iin zeminin tama kapasitesini tayin
yntemi
Havaalan ve karayolu kaplamalar iin zeminlerde ve esnek kaplama
bileenlerinde tekrarl statik plaka yk deneyleri iin yntem
Havaalan ve karayolu kaplamalarnn deerlendirilmesi ve tasarmnda
kullanlmak zere zeminlerde ve esnek kaplama bileenlerinde tekrarl
olmayan statik plaka yk deneyleri iin yntem
Burgulu sondajlarda zemin incelemesi ve numune alm
Zeminlerde standart penetrasyon testi ve SPT tpyle numune alm
Zeminlerde et kalnl ince tple numune alm
Saha incelemesinde elmas karotlu sondaj
Zeminlerin mhendislik amal snflamas iin deney yntemi
Zeminlerin tannmas ve tanmlanmas (grsel-manuel prosedr)
Kohezyonlu zeminde arazide kanatl kesme deneyi
Zeminlerde halka-astarl tp ile numune alm
Zemin numunelerinin korunmas ve tanmas
Kuyudan-kuyuya sismik deney
Turba kel kalnlnn bulunmas
Burgulama, delme ve saha incelemesine dair genel yntemler
Zeminlerde presiyometre deneyi
Bir kuyuda (ya da gzlem kuyusunda) yeralt su seviyesinin tayini
Kaya karot rneklerinin korunmas ve tanmas
Akiferlerde yeralt suyu izleme kuyularnn tasarm ve inas
Yeralt incelemeleri iin sismik krlma yntemi klavuzu
Zeminlerde elektronik konik penetrasyon testi
Zeminlerde dz dilatometre deney prosedr
Zemin zdirencinin arazide lm (Wenner dizisi)
15
16
BLM 3.0
ZEMN VE KAYALARDA SONDAJ VE NUMUNE ALMA
Bu blmde zemin ve kayada sondaj yapma ve numune almada ok kullanlan ekipmanlar ve
prosedrler tantlmtr. Bu blmde ele alnan yntemler grsel inceleme ve laboratuvar deneyleri
iin numune almada kullanlan yntemlerdir. Yeralt inceleme programlarna dhil edilmesi gereken
ve geleneksel delme ve numune alma ilemleriyle birlikte yaplan arazi deney yntemleri Blm 5de
ele alnmtr.
3.1 ZEMNLERN NCELENMES
3.1.1 Zemin Sondajlar
Zeminlerde sondaj yapma ve numune almada kullanlan ok sayda deiik ekipman vardr.
stenen kalitede zemin numunesi almn garantilemek iin, kuyuyu srmede kullanlan yntemlerin
zemin ve yeralt suyu koullaryla uyumlu olmas gerekir. Numune almadan nce kuyu tabanndaki
amursu veya gevek zeminin tmnn uygun bir ekilde uzaklatrlmas iin zel bir itina
gsterilmelidir. Su tablas altndaki yumuak killerde ve kohezyonsuz zeminlerde kuyu eperini ve
tabann stabilize etmek iin ou zaman sondaj amuru kullanlr. Stabilizasyon yaplmad takdirde
kuyu taban ykselebilir ya da kuyu eperi bzlebilir ki, bunlarn ikisi de numune alm ncesinde
zemini rseler veya numune alcnn kuyu tabanna erimesine engel olur. ou jeoteknik
uygulamalarnda sondajlar genellikle helezonik deliksiz burgularla, ii delik burgularla ya da sulu
dnel sondaj yntemleriyle yaplr.
Helezonik Deliksiz Burgular
Helezonik deliksiz burgularn kullanm alan (kuyunun tm derinlii boyunca eperleri durayl
kaldndan) genellikle kohezyonlu sert zeminler ile snrldr. ekil 3.1ada bir sondaj makinasyla
birlikte kullanlan helezonik burgular grlmektedir. Helezonun u ksmna zemini kesmek zere bir
sondaj matkab ilitirilir. Flanlar helezonik burgu gibi alr ve krntlar kuyunun dna tarlar.
Burgu zemini delerken istenen derinlie inene kadar ilave burgular eklenir.
Helezonik burgular (uygulanmalarndaki) baz kstlamalardan dolay, numune alm gerektiren
incelemelerde kullanm iin elverili deildirler. Bunlar kullanld zaman penetrasyona direncin ve
matkabn titreimlerinin ya da atrdamasnn gzlenmesiyle yeralt koullarnn yorumlanmas iin
kymetli veriler elde edilebilir. Kil (ya da balk kuyruu) matkaplar sert kil formasyonlarnda ska
kullanlr (ekil 3.1b). Karbit ulu parmak matkaplar genelde kat kil formasyonlar veya
aratabakalanmal kaya ya da imentolanm katmanlara rastlandnda tercih edilir. Parmak
matkaplar kuyu tabannda ok daha fazla miktarda gevek zemin brakrlar; o nedenle, sadece gerekli
durumlarda kullanlmaldrlar. Deliksiz sondaj burgular d ap 102 mm ile 305 mm arasnda olmak
zere ok deiik boyutlarda bulunurlar (ekil 3.1c). En yaygn ap 102 mmdir. Matkabn uta
ilitirildii u dzenei ekil 3.1dde grlmektedir. Burgu flanlarndaki krntlarn minimum dzeyde
karmas asndan, ou zaman helezonik burgularn zemine abucak srlmesi ve dndrmeksizin
geri ekilmesi istenir. Bu delme yntemi zemin formasyonlarndaki deiimin grsel olarak tespit
edilmesine yardm eder. Numune alnan derinlikler arasndaki stratigrafi deiimlerini belirlemek iin,
her durumda krntlar ve delme ekipmannn tepkisi dzenli ekilde izlenmelidir.
Helezonik Delikli Burgular
Helezonik delikli burgular genelde deliksiz burgulara benzer; farkl olarak (isminden de
anlalaca gibi) ortalarnda geni bir delik ierirler. Delikli burgu sistemlerinin deiik bileenleri
ematik olarak ekil 3.2de ve 3.3b-3.3fdeki resimlerde grlmektedir. Tipik bir rnek ekil 3.3ada
deliksiz bir burgu ile yan yana gsterilmitir. Tablo 3.1de ticari olarak bulunabilen delikli burgularn
17
boyutlar verilmi olup, bunlarn bazlar ekil 3.3deki resimlerde yer almaktadr. Kuyunun ilerlemesi
srasnda, ucunda tpa bulunan bir merkez tiji burgunun delik ksmna yerletirilir. Merkez tpas kesici
ucun yzne ilitirilen srme matkab ile birlikte sondajn ilerlemesini salar ve krntlarn deliksiz
burgunun iine girmesini engeller. Merkez tiji tpann taban ya da merkez matkab ile burgu
tepesindeki src adaptr arasnda balant salar ve bu ekilde merkez tiji ile burgunun birlikte
dnmesi salanr. Baz sondrler sktrlm krntlarda doal bir tpa olumas iin sondajn merkez
tpas olmadan ilerlemesini yelerler. Bu tpann boyutunun kontrol edilmesi ve belirlenmesi zor
olduundan, bu yola bavurulmas tavsiye edilmemektedir.
ekil 3.1 Helezonik deliksiz burgu delme sistemi: a) Operasyon srasnda, b) parmak ve balk kuyruu
matkaplar, c) deliksiz burgularn boyutu, d) matkap ve burgu flanlarnn deiik balanma ekilleri
(yukardaki resimlerin hepsi DeJong ve Boulanger, 2000den alnmtr).
Burgularla istenen derinlie indikten sonra merkez tij ve tpa ekilir. Daha sonra zeminden
numune almak zere burgunun iinden kuyunun tabanna bir numune alc sarktlr. Burgularn
kayaya dayanmas halinde bir standart karotiyer kullanlabilir.
Delikli burgulama yntemleri kuyu eperinin sorun olabildii killi zeminlerde ve su tablas
stndeki taneli zeminlerde yaygn ekilde kullanlmaktadr. Burgular matkabn altndaki
rselenmemi zeminden numune almaya olanak verecek ekilde geici bir muhafaza borusu
olutururlar. Bu delme ynteminde oluan krntlar burgu flanlaryla yukar doru karken karrlar.
Bu nedenle, grsel inceleme asndan kullanmlar snrldr. Byk derinliklerde kuyu tabannda
burgulanan zemin ile kuyu azna gelen zemin arasnda nemli farklar olabilir. Saha mfettii numune
alnan derinlikler arasndaki zeminin tannmasnda bu snrlamalara dikkat etmelidir.
Delikli burgularn su tablas altndaki zeminlerden numune alm iin kullanld yerlerde
nemli sorunlarla karlalabilir. Kuyu tabannda zemine etkiyen hidrostatik basn zellikle taneli
zeminlerde ve yumuak killerde zemini hayli rseleyebilir. Zeminler ou zaman kabarr ve burguyu
tkar ve bu ekilde numune alcnn kuyu tabanna srlmesini engeller. Kabarma ve rselenmenin
18
olduu yerlerde, kuyuya srlen numune alcnn karlat diren nemli lde azalm olabilir. Bu
koullarla karlaldnda su tablasna ulanca delikli burgu kullanmnn durdurulmas ve sulu dner
sondaj yntemine dnlmesi tavsiye edilir. Alternatif olarak, hidrolik yk dengelemek iin delikli
burgu su ile ya da sondaj akkan ile doldurulabilir. Ancak, yeterli su ykn srdrebilmedeki
glklerden dolay bu yaklam fazla tercih edilmemektedir.
ekil 3.2 Delikli burgu bileenleri (ASTM D4700).

Sulu Dnel Sondajlar
Sulu dnel sondaj yntemi (ekil 3.4 ve 3.5) genellikle su tablas altndaki zeminlerde kullanm
iin en uygun yntemdir. Sulu dnel sondajda kuyu eperi ya muhafaza borusu ile ya da sondaj
akkan ile desteklenir. Muhafaza borusu kullanlan yerlerde kuyu ilerlemesi u ekilde olur: 1)
Muhafaza borusunun istenen derinlie srlmesi, 2) deliin muhafaza borusunun tabanna kadar
temizlenmesi, 3) numune alcnn srlmesi ve muhafaza borusu taban altndan numunenin alnmas.
Muhafaza borusu (ekil 3.5b) genellikle numune alc ya da karotiyerin d apna dayal olarak
seilse de, su gvdesi iindeki ya da ok yumuak zeminlerdeki tutukluk (stiffness) hususlar veya
muhafaza borusu manon boyutlar gibi baz faktrlerden de etkilenebilir. Sulu dnel sondaj
muhafaza borular tipik olarak i aplar 60 mm ile 130 mm arasnda retilmektedir. Muhafaza borulu
kuyularda bile, su tablas altnda ilerlerken su tablas stndeki muhafaza borusu iinde su ykn
korumada gerekli zen gsterilmelidir. Kuyuda numune almna gemeden nce kuyunun temizlenip
sondaj tijlerinin ekilmesi srasnda kuyuya su verilmesinde zellikle dikkatli olunmaldr. Yeterli bir su
yknn korunamamas, muhafaza borusu altnda rnekleme yaplacak zeminde geveme ya da
kabarmaya sebep olabilir. Tablo 3.2 ve 3.3de sondaj tijleri ve muhafaza borularna ait veriler
sunulmutur.
Kuyu duvarn stabilize etmek iin sondaj akkan kullanlarak alan kuyularda kuyu az
civarndaki faaliyetlerden dolay zeminin gevemesini nlemek ve sondaj akkannn sirklasyonuna
yardmc olmak asndan da muhafaza borular kullanlmaldr. Kuyu duvarnn stabilize edilmesine ek
olarak, sondaj akkan (su, bentonit, kpk, Revert veya dier sentetik sondaj rnleri) kuyudaki
sondaj krntlarn da uzaklatrr. Taneli zeminlerde ve kohezyonlu yumuak zeminlerde sondaj
akkannn younluunu arttrmak ve dolaysyla kuyu tabanndaki zeminde gerilme azalmn
asgariye indirmek iin tipik olarak bentonit veya polimer katklar kullanlr. Sondaj akkan
kullanlarak yaplan delgilerde sondajn tm derinlii iin pozitif basnc korumak zere sondaj
akkan seviyesinin zemin (kuyu az) seviyesinde ya da yukarda tutulmas nemlidir.
Sulu dnel sondajda genellikle iki eit matkap kullanlmaktadr (ekil 3.5c). Killerde ve gevek
kumlarda daha ok srme matkaplar kullanlrken, iri taneli sk zeminlerde, imentolanm zonlarda
ve yumuak ya da bozumu kayada dnel balkl matkaplar kullanlmaktadr.
19
ekil 3.3 Delikli burgu delme sistemleri: a) Deliksiz burgu ile karlatrma, b) tipik delme
konfigrasyonu, c) delikli burgu boyutlar, d) basamakl merkez matkab, e) kanatl matkaplar, f) d ve
i dzenekler.
Tablo 3.1 Yaygn olarak kullanlan delikli burgulara ait boyutlar.
Delikli Burgunun ap (mm)
57
70
83
95
108
159
184
210
260
311
Delikli Burgunun D ap (mm)

143
156
168
181
194
244
295
311
356
446
Burgu Bann Kesici ap

159
171
184
197
210
260
318
330
375
470
Not: Central Mine Equipment Companyden alnmtr. Gncellemeler iin bkz.: http://www.cmeco.com/
Ykama svsnda asl haldeki krntlarn incelenmesi, numune alma derinlikleri arasnda kalan
zeminlerdeki deiimleri belirlemek asndan iyi bir frsattr (ekil 3.5d). Askdaki maddeyi yakalamak
iin, sondaj akkan dn hortumu azna bir elek tutulur (ekil 3.5e-f). Baz durumlarda (zellikle de
muhafazasz kuyularda) sondaj akkan dn debisi azalr veya kaybolur. Bu durum ak eklemler,
fisrler, kovuklar, akl katmanlar, hayli geirgen zonlar ve gzenek akkannda ani kayba neden
olabilen dier stratigrafik koullarn bir iareti olup, sondaj logunda not edilmelidir.
20
ekil 3.4 Sulu dnel sondaj dzeninin ematik gsterimi (Hvorslev, 1948den).
ekil 3.5 Sulu dnel sondaj sistemi: a) Tipik bir sondaj konfigrasyonu, b) muhafaza ve ilerleme ar,
c) elmas, srme ve dier tip matkaplar, d) sondaj akkan dn, e) akkandaki krntlar yakalama
elei, f) ktrme havuzu (amur tank).
21
Tablo 3.2 Yaygn olarak kullanlan sondaj tijlerine ait boyutlar.

Boyut
RW
EW
AW
BW
NW
Tijin D ap (mm)
27,8
34,9
44,4
54,0
66,7
Tijin ap (mm)
18,3
22,2
31,0
44,5
57,2
Manonun ap (mm)
10,3
12,7
15,9
19,0
34,9
Not 1: W ve X tipi tijler en yaygn sondaj tipleri olup, tijleri birbirine balamak iin ayr bir manon gerektirirler. Dier
eit tijler kablolu sondaj (WL) ve dier zel uygulamalar iin gelitirilmitir.
Not 2: Boart Longyear Company ve Christiensen Dia-Min Tools, Inc.ten alnmtr. Gncellemeler iin bkz.
http://www.boartlongyear.com/
Tablo 3.3 Yaygn olarak kullanlan fla eklemli muhafaza borular iin boyutlar.
Boyut
EW
EW
AW
BW
NW
Muhafazann D ap (mm)
36,5
46,0
57,1
73,0
88,9
Muhafazann ap (mm)
30,1
38,1
48,4
60,3
76,2
Not 1: Manon sistemi muhafaza borusu iine yerletirilir ve hem iten hem dtan eyzeylidir.
Not 2: Boart Longyear Company ve Christiensen Dia-Min Tools, Inc.ten alnmtr. Gncellemeler iin bkz.
http://www.boartlongyear.com/
ekil 3.6 Koval-burgulu sondaj dzenei ematik grnm (ASTM D4700den).

Sondaj akkannn zellikleri ve matkap yoluyla pompalanan suyun miktar sirklasyon svsyla
kuyudan uzaklatrlabilecek tane boyunu belirler. akl, blok veya daha iri tane ieren
formasyonlarda iri malzeme kuyu tabannda kalabilir. Byle durumlarda formasyondan temsilci
numune almak iin kuyu tabannn daha byk apl (mesela d ap 76 mm olan bir SPT tp
numune alcs gibi) bir numune alcyla temizlenmesi gerekebilir.
Koval-Burgulu Sondajlar
Koval-burgulu sondajlar yama durayllnn sorun olduu yerler gibi byk miktarda
rselenmi numune alma veya zemini kazma gerektiren projelerde kullanlmaktadr. Koval-burgulu
sondajlar bazen yeraltnda gzlem yapmada da kullanlr. Ancak, gvenlik sebeplerinden dolay bu
22
uygulama fazla tavsiye edilmemektedir. Kuyu-aa gzlem yapmada video ile kayt alma daha etkili
bir yntemdir.
Yaygn olarak kullanlan bir koval-burgulu sondaj dzenei ematik olarak ekil 3.6da
verilmitir. Koval-burgulu sondajlar genellikle ap 60-120 cm arasnda deien kovalarla yaplr. Kova
uzunluu genelde 60-90 cm arasnda olup, balca tepesi ak olan ya da kovann dnmesi srasnda
zemin veya kayann giriine izin verecek ekilde tabannda bir veya daha fazla yark olan metal bir
silindirden oluur. Yarklardaki metal glendirilmi olup, numune alnan malzemeyi krmak iin diler
veya kesici kenarlarla tehiz edilmitir.
Sondaj, tabannda kesici di bulunan bir dner sondaj kovas vastasyla ilerler. Sondaj kovas
bir kelly borusunun ucuna ilitirilmi olup, i ie geerek kelly borusunun teleskobik olarak kuyu
dibine ulamasn salayan ve tipik olarak iki ile drt adet arasnda deien kare kesitli elik tpler
ierir. Kova her ilerleme kademesinin sonunda kuyudan ekilir ve kuyu azna yakn bir yere boaltlr.
Koval-burgulu sondajlar tipik olarak bir kamyona monteli delme makinalaryla yaplrlar. ok
eimli yamalarda veya kk aklklar (<2,5 m) altnda delme gibi zel kullanmlar iin kzaa
monteli kk tip ve A-tipi kuleler mevcuttur. Koval burgular sondaj makinasnn boyutuna ve yeralt
koullarna bal olarak 30 m derinliklere kadar inse de, 60 m ve zeri derinliklerde kullanlan byk
kuleli makinalar da vardr.
Koval burgu ou zeminler iin ve yumuak/zayf kayalar iin uygundur. Zeminin salam olduu
ve byk lekli gk ya da su szmasnn sz konusu olmad yerlerde su tablas altnda da delme
yaplabilir. Byle durumlarda kuyu akkanla (su veya sondaj amuru) doldurularak ilerleme
kaydedilir. Akkan pozitif hidrolik yk oluturur ve kuyu duvarnn gme eilimini azaltr. Kuyu
muhafaza borusu ile tehiz edilmeden kuyu iinde tetkik ve loglama yaplmamaldr. Sadece eitimli
personel koval-burgulu sondaj kuyusuna inmelidir. Bu konuda ilgili kurumlarn kat uygulamalar
vardr (mesela ADSC, 1995). Kuyu ii tetkiki ve loglama video teknikleri sayesinde daha gvenli
biimde yaplabilmektedir.
Sondaj kovas geleneksel delme ekipman kullanldnda refye neden olan bloklu malzemede
ilerleyebildii iin, koval burgu yntemi akl ve blok ieren malzemede sondaj iin zellikle
faydaldr. Ayrca, sondaj 30-60 cmlik kademelerle ilerlediinden ve her seferinde kova
boaltldndan, agrega almalar gibi ok miktarda numune alm gerektiren spesifik yeralt
incelemelerinde kaval burgulama daha avantajldr.
Sert malzemelerde (kovaya smayacak byklkte yumru veya kaya ieren durumlarda)
standart kaz kovas yerine zel amal kovalar ve yardmc bileenleri kullanlabilir. zel bileenlere
rnek olarak dip kenar boyunca monte edilen karbit kesici di ieren karotlama kovalar, krlm
malzemeyi toplamaya yarayan geni aklklar ve ar i dilisi ieren kaya kovalar, sert kayay krmak
iin kelly borusuna ilitirilen tek sapl krma borular ve kuyu dibinden iri kaya paralarn ve bloklar
almak iin kullanlan kapanr kepeler verilebilir.
Alana zg Yntemler
lkenin deiik kesimlerindeki sondajclk firmalar standart yntemlerden nemli lde farkl
olabilen ya da standart yntemlerin deikenmi ekli olan, kendine has yeralt inceleme yntemleri
gelitirebilirler. Bu yntemler tipik olarak yerel zemin koullarna uyum iin gelitirilmektedir. Mesela,
Kanadadaki Becker Sondajclk irketinin rettii darbeli matkap (Becker Hammer) akl, sk kum ve
bloklar delmede kullanlmaktadr.
El Burgulu Sondajlar
El burgular ou zaman arala girmenin zor olduu sahalarda veya arazinin etin olduu
yerlerde s derinlikten yeralt bilgileri elde etmede kullanlmaktadr. Birka eit el burgusu tipi
mevcut olup, en yaygn kazk delii tipi tpl burgudur. Durayl kohezyonlu zeminlerde el
burgularyla 8 mye kadar inilebilmektedir. Taneli zeminlerde gk olmadan kuyuyu muhafaza etmek
zor olabilir. ri akl ve bloklar ciddi sorunlar karr. Motorlu seyyar burgular da kullanlabilirse de,
uzak yerlere tama gl sz konusudur. Tple alnan krntlar loglanabilir ve tp rnekleri
ncesinde istenen ilerleme salanabilir. Shelby tp numuneleri alnabilse de, paketleme kolayl
23
asndan 25-50 mm apndaki tpler daha ok tercih edilmektedir. El burgulu sondajlarla numune
almna dair dier tekniklere ASTM D4700de yer verilmitir.
Aratrma ukuru Kazs
Aratrma ukurlar ve hendekler s derinliklerde makul btelerle zemin ve kaya koullarnn
ayrntl incelenmesine olanak verirler. Aratrma ukurlar zemin koullarnda (dey ve yatay ynde)
nemli deiimlerin sz konusu olduu yerlerde ve geleneksel yntemlerle numune alnmas
mmkn olmayan byk miktarda zemin veya zemin olmayan malzemelerin bulunmas durumunda
(bloklar, iri akl, moloz) jeoteknik incelemelerin nemli bir parasn oluturabilir.
Aratrma ukurlar elle kazma yerine daha ok mekanik ekipmanlarla (terskepe, dozer)
kazlmaktadr. Aratrma ukurlarnn derinlii daha ok incelemenin gerektirdii koullara bal
olmakla birlikte, tipik olarak yaklak 2-3 mdir. Su tablasnn s olduu yerlerde ukur derinlii su
tablas ile snrl olabilir. Aratrma ukuru kazlar zemin koullarna da bal olarak yaklak 5 mden
byk derinliklerde genellikle gvenli ve/veya ekonomik deildir.
Kaz srasnda her kaz aamasnn kelin tekdze bir seviyesini temsil etmesi iin, aratrma
ukurunun tabannn nispeten dz olmas salanmaldr. Kazdan karlan malzeme ukur dnda ve
karlan malzeme belli bir kaz derinliine ait olacak ekilde dzgnce ayr ayr ylr. Kaya veya
zeminin taze yzeyini aa karmak iin, kaznn duvarlar srekli olarak dey bantlar eklinde
tralanmaldr.
Zemin yzeyi kotunu ve aratrma ukurunun vaziyet plann doru ekilde karmak iin,
aratrma ukurlarndaki toporafik kontrol optik yntemler kullanlarak yaplmaldr. ukurun
ynelimini, plan boyutlarn, derinliini ve ukurda yzlek veren her katmann derinlik ve kalnln
belgeleyecek ekilde lmler yaplmal ve kayt altna alnmaldr.
Aratrma ukurlar (genelde) ukurdan kan malzeme ile geri doldurulabilir. Ar oturmalara
yol vermemek iin, doldurulan malzeme sktrlmaldr. Bu ilem iin titreimli plakalar veya
silindirler kullanlabilir.
Bir aratrma ukuru kazlmadan nce, zellikle de destek gerektiren kazlarda ABD alma
Bakanlnn naat Gvenlii ve Sal Ynetmelii ile dier kamu kurumlarna ait dzenlemeler
gzden geirilmeli ve bunlara uyulmaldr.
Loglama Prosedrleri
Aratrma ukurunun loglanmasnda kullanlacak uygun lek, kazda aa kan jeolojik
yapnn karmaklna ve ukurun byklne baldr. Ayrntl loglama lei dey bytme
yapmakszn normalde 1/20 veya 1/10dur.
Aratrma ukurunun loglanmasnda kaz duvarlarndan birine paralel bir dey profil
hazrlanmaldr. Jeolojik birimler arasndaki dokanaklar ve numune alnan birimler (jeoteknik
mhendisinden uygundur grn alarak) belirlenerek profile geirilmelidir. Zeminin veya litolojik
dokanaklarn zellikleri ve trleri not edilmelidir. Jeolojik birimler iindeki deiimler tanmlanmal ve
deiimlerin gzlendii yerler ukur logunda iaretlenmelidir. Numune yerleri aratrma ukuru
logunda gsterilmeli ve bunlarn lokasyonlar istasyon numarasn ve kotunu da gsterecek ekilde
numune etiketine yazlmaldr. ukur logunda yeralt suyu durumu da not edilmelidir.
Fotoraf ve Video le Loglama
ukur loglamasndan sonra kaz destei sklr ve jeoteknik mhendisinin direktifleriyle
ukurun fotoraflamas veya video ile loglamas yaplabilir. Fotoraflar ve/veya video loglarnn yerleri
proje istasyonu ve taban kotuna referansla belirlenmelidir. Her bir fotoraf veya videoda grnebilir
bir lek bulunmaldr.
3.1.2 Zemin Numuneleri
Mhendislik deneyleri ve analizi iin alnan numuneler genelde iki kategoriye ayrlrlar:
rselenmi (fakat temsilci)
rselenmemi
24
rselenmi Numuneler
rselenmi numuneler zeminin makro yapsn bozan fakat zeminin mineralojik bileimini
deitirmeyen ekipmanlar kullanlarak alnan numunelerdir. Bu numunelerden alnan rnekler zemin
kellerinin genel bileimini belirlemede, zemin bileenlerinin tespitinde ve genel snflama asndan
tane boyunun, Atterberg limitlerinin ve zeminlerin kompaksiyon karakteristiklerinin belirlenmesinde
kullanlabilir. rselenmi numuneler Tablo 3.4de sadece zeti verilen ok sayda farkl yntemlerle
elde edilebilir.
Tablo 3.4 Yaygn olarak kullanlan numune alma yntemleri.
Numune
Alc
SPT tp
nce Shelby
tp
Devaml
itme
Piston
Pitcher
rselenmi/
Uygun Zemin Trleri
rselenmemi
rselenmi
Kum, silt, kil
rselenmemi Kil, silt, ince taneli zeminler, killi
kumlar
Ksmen
Kum, sil ve kil
rselenmemi
rselenmemi Silt ve kil
rselenmemi Sert-kat kil, silt, kum, ksmen
bozumu kaya ve donmu veya
reine emdirilmi iri zeminler
Denison
rselenmemi Sert-kat kil, silt, kum ve ksmen
bozumu kaya
Deikenmi
rselenmi
Kum, silt, kil, akl
Kaliforniya
Devaml
rselenmi
Kohezyonlu zeminler
burgu
Yn
rselenmi
akl, kum, silt, kil
Blok
rselenmemi Kohezyonlu zeminler ve donmu

veya reine emdirilmi iri zeminler
Penetrasyon
Yntemi
ekile akma
Mekanik itme
Kullanm
yzdesi
85
6
Plastik astarl,
hidrolik itme
Hidrolik itme
Dnme ve
hidrolik bask
Dnme ve
hidrolik bask
ekile akma
(byk SPT tp)
Delikli burgu ile
delme
El gereleri, koval
burgu
El gereleri
1
<1
<1
<1
<1
<1
<1
rselenmemi numuneler mhendislik zelliklerini belirlemek iin laboratuvar deneyleri
yapmak zere daha ok killi zeminlerden alnrlar. Taneli zeminlerden de rselenmemi numune
alnabilse de ou zaman dondurma veya reine emdirmeden sonra blok veya karot tipi numune
alma gibi ok zel prosedrler gerektirirler. rselenmemi teriminin zeminin arazideki
zelliklerinde greceli bir rselenme derecesine iaret ettii unutulmamaldr. rselenmemi
numuneler zeminlerin arazideki yapsnda ve doal su ieriindeki rselenmeyi/deiimi asgariye
indirecek ekilde tasarlanm zel gereler kullanlarak alnr. rselenmemi numune alma
yntemleriyle elde edilen rnekler dayanm, stratigrafi, geirgenlik, younluk, konsolidasyon, dinamik
zellikler ve zeminin dier mhendislik zelliklerini belirlemede kullanlr. rselenmemi numune
almada yaygn olarak kullanlan yntemler Tablo 3.4de zetlenmitir.
3.1.3 Zemin Numunesi Alclar
Jeoteknik mhendislii projeleri iin zemin numuneleri almak zere gelitirilmi ok sayda
numune alc vardr. Bunlar, yaygn biimde kullanlan standart numune alma gereleri olduu gibi,
yerel koullar ve tercihleri karlamak zere lkenin deiik yrelerine zg zel tasarlanm gereler
de olabilir. Aada uygun numune alclar semede jeoteknik mhendislerine ve saha
25
danmanlarna yardmc olmak zere yardmc olabilecek genel klavuz bilgiler verilmi olmakla
birlikte, birok durumda yerel uygulamalar n plana kmaktadr. En ok kullanlan numune alclara
dair aklamalara aada yer verilmitir.
SPT Tp Numune Alcs
Bu tip numune alclar (SPT tp veya yark tpler) tm zeminlerden rselenmi numune
almada kullanlrlar. SPT tpleri adndan da anlalaca ve AASHTO T206 ile ASTM D1586da
tanmland zere Standart Penetrasyon Testleri ile birlikte kullanlrlar. Bunlara gre, ktlesi 63,5 kg
olan bir ahmerdan 76 cm ykseklikten drlerek numune alc zemine srlr. Standart
Penetrasyon Testine ait ayrntlar Altblm 5.1de ele alnmtr.
SPT tpleri genelde 457 mm ve 610 mm uzunluklar, 38,1 mm ile 114,3 mm arasnda deien ve
12,7 mm (yarm in) artan aplarda olmak zere standart boyutlarda imal edilmektedir (ekil 3.7a-b).
Birok korelasyon penetrasyon iin gerekli darbe says ve seilmi birka zemin zellii arasnda
yapldndan, i ap 38,1 mm olan numune alclar daha yaygndr. akl ieren zeminlerde ya da
snflama iin daha ok zemine gerek duyulduunda bazen daha byk apl (> 51 mm) SPT tpleri
kullanlmaktadr.
ekil 3.7 SPT tp numune alcs. a) 457 mm ve 610 mm uzunluklarda, b) i aplar 38,1 mm ile 89
mm arasnda.
ap 38,1 mm olan SPT tpnn d ap 51 mm olup, ark ksmnn i ap 34,9 mmdir. Bu
aplar, alan oran [
] %112 olan nispeten byk et kalnlna karlk gelir
(Hvorslev, 1949). Bu yksek alan numune alnan zeminin doal zelliklerini rseler ve bu nedenle
alnan numune de rselenmi numune olur.
Numune alcnn tepesinde bulunan bir kresel vana kohezyonsuz malzemeden numune
almaya yardmc olur. Numune kuyudan ekilirken bu kresel vana kapanr ve bu ekilde numunenin
tepesindeki su basncnn numuneyi dar itmesine mani olur. Arlktan dolay malzemenin dar
kaymaya meyletmesi halinde numune tepesinde bir vakum meydana gelir ve numunenin tp iinde
kalmasn salar.
ekil 3.8ada grld zere, numune alcnn ar skld zaman tp ikiye ayrlr ve
iindeki numune kolaylkla karlabilir. Tpten karlan numune cam kavanoz, plastik torba veya
pirin astar gibi kaplardan birine konarak yaltlr (ekil 3.8b). Numunenin farkl zemin tipleri iermesi
durumunda ayr kaplara alnmaldr. Alternatif olarak, numune alc iine ark ile ayn i apa sahip
astar yerletirilebilir (ekil 3.9a). Bu uygulama, numunenin laboratuvara tanmas srasnda
btnlnn korunmasn salar. SPT tp ile alnan numuneler her iki durumda da rselenmitir.
Bu nedenle, sadece zemin tanmlama ve genel snflama deneylerinde kullanlabilirler.
26
ekil 3.8 SPT tp. a) inde numune olan alm tp ve ark, b) numune kavanozu, yark tp ve
tama amal depolama kutusu.
Taneli temiz zeminleri SPT tp iinde tutabilmek iin ou zaman elik veya plastik numune
tutucular gereklidir. ekil 3.9bde sepet taban, yayl ve kapanl vana tipi tutucular grlmektedir.
Gevek veya akan malzemelerin tp iinde kalmasn salamak zere ark ile numune alc tp
arasna yerletirilirler. Bu tutucu aparatlar tpn zemine aklmas srasnda zeminin tp ierisine
girmesine izin verirler fakat tpn yukar ekilmesi srasnda kapanarak numunenin tpten kmasna
engel olurlar. Bu gereler kullanld zaman sondaj loguna not edilmelidir.
ekil 3.9 SPT tp. a) Paslanmaz elik ve pirinten yaplma tutucu halkalar, b) numune yakalayclar.
ABDndeki uygulamalarda normalde SPT tp iindeki astarn kullanm ihmal edilmektedir.
Astarn kullanlp kullanlmamasna bal olarak numune alcnn akmaya kar direnci deimektedir
(Skempton, 1986, Kulhawy ve Mayne, 1990). Bu nedenle, kaydedilen saylar mhendislik analizlerini
etkileyebileceinden, astarn kullanld durumlarda ABD prosedrlerindeki standartlardan farkl olan
bu deiimi yanstmak zere gre kuyu loglarna not dlmelidir.
nce Numune Alc
nce numune alc (Shelby tp) daha ok dayanm ve konsolidasyon deneyleri yapmak
amacyla kohezyonlu zeminlerden nispeten rselenmemi numune almada kullanlr. Yaygn olarak
kullanlan bu tr tplerin (ekil 3.10) d aplar 76 mm, i aplar 73 mm ve alan oranlar %9dur.
aplar tipik olarak 51 mm ile 76 mm arasnda deiir; uzunluklar da ekil 3.11de verildii gibi 700900 mm arasndadr. Daha yksek kaliteli numune alm ve rselenmenin azaltlmas gerektii
durumlarda daha byk apl tpler kullanlr. nce tpler ile numune alma yntemi AASHTO T207de
ve ASTM D1587de tanmlanmtr.
27
ekil 3.10 nce tpn (Shelby tpnn) ematik kesiti.
ekil 3.11 Et kalnl ince Shelby tplerinin seilmi boyutlar ve trleri.

nce tpler karbon elii, galvanize edilmi karbon elii, paslanmaz elik ve pirinten
yaplmaktadr. En ekonomik tip ou zaman karbon eliinden yaplanlar olsa da, numunelerin tp
iinde birka gnden fazla tutulmas gerektii ya da i ksmn paslanm olduu durumda bunlar
elverisiz olup, tp ile numune arasndaki srtnmeyi nemli lde arttrrlar. Karbon elii daha
salam ve daha ekonomik olduundan ve galvanizasyon da paslanmaya kar ilave diren
saladndan, kat zeminlerde galvanize karbon tpleri kullanlr. Deniz kprs sondajlarnda, tuzlu
su koullarnda veya uzun sreli depolamalarda paslanmaz elik tpler tercih edilir. nce tpler i
yzeydeki srtnmeyi azaltmak amacyla u ksmlar hafife ieri doru bklm ekilde (i ap
genellikle 7,2 cm olarak) retilirler. nce tpler (daha sonda tanmlanaca zere) sabit kafa ya da
piston kafa vastasyla zemine srlrler.
nce tplerin tamam zemin iine srlmemeli; balant bal altnda 7,5 cm pay braklmaldr.
Tpn kalan 7,5 cmsi daha nce kuyu dibinde kalm amursu veya gevek zemin iin rezerve edilir.
Numune uzunluu yaklak 60 cmdir. Younluu dk veya gebilir malzemelerden numune
alnaca zaman numune rselenmesini nlemek iin tpn yarsn (30 cm) srmek daha uygundur.
nce tp sondaj makinasnn hidrolik sistemi yardmyla tek seferde ve devaml surette srlmelidir.
Tp srmek iin gerekli hidrolik basn sondaj logu zerinde belirtilmelidir. Numune alcnn
tepesinde suyun tpn tepesinden tij iine gemesine izin veren bir kontrol vanas bulunur. Numune
almna geilmeden nce bu vanann amur ve kum bulamam ekilde temiz olduundan emin
olunmaldr. Tpn zemine srlmesi tamamlandktan sonra, zemini tp iinde ierek skca
yerlemesi iin sondr en az on dakika kadar beklemeli; sonra, tpn azn zeminden kesme yoluyla
ayrmak iin tij takmn iki tur dndrmeli ve numuneyi yava ve dikkatlice yukar ekmelidir. Kat
zeminlerde numune alcnn ou zaman dndrlmesi gereklidir.
28
Shelby tp ile numune aldktan sonra tpn st ksmndaki gevek zemin veya krntlar bir
temizleme aleti ile uzaklatrlmaldr. Alnan numunenin boyu llmeli ve zemin sondaj loguna
iaretlenmek zere snflandrlmaldr. Tpn dip ksmndan 25 mmlik ksm karlmal ve uygun
ekilde etiketlenmi bir kavanoza konmaldr. Sonra tpn iki ucu nce numunenin u ksmlarn
korumak zere bir plastik disk ile ve sonra da en az 25 mm kalnlnda (bzlmeyen) mikrokristalin
parafin ile yaltlmaldr (ekil 3.12a). Tpn tepesinde kalan bo ksm ise slak kum ile
doldurulmaldr. Son aamada plastik u kapaklar yerletirilir, kapak ile tp arasndaki eklem yeri ile
pim delikleri elektriki band ile kapatlr ve tpn ular erimi parafine daldrlp karlr. Buna
alternatif olarak, tpn ularna O-halkal pakerler yerletirilerek (ekil 3.12b) sonra yaltlabilir. Daha
temiz ve hzl olmasndan dolay bu son prosedr tercih edilebilir. Her iki durumda da numunenin
uygun biimde korunduundan emin olmak iin yaltm yaplmaldr. Numuneler donma, bzlme ve
su ieriinin deiimini izin vermeyecek ekilde uygun bir ortamda dey konumda depolanmaldr
(ASTM D4220).
ekil 3.12 Shelby tpn yaltma yntemleri. a) Mikrokristalli parafin, b) O-halkal paker.
lkenin baz kesimlerinde Shelby tpleri laboratuvara tanma yerine arazide boaltlmaktadr.
Kontrolsz tipik sondaj koullarndan dolay bu yola bavurulmamas nerilmemektedir. Esasen,
tpten karlan numunelerin korunmas ve nakliyesi hakknda sondrn yeterli bilgi ve ekipmana
sahip olmad durumlarda bu yntem hi kullanlmamaldr. Alternatif olarak, tp numunesinin
laboratuvara tanmas ASTM D4220 standardna gre yaplmal ve sonra yine standart bir prosedre
gre tpten kartlmaldr.
Proje, sondaj kuyusu ve numune numaralar ile derinlik aral gibi bilgiler tpn st yarsna ve
st kapaa yazlmaldr. Saha mfettii proje numarasn ve numunenin alnd tarihi ayrca tpn
zerine yazmaldr. Tpn st ucuna yakn ksma bir yukar ibaresi ile bir yukary iaret eden ok
yerletirilmelidir. Hem tp hem de kapak zerine numune bilgilerinin yazlmas tplerin laboratuvar
deposundan getirilmesini kolaylatrr ve birden fazla tpn kapa ayn anda karld zaman
bunlarn laboratuvarda birbirine karmasn nlemeye yardmc olur.
Pistonlu Numune Alc
Pistonlu numune alc (ekil 3.13) temelde bir piston, bir rot ve bir deikenmi numune bal
ieren et kalnl ince bir tpten oluur. Osterberg ya da Hvorslev numune alcs olarak da bilinen bu
numune alc, numune eldesinin zor olduu yumuak zeminlerden numune almada zellikle faydal
olmakla birlikte, bazen kat zeminlerde de kullanlabilmektedir.
Piston tpn alt ksmnda olacak ekilde numune alc kuyuya indirilir. Numune alc kuyu dibine
ulat zaman piston zemin yzeyine gre sabit konumda tutulur ve ince tp hidrolik bask ya da
mekanik kriko yoluyla yavaa zemine srlr. Numune alc hi bir surette aklmamaldr. Numune
alma ilemi tamamlandktan sonra numune alc kuyudan ekilir ve numune tepesi ile piston
29
arasndaki vakum sndrlr. Sonra piston ile piston ba tpten karlarak, zemin tanma amacyla
numunenin tepesinden ve dibinden rnekler alnarak kavanozlanr. Tp daha sonra bir nceki
altblmde tanmlanan Shelby tp yaltmndaki gibi yaltlr.
ekil 3.13 Pistonlu numune alc. a) Pistonu gstermek zere kesilmi ince tpn fotoraf, b) ematik
kesit (ASTM D4700den).
Alnan numunelerin kalitesi mkemmel olup, tatmin edici bir numune alma olasl yksektir.
Bunun balca avantajlarndan biri, numune almnn balangcnda pistonun tp iine fazla zemin
girmesini engellemesi ve bu ekilde numune eldesi yzdesinin 100n zerine kmasna izin
vermemesidir. Ayrca, basknn bandan sonuna kadar zeminin tp iine sabit bir hzda girmesini
salar. Bununla %100 numune elde etme ihtimali daha yksektir. Bu numune alcda kullanlan balk
da hareketli olup, Shelby tpndeki kresel vanadan daha iyi vakumlama yaparak numuneyi daha iyi
tutar.
Pitcher Tipi Numune Alcs
Pitcher tipi numune alcs sert-kat killerde ve yumuak kayalarda kullanlr ve sert ile yumuak
katmanlarn ardaland keller iin idealdir. Bu numune alcya ait bir fotoraf ekil 3.14de, belli
bal bileenler de ekil 3.15ada verilmitir. Numune alcnn bileenleri dta dnen bir karotiyer, bir
matkap ve ite de sabit, yay ile yklenen, geilen malzemenin sertliine bal olarak dtaki matkapl
karotiyeri ynlendiren et kalnl ince bir tp bulunur.
Sondaj kuyusunun dibi temizlendikten sonra numune alc kuyuya indirilir (ekil 3.15a).
Numune alc kuyu tabanna ulat zaman nce i tp bir direnle karlar ve d karotiyer tpn
tepesindeki yay d karotiyerin tepesine deene kadar tpn dndan aaya doru kayar. Bu esnada
kayma vanas kapanr ve sondaj akkan i tp ile d karotiyer arasnda aaya, sonra da d
karotiyer ile kuyu eperi arasndan yukar doru akmaya zorlanr. Geilen zeminin yumuak olmas
halinde yay hafife skr (ekil 3.15b) ve aa ynde basn uygulanrken tpn kesici kenar zemine
girmeye zorlanr. Bu durum kesici kenarn d karotiyer matkabnn nnde ilerlemesine neden olur.
Eer malzeme sert ise, yay daha fazla skr ve matkap tpn kesici kenar nne geecek ekilde d
karotiyer tpn nne geer (ekil 3.15c). Tp veya d karotiyerden birinin dierinin nne ne kadar
30
getii geilen malzemenin sertliine baldr. Tp d karotiyeri en ok 150 mm, d karotiyer de tp

en ok 12 mm kadar geebilir.
ekil 3.14 Pitcher tipi numune alcs.
ekil 3.15 Pitcher tipi numune alc. a) Kuyuya indirilen numune alcs, b) yumuak zeminlerden
numune alma srasnda numune alcnn durumu, c) sert veya sk zeminlerden numune alma srasnda
numune alcnn durumu (Mobile Sondaj Ltd. izniyle).
Numune alma ilemi d karotiyeri aa doru bask uygularken dakikada 100-200 devir (rpm)
arasnda dndrme yoluyla gerekletirilir. Yumuak malzemelerde numune alma ilemi esasen
Shelby tp ile numune alma ilemi ile ayn olup, matkap sadece tpn etrafndaki malzemeyi
uzaklatrma vazifesi grr. Sert malzemelerde d karotiyer bir karot oluturur. Numune alc tpn
i apnda matkap tarafndan tralanan malzeme numune alcnn ilerlemesi srasnda tpn iine
girer. tp, numuneyi her durumda tabanda sondaj akkannn andrc etkisinden korur. Dolan
numune tp numune alcdan kartlarak yukarda Shelby rnekleri iin tanmlanan ekilde
iaretlenir, paketlenir ve nakledilir.
31
Denison Tipi Numune Alcs

Denison tipi numune alc, numune alma ilemine balamadan nce numune alcnn zemine
batmasnn yay ile kontrol edilmesi yerine numune alc tpn dnen d karotiyerin nne
uzatlmasnn elle yaplmas hari, Pitcher tipine benzer. Bu numune alcnn ana bileenleri (ekil
3.16) ucu matkapl dnen bir d karotiyer, kesici ar olan sabit bir i tp, i ve d tp balklar, bir
i tp astar ve istee bal bir sepet tipi karot tutucudur. Karot matkab karbit emdirilmi matkap ya
da sertletirilmi elikten testere dili matkap olabilir. tpn arnn kesici bir kenar vardr. Kesici
kenar farkl uzunluklardaki karot matkaplarnn uzunluklarna gre matkabn nnde 12 ile 75 mm
arasnda kacak ekilde yaplabilir. En uzun knt yumuak ve gevek zeminlerde kullanlmaktadr.
Bunun nedeni, arn bu zeminlere kolayca nfuz etmesi ve karotlamada kullanlan sondaj
akkannn andrmasna kar zemin karotunu maksimum dzeyde korumak iin daha uzun
penetrasyona gerek olmasdr. En kk uzatma sert malzemelerde veya akl ieren zeminlerde
kullanlmaktadr.
Denison tipi numune alc balca penetrasyon iin gerekli byk kriko kuvvetinden dolay et
kalnl ince numune alclar ile kolayca rneklenemeyen sert-kat kohezyonlu zeminler ile kumlarda
kullanlmaktadr. Temiz kumlardan sondaj amuru, bir vakum vanas ve sepet tipi bir yakalayc
kullanlarak numune alnabilir. Bu numune alc yumuak killer ile siltlerden numune almaya da
elverilidir.
ekil 3.16 Denison tipi ift tpl karotiyerli zemin numune alcs (Sprague ve Henwood Ltd. izniyle).
Deikenmi Kaliforniya Numune Alcs
Byk, astarl bir tpten oluan bu tip numune alc daha ok orta-bat ve batda
kullanlmaktadr; dou veya gney ABDnde yaygn deildir. Et kalnl fazla (alan oran %77) olan
numune alcnn d ap 64 mm, i ap ise 51 mmdir. Kesici ar SPT tpnnkine benzerse de i
ap genellikle 49 mmdir. Numuneyi tutmak iin, i ap 49 mm ve uzunluu 102 mm olan drt adet
pirin astar kullanlr. Batdaki uygulamalarda zemine standart penetrasyon enerjisiyle aklmaktadr.
Ham darbe saylar sondaj loguna ilenir. Numune alc orta-batda genellikle hidrolik bask ile zemine
srlmektedir. Srme srasnda uygulanan hidrolik bask sondaj logunda belirtilmelidir. Deikenmi
32
Kaliforniya numune alcnn zemine aklmas srasnda karlalan diren standart penetrasyon
deneyinde karlalan direnten farkl olup, karlatrma yapmak istenildiinde mutlaka dzeltme
yaplmaldr.
Devaml Zemin Numunesi Alclar
Bu tip numune alclarn birka eidi vardr. Geleneksel tip devaml numune alc 1,5 m
uzunluunda, et kalnl fazla olup, delikli burgularn zeminde ilerlemesi srasnda devaml numune
alrlar. Bu sistemler delikli burgunun ilerlemesi srasnda devaml numune alcnn dnmesini
engellemek veya azaltmak iin rulmanlar veya alt keli sabit rotlar kullanrlar ve numune alc
burgunun ucu altndaki rselenmemi zemine srlr. Son zamanlarda daha hzl ve ekonomik
devaml hidrolik baskl numune alclar gelitirilmitir (rnek: Geoprobe, Powerprobe). Bunlarn i
aplar 15 mm ile 38,1 mm arasnda deiir. elik bir mil zemine sabit bir hzda srlr ve zemin tek
kullanmlk plastik astarlar iine alnr. Bu gereler tipik olarak yalnz bana kullanlrlar ve sondaj
gerektirmezler. Sert katmanlarla karlalrsa, penetrasyon iin darbeli titreimli prosedr uygulanr.
Devaml numune alclar ile alnan numuneler genelde rselenmi olduundan, sadece grsel
inceleme, indeks deneyleri ve snflama amal laboratuvar deneyleri (nem, younluk) iin
uygundurlar. Devaml numune alclarn ou killi zeminlerde ve ince kum katman ieren zeminlerde
performansnn iyi olduu grlmtr. Numune eldesini arttrmaya ynelik baz deiiklikler mevcut
olsa da, su tablas altndaki kohezyonsuz zeminlerde, yumuak zeminlerde veya numune aldktan
sonra ien zeminlerde numune almada daha az baarldr. Devaml numunelerin dayanm ve
konsolidasyon deneyleri iin uygunluuna dair bilgiler kstl olup, bunlar yaparken tedbirli olmak
gerekir.
Dier Tip Zemin Numunesi Alclar
Zeminlerde ve yumuak kayalarda kullanlmak zere gelitirilmi ok sayda deiik numune
alcs vardr. Bu yntemler ekilebilir tpa, Sherbrooke ve Laval numune alclarn kapsar. Bu
rnekleme yntemleri rutin yntemlerle numune alnamayan zor zeminlerde kullanlmaktadr.
Yn Numuneleri
Bunlar zemin snflamas, indeks deneyleri, R deeri, kompaksiyon, Kaliforniya tama oran
(CBR) ve sktrlm jeo-malzemelerin zelliklerini nicelletirmede kullanlan deneyler iin
uygundurlar. Yn numuneleri numune rselenmesini en aza indirecek herhangi bir nlem almaya
gerek kalmakszn el gereleri kullanlarak alnabilir. Bu tr numuneler aratrma ukuru veya
hendeklerin duvarndan veya dibinden, sondaj kuyusu krntlarndan, krek ile ve dier el aletleriyle
kazlan bir kuyudan, terskepeyle veya bir yndan alnabilir. Numune, tm tane boylarn muhafaza
edecek bir kaba konur. Hacimli numuneler iin plastik veya metal kovalar veya metal variller kullanlr.
Az miktardakiler iin, numunelerin su ieriini koruyacak ekilde yaltlabilen kaln plastik torbalar da
kullanlabilir.
Yn numuneleri genellikle inaatta kontrol dolgusu iin ariyet olacak temsilci malzemeleri
salar. Zemin zellikleri iin laboratuvar deneyleri de sktrlm numuneler zerinde yaplr.
Malzemenin nispeten homojen olmas durumunda yn numuneleri elle veya makinayla ayn kalitede
alnabilir. Ancak, tabakal malzemelerde el kazs gerekebilir. Bu tr malzemelerden numune almada
inaat iin kazlacak malzemenin karl biiminin gz nne alnmas gerekir. Malzemenin bir kepe
ile katmanlar halinde kazlmas mmkn ise, her katman iin ayr numune alnmal ve zemine
istenmeyen karmlarn olmasn nlemek iin ukurun tabannda veya duvarnda el kazsyla
ayklamalar yaplmaldr. Dier taraftan, malzemenin dey bir duvardan kazlmas halinde, ariyet
33
alan kazs srasnda elde edilen numunenin tm katmanlara ait bileenleri temsilci oranlarda
iermesine dikkat edilmelidir.
Blok Numuneler
rselenmemi zelliklerin belirlenmesinin ok kritik olduu projelerde ve ilgi konusu zemin
katmanlarna eriimin mmkn olduu yerlerde rselenmemi blok numuneleri ok deerli olabilir.
Bu klavuzda ele alnan tm rselenmemi numune alm yntemleri arasnda, uygun ekilde alnm
blok numuneler en az rselenmeye maruz kalm rnekleri sunarlar. Bu tr numuneler yamalardan,
yarmalardan, deney ukurlarndan, tnel duvarlarndan ve mostra vermi dier yzeylerden elde
edilebilir. rselenmemi blok numuneler kohezyonlu zeminler ve kayalar ile snrldr. rselenmemi
numune almnda kullanlan prosedrler krek, el gereleri ve tel testeresi birleimini kullanarak
byk zemin bloklarn kesmeden, kk bloklar elde etmede kullanlan kk baklarn ve
spatulalarn kullanmna kadar deiir.
Ayrca, zeminleri doal arazi koullarnda daha iyi rneklemek zere gelitirilmi zel kuyuaa numune alma yntemleri de vardr. Kohezyonlu zeminler iin Sherbrooke numune alcs
gelitirilmi olup, 250 mm apnda ve 350 mm uzunluunda numuneler alnabilmektedir (Lefebvre ve
Poulin, 1979). Numune almadan nce zemini arazi koullarna kilitlemek iin, doygun taneli
zeminlerde arazide dondurma ve reine emdirme yntemleri uygulanmaktadr. Bu yntemler
uygulandnda yksek kaliteli rselenmemi numuneler alnabilmektedir. Ancak, nadiren kullanlan
bu yntemler ok zaman alc olup, uygulamada fazla tercih edilmemektedirler.
Numuneler alnp uygun kaplar iinde laboratuvara nakledildikten sonra deney iin uygun
boyut ve ekle getirilmek zere tralanrlar. Blok numuneleri evlerde kullanlan plastik film ile ve
kaln alminyum folyo ile sarmalanmal ve blok eklinde saklanmal; sadece deneyden ksa sre nce
tralanmaldr. Her numune zerinde proje numaras, sondaj veya aratrma ukur numaras,
numune numaras, numune derinlii ve ynelim bilgileri yer almaldr.
3.1.4 Numune Alma Aral ve Uygun Numune Alc Tipi
SPT numuneleri genelde hem taneli hem kohezyonlu zeminlerden, ince tp numuneleri de
kohezyonlu zeminlerden alnr. Numune alma aral bir bireysel projeden veya bir blgeden dierine
deimektedir. Bu konudaki yaygn uygulama, SPT numunelerini zeminin st 3 mlik ksmnda 0,75 m
aralklarla ve 3 mnin altndaki derinliklerde 1,5 m aralklarla alma eklindedir. Baz durumlarda 30
mnin altndaki derinliklerde 3 m gibi daha byk numune alma aralklar da kullanlmaktadr. Dier
durumlarda sondajn belli bir ksm iin devaml numune alm gerekli olabilir.
Kohezyonlu zeminlerde, karlalan her farkl seviyeden en az bir rselenmemi numune
alnmaldr. Kohezyonlu tekdze bir zeminin nemli derinliklere kadar indii durumlarda 3 m
aralklarla ilave rselenmemi numuneler alnabilir. Sondajlar geni aralklarla yapld zaman her
kuyudan rselenmemi numuneler almak gerekebilir; ancak, daha yakn aralkl sondajlarda veya
yanal uzanmda genelde tekdze olan kellerde rselenmemi numuneler sadece belli kuyulardan
alnr. Dzensiz yapl jeolojik formasyonlarda veya ince kil katmanlarnda bazen daha nce alm
kuyunun yanna ayr bir kuyu alarak, ilkinde karlan bir seviyeden bir rselenmemi numune alm
gerekebilir.
3.1.5 Numunenin Kurtarlmas
Numune alm ilemlerinde bazen ok az numune alnabilir ya da hi numune alnamayabilir.
SPT tp veya dier rselenmi numune alclarla rnekleme yaplan numune almnn baarsz
olduu yerlerde ilk giriimin hemen ardndan numuneyi kurtarmak iin ikinci bir teebbsn yaplmas
34
uygun olacaktr. Byle durumlarda malzemeyi numune alc iinde tutabilmek iin, numune alc ou
zaman tutucu bir sepet, menteeli bir kapan vanas veya dier tedbirler ierecek ekilde deikenir.
rselenmemi numune alnmak istendii zaman, saha mfettii sondrn teebbs edilen
numune alm aralnn tabanna kadar delmesini ve numune alma ilemini tekrarlamasn
salamaldr. Numune alma yntemi gzden geirilmeli ve niin (belki tkanm bir kresel vanadan
dolay) rnek alnamadn anlamak iin numune alc dzenek kontrol edilmelidir. Numune alcy
ekmeden nce daha uzun sre bekleme, numune alcy daha yavaa ve daha fazla zenli ekilde
ekme gibi, numune alma yntemini ve/veya numune alma dzeneini deitirmek uygun olabilir.
Ayn derinlikten numune almak iin bu sre tekrar edilmelidir ya da ikinci bir kuyu alabilir.
3.1.6 Numunenin Tehisi
ster alnm ister alnamam olsun, teebbs edilen her numune alm iin proje numaras
veya ad, sondaj numaras, izleyen numune alm teebbs says ve numune derinlii verilmelidir. Tp
numunelerinin elde edildii yerlerde rselenmi tpler numune kimlik numaras ile ak ekilde
iaretlenmeli ve numunenin tepesi ile taban etiketlenmelidir.
3.1.7 Greceli Dayanm Deneyleri
Zemin kvamna dair grsel incelemelere ek olarak, zemin numunelerinin dayanmn yaklak
olarak belirlemede bir cep (veya el) penetrometresi kullanlabilir. El penetrometresiyle salam, sert
killi zeminlerin serbest basn dayanm belirlenir. Daha yumuak zeminlerin test edilmesi iin daha
byk bir ayak/adaptr gereklidir. Bu deneyin mutlak deerler vermedii, sadece zeminlerin greceli
dayanmn yaklak olarak belirlemede kullanld hatrdan karlmamaldr. El penetrometresiyle
elde edilen deerler tasarmda kullanlmamaldr. Bunun yerine, zeminlerin dayanmnn (veya dier
mhendislik zelliklerinin) belirlenmesi gerektii zaman, arazi deneyleri ve/veya rselenmemi zemin
numuneleri zerinde (Blm 7de tanmland zere) bir dizi laboratuvar deneyi yaplmaldr.
Faydal bir baka deney aleti de, kohezyonlu zeminlerin kesme dayanmn yaklak olarak
belirlemede kullanlan ve daha kk apl bir kanatl kesici olan torveyndir. ok yumuaktan ok
serte kadar deien kohezyonlu zeminlerde kullanlmak zere deiik aplarda tasarlanm kanatl
kesiciler vardr. Bir daha belirtmek gerekir ki, bu arazi deneyi sadece karlatrma amacyla
kullanlabilecek deerler verir; torveyn sonular herhangi bir jeoteknik mhendislii analizi veya
tasarmnda kullanlmamaldr.
Bir penetrometre veya torveyn ile yaplan deneyler daima doal zeminlerde ve numunenin
tepesinde veya tabannda mmkn olduunca merkeze yakn bir noktada yaplmaldr. Tpten
karlm numunelerin yan yzeyinde yaplan deneyler geerli deildir. Cep penetrometresi veya
torveynden elde edilen dayanm deerleri tasarm amalar iin kullanlmamaldr.
3.1.8 rselenmemi Numunelerin Bakm ve Korunmas
Numune alma, tpten karma, depolama ve deney yapmada her bir admda numunenin
deiik derecelerde rselenmesi sz konusudur. rselenmeleri en aza indirmek iin uygun numune
alma, paketleme ve depolama yntemleri elzemdir. Jeoteknik mhendisi numune almndan deneye
kadar olan aamalarda ortaya kan rselenmelerin farknda olmaldr. Saha danmanlar da
rselenme ve ilgili sonular hakknda duyarl davranmaldr. Numune koruma ve tamaya dair
ayrntl bilgiler ASTM D4220de nerilen bir tama kab tasarm ile birlikte verilmitir.
nce tp numuneleri alnaca zaman her bir tpn eilmemi, kesici kenarlarnn hasar
grmemi ve i ksmlarnn da paslanmam olduundan emin olunmaldr. Tp eperinin paslanm
veya dzensiz olmas ya da numunelerin tp iinde uzun sre saklanmas halinde, numuneyi tpten
35
karmak iin gerekli kuvvet bazen numunenin dayanmn aabilir ve numune rselenmesinin
artmasna sebep olur.
Tm numuneler ar scaklklara kar korunmaldr. Numuneler dorudan gne na maruz
kalmamal ve scak havada slak bez veya baka malzeme ile rtlmelidir. K aylarnda paketleme,
nakliye ve depolama srasnda numuneleri donmaya kar korumak iin zel tedbirler alnmaldr. nce
tp numuneleri olabildiince dey konumda ve tepe ksmlar yukar gelecek ekilde saklanmaldr.
nce tp numuneleri mmkn olan durumlarda her tp iin bireysel yuvalar ieren tayclarda
korunmaldr. Tplerin altna ve birbirine arpmamalar iin de aralarna yastk malzemesi vazifesi
grecek yumuak destekler yerletirilmelidir. Nakliye arac hareket halindeyken tplerin konduu
sandn eilmemesi veya devrilmemesi iin, sandk gvdesinin tamam urgan veya halat ile nakliye
aracnn gvdesine balanmaldr.
Numunenin tpten arazide karlmas arzu edilmeyen bir uygulama olup, ou zaman ime ve
gereksiz derecede yksek rselenme derecesi ile sonulanr. Gerilme rahatlamas pheye yer
vermeyecek ekilde numunenin yumuamasna ve genilemesine neden olur. Numuneler ayrca
laboratuvara tanrken de bir miktar rselenirler. Yksek kaliteli numunelerin en iyi elde edildii
durum, konsolidasyon, eksenli, dorudan kesme, geirgenlik ve rezonant kolon deneyinden hemen
nce numunelerin tpten laboratuvarda karld durumdur. Ancak, baz firmalar tpleri yeniden
kullanarak tasarruf yapmak adna numuneleri tpten arazide karmakta ve kan numuneleri de
alminyum folyo ile kaplamaktadrlar. Zeminin pHsine bal olarak, alminyum folyo zeminin yzeyi
ile reaksiyona girebilir ve rengi bozulmu ince bir zemin katman oluturabilir ki, bu da grsel
tanmlamay zorlatrr ve karkla neden olur. Numune iindeki nem dalmnda deiimlere de
neden olabilir. Plastik kaplama da temas ettii zemin ile etkileime girmeye duyarl olsa da,
gemiteki deneyimler plastiin etkilerinin folyodan daha az olduunu gstermitir. Bu nedenle,
tpten karlarak korunmas gerekli zemin numunelerin plastik film ile ve sonra da folyo ile
sarmalanmas tavsiye edilmektedir. Ancak, ime, rselenme, nakliye ve paketleme sorunlarn en aza
indirmek iin, numunelerin tpten karlmas mmkn olduunca arazide yaplmamaldr.
rselenmemi numunelerin (tp iinde veya darda) hangi artlar altnda olursa olsun uzun
sre depolanmas tavsiye edilmemektedir. Bir ay geen depolama sresi zeminin dayanmn ve
skabilirliini nemli lde deitirebilir.
3.2 KAYALARIN NCELENMES
Kayalarn sahada incelenmesinde aadaki yntemler kullanlmaktadr:
Sondaj
Aratrma ukurlar (deney ukurlar)
Jeolojik haritalama
Jeofiziksel yntemler
Deney yapmak ve kaya kalitesi ile yapsn deerlendirmek iin krksz kaya elde etmek zere
yaplan karotlu sondajlar balca inceleme yntemidir. Aratrma ukurlar, karotsuz delme ve jeofizik
yntemler ou zaman kayann tepe ksmn tehis etmede kullanlr.
Sismik krlma ve yer radar (GPR) gibi jeofizik yntemler kayaya derinlii bulmada kullanlabilir.
Son olarak, kaya yzleklerinin jeolojik haritalamas kaya katmanlarnn bileimini ve sreksizlikleri
byk lekte deerlendirmeye yardmc olur; bu yolla, zellikle kaya ev tasarmnda olmak zere
ok sayda mhendislik uygulamalar iin deerli bilgiler salanabilir. Bu altblmde sondaj ve jeolojik
haritalama konular ele alnmtr. Baz jeofizik yntemler de Altblm 5.7de tartlmtr.
36
3.2.1 Kaya Sondaj ve rneklemesi

Sondajn bozumu ve bozumam kaya formasyonlarn gemesi gereken yerlerde kaya
sondaj ve rnekleme prosedrleri gereklidir. Kaya sondaj, karotlama, numune alma ve kaya
ktlelerinde loglama iin ayrntl bir kaynak olarak ISRMnin Laboratuvar ve Arazi Deneyleri
Standardizasyon Komitesinin (1978, 1981) hazrlad klavuz bilgiler tavsiye edilmektedir. Bu
altblmde kaya sondaj ve rnekleme yntemleri ksaltlm olarak ele alnmtr.
Kaya temelin zellikle byk bloklarn olduu yerlerde, dzensiz kalnt zemin profilleri altnda
ve karstik arazide sondajlarla belirlenmesi zor olabilir. Yanl tayin edildii takdirde yanl hesaplanm
kaya kaz hacmi veya hatal kazk uzunluklarna neden olabileceinden, tm durumlarda temel
kayann belirlenmesi zenle yaplmaldr. ASTM D2113de ifade edildii gibi, zemin rnekleme
yntemleriyle numune alamayacak kadar sert formasyonlarla karlaldnda karotlu sondaj
prosedrleri uygulanr. ap 51 mm olan SPT tp kullanld zaman 50 darbede 25 mm veya daha az
penetrasyon salanmas halinde ya da jeolog veya mhendisin koyduu dier ltler zemin
rneklemesinin uygulanabilir olmadna iaret ettii zaman kaya sondaj veya karotlama gerekir.
Birok durumda temel kaya kotunu kestirme yoldan ve ekonomik olarak belirlemeye yardmc olmak
zere sismik krlma gibi jeofizik yntemler kullanlabilir. Sismik krlma verileri teyid edici sondaj
lokasyonlar arasnda bilgi de salayabilir.
3.2.2 Karotsuz Sondaj
Karotsuz sondaj nispeten abuk ve ekonomik bir delme ekli olup, krksz kaya numunesi
gerekli olmad zaman gz nnde bulundurulabilir. Karotsuz sondaj tipik olarak kaya temeli
belirlemede kullanlr ve karstik arazide znme kovuklarnn belirlenmesinde olduka faydaldr.
Karotsuz sondaj eitlerine rnekler air-track drilling, kuyu aa darbeli sondaj, dnel koni (dnel
matkap) ile sondaj, dnel srme matkab ile sondaj ve ok yumuak kayada karbit ulu matkapla
burgulama olarak verilebilir. Sondaj akkan su, amur, kpk veya basnl hava olabilir. Yumuak
kayada sondaj hzla ilerledii ve bozumu ve yumuak kayay kolayca kestii iin, yumuak kayann
tepesinin belirlenmesi gerektiinde bu yntemler dikkatlice kullanlmaldr. Bu durumlar temel kaya
kotunun belirlenmesinde ve kazk srme uygulamalarnda hatalara yol aabilmektedir.
Karotsuz sondajda krksz kaya karotu alnmadndan, saha danmannn sondaj srasndaki
gzlemleri dikkatlice kaydetmesi zellikle nemlidir. Sondaj logunun aklamalar ksmnda sondaj
karakteristikleriyle ilgili olarak u bilgilere yer verilmelidir:
0,3 m (1 ft) bana penetrasyon oran veya delme hz

Tijlerin dmesi
Sondrn delme srasnda yapt deiiklikler (basma basnlar, dnme hzlar vs.)
Matkap koullarnda deiimler
Sra d bir delme eylemi (atrdama, zplama, sarma, ani durma)
Sondaj akkan kayb, sondaj akkan renginde deiim ya da delme basncnda deiim
3.2.3 Karotlu Sondaj eitleri

Elmasl karotlu sondaja ait ayrntl bilgiler AASHTO T225de ve ASTM D2113de verilmitir.
Karotiyerler ekil 17a,b,cde grld zere tek, ift veya tpl olabilir. Tablo 3.5de ticari olarak
bulunabilen deiik karotiyer tipleri verilmitir. Bunlarn standard ift tpl bir karotiyer olup, ekil
3.18de grld gibi bir ite bir de dta olmak zere iki tp ieren bu karotiyerle kaya karotunu
sondaj svs akndan korumada daha iyi sonu elde edilmektedir. Rijit veya tp balna sabitlenmi
olabilen i tp karot etrafnda dner ekilde veya d tp dnerken iteki sabit kalacak ekilde
rulmanlar zerine yerletirilmi ekilde olabilir. kinci eit olan frdnd tipi karotiyer karotun i tpe
37
girmesi srasnda daha az rselenmeye neden olur ve krkl veya ufalanabilir kayada faydal bir
aratr. Baz blgelerde kaya karotlamada tpl karotiyerler kullanlmaktadr. ok tpl sistemde
ise, karotun daha az rselenmesini ve grsel olarak incelenmesini salayacak ekilde i tp boyuna iki
paraya ayrlabilir.
ekil 3.17 a) Tek tpl karotiyer, b) rijit tip ift tpl karotiyer, c) frdnd tipi ift tpl karotiyer,
rulmanl M serisi (Sprague ve Henwood Inc. izniyle).
ekil 3.18 ift tpl karotiyer. a) D tp bileenleri, b) i tp bileenleri.

Kaya karotlamas geleneksel dzenekle ya da kablolu sondaj ekipmanyla yaplabilir. Geleneksel
delme dzeneinde tijlerden ve karotiyerden oluan takm her karotlama evresinden sonra kaya
karotunu karmak zere yzeye karlr. Kablolu sondaj dzenei ise i tpn d tpten ayrlmasna
olanak verir ve kablolu bir kaldra ile abucak kuyu dna getirilmesini salar. Geleneksel sondaj
yntemine gre kablolu sondaj ynteminin balca avantaj kuyudan karotun abuk karlmas
sonucunda artan bir delgi retimi ve sonuta azalan iilik maliyetidir. Karotiyerin kuyudan karlmas
srasnda ve karotiyer ald zaman karotiyerin kaba saba ekip evrilmesini ortadan kaldrdndan,
kablolu sondaj zellikle yumuak kayalarda olmak zere alnan karotun kalitesini de arttrmaktadr
(karotiyeri tijden ayrmak ve amak iin sondrler ou zaman karotiyeri ekilerler; bu da karotun
krlmasna neden olur). Kablolu sondaj her trl kaya karotlama iinde kullanlabilse de, tipik olarak
sondaj derinliinin 25 mden fazla ve karotiyerin kuyudan karlmasnn maliyet zerinde byk etkisi
38
olduu yerlerdeki projelerde kullanlmaktadr. Kablolu sondaj hem kayada hem de kuyuyu saptran
veya bloke eden iri akl ve blok ieren zeminlerde de etkili bir yntemdir.
Tablo 3.5 Karot boyutlar.
Boyut
EX, EXM
EWD3
AX
AWD4, AWD3
AWM
AQ Kablolu Sondaj, AV
BX
BWD4, BWD3
BXB Kablolu Sondaj, BWC3
BQ Kablolu Sondaj, BV
NX
NWD4 Kablolu Sondaj, NWC3
NQ Kablolu Sondaj, NV
HWD4, HXB Kablolu Sondaj, HWD3
HQ Kablolu Sondaj
CP, PQ Kablolu Sondaj
Karot ap (mm)
21,5
21,2
30,1
28,9
30,1
27,1
42,0
41,0
36,4
36,4
54,7
52,3
47,6
47,6
61,1
63,5
85,0
Kuyu ap (mm)
37,7
37,7
48,0
48,0
48,0
48,0
59,9
59,9
59,9
59,9
75,7
75,7
75,7
75,7
92,7
96,3
122,6
Mhendislik incelemelerinde en sk kullanlan boyut her ne kadar NX olsa da, bundan daha
byk ve daha kk boyutlar da kullanlmaktadr. Genellikle karot ap ne kadar byk olursa karot
eldesi de o kadar yksek olmakta; daha az mekanik krlma gereklemektedir. Karot eldesi zerinde
olan etkilerinden dolay, karotlama ekipmannn boyutu ve tr sondaj logunun uygun yerlerinde
dikkatlice kaydedilmelidir.
Karot ilerleme boyu en ok 3 m ile snrl olmaldr. Kaya yzeyinin hemen altnda ve hayli krkl
veya bozumu kaya zonlarnda karot ilerleme kademeleri 1,5 mye veya altna drlmelidir. Ksa
kademeler karota daha az zarar vermekte ve kt kaliteli kayada karot eldesini ykseltmektedir.
Karot Matkaplar
Karot matkab karotiyer nitesinin en alt bileenidir. Karotu kaya ktlesinden kesen, bu
bileenin tme eylemidir. Kullanmdaki matkaplar elmas, karbit gmmeli ve testere dii olmak
zere kategoriye ayrlmaktadr (ekil 3.19). Karot matkaplar genellikle sondr tarafndan seilir ve
ou zaman da jeoteknik mhendisi tarafndan onaylanr. Matkap seimi, matkabn kesilmesi
beklenen formasyonlardaki performansna dair genel bilgiye ve ngrlen sondaj akkanna dayal
olarak yaplmaldr.
Yumuaktan ok serte deien kaya malzemelerinde iyi kaliteli karot alabildikleri iin, yzeye
yerletirilmi ya da emdirilmi tipte olabilen elmas karot matkaplar en kullanl olanlardr. Dier
tiplere kyasla bunlar, Hvorslev (1949) tarafndan ifade edildii gibi, genelde daha hzl karotlamaya
olanak verirler ve karot zerine daha az burulma gerilmeleri uygularlar. Dk burulma gerilmeleri
kk aplarda daha uzun karotlar alnmasn salar. Kayalarda geni aralklarda karlalan sertlik,
andrclk ve krklanma derecesinden dolay, halihazrda bilinen veya belli sahalarda karlalan
spesifik koullar salamak zere matkaplarn tasarmnda hayli yol alnmtr. Bu nedenle, bu tr
matkaplardaki elmas kalitesi, boyut ve salma aralnda, metal hamurun bileiminde, yzey
konturlarnda ve su yollarnn tip ve saysnda geni deiimler sz konusudur. Benzer ekilde, deiik
39
kaya koullarnda kullanlmak zere, emdirilmi matkaplarn elmas ierii ve metal hamurun bileimi
de deikendir.
ekil 3.19 Karot matkaplar. Soldan saa: Elmas, karbit ve testere dii.
Karbit matkaplarnda elmas yerine tungsten karbit kullanlmtr. Birka eidi vardr (standart
tip ekil 3.19da verilmitir). Bu tip matkaplar yumuak ile orta sert kayalarda karot almada kullanlr.
Elmas matkaplardan daha ucuzdurlar. Ancak, delme hzlar elmas matkaplarnkinden dktr.
Testere dii matkaplar dip ksmlarnda kesilmi diler ierirler. Suya kar diren salamak
zere ve bylece matkabn mrn uzatmak iin, dilerin yzeyi ve ucu tungsten karbit gibi sert
metal alamndan yaplmtr. Bu matkaplar elmas matkaplardan daha ucuz olmakla birlikte,
karotlamada elmas matkaplar kadar hzl deildirler ve bir amortisman deerleri yoktur. Testere dii
matkaplar balca rt malzemesinde ve ok yumuak kayalarda kullanlmaktadr.
Tm matkaplarn dikkat edilmesi gereken nemli bir zellii, sondaj akkannn gemesi iin
tasarlanan su yollarnn tipidir. Geleneksel matkaplardaki su yollar matkabn i yzeyinde kesilmi
yollar eklinde ya da ite matkabn i ksmnda, kan svy karottan ayran bir metal etein arkasnda
ve matkabn taban yznden boalan ekilde, tabandan boaltma yollar eklindedir. Tabandan
boaltmal matkaplar, karot tpn iine girmeden nce sondaj svsnn karotu andrmasn nlemek
amacyla, yumuak kayadaki sondajlarda ya da zemin dolgulu atlak ieren kayalarda kullanlrlar.
Sondaj Akkan
Kaya karotlamada sondaj akkan olarak ou zaman duru su kullanlmaktadr. Gen kuyular
stabilize etmek ya da sondaj akkan kayb olduu zaman kayp zonlarn yaltmak iin sondaj amuru
kullanlmas gerektiinde tasarm mhendisi, jeolog ve jeoteknik mhendisi bilgilendirilmeli ve sondaj
amurunun kullanlabilirlii teyid edilmelidir. Sondaj amuru ak eklemleri ve krklar tkar ve bu da
geirgenlik lmlerini ve piyezometre yerletirme ilemlerini olumsuz ekilde etkiler. Sondaj akkan
sondaj krntlarn uzaklatrmak iin bir keltme havuzu iinde tutulmal ve akkann tekrar
sirklasyonuna izin verilmelidir. Sondaj akkanlar genellikle zemin yzeyine boaltlabilmektedir.
Ancak, malzemenin ya veya dier maddelerle kirlenmi olmas halinde zel nlemler gerekebilir ve
malzemenin saha dnda bertaraf gerekli olabilir. Zemin yzeyinde mmkn olduunca su akna
izin verilmemelidir.
3.2.4 Karot Sondaj Srasnda Gzlem
Delme Hz/Sresi
Delme hz izlenmeli ve m/dakika cinsinden sondaj loguna kaydedilmelidir. Sondaj hzn
belirlemede sadece delmede geen sre dikkate alnmaldr.
40
Karot Fotoraflar
Yark karotiyer tpndeki karotlar kuyudan kar kmaz fotoraflanmaldr. Kuyu, derinlik
aral ve karot alma sralama numaras gibi bilgiler fotoraf zerine etiketlenmelidir. Karottaki ilgin
zellikler iin bytmeli ekim yaplabilir. Fotoraf ekmeden nce karot yzeyinin bir piset ya da
snger ile slatlmasyla ou zaman karottaki renk kontrast arttrlabilir.
Fotorafta lek olarak kutunun tepe veya taban kenarna bir eritmetre veya cetvel
yerletirilmelidir. Bunlarn uzunluu en az 1 m olmal ve fotorafta iyi grnebilmesi iin geni ve
yksek kontrastl blmeler iermelidir.
Film ya, film banyosu ve ortamn k kaynandaki deiimlerin etkisini daha iyi yanstmak
iin, fotorafta ou zaman bir renk ubuu kullanlmas dnlebilir. Fotoraf her sefer uygun k
koullarn korumaya almal ve seilen k koullar proje iin seilen film ile uyumlu olmaldr.
Kaya Snflamas
Kaya tr ve kaya ktlesinde bulunan sreksizlikler, damarlar ve dier zellikler not edilmelidir.
Kaya snflamas ve kaya karotu iin kaydedilmesi gerekli dier bilgiler Altblm 4.7de verilmitir.
Karot Eldesi
Karot eldesi, bir karot ilerleme kademesinde alnan karotun uzunluu olup, karotlama oran da
bu uzunluun bir kademede ilerlenen uzunlua orandr (yzde veya ondalk olarak ifade edilir. Karot
uzunluu karotun merkezinden merkezine llr. Karot eldesi karotiyer kademesi uzunluundan
ksa olduu zaman, phelenecek baka bir husus (rnek; bozumu zon, tij dmesi, sondaj srasnda
tkanma, akkan kayb ve yuvarlanm ve tekrar kesilmi karot paras) bulunmadnda karot
alnamayan kesimin karot ilerlemesinin son ksmnda olduu kabul edilmelidir. Alnamayan karot
sondaj loguna NCR (no core recovery) olarak iaretlenmeli ve o aralktaki tabakalanma, eklemlenme
ve bozuma not edilmemelidir.
Bir karotlama kademesinde tpten karlmayan karot bir sonrakinde alnrsa, %100den byk
karotlama oranlar ortaya kabilir. Bu durum rapor edilmeli ve arazi verilerinde gerekli dzeltme
yaplmaldr.
Kaya Kalite Gstergesi (RQD)
RQD, uzunluu 100 mmden byk salam karot paralarnn uzunluklar toplamnn karotiyer
ilerleme boyuna oran olup, deikenmi bir karotlama orandr. RQDyi lmede kullanlan doru
prosedr ekil 3.20de verilmitir. RQD bir kaya kalite indeksi olup, hayli bozumu yumuak, krkl,
makaslanm ve eklemli gibi problemli kayalarda RQD deerleri genelde dktr. Bu nedenle, RQD
ok basit olarak sondaj kuyusunun belli bir aralndan alnan iyi kaya yzdesinin lmdr. Deere
(1963) tarafndan RQD iin verilen ilk korelasyonun NX boyu karotlar zerindeki lmlere dayal
olduu unutulmamaldr. Yakn gemite Deere ve Deere (1989) tarafndan raporlanan deneyimler
RQDyi hesaplamada NXden biraz kk ve biraz byk aplarn da kullanlabileceini gstermitir.
NQ, HQ ve PQ kullanan kablolu sondaj karotlar da uygundur. Karot krlmas ve kayb gibi
nedenlerden dolay, daha kk olan BQ ve BX boyutlarnn kullanlmas nerilmemektedir.
Karot Paralar in Uzunluk lmleri
Ayn karot paras a) merkez izgisi boyunca, b) utan uca ve c) tamamen dairesel kesitten
oluan ksm olmak zere farkl ekilde llebilir (ekil 3.21). nerilen prosedr, karotu merkez
izgisi boyunca lmektir. Bu yntem ISRM Laboratuvar ve Arazi Deneyleri Standardizasyon Komitesi
41
tarafndan da tevik edilmektedir. Merkez izgisi boyunca lm u sebeplerden dolay tercih

edilmektedir: 1) Karot apna bal olmayan standardize edilmi bir RQD verir ve 2) krklarn kuyuya
paralel olduu ve ikinci bir takm tarafndan kesildii yerlerde kaya kalitesini gereksiz yere dk
gsterme ihtimalini ortadan kaldrr.
ekil 3.20 Bir indeks kaya ktlesi kalitesi olarak deikenmi karot eldesi.
Delme srecinin neden olduu krk paralar bir araya getirilerek birlikte llmelidir. Sondaj
srasnda krlm paralar genellikle taze krk yzeylerinden tannrlar. istoz ve laminal kayalarda
doal krklar ile sondaj krklarn ou zaman birbirinden ayrmak zordur. Bir krk hakknda pheye
dld zaman, ou kullanmlarda RQDnin hesaplanmasnda tutucu olmak adna krn doal
olduu kabul edilmelidir. RQD syrma (ripping) ve tarama (dredging) hesaplarnn bir paras olarak
deerlendirildiinde bu yaklamn tutucu olmadna dikkat edilmelidir.
Salamln Deerlendirilmesi
Sert ve salam olmayan paralar 100 mm uzunluk artn salasalar bile RQDye dahil
edilmemelidirler. Salamlk artnn amac, kayann yzey bozumas veya hidrotermal faaliyetlerle
deiime urad yerlerde kaya kalitesinin snfn biraz aada tanmlamaktr. Akas, karot
parasn saymamak iin kimyasal bozumann dahil edilip edilmemesi konusunda bir karar
verilmelidir.
Yaygn olarak kullanlan bir prosedr, karotun salamlk artn salama hususunda (tanelerde
renk deiimi veya aarma, ar biimde lekelenme, karncalanma veya zayf tane snrlarndan dolay)
herhangi bir phe olduu zaman RQDye dahil edilmemesidir. Bu prosedr kaya kalitesini gereksiz
42
biimde dk snfa indirebilse de, bu tr hatalar tutucu tarafta kalr. Yaygn olarak kullanlan bir
dier prosedr de bozumu kayay RQD yzdesine dahil etmek fakat salamlk artnn
salanmadn bir asterisk ile (RQD*) ifade etmektir. Yntemin avantaj, RQD*in salamlk artn
salamaz iken krklanma derecesi asndan kaya kalitesi hakknda bilgi vermesidir.
ekil 3.21 Karot RQDsi iin uzunluk tayini.

Sondaj Akkan Geri Dn
Bir kuyunun ilerlemesi srasnda sondaj akkan kayb, delinen kaya ktlesinde ak eklemlerin,
krk zonlarnn veya boluklarn varlna iaret edebilir. Bu nedenle, akkan hacmi kayb ve bunun
gerekletii derinlikler kaydedilmelidir. Mesel, akkan kayb yok ifadesi dklme ya da kuyuyu
doldurma hari olmak zere hi akkan kayb olmad anlamna gelir. Ksmen akkan kayb ifadesi
ise, bir dn olmakla birlikte dnen miktarn pompalanandan nemli miktarda az olduu anlamna
gelir. Su tamamen kayp ifadesi pompaj srasnda yzeye hi dn olmadn ifade eder. Bu
konuda arazi ekibi ve sondrn dncelerinin birleimiyle en iyi sonu elde edilir.
Karot Sandklama ve Etiketleme
Jeoteknik incelemelerden elde edilen karotlar ahap veya mumlu-oluklu kontrplaktan yaplma
salam sandklarda depolanmaldr (ekil 3.22). Ahap sandklarn kapaklar menteeli olmal,
menteeler kutunun st ksmnda yer almal ve kapal konumda bir kilidi olmaldr.
Karotlarn karotiyerden sanda aktarlmas srasnda paralarn ve krk dolgusu malzemelerin
birbiriyle elemesine dikkat edilmelidir. Sanda yerletirme srasnda ve sonrasnda krlan karotlar
eletirilmeli ve mekanik krlma olduunu ifade etmek iin kr kesen adet ksa ve paralel izgi ile
iaretlenmelidir. Karotu sanda sdrmak iin ve karot i yzeyini incelemek iin yaplan krlmalar da
43
iaretlenmelidir. ok gerekli olmad zaman bu tr kastl krmalardan kanlmaldr. Karotlarn

sanda yerletirilmesi soldan saa ve yukardan aaya doru olmaldr. Kutunun st blmesi
dolduu zaman her durumda soldan balayacak ekilde bir sonraki (bitiikteki) blme doldurulmaldr.
Karotun st ve alt derinlikleri ve formasyonda dikkate deer dier boluklar ahap ayrm zerine ak
ekilde iaretlenmelidir.
ekil 3.22 Sondajdan alnan kaya rneklerinin saklanmas ve etiketlenmesi iin karot sand.
Karot alm orannn %100den az olmas halinde karot kaybna eit uzunlukta kartondan bir
boru (biliniyorsa) karot kaybnn olduu derinlie ya da sralamann tabanna yerletirilmelidir. Karot
kayb derinlii (eer biliniyorsa) veya karot kayb uzunluu siyah, kalc bir kalemle ahap ayrclar
zerine iaretlenmelidir. Karot sand etiketleri silinmeyen trde siyah bir kalem ile doldurulmaldr.
nerilen bir karot sand etiketlemesi ekil 3.22de verilmitir. Karot sand kapa ite ve dta ayn
iaret bilgilerini iermeli, sandn her iki ucu gsterildii gibi iaretlenmelidir. Eimli sondajlarda
karot sandklarnda ve sondaj logunda iaretlenecek derinlikler, sondaj kuyusu ekseni boyunca
llen derinlikler olmaldr. Sondaj kuyusunun eimi ve ynelimi hem sanda hem de kuyu loguna
not edilmelidir.
Kaya Numunelerinin Bakm ve Korunmas
Numune korunmas ve tanmasna dair ayrntl bilgiler ASTM D5079da verilmitir. Numune
korumada drt aama sz konusudur:
Rutin bakm
zel bakm
Zemin benzeri bakm
44
Kritik bakm
ou jeoteknik aratrmalarda kaya karotunu sandklara yerletirmede rutin bakm
uygulanmaktadr. ASTM D5079da karotu sanda yerletirmeden nce karotun bol bir polietilen
boruya yerletirilmesi nerilmektedir. Kaya karotun nem durumunun (zellikle eyl, kilta ve siltta
iin) uygun olmas durumunda ve ilgili zelliklerin akta kalma durumunda deimesi halinde zel
bakm gerekir. Numune iindeki su dnda dier akkanlar korumann nemli olmas durumunda
ayn prosedr uygulanabilir. ok ve titreimlere, scaklktaki deiimlere ya da her ikisine kar
numuneleri korumada kritik bakm gereklidir. Zemin benzeri bakmda numunelerin ASTM D4220deki
gibi muamele edilmesi gerekir.
3.2.5 Jeolojik Haritalama
Jeolojik haritalama burada ksaca ele alnm olup, daha ayrntl bilgiler FHWA Modl 5de
(Kaya evleri) bulunabilir. Jeolojik haritalama yerel ve ayrntl jeolojik verilerin sistematik olarak
derlenmesi olup, mhendislik amalar asndan kaya ktlesi veya mostray (ekil 3.23) karakterize
etme ve koullarn belgelemede kullanlr. Jeolojik haritalamadan elde edilen veriler bir evin
tasarm veya mevcut bir evin iyiletirilmesi iin gerekli verilerin bir ksmn oluturur. Jeolojik
haritalama ou zaman sondajdan daha kapsaml ve daha ekonomik bilgiler salar. Sunulan klavuz
bilgiler kaya veya kaya benzeri malzemeler iindir. Zemin ve zemin benzeri malzemeler (ara sra
haritalansalar da) bu altblmde ele alnmamtr.
ekil 3.23 Eklemleri, evleri, dzlemleri ve iyiletirme nlemlerini ieren kaya formasyonlar.
Jeolojik haritalama ya jeoloji veya mhendislik jeolojisinde deneyimli kalifiye personel
tarafndan yaplmal ya da haritalama faaliyetleri ile veri toplamaya danmanlk salamal ve
bunlardan sorumlu olmaldr. Jeolojik haritalamada ilk adm yaynlanm ve yaynlanmam
raporlardan, haritalardan ve incelemelerden yerel ve blgesel jeoloji hakknda bilgi toplamak ve
ainalk kazanmaktr. Haritalama ekibi alandaki kaya birimleri ile yapsal ve tarihsel jeolojik hususlar
hakknda bilgi sahibi olmaldr. Yaltlm alanlarda haritalama yapmada bir gvenlik nlemi olarak bir
takm yaklam (en az ikili, kanka sistemi) nerilmektedir.
Haritalama prosedrleri FHWA (1989)nn kaya ev tasarm, kazs ve stabilizasyonu
klavuzunda ve ASTM D4879da verilmitir. Birinci kaynakta kaya ev tasarm iin haritalama
yaplaca zaman gz nne alnmas gerekli olan ve aadakileri ieren parametreleri
tanmlanmtr:
Sreksizlik tr
Sreksizlik ynelimi
45
Sreksizlik dolgusu
Yzey zellikleri
Sreksizlik akl
Sreksizlik devamll
Dier kaya ktlesi zellikleri
Bu parametreler ekil 3.24de grlen yapsal haritalama kodu zerine kolaylkla kaydedilebilir.
ASTM D4879da benzer parametreler tanmlanm ve yaygn olarak kullanlan haritalama amal
jeolojik simgeler sunulmutur. Bu kaynakta bir rapor tasla da nerilmitir. Sreksizlik ynelim
verilerinin sunumu stereografik izdm teknikleri kullanlarak grafikler eklinde yaplabilir. Bu
izdmler kaya ev durayll analizlerinde ok faydaldr. Yukarda bahsedilen FHWA klavuzunun 3.
blmnde stereografik izdm yntemleri ayrntl olarak verilmitir.
3.3 SONDAJIN SONLANDIRILMASI
Tm sondaj kuyular arazi inceleme program sonunda uygun ekilde kapatlmaldr. Bu
uygulama tipik olarak hem gvenlik hususlar asndan hem de zemin katmanlar ve yeralt suyunun
kirlenmesini nlemek asndan gereklidir. Ak bir sondaj kuyusu tnel ama srasnda kontrolsz bir
su akna ya da basnl havann kamasna neden olabilecei iin, sondaj kuyusu kapanm zellikle
tnel projeleri iin ok nemlidir.
lkenin birok yerinde sondaj kuyularnn kapannda kullanlan yntemler eyalet kurumlar
tarafndan belirlenmektedir. Ulusal Egdmsel Karayolu Aratrma Programnn ve Jeoteknik
Kuyularnn Yaltm in nerilen Klavuz Bilgiler balkl, 378 numaral rapor yaltm ve
enjeksiyonlamaya dair kapsaml bilgiler ierir. Bu tr yaptrmlar genelde kuyuda yeralt suyu veya
kirlenme ile karlalan durumlarda kuyunun toz bentonit, Portland imentosu ve temiz su karm
ile enjeksiyonlanmasn ngrmektedir. Baz eyalet kurumlar tm sondaj kuyularnn belli bir derinlii
aacak ekilde enjeksiyonlanmasn art komaktadr. Jeoteknik mhendisi ve saha danman
sondajlara balamadan nce yerel uygulamalar hakknda bilgi sahibi olmaldr.
Tm kuyularn enjeksiyonlanmas iyi bir uygulamadr. Kaplama ve demelerdeki kuyular abuk
prizlenen imento ile ya da uygun olduu zaman asfalt betonu ile doldurulmaldr. Kuyularn geri
doldurulmas genellikle bir enjeksiyon karm kullanlarak yaplr. Enjeksiyon karm normalde kuyu
iine sarktlan tijler veya baka borular iinden baslr. Su ile ya da baka sondaj svlar ile dolu
kuyularda hortumla baslan enjeksiyon maddesi sondaj svsnn yerini alr. Sondaj svs ve atk
enjeksiyon maddesinin toplanp bertaraf edilmesi ynetmeliklere uygun ekilde yaplmaldr.
3.4 JEOTEKNK SONDAJLARI N GVENLK LKELER
Jeologlar, mhendisler, teknisyenler ve sondaj ekibi dhil olmak zere tm arazi personeli
genel salk ve gvenlik prosedrleri ile ve projenin ve sorumlu kurumun dier gereklilikleri ile aina
olmaldr.
Zemin ve kayada sondaj iin tipik gvenlik bilgileri Ek Ada verilmitir. Tm personel iin asgari
koruyucu giysi olarak kask, gvenli postal, maske gzlk ve eldiven kullanlmaldr.
Bir saha incelemesi srasnda bilinmeyen veya beklenmeyen evre problemleri ile karlalmas
mmkndr. Mesela, nceki dklmelerden dolay rengi bozuk zemin veya kaya paralar veya
kirlenmi yeralt suyu tespit edilebilir. Jeoteknik mhendisi ve saha danman saha almas
balamadan nce olas kirlenme kaynaklarn belirlemeye almaldr. Bu deerlendirmeye dayal
olarak bir saha gvenlik plan yaplmasna gerek olup olmadna karar verilmelidir. evre problemleri
inceleme programlarn ve maliyetini olumsuz ekilde etkileyebilir ve sondaj veya rneklemeye
balamadan nce eyalet veya federal kurumlarndan izin alm gerekebilir.
46
47
ekil 3.24 a) Sreksizlik lm verileri iin Yapsal Haritalama Kodlama Formu.
ekil 3.24 b) Yama deerlendirmesi iin yapsal haritalama kodlamas.

Saha almas srasnda bilinmeyen veya beklenmeyen kirlenme ile karlalan yerlerdeki
jeoteknik incelemelerde aadaki admlar takip edilmelidir:
48
1. Saha danman sondaj hemen durdurmal ve jeoteknik mhendisini bilgilendirmelidir. Saha

danman kirlenme belirtilerini, kirlenme derinliini ve (biliniyorsa) su tablasna derinlii ortaya
koymaldr. Sv faznda bir rne rastlanmas halinde (su tablasnda veya yukarsnda) kuyu
derhal terk edilmeli ve sulandrlm bentonit yongalar ya da enjeksiyon maddesiyle
yaltlmaldr.
2. Proje yneticisi hkmetin evre brosunu bilgilendirmeli ve zel bir salk veya gvenlik
protokol uygulanp uygulanmayacana karar vermelidir. lk aamadaki eylemler ekipman
sahadan uzaklatrmay gerektirebilir.
3.5 YAYGIN SONDAJCILIK HATALARI
Sondrlerin performans genellikle sondajlarn ve numunelerin kalitesinden ziyade retimin
miktar ile deerlendirilmektedir. Benzer problemlerin tm lkede yaygn olmasna amamak
gerekir. Bu tr problemleri tanmak ve saha bilgisi ile numunelerin uygun ekilde derlendiinden emin
olmak iin, tm jeoteknik mhendislerinin ve saha danmanlarnn eitilmesi gerekir. Yaygn olarak
yaplan hatalarn bir ksm aada liste halinde verilmitir:
Kuyu dibindeki gevek zeminin ve krntlarn uygun ekilde temizlenmemesi. Sondr gevek
zeminden rnek almamal; kuyu tabanna tekrar inerek bir sonraki aamadan nce gevek
zemini temizlemelidir.
Kohezyonsuz zeminlerde SPT tpn kuyu tabanna srmek iin jetleme yaplmamaldr.
Uygun olmayan ekipman ve prosedrler kullanlmasyla dk numune eldesi
Yumuak, kohezyonsuz zeminlerde (Shelby tp gibi) ince tp kullanld zaman (numune
tpte durmayaca iin) rselenmemi numune alm mmkn olmayabilir. Sondr, bir
numuneyi kavramak zere numune alcy ar ekilde srmeme konusunda bilgilendirilmelidir.
Uygun olmayan numune tr ya da yetersiz numune miktar. rnekleme skl ve gerekli olan
numune tr hakknda sondre gerekli bilgiler verilmelidir. Saha danman zemin ve/veya kaya
formasyonlarnn uygun ekilde rneklendiini teyid etmek zere, incelemenin tm
aamalarnda sondaj derinliklerini takip etmelidir.
Kuyu stabilizasyonunun uygun olmayan ekilde yaplmas. Su tablas altndaki sulu dnel
sondajlar ve delikli burgulu sondajlar tm zamanlarda muhafaza borusu tepesinde belli bir su
yknn korunmasn gerektirirler. Sondaj tijleri ekildii zaman ya da delikli burgu ilerlerken
bu su seviyesi dme eilimi gsterir; bu nedenle, daha fazla sondaj svs eklenmelidir. Bu
nlem alnmad takdirde kuyu duvarlar gebilir ya da kuyu taban kabarabilir.
Tijlerin kuyuya tpal kablo yerine boru anahtarlar ile sarktlmas. Byle durumlarda tijler
eilebilir, numune alc kuyu cidarna arpabilir ve numune alcnn moloz ile dolmasna neden
olabilir.
Standart Penetrasyon Testi srasndaki elverisiz prosedrler. Saha danman ve sondr uygun
arln kullanldndan, d yksekliinin doru olduundan ve kediba ile ahmerdandaki
srtnme kayplarnn en az dzeyde olduundan emin olmaldr.
49
ekil 3.25 Zemin ve kaya sondajlarnda kullanlan, kamyona monteli dner sondaj makinalarndan bir
grnm.
50
BLM 4.0
SONDAJ LOGU HAZIRLAMASI
4.1 GENEL
Sondaj logu hemen her jeoteknik incelemenin temel kayd olup, yaplan i ve aratrmadaki
bulgular hakknda ayrntl bilgiler ierir. Arazi logu okunabilir ekilde tutulmal ve mmkn olduunca
temiz olmaldr. Logun araziyle ilgili tm ksmlar arazi almas sonlandrlmadan nce sahada
doldurulmaldr.
Sondaj loglar bir kurumdan dierine byk deiiklikler gstermektedir. Belli bir sondaj iin
kullanlacak zel formlar yerel uygulamalara baldr. ASCE Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii
Komitesinin nerdii tipik sondaj logu, karotlu sondaj logu ve aratrma ukuru logu srayla ekiller
4.1, 4.2 ve 4.3de verilmitir. Zemin sondajlar iin nerilen log ekil 4.4de; karotlu sondajlar iin
nerilen log da ekil 4.5de verilmitir. Bu blmde sondaj logu hazrlama, zemin tanmlama ve
snflama ile kaya tanm ve snflamalarna dair klavuz bilgiler verilmitir.
Bir sondaj logu, inceleme prosedrlerinin yannda delme, numune alma ve karotlama srasnda
karlalan yeralt koullarnn tanmlanmasndan ibarettir. Bir sondaj logunda yer almas gereken
bilgiler liste halinde sralanmtr. Bunlar daha sonra ayr balklar altnda ayrntl biimde ele
alnmtr:
Sondaj yeri ve kotu ile (mevcut ise) nirengi noktasnn yerini ve kotunu ieren toporafik lm
bilgileri
Planlanan sondaj yerinin daha sonra kaydrlmas durumunda yeni koordinatlarn doru
biimde kaydedilmesi
Younluk, kvam, renk, nem, yap ve jeolojik kken bilgilerini de ierecek ekilde, yeralt zemin
ve kayalarnn tanmlanmas
Karlalan zemin ve kaya katmanlarnn derinlikleri
Numune alc tipi, derinlii, penetrasyonu ve alnabilen numune miktar
Hidrolik basn ya da numune alc penetrasyon derinliine karlk gelen darbe says cinsinden
numune almna kar gzlenen diren
Numune alma aral ve alnabilen oran
Karotlama numaras, derinlii, uzunluu, karot yzdesi ve Kaya Kalite Gstergesi (RQD)
Delme ve kuyuyu stabilize etmede kullanlan yntem
Delme srasnda karlalan greceli diren
Sondaj akkan kayb
Gelgit ve akarsu seviyesini de dikkate alan su seviyesi gzlemleri
Sondajn balama ve bitii ile su seviyesi lm tarihleri
Sondajn kapan.
Sondaj loglar deney numunelerinin seiminde temel bilgileri salar. Sondaj loglar
formasyonun doal koullar, yeralt suyu kotu, numunelerin grnm ve sondaj yerinde kaya ve
zemin stratigrafisinin yannda deiik kel ve formasyonlarn yanal uzanm hakknda arka plan
bilgileri de ierirler. Sondaj loglarndan alnan veriler laboratuvar deney sonularyla birletirilmek
suretiyle, inceleme yaplan sahadaki deiik malzemelerin yanal yaylm ve derinliini gsteren yeralt
profilleri ortaya karlr. Deiik malzemelerin derinliklerini ve yerlerini gsteren zemin profilleri ile
yeralt suyu kotlar sonra jeoteknik mhendisinin nihai raporu ile planlara ve artnamelere dahil
olacak ekilde loglara ilenir. Laboratuvar sonularn da ierecek ekilde, ayrntl sondaj loglar
raporun metin ksmnda yer alr.
4.2 PROJE BLGS
Her sondaj logunun tepesinde projeye zg bilgilerin yer ald bir alan bulunur. Buraya
girilmesi gereken bilgiler projenin ad veya numaras, taeron sondaj firmas (sondaj ii bakasna
verilmise), delme ekipman tr, iin tarihi ve saati, ahmerdan ktlesi ve d ile sondaj kaydn
51
tutan personelin ad ve hava durumudur. Bu tr bilgilerin tm her sondaj logunun ilk sayfasnda yer
almaldr.
ekil 4.1 rnek bir sondaj logu.

4.3 SONDAJ YERLER VE KOTLARI
Sondaj yeri (koordinatlar ve/veya nokta ve telenme) ile zemin yzeyi kotu (referansla birlikte)
her sondaj logu zerine kaydedilmelidir. Sondaj yerlerinin yeri ve kotunu belirlemede Altblm
2.5.3de tartlan prosedrler kullanlmaldr.
4.4 STRATGRAFNN IKARILMASI
Zemin numunelerinden ve sondaj krntlarndan ya da sondaj kulesinin performansndan
(mesela, aklda kulenin titremesi veya akma srasnda iri akla denk gelince numune alcnn
sekmesi eklinde) gzlenen yeralt koullar logun ortasnda yer alan Malzeme Tanm kolonu
altnda ya da (varsa) aklamalar ksmnda tanmlanmaldr. Sondrn yorumlar nemli olup, logun
52
hazrlanmas srasnda mutlaka dikkate alnmaldr. Sondaj logunda bireysel numunelerin

tanmlamalarna ek olarak deiik katmanlar da tanmlanmaldr. Kaytta her bir zemin katmannn
tanm ile birlikte komu katmanlar arasndaki snrlar devaml izgi ile gsterilmelidir. Yeralt
koullarnn sondaj yaplrken arazi loglar zerinde ayrntl biimde ilenmesi ok nemlidir.
Tanmlamalarn laboratuvarda tamamlanmas kabul edilebilir bir uygulama biimi deildir.
Tanmlamada iki veya daha fazla kalemin deitii (mesela, salamdan serte ve dkten yksek
plastisiteliye deiim gibi) yerlerde katman snrlar izilmelidir. Kk deiimler olan terimi
kullanlarak tanmlanabilir. Malzemenin jeolojik kkeninin deitii yerlere tabakalanma izgisi
ekilmeli ve (tanmlanm ise) kkeni logun malzeme tanm ksmnda ya da aklamalar kolonu
altnda belirtilmelidir. Kesikli izgilerden kanlmaldr.
ekil 4.2 rnek bir karotlu sondaj logu.
53
Stratigrafi gzlemleri mevcut dolgu, organik st toprak ve kaplama ksmlarn iermelidir. Bu

katmanlarn varln ve kalnlklarn belirlemek iin dikkatli bir gzleme ve zel numune alm
aralklarna gerek duyulabilir. Bu malzemelerin varl jeoteknik incelemelerin sonu ve neriler
ksmn nemli ekilde etkileyebilir.
ekil 4.3 rnek bir aratrma ukuru logu.

Snr numunenin iinden gemedii ya da snrn konumunu daha iyi belirlemek zere zel
lmler mevcut olmad srece, bireysel katman snrlar numunelerin arasnda orta yerden
ekilmelidir.
4.5 NUMUNE BLGLER
Numune alclar, numunenin alnd tarih ve saat, numune tr, rnekleme derinlii ve
numune eldesine dair bilgiler ekil 4.4 ve 4.5de verilen simgeler, grafik sistemleri veya bir ksaltma
sistemi kullanlarak gsterilmelidir. Her bir numune alma giriimi iin, numune numaras stununa
srasna gre numara girilmelidir. Numune alma ilemi srlerek yaplyorsa, srme direnci belli
54
aralklarla kaydedilmeli ve numune almaya kar diren stununa iaretlenmelidir. Karot yzdesi,
alnan numune uzunluunun alnmas planlanan numune uzunluuna oran (rnek: 550/610 mm)
eklinde ifade edilmelidir.
ekil 4.4 Sondaj logu iin nerilen lejant (devam var).

4.6 ZEMN TANIMLAMA / ZEMN SINIFLAMA
Zemin tanmlama/tehis ilemi zeminlerin bireysel olarak yazl (ASTM D-2488, AASHTO M 145)
ve szl anlamda sistematik, kesin ve eksiksiz bir adlandrlmas; zemin snflamas da benzer
mhendislik zelliklerine sahip zeminlerin indeks deney sonularna dayal olarak gruplandrlmasdr
(yani, grup ad ve simgesi verilmesidir) (ASTM D-2487, AASHTO M 145). Arazide zeminlerin genel
grsel deerlendirmesi ile indeks deneyleriyle desteklenen daha kesin laboratuvar deerlendirmesi
arasndaki elikileri azaltmak iin, grsel tanmlama ile snflama ilemlerinin birbirinden ayrlmas
55
gerekir. Arazi personeli sondajn ilerlemesi srasnda sadece karlalan zemini tanmlamaldr.
Snflama simgeleri arazi tanmlamas srasnda kullanlmamaldr. Arazideki grsel tanmlama daha
ok (sonular etkileyebilecek) d grn bileenleriyle ilgilidir. Zemin rneklerinin zemin ilerinde
deneyimli bir teknisyen tarafndan daha doru bir grsel tanmlamas iin bir laboratuvara
gnderilmesi nemlidir; daha sonraki deneyler ve zemin profilinin oluturulmas bu ileme dayanr.
Zemin tanmlamasn teyid etmek ve uygun grup simgelerini tayin etmek zere laboratuvarda temsilci
numuneler zerinde snflama deneyleri yaplabilir. Mmkn olan durumlarda her numunenin su
ierii tayin edilmelidir.
ekil 4.4 (devam).

56
ekil 4.5 Karotlu sondaj iin nerilen lejant (devam var)

4.6.1 Zemin Tanmlama
Zemin tanmlamas en az unlar iermelidir:
Grnr kvam (ince taneli zeminler iin) veya sklk sfat (iri taneli zeminler iin)
Su ierii durum sfat (rnek: kuru, hafif nemli, nemli, slak)
Renk tanmlamas
Yan bileen iin, ince taneli ikincil bileenin yzde 12 ile 30 arasnda olduu durumda ya da iri
taneli ikincil bileenin yzde 30dan fazla olduu durumda li/l/lu eklemesi
Ana zemin tr iin tanmlayc sfat
akl ve kum iin tane boyu dalm sfat
57
norganik ve organik silt ve killer iin plastiklik sfat ve zemin dokusu (siltli veya killi)
Ana zemin trnn ad (hepsi byk harfli)
nce taneli ikinci bileen yzde 5 ile 12 arasnda ya da iri taneli ikinci bileen yzde 15 ile 30
arasnda olduunda ieren sfat (baz uygulamalarda ikincil bileenler iin biraz ve iz
sfatlarnn kullanldna dikkat ediniz)
Zeminin ikinci bileen(ler)i iin tanmlayc terim
Kapanmlar (rnek; yumrular, imentolanma)
ayet biliniyorsa jeolojik ya (rnek; Holosen, Eosen, Pleistosen, Kretase) (parantez iinde ya
da notlar stununda)
ekil 4.5 (devam)

58
Zemin tanmlamasna ait deiik bileenler genellikle yukarda verilen sralama iinde ifade
edilmelidir. rnek:
nce taneli zeminler: nce kum ieren yumuak, slak, gri renkli, yksek plastisiteli KL (alvyon)
ri taneli zeminler: akl ve iri kum ieren, sk, nemli, kahve renkli, siltli orta-ince KUM (alvyon)
Ayn zemin katmannda (grnr sklktaki deiim gibi) deiimler meydana geldii zaman, sondaj
logunda bu deiimi ifade edecek ok sk olmas hari, ayn gibi tanmlamalar yer almaldr.
Kvam ve Grnr Sklk
nce taneli zeminlerin kvam ve iri taneli zeminlerin grnr skl Standart Penetrasyon
Testlerinden elde edilen darbe saysndan (N deeri) bulunur (AASHTO T 206, ASTM D-1586). Kil ve
siltlerin kvam yumuak ile kat arasnda deiir. ri taneli zeminlerin grnr skl ok gevek ile ok
sk arasnda deiir. Zeminlerin arazide N deerlerine dayal olarak tavsiye edilen kvam veya grnr
sklk deerlendirmeleri Tablo 4.1 ve 4.2de verilmitir.
Tablo 4.1 ri taneli zeminlerin grnr sklnn deerlendirilmesi.
llen
N Deeri
04
4 10
10 30
30 50
> 50
Grnr Sklk
ok gevek
Gevek
Orta sk
Sk
ok sk
13 mm apl Prob Tijinin Davran

Elle kolayca nfuz edilir
Elle nfuz edilmesi zor
2 kglk ekile kolayca nfuz edilir
2 kglk ekile birka cmlik nfuz
2 kglk ekile srmede sadece birka mm nfuz
Rlatif Sklk
(%)
0 20
20 40
40 70
70 85
85 100
Tablo 4.2 nce taneli zeminlerin kvamnn deerlendirilmesi.

Dzeltilmemi
N Deeri
<2
Kvam
ok yumuak
Serbest Basn
Dayanm, qu (kPa)
< 25
24
Yumuak
25 50
48
Salam
50 100
8 15
Kat
100 200
15 30
ok kat
200 400
> 30
Sert
> 400
Elle Muamele Sonucu

Numune (ykseklik = apn iki kat) kendi
arlyla bel verir; sktrldnda
parmaklar arasndan frtar
Numune baparmak ile iaret parma
arasnda ikiye blnebilir; hafif parmak
basncyla yorulabilir
Parmaklarla kolayca iz braklabilir; kuvvetli
parmak basncyla yorulabilir
Parmakla kuvvetli basn altnda iz
braklabilir ya da trnakla izilebilir
Parmakla kuvvetle basn altnda iz
braklmas veya trnakla izilmesi biraz
zordur
Parmakla iz braklamaz ya da trnakla
izilmesi zordur
Bir zemin kelinin N deerlerine dayal kvam veya grnr sklk deerleri deiik
sebeplerden dolay farkllklar sunabilir. Grsel tanmlama srecinde kiinin kanaati nemlidir. nce
taneli zeminlerin kvamn belirlemede yardmc gere olarak cep penetrometresi gibi mekanik
gereler ve arazi indeks deneyleri (yayma deneyi, kuru dayanm deneyi, iplik deneyi) nerilmektedir.
Numune alc baz durumlarda zellikleri birbirinden ok farkl bir katmandan dierine (mesela,
sk kumdan yumuak kile) geebilir. Grnr skl belirlemeye ynelik olarak, her bir katmana
karlk gelen darbe saysnn deerlendirilmesi gerekir. Burada, numune alcnn daha alt katmana
girmeden o katmann varln yanstmaya balad unutulmamaldr.
59
Tm zeminlerdeki N deerlerinin enerji etkinlii asndan (mmkn ise ASTM D-4633e gre)
dzeltilmesi gerekir. A.B.D.nde referans olarak %60 enerji etkinlii dikkate alnmaktadr. ri taneli
zeminlerin davrannn ele alnd baz jeoteknik deerlendirmelerde (rlatif sklk, srtnme as,
svlama potansiyeli) darbe says (N deeri) Blm 5 ve 9da tartld zere bir atmosferlik referans
gerilmesine normalize edilmelidir. nce taneli zeminlerin tasarm dayanmn belirlemede N
deerlerinin kullanlmamas gerektiine dikkat ediniz.
Su erii (Nem)
Zemin numunesi iinde mevcut su miktar ya da numunenin su ierii sfat Tablo 4.3de ifade
edildii gibi kuru, nemli veya slak eklinde tanmlanmaldr.
Tablo 4.3 Zeminlerin su ieriini tanmlama sfatlar.
Tanm
Kuru
Nemli
Islak
Koullar
Hi bir su izi yok, dokunulduunda kuru hissi verir
Su emaresi var, dokunulduunda nispeten kuru hissi verir
Su emaresi var, dokununca slak hissi verir; taneli zeminler sktrldnda biraz su brakr
Renk
Zeminin rengi, numunenin ilk alnd duruma ait su ieriindeki rengi olarak tanmlanmaldr
(su ieriiyle birlikte renk de deiir). Bu ama iin birincil renkler (kahve, gri, siyah, yeil, beyaz, sar,
krmz) kullanlmaldr. Ana renklerin farkl tonlarn ieren zeminler gri-yeil gibi iki ana renk
kullanarak tanmlanrlar. Baz kurulularn Munsell rengi gerektirebilecei ve dokuyla ilgili bilgi
iermeyebilecei hatrdan karlmamaldr. Zeminde renk noktalar bulunduu zaman benekli
terimi eklenebilir. Dokusu farkl fakat deien renkleri olmakla birlikte benekli olarak
deerlendirilmeyen zeminler eritli olarak tanmlanabilir.
Zemin Tr
Bir zeminin bileenleri, zeminleri tane boyu asndan iri taneli, ince taneli ve hayli organik
eklinde ayran tane boyu dalm deerlendirmesine de uygun biimde, dokuya dayal olarak
tanmlanr. Yardan fazlas 200 numaral elek aklndan (0,075 mm; ABD standard) iri olan zeminler
iri taneli zemin olarak adlandrlr. Yardan fazlas 200 numaral elek aklndan ince olan (inorganik
ve organik) zeminler de ince taneli olarak adlandrlr. Bileenlerinin hacimce yars organik maddeden
oluan, koyu renkli ve organik kokusu olan zeminler organik zemin olarak adlandrlrlar. Yardan
fazlas organik maddeden oluan zeminlere turba denir. Zemin tr adlamalarnda ASTM D2487
standard takip edilmektedir (yani; akl, kum, kil, silt, organik kil, organik silt ve turba).
ri Taneli Zeminler (akl ve Kum)
ri taneli zeminler yardan ou 200 numaral elein stnde kalan zeminler olup, akl, kum ve
ince taneden oluurlar. akl ve kum bileenleri Tablo 4.4de verilen tane boyuna dayal olarak
tanmlanr.
Tane boyu dalm iyi derecelenmi ya da kt derecelenmi eklinde ifade edilir. yi
derecelenmi iri taneli zeminler en kkten en bye deien tm tane boylarn iyi bir ekilde
temsil ederler. Kt derecelenmi iri taneli zeminler yaklak ayn boyuttaki tanelerin tekdze
derecelenmesinden meydana gelmi ya da bir veya daha fazla ara boylar eksik olan zeminlerdir.
akllar ve kumlar Tablo 4.5deki ltleri takiben, zemin trnn nne tane boyu dalm
sfatn eklemek suretiyle tanmlanabilirler. ri taneli zeminleri tehis etmede, laboratuvar
deneyleriyle korelasyona dayanarak, aadaki basit arazi deneyleri kullanlabilir.
Dokunma veya Yayma Deneyleri: Zemin bileenlerinin tanelilii ya da yumuakl hakknda bir
kanaate varmak zere, zeminden bir imdik miktar baparmak ile dier parmaklar arasna alnr.
Sonra, zeminin kabalk ve tanelilik veya yumuaklk ve dzlk derecesini belirlemek zere baparmak
ile iaret parma arasnda zeminin yaylmas salanr. Aadaki klavuz bilgilerden yararlanlabilir:
60
Tablo 4.4 akllar ve kumlar iin tane boyu tanmlamas.

Zemin Bileeni
ri bloklar*
Ufak bloklar*
akl
ri
nce
Kum
ri
Orta
nce
Tane Boyu
> 300 mm
75 300 mm
Tanmlama
llebilir
llebilir
19 75 mm
4,75 19 mm
llebilir
llebilir
2 4,75 mm
0,425 2,0 mm
0,075 0,425 mm
llebilir ve gzle ayrt edilebilir

llebilir ve gzle ayrt edilebilir
llebilir ve gzle zor ayrt edilebilir
* ri ve ufak bloklar (kark tanmlama ekilleri hari; rnek, hacimce yzde 5 blok ieren zeminler) zemin olarak ya da
zemin snflama veya tanmlamasnn bir paras olarak dikkate alnmazlar.
Tablo 4.5 akllar ve kumlar iin tane boyunu tanmlamada kullanlan sfatlar.
Tane Boyu Sfat
ri
ri orta
Orta ince
nce
ri - ince
Ksaltma
c.
c-m
m-f
f.
c-f
Boyut art
< %30 m-f kum veya < 12% f. akl
< %12 f. kum
< %12 c. kum ve > %30 m. kum
< %30 m. kum veya < %12 c. akl
Her boyut1 iin > %12
nce tane ieriine bal olarak %12 ve %30 lt deitirilebilir. Burada anahtar, tane boyu dalm erisinin eklidir.
Eri nispeten dz veya aaya doru tabak ekilli ise ve iri kum da varsa c-f kullan; vasat miktarda m. kum varsa m-f de
kullan. pheye dlmesi durumunda mevcut kum ve akl miktarna dayal olarak yukardaki yzdeleri belirle.
ri-orta taneli kumlar tipik olarak ok kaba ve taneli bir his verilirler ve yaylrlar.
ri-ince taneli kumlar daha az kaba his vermekle birlikte ok taneli bir yayma sergilerler.
Orta-ince taneli kumlar daha az tanelilik hissi verirler ve yaylrlar ki, ince kum bileeni arttka
daha yumuak ve daha az tanelilik hissi verirler.
nce taneli kumlar nispeten yumuak bir his verirler ve iri kumlara kyasla ok daha az taneli
yaylm sergilerler.
Toplam arlk iinde yzde 10dan az olan silt bileenleri nemli bir numunenin yaylmasndan
sonra parmaklarda hafif bir renk deiikliiyle ayrt edilebilir. Artan silt oranyla renk deiimi
de artar ve yaygy yumuatr.
ktrme Deneyi: Suyla dolu bir tp iine konan az miktarda numune sallanr ve kmesine izin
verilir. Taneciklerin 100 mm ykseklikten dmesi iin gerekli sre siltten iri taneler iin yaklak
yarm dakika iken, 0,005 mmden kk (ou zaman kil boyu olarak adlandrlan) taneciklerin
kmesi iin gerekli sre de yaklak 50 dakikadr.
Yzde 5den fazla ince tane ieren kum ve akllar iin inorganik ince tane tr (silt veya kil)
sarsma/dilatans deneyiyle belirlenebilir. Bunun iin ince taneli zeminler ksmna mracaat ediniz.
Grsel zellikler: Kum ve akl taneleri grsel olarak kolaylkla tehis edilmekle birlikte silt taneleri
gzle ayrt edilemezler. Silt bileeninin artmas halinde bireysel kum tanelerinin grnm engellenir
ve silt oran yzde 12yi at zaman da kum bileeninin neredeyse tamamnn grsel ayrdmna
engel olur. Gri renkli ince kumun gerekte olduundan daha fazla silt ierii grnmnde olduunu
hatrdan karmaynz.
nce Taneli Zeminler
nce taneli zeminler yardan fazlas 200 numaral elekten geen zeminler olup, bu ince taneler
inorganik veya organik silt ve kildir. nce taneli zemin trlerini tanmlamak iin plastiklik sfatlar
kullanlmal; daha ileri aamada zemin trnn dokusu ve plastikliini tanmlamak iin de sfatlar
61
olarak zemin trleri kullanlmaldr. nce taneli zeminlerin plastiklik derecesini tahmin etmede
korelasyonlara ve laboratuvar deneylerine dayal olarak aadaki basit tanma deneyleri kullanlabilir.
Sarsma (Dilatans) Deneyi: nce taneli malzemeden oluan zemine su damlatmas veya bir ksmnn
zerine su pskrtmesi yapldktan sonra kartrlr ve salland veya elde hafife zplatld zaman
slak yzeye sahip olana veya dokunulduunda yapkan bir karaktere sahip olana kadar elin ayas
iinde tutulur. Bu deneyde zeminin tepkisini ve tepki hzn gzlemek zere zemin topu baparmak ile
iaret parma arasnda hafife sktrlr ve sonra serbest braklr. Baskn olarak siltli (plastik
olmayandan dk plastisiteliye) olan zeminler sktrldklarnda mat bir yzey ve hemen braklnca
da cams slak bir yzey gsterirler. nce malzemenin (plastikliin) artmas ve bununla ilgili dilatansn
azalmasyla bu etki de giderek azalacaktr.
Kuru Dayanm Deneyi: Numunenin bir ksmnn kurumasna izin verilir ve kuruyan zeminin bir paras
parmaklar arasnda sktrlr. Ufalanamayan ya da krlamayan paralar yksek plastisiteli killeri
karakterize ederler. Hafif parmak basks ile ufalanabilen paralar da dk plastisiteli siltleri
karakterize ederler. Buna gre, kuru dayanm yksek malzemeler yksek plastisiteli killer iken, kuru
dayanm dk malzemeler baskn olarak siltlerdir.
plik Deneyi: (Burmister, 1970den) Zemine su eklenir veya kk (yaklak 40 mm apnda) bir zemin
topu ile allr ve topun kvam orta kat ile kat (skma dayanm yaklak 100 kPa) olana, krlana
veya ufalanana kadar yorulur. Sonra, paralanma ncesi bir iplik alnarak mmkn en kk apa
inene kadar yuvarlanr. Elde edilen iplik ap ne kadar ince ise zemin de o kadar plastiktir. Yksek
plastisiteli ince zeminlerde bu ap mm civarnda olur. Dk plastisiteli zeminlerinki 3 mmden
kalndr.
Yayma Deneyi: Baparmak ile iaret parma arasnda yaylan veya baparmak trna zerine srlen
zemin paras gerek dzl ve gerekse yayma yzeyinin parlaklyla zeminin plastiklik derecesine
iaret eder. Dk plastisiteli bir zemin kaba dokulu ve mat bir yayma yzeyi sunarken, yksek
plastisiteli bir zemin de kaygan yzeyli, macunsu bir yayma yzeyi gsterir. Tablo 4.6da plastiklik
araln yaklak olarak bulmada kullanlan kuru dayanm, iplik ve yayma deneylerinden oluan arazi
deneyleri verilmitir.
Tablo 4.6 Plastiklii tanmlamada kullanlan arazi yntemleri.
Plastiklik
Aral
0
Sfat
Kuru Dayanm
Plastik deil
Yok: ok az basnla toz haline gelir
1 10
Dk plastik
10 20
Orta plastik
20 40
Yksek
plastik
> 40
Ar plastik
Dk: Az bir parmak basnc ile toza

dnr
Orta: Kayda deer bir parmak basnc
altnda paralara ayrlr veya ufalanr
Yksek: Parmak basnc ile krlamaz;
sert bir yzey zerine konup
baparmak ile bastrldnda krlr
ok yksek: Baparmak ile sert yzey
arasnda krlamaz
Yayma Deneyi
Taneli veya
przl
Przl dz
Dz ve mat
En Kk apl
plik (mm)
Top atlar
36
1 1,5
Parlak
3/4
ok parlak ve
mumsu
1/2
Hayli Organik Zeminler

ki yz numaral elekten ince kolloid ve amorf organik maddeler etvde kurutulduktan sonra
plastisitedeki de gre tannr ve snflandrlrlar (ASTM D2487). Tanmlayc ilave emareler
unlardr:
1. Koyu gri ve siyah ve bazen koyu kahve renklerde; bununla birlikte koyu renkli tm zeminler
organik deildirler.
62
2. ou organik zeminler havayla temasta oksitlenerek koyu gri/siyah renkten ak kahve renge
dnrler; yani, aa kan yzey kahve rengini alr. Ancak, numune ikiye blndnde aa
kan yzey koyu gri/siyahtr.
3. Taze organik zeminlerin genelde (zellikle de zemin stld zaman) fark edilebilen karakteristik
bir kokular vardr.
4. Malzemeyi blmek iin organik olmayan zeminlere kyasla tipik olarak daha az aba gerekir ve
genelde ince taneli veya silt dokulu ve grnml bir krlma yzeyi ortaya kar.
5. Plastik limitteki ilenebilirlikleri organik olmayan edeer bir zemine kyasla daha zayf ve daha
sngersidir.
6. Genelde daha dz yzeyli olmakla birlikte, yayma yzeyi daha mat olup, daha siltli bir grnm
verir.
7. Bu zeminlerin organik madde ierii yakma deney yntemi (AASHTO T 267, ASTM D2974) ile de
belirlenebilir.
Organik maddenin hacimce yzde 50den (ktlece yaklak yzde 22den) az olduu durumdaki
ince taneli zeminler organik madde ieren zeminler veya organik madde ieren kil ya da organik kil
gibi organik zeminler eklinde tanmlanmaldr. Zeminin organik madde ieriinin hacimce yzde
50den fazla olmas halinde turba olarak tanmlanmaldr. Burada yzde 50nin altnda ve stnde
eklinde ayrlan zeminlerin davran tamamen farkldr. Bu nedenle, zeminlerin organik madde
bileeninin hem arazide hem de laboratuvarda belirlenmesi kritik derecede nemlidir (AASHTO T 267,
ASTM D2974). Zeminlerin basit arazi veya grsel laboratuvar tanmlamas yoluyla organik zemin ya da
turba olarak adlandrlmas tavsiye edilmedii gibi kabul de edilemez.
st topran tanm itibariyle organik zeminler veya turba ile kartrlmamas ok nemlidir. st
toprak yzeyde bulunan ve yaprak, imen, kk kkler vb. maddeler gibi ksmen rm organik
madde ieren ince bir kel katmandr. Bitki ve bcek yaamn destekleyen ok sayda besin ierir.
Bunlar organik zemin ya da turba olarak snflandrlmamal ve mhendislik yaplarnda
kullanlmamaldr.
Minr Zemin Trleri
ou zemin formasyonlarnda iki veya daha fazla zemin tr bulunur. Toplam numune iindeki
ince taneli minr zemin tr yzdesi 12 ile 30 arasnda olduu zaman veya iri taneli minr bileen
toplam numune iinde yzde 30dan fazla olduu zaman minr zemin tr zemine li/l/lu eklemesi
ile ifade edilir (rnek; ince akll, iri-ince kumlu, siltli, killi). Derecelenme sfatlarnn iri taneli zeminler
iin, plastiklik sfatlarnn da ince taneli zeminler iin kullanldna dikkat ediniz.
nce taneli minr zemin tr yzde 5 ile 12 arasnda olduu zaman ya da iri taneli minr zemin
tr yzde 15 ile 30 arasnda olduu zaman, minr zemin tr grup adna ieren sfat eklenerek
ifade edilir (rnek; kil ieren, silt ieren, kum ieren, akl ieren ve/veya blok ieren).
Baz yerel uygulamalarda minr bileenler iin az ve iz tanmlama sfatlar kullanlmaktadr.
Minr bileen toplamn yzde 1-12si arasnda olduu zaman iz
Minr bileen toplamn yzde 12-30u arasnda olduu zaman az
lave Bileenler
Numune iindeki dier bileenler veya zellikler yukardaki tanmlara yine li/l/lu eklemesi
yaplarak ifade edilebilir. Baz rnekler aada verilmitir:
petrol kokulu
organik maddeli
yabanc maddeli (kk, tula, vs.)
deniz kabuklu
mikal
paral, damarl vb.
63
Tablo 4.7 Katmanl zeminler iin tanmlama terimleri.

Katman Tr
Paral
Damar
Katman
Tabakalar
Cep
Mercekler
Varval
Arada bir
Ska
Kalnlk
< 1,5 mm
1,5 10
10 300
> 300
Oluum
Kk dzensiz kel
Merceksi kel
Silt ve/veya kil ve bazen de ince kumun ardalanmal damar veya
katmanlar
Kalnln veya incelenen laboratuvar numunesinin her 0,3 msi
iin 1 veya daha az
Kalnln veya incelenen laboratuvar numunesinin her 0,3 msi
iin 1den fazla
Katmanl Zeminler
Deiik trdeki zeminler bir profil iinde farkl kalnlklarda tekrarlanm halde bulunabilir.
Bunlarn trnn ve kalnlklarnn kaydedilmesi nemlidir. Her bir katman sanki katmansz bir
zeminmi gibi yukarda verilen tanmlamalar kullanlarak tanmlanr. Katmanlarn kalnl ve ekli ile
jeolojik tr Tablo 4.7deki terimler kullanlarak tanmlanr. Katman kalnl parantez iinde olmak
zere katmann trnden nce veya her bir tanmlamann sonunda verilebilir. Katmanl zemin
tanmlamasna rnekler:
Orta kat, nemli-slak, 5-20 mm kalnlkta damarl veya ara katmanl, gri, orta plastik, siltli KL ve
ak gri, dk plastisiteli SLT (alvyon)
Yumuak, nemli-slak, varva katmanl, gri-kahve renkli, yksek plastisiteli KL (5-20 mm) ve
plastik olmayan SLT, iz miktarda ince kum (10-15 mm) (alvyon)
Formasyon Ad
Zemin tanmlamas yaplrken, zeminin ait olduu birimin kkeni ve jeolojik ad (ayet
biliniyorsa) saha danman tarafndan zemin tanmlamasnn sonunda parantez iinde belirtilmeli ya
da sondaj logunun notlar stununda verilmelidir. Baz rnekler aada verilmitir.
a. SPT-N deerleri 30 ile 100 arasnda deien Kretase yal malzeme: ok sert gri-mavi siltli KL
(CH), az nemli [Potomac formasyonu]
b. SPT-N deeri 10 ile 15 arasnda deien Miyosen yal glsel kel: kat, yeil renkli, deniz
kabuklu, kalkerli kumlu KL (CL) [Yorktown formasyonu]
4.6.2 Zemin Snflamas
Daha nce de ifade edildii gibi, snflamaya dair son tanmlama en iyi laboratuvarda yaplr. Bu
durum daha tutarl sondaj loglarnn ortaya kmasna yardmc olduu gibi saha tanmlamalarndaki
elikileri de giderir. AASHTO M145, ASTM D3282 veya ASTM D2487 ile uyumlu zemin tr iin uygun
Birletirilmi Zemin Snflama Sistemi (USCS) grup ad ve simgesi (parantez iinde) jeoteknik alannda
en ok kullanlan sistem olup, bu blmde ele alnmtr. Karayolu temelalt malzemesi snflamas iin
(yine tane boyu ve plastiklie dayal) AASHTO snflama sistemi (bkz. Altblm 4.6.3) kullanlmaktadr.
Birletirilmi Snflama Sistemi
Birletirilmi Snflama Sistemi (ASTM D2487) benzer mhendislik zelliklerindeki zeminleri
tane boyu, derecelenme ve plastiklie gre kategorilere ayrr. Gruplarn basitletirilmi ekilde alt
kollara ayrlmas Tablo 4.8de ve tam bir laboratuvar snflama ynteminin ana hatlar da Tablo 4.9da
verilmitir.
64
Tablo 4.8 Birletirilmi Snflama Sistemi.
Tablo 4.9 Zemin snflama izelgesi (laboratuvar yntemi).

Laboratuvar Deneylerinia Kullanarak Grup Simgelerini ve
Grup Adlarn Tayin ltleri
AKILLAR
TEMZ AKILLAR
Cu 4 ve 1 < Cc < 3
nce tane < %5
ri malzemenin
GW iin ngrlen iki
yardan fazlas
koulun salanmamas
4 numaral elek
NCE TANE EREN nce tane snf ML veya
zerinde
AKILLAR
MH
c
nce tane > %12
nce tane snf CL veya CH
KUMLAR
TEMZ KUMLAR
Cu 6 ve 1 < Cc < 3
nce tane < %5d
ri malzemenin
SW iin ngrlen iki
yardan fazlas
koulun salanmamas
4 numaral elek
NCE TANE EREN nce tane snf ML veya
altnda
KUMLAR nce tane MH
> %12d
nce tane snf CL veya CH
SLTLER VE KLLER norganik
PI > 7 ve A izgisij
stnde veya yukarsnda
Likit limit
PI < 4 veya A izgisij
%50den kk
altnda
Organik
SLTLER VE KLLER
norganik
PI A izgisi stnde veya

yukarsnda
PI A izgisi altnda
Likit limit
%50den byk
Organik
Hayli lifli organik

zeminler
Balca organik madde, koyu renkli ve organik

kokulu
65
Zemin Snflamas
Grup
Simgesi
Grup Adb
GW
yi derecelenmi
akl
GP
Kt derecelenmi
aklf
GM
Siltli aklf,g,h
SM
Killi aklf,g,h
yi derecelenmi
kumi
Kt derecelenmi
kumi
Siltli kumg,h,i
SC
CL
Killi kumg,h,i
Yasz kilk,l,m
ML
Siltk,l,m
OL
CH
Organik kilk,l,m,n
Organik siltk,l,m,o
Yal kilk,l,m
GC
SW
SP
MH
OH
Pt
Elastik siltk,l,m
Organik siltk,l,m,p
Organik siltk,l,m,q
Turba ve Muskeg
Tablo 4.9 Aklamalar

a
75 m delik apl elekten geen malzemeye dayal olarak
b
Arazi numunesinin ufak veya iri blok iermesi halinde grup adna bloklu terimi eklenir
c
nce tane yzdesi 5-12 arasnda olan akllar iin ikili simge kullanlr:
GW-GM: yi derecelenmi siltli akl
GW-GC: yi derecelenmi killi akl
GP-GM: Kt derecelenmi siltli akl
GP-GC: Kt derecelenmi killi akl
d
nce tane yzdesi 5-12 arasnda olan kumlar iin ikili simge kullanlr:
SW-SM: yi derecelenmi siltli kum
SW-SC: yi derecelenmi killi kum
SP-SM: Kt derecelenmi siltli kum
SP-SC: Kt derecelenmi killi kum
e
Cu = D60/D10 = Tekdzelik katsays (UC olarak da gsterilir)
Cc = (D30)2/[(D10)(D60)] = Erisellik katsays
f
Zeminin %15den fazla kum iermesi halinde grup adna kum ieren ifadesi eklenir
g
nce tanenin CL-ML kmas halinde ikili simge kullanlr (GC-GM, SC-SM)
h
nce tanenin organik olmas halinde grup adna organik ince tane ieren eklenir
i
Zeminin %15den fazla akl iermesi halinde grup adna akl ieren ifadesi eklenir
j
Likit limit ve plastisite indeksinin plastisite diyagramnda taral alana dmesi halinde zemin CLMLdir (siltli kil)
k
Zeminin iri tane ierii %15-29 arasnda olduu zaman, akl veya kumdan hangisinin baskn
olduuna bal olarak akl ieren ya da kum ieren ibaresi eklenir
l
Zeminin iri tane ierii %30 ve baskn olarak kum olduunda grup adna kumlu sfat ekle
m
Zeminin iri tane ierii %30 ve baskn olarak akl olduunda grup adna akll sfat ekle
n
PI 4 ve A izgisinin tam stnde veya yukarsnda
o
PI < 4 ve A izgisinin altnda
p
PI deeri A izgisinin tam stnde veya yukarsnda
q
PI deeri A izgisinin altnda
NCE TANEL ZEMNLER (killer ve siltler): %50den fazlas 200 numaral elekten geen zeminler
R TANEL ZEMNLER (kumlar ve akllar): %50den fazlas 200 numaral elekte kalan zeminler
ri Taneli Zeminlerin Snflandrlmas

Yardan fazlas 200 numaral elek (0,075 mm) stnde kalan zeminler olarak tarif edilen iri
taneli zeminlerin grup simgesi ve grup adna dair ak emas ekil 4.6da verilmitir. Bu ekil, ana
zemin trnn byk harflerle verilmesi (rnek; AKIL) verilmesi hari, ASTM D2487deki ekil 2 ile
ayndr.
nce Taneli Zeminlerin Snflandrlmas
Yardan fazlas 200 numaral elekten geen malzeme olarak tanmlanan ince taneli zeminlerin
tr plastisite diyagramna gre (ekil 4.7) belirlenir. Organik zeminler iin tanmlama ise etvde
kurutma sonucu likit limitteki (LL) azalma gre (Tablo 4.9) yaplr. norganik siltler ve killer Tablo
4.9daki organik ltleri karlamayan zeminlerdir. nce taneli zeminlerin grup simgesi ve grup adn
belirlemeye ynelik ak emalar ekil 4.8a-bde verilmitir. Bu ekiller, zemin trnn byk harfle
yazlacak ekilde (rnek: KL) yaplan deiiklik hari, ASTM D2487deki ekil 1a ve 1b ile ayndr. A
izgisi yukarsna den organik silt ve killeri tanmlamak iin ikili simgeler kullanlr (mesela, OL yerine
CL-OL ve OH yerine CH-OH). nce taneli zemin trlerini tanmlamak iin plastiklik sfatlar kullanlmal;
daha ileri aamada zemin trnn dokusu, plastiklii ve plastisite diyagramndaki yerini tanmlamak
iin de sfatlar olarak zemin trleri kullanlmaldr (bkz. Tablo 4.10). Tablo 4.10un kullanmna dair
rnekler Tablo 4.11de verilmitir.
Bir rnek olarak, nceki altblmlerde verilen rnek tanmlamalara grup ad ve simgesi
eklenmitir:
66
ekil 4.6 ri taneli zeminler iin grup simgesi ve grup adn belirlemede kullanlan ak emas (U.S.
Bureau of Reclamation Soil Classification Handbook, 1960).
ekil 4.7 Birletirilmi Zemin Snflama Sistemi (ASTM D2488) iin plastisite diyagram.
nce taneli zeminler: Yumuak, slak, gri renkli, ince kum ieren yksek plastisiteli KL (CH) (Alvyon)
ri taneli zeminler: Sk, nemli, kahve renkli, ince akl iri kum ieren siltli orta-ince KUM (SM)
(Alvyon).
Baz yerel uygulamalarda USCS grup simgesi (rnek: CL, ML vb.) ihmal edilmekte fakat grup
simgesi tanmlamann en sonunda verilmektedir.
67
Tablo 4.10 Zeminler iin plastiklik tanmlamalar.

Plastisite
ndeksi Aral
0
1 10
10 20
20 40
> 40
Plastisite
Sfat
Plastik deil
Dk plastisiteli
Orta plastisiteli
Yksek plastisiteli
ok plastik
Zemin Tr, Dokusu ve Plastisite Diyagram Sfatlar

ML & MH
CL & CH
OL & OH
(Silt)
(Kil)
(Organik Silt veya Kil)1
ORGANK SLT
siltli
ORGANK SLT
killi
siltliden sfatsza ORGANK killi SLT
killi
ORGANK siltli KL
killi
ORGANK KL
Zemin tr A hattnn st veya alt iin ayndr; ikili grup simgesi (CL-OL veya CH-OH) A hatt stndeki zeminleri
tanmlar.
Tablo 4.11 nce taneli zeminler iin tanmlama rnekleri.

Grup
Simgesi
CL
ML
ML
MH
CH
PI
9
7
15
21
25
Grup Ad
yasz KL
SLT
SLT
elastik SLT
yal KL
OL
OL
CH
8
19
> 40
ORGANK SLT
ORGANK SLT
yal KL
Ana Zemin Tr (nce Taneli Zemin) in Tam

Tanmlama
dk plastisiteli siltli KL
dk plastisiteli SLT
orta plastisiteli killi SLT
yksek plastisiteli killi SLT
yayma deneyine bal olarak yksek plastisiteli siltli KL
ya da yksek plastisiteli KL (siltli zemin iin nispeten
mat ve parlak deil ya da parlak, mumsu iin KL)
dk plastisiteli ORGANK SLT
orta plastik ORGANK killi SLT
ok plastik KL
4.6.3 AASHTO Zemin Snflama Sistemi

AASHTO zemin snflama sistemi Tablo 4.12de verilmitir. Bu snflama sistemi bata dolgular,
temel altlar ve temel malzemeleri olmak zere toprak yaplarda kullanlacak zemin malzemesinin
greceli kalitesini belirlemede faydal bir sistemdir.
Bu sisteme gre zeminler A-1 ile A-7 arasnda olmak zere yedi ana gruba ayrlr. A-1, A-2 ve A3 gruplar altndaki zeminler granle malzemeler olup; bunlar, %35 veya daha az 200 numaral
elekten geen zeminlerdir. Yzde 35den fazlas 200 numaral elekten geen zeminler ince taneli
zeminler olup, bunlar da A-4, A-5, A-6 ve A-7 altnda snflandrlmlardr. Bunlar daha ok silt ve kil
tr malzemelerdir. Snflama prosedr Tablo 4.12de verilmitir. Snflama sisteminde aadaki
ltler kullanlmaktadr:
i. Tane Boyu: Bu snflama sistemi iin tane boyu terminolojisi aadaki gibidir.
akl: 75 mm delik apl elekten geen ve 2 mm apl elekte kalan taneler
Kum: 2 mm apl elekten geen ve 200 numaral elek (0,075 mm) stnde kalan taneler
Silt ve kil: 200 numaral elekten geen taneler
ii. Plastiklik: Zeminin plastisite indeksi 10 veya daha dk olduu zaman ince tane ksm iin siltli
terimi kullanlr. nce taneli ksmn plastisite indeksi 11 veya zeri olduu zaman killi terimi
kullanlr.
iii. Ufak ve iri (aplar 75 mmden byk) bloklar snflamaya tabi tutulan zeminden ayr tutulurlar.
Ancak, bunlarn yzdesi kaydedilir.
Temelalt malzemesi olarak bir zeminin kalitesini deerlendirmek iin, zeminin grup ve
altgruplaryla birlikte grup indeksi (GI) ad verilen bir say da kullanlr. Bu say grup ya da altgrup
adlamasndan sonra parantez iinde yazlr. Grup indeksi aadaki eitlik ile ifade edilir:
GI = (F-35)[0,2+0,005(LL-40)] + 0,01(F-15)(PI-10)
(4-1)
68
69
ekil 4.8a nce taneli zeminlerin snflandrlmas iin grup simgesi ve grup adn belirlemede kullanlan
ak emas.
ekil 4.8b Organik zeminlerin snflandrlmas iin grup simgesi ve grup adn belirlemede kullanlan
ak emas.
70
Burada, F: 200 numaral elekten geen yzde, LL: likit limit ve PI: plastisite indeksidir. (4-1)
eitliindeki ilk terim grup indeksinin likit limitten bulunan ksm; ikinci terim de plastisite indeksinden
bulunan ksmdr. Grup indeksini bulmada kullanlan baz kurallar aada verilmitir:
(4-1) eitliinin sonucu sfrdan kk ktnda GI = 0 alnr.
(4-1) eitliinden bulunan deer en yakn tamsayya yuvarlatlr (rnek: GI=3,4 yuvarlatlarak 3,
GI=3,5 da yuvarlatlarak 4 yaplr)
Grup indeksinin st snr yoktur.
A-1-a, A-1-b, A-2-4, A-2-5 ve A-3 gruplarndaki zeminlerin grup indeksi daima sfrdr.
A-2-6 ve A-2-7 gruplarna ait zeminlerin grup indeksini hesaplarken PIdan gelen ksmi grup
indeksi kullanlmaldr:
GI = 0,01(F-15)(PI-10)
(4-2)
Genelde, bir zeminin temelalt malzemesi olarak performans kalitesi grup indeksi ile ters
orantldr.
ekil 4.9 A-2, A-4, A-5, A-6 ve A-7 gruplarndaki zeminler iin likit limit ve plastisite indeksi aralklar
(AASHTO Standard M 145, 1995).
4.7 KAROTLU SONDAJDA LOGLAMA PROSEDRLER
Zemin sondaj loglarnda olduu gibi, kaya veya karotlu sondaj loglamas da arazi koullarnda
olabildiince z, doru ve kapsaml olmaldr. Ayrntnn dzeyi aratrmann amacna ve hazrlanan
loglar kullanacak kiinin amacna gre ayarlanmaldr. Tm karotlu sondajlarda ayn temel bilgi
sunulmakla birlikte, uygun ayrnt dzeyi proje gereksinimlerine dayal olarak jeoteknik mhendisi
ve/veya jeolog tarafndan belirlenmelidir. Bir kpr temeli iin yaplacak sondajlar kaya yaps
zelliklerinden ziyade bozuma derecesi ayrntlar gerektirebilir. Planlanan bir tnel kazs iin ise
tersi sz konusu olabilir. Mineralojiye dair son derece ayrntl tanmlamalar bir mhendis iin nemli
olan zellikleri maskelemekle birlikte bir jeolog iin kritik derecede nemli olabilir.
4.7.1 Kayann Tanmlanmas
Kaya tanmlamalarnda teknik adan doru jeolojik terimler kullanlmaldr. Belirgin zellikleri
tanmlamaya yardmc olmalar durumunda genel kabul grm yerel terimler de kabul edilebilir.
Kvam ile renk tanmlamalar ve kaya zelliklerinin daha iyi grnebilirlii iin, kaya karotlar slak iken
loglanmaldr. Karotlu sondaj iin loglama prosedrleriyle ilgili daha fazla bilgi elde etmek iin
International Society for Rock Mechanics Commission and Standardization of Laboratory and Field
Tests (1978, 1981)de sunulan klavuz bilgiler gzden geirilmelidir.
71
Kayann litolojik tanmlamas en azndan unlar iermelidir:
Kayann tr
Rengi
Tane boyu ve ekli
Dokusu (tabakalanma/folyasyon)
Mineral bileimi
Bozuma ve ayrma
Dayanm
lgili dier notlar
Kaya tanmlamaya dair deiik bileenler yukardaki sralama dahilinde verilmelidir. rnek:
Kireta, ak gri renkli, ok ince taneli, ince tabakalanmal, bozumam, salam.
Kaya tanmlamas sreksizlik ve krklarn zelliklerini de kapsamaldr. Tanmlamada doal
olarak bulunan ve mekanik krlmalarla oluan sreksizliklere dair bir izim de yer almaldr.
4.7.2 Kaya Tr
Kayalar oluumlarna gre mamatik, sedimenter ve metamorfik eklinde ana gruba
ayrlrlar (bkz. Tablo 4.13). Bu grup da kendi ilerinde mineralojik ve kimyasal bileime, dokuya ve
i yapya bal olarak alt gruplara ayrlr. Baz projelerde alma sahasndaki litolojiye ait el rnekleri
ve fotoraflar ieren bir ktphane el altnda bulundurulmaldr.
Tablo 4.13 Kaya gruplar ve trleri.
Derinlik
(ri taneli)
Granit
Siyenit
Diyorit
Diyabaz
Gabro
Peridotit
Pegmatit
Krntl (Sediment)
eyl
amurta
Kilta
Siltta
Kumta
aklta
Kireta (oolitik)
MAMATK
Yzey
(nce taneli)
Riyolit
Trakit
Andezit
Piroklastik
Obsidiyen
Pomza
Tf
Bazalt
SEDMENTER
Kimyasal
Kireta
Dolomit
Jips
Kayatuzu
Organik
Tebeir
Kokina
Kmr
METAMORFK
Folyasyonlu
Sleyt
Fillit
ist
Gnays
Folyasyonsuz
Kuvarsit
Amfibolit
Mermer
Hornfels
4.7.3 Renk
Renkler Munsell Renk Skalas ile uyumlu olmal ve duruma gre hem slak hem de kuru
koullarda kaydedilmelidir.
72
4.7.4 Tane Boyu ve ekli

Tane boyu tanmlamas Tablo 4.14de verilen terimler kullanlarak snflandrlmaldr. Tablo
4.15 ise tanelerin eklini snflamaya yneliktir.
Tablo 4.14 Sedimenter kayalar iin (tipik) tane boyunu tanmlamada kullanlan terimler.
Tanmlama
ok iri taneli
ri taneli
Orta taneli
nce taneli
ok ince taneli
ap (mm)
> 4,75
2,0 4,75
0,425 2,0
0,075 0,425
< 0,075
zellik
Taneler msr patlandan byk
Bireysel taneler gzle kolaylkla ayrt edilebilir
Bireysel taneler gzle ayrt edilebilir
Bireysel taneler gzle glkle ayrt edilebilir
Bireysel taneler gzle ayrt edilemez (yardmc gere ister)
Tablo 4.15 Tane eklini tanmlamada kullanlan terimler (sedimenter kayalar iin).
Tanmlama
Keli
Yar keli
Yar yuvarlak
Yuvarlak
yi
yuvarlaklam
zellik
ok az anma etkisi var. Tane kenar ve keleri keskin. kincil keler sayca ok
ve keskin.
Anmann belirgin etkisi var. Tane kenarlar ve keleri hafife anm. kincil
keler biraz daha az sayda ve keli tanelere kyasla daha az keskin.
nemli anma etkisi var. Tane kenarlar ve keleri przsz erilere
dnm. kincil keler sayca hayli azalm ve hayli yuvarlaklam.
Ar anma etkisi var. Tane kenarlar ve keleri przsz geni erilere
dnm. kincil ke says az ve yuvarlaklam.
Tamamen anm. Tane kenar ve keleri yok. kincil kenar veya ke yok.
4.7.6 Tabakalanma/Folyasyon
Krk trnde olmayan nemli yapsal zellikler tanmlanmaldr. Kalnlk tanmlamas Tablo
4.16daki terimler kullanlarak yaplmaldr. Tabakalanma/folyasyon ynelimi bir aler yardmyla
yataydan llmelidir.
Tablo 4.16 Tabaka kalnln tanmlamada kullanlan terimler.
Tanmlayc terim
ok kaln tabakal
Kaln tabakal
nce tabakal
ok ince tabakal
Laminal
nce laminal
Tabaka kalnl
>1m
0,5 1,0 m
50 100 mm
10 50 mm
2,5 10 mm
< 2,5 mm
4.7.6 Mineral Bileimi

Mineral bileiminin tayini bir jeolog tarafndan deneyime ve uygun referanslara dayal olarak
yaplmaldr. En ok bulunan mineral listenin bana yerletirilmeli, bolluk srasna azalan ekilde
dierleri takip etmelidir. Baz yaygn kaya trleri iin mineral bileiminin tanmlanmas gerekmez
(rnek; dolomit, kireta).
4.7.7 Bozuma Derecesi
Burada tanmlanan bozuma kaya iindeki minerallerin atmosferik srelerle paralanmasn,
ayrma da jeotermal srelerle paralanmasn ifade eder. Bozuma ya da ayrmay tanmlamada
kullanlan terimler ve ksaltmalar ekil 4.5de verilmitir.
73
4.7.8 Dayanm
Arazide kayalarn dayanmnn llmesinde Altblm 8.2.1de tanmlanan nokta yk
dayanmnn kullanlmas tavsiye edilmektedir. Nokta yk indeksi (Is) edeer tek eksenli skma
dayanmna dntrlebilir ve kaytlara da bu ekilde not edilebilir. Nokta yk deneyine dayal olarak
kaya dayanmn tanmlamaya ynelik deiik kategoriler ve terminoloji nerileri ekil 4.5de
verilmitir. ekil 4.5de ayrca jeolog ekici ve ak kullanarak arazide haritalama ya da sondaj
esnasnda karot loglamas yaplrken dayanmn nitel anlamda deerlendirilmesine dair klavuz bilgiler
verilmitir. Arazide yaplan tahminler mmkn olan durumlarda uygun laboratuvar deneyleriyle
karlatrlarak teyid edilmelidir.
4.7.9 Sertlik
Sertlik tipik olarak iziktirme deneyi ile tayin edilir. Kaya sertliini belirlemeye ynelik tanm ve
ksaltmalar Tablo 4.17de verilmitir.
Tablo 4.17 Kaya sertliini tanmlamada kullanlan terimler.
Tanmlama (ksaltma)
Yumuak (Y)
Ufalanabilir (U)
Dk sertlik (DS)
Orta sert (OS)
Sert (S)
ok sert (S)
zellik
Sadece plastik malzeme iin kullanlr.
Elle kolayca ufalanarak veya toz haline gelebilir ve ak ile kesilemeyecek
kadar yumuak.
ak ile derince izilebilir veya oyulabilir.
ak kolayca izilebilir; iziktirmeden geriye kaln bir toz kalr ve toz
flendikten sonra izik kolayca grlebilir.
akyla zor izilir; iziktirmeden geriye az toz kalr ve izik ou zaman zor
grlr; ban izi halen grlebilir.
ak ile izilemez. Yzeyde ban elik izi kalr.
4.7.10 Kaya Sreksizlii

Sreksizlik bir kaya ktlesi iinde ekme dayanm sfr veya sfra yakn her trl mekanik krk
veya fisr iin kullanlan genel bir terimdir. ou eklem, zayf tabakalanma dzlemleri, zayf istozite
dzlemleri, zayflk zonlar ve faylar iin kullanlan ortak bir terimdir. Kaya ktlesi sreksizlikleri iin
nerilen simgeler ekil 4.5de verilmitir.
Sreksizlik akl birbirine komu iki sreksizlik arasndaki en ksa mesafedir. Takmdaki
dzlemlere dik ynde ve cm ya da mm cinsinden llmelidir. Sreksizlik akln tanmlamada
kullanlan klavuz bilgiler ekil 4.5de verilmitir.
Sreksizlikler kapal, ak veya dolgulu eklinde tanmlanmaldr. Yark genilii ii hava veya
suyla dolu ak bir sreksizlie komu duvarlar arasndaki en ksa mesafe olarak tanmlanr. Yark
geniliklerini tanmlamada Tablo 4.18de sunulan terimler kullanlmaldr.
Tablo 4.18 Yark geniliine dayal olarak sreksizlikleri snflama terimleri.
Yark Genilii
< 0,1 mm
0,1 0,25 mm
0,25 0,50 mm
0,5 2,5 mm
2,5 10 mm
> 10 mm
1 10 cm
10 100 cm
>1m
Tanm
ok sk
Sk
Ksmen ak
Ak
Orta derecede ak
Geni
ok geni
Ar geni
Kovuklu
74
Kapal yaplar
Boluklu yaplar
Ak yaplar
Damar kalnl, fay dolgusu veya eklem aklklar gibi sreksizlik geniliklerini tanmlamada
geni, dar ve sk gibi terimler kullanlr.
Sondaj logunda gsterilemeyecek kadar kaln olan faylar veya makaslamalar iin, llen
kalnlk saysal olarak ve mm cinsinden ifade edilir.
Yukardaki karakterizasyona ek olarak, sreksizlikler iin eklemin yzey ekli ve bu yzeyin
przll de tanmlanr. Bu yzeylere ait zellikler iin ekil 4.5i inceleyiniz.
Dolgu, sreksizlii evreleyen kaya duvarlarn birbirinden ayran malzeme iin kullanlr. Tr,
miktar, genilii (bu ayn zamanda komu duvarlar arasndaki dik mesafedir) ve dayanm ile
karakterize edilir. Sreksizlik yzeyleri boyunca mevcut her trl dolgu malzemesinin dayanm
zeminler iin verilen Tablo 4.2nin son kolonundaki klavuz bilgiler kullanlarak deerlendirilebilir.
Kohezyonsuz dolgular iin deerlendirme nitel olarak yaplr (rnek; ince kum).
4.7.11 Krk Tanm
Doal olarak oluan her atlak ve mekanik krn yeri karot logunun krk kolonunda gsterilir.
Doal olarak olumu krklar yukarda sreksizlikler iin tanmlanan terminoloji kullanlarak
numaralandrlr ve tanmlanr.
Doal olarak oluan atlaklar ve mekanik krklar izim kolonuna taslak izim eklinde eklenir.
Krklarn eim alar aler yardmyla llmeli ve log zerine iaretlenmelidir. Dey olmayan
kuyularda llen a kuyu deymi gibi iaretlenmelidir. Kayann 25 mmden kk paralara
ayrlm olmas halinde log o aralkta taral olarak iaretlenebilir ya da krk ematik olarak
gsterilebilir.
Karotun her 0,5 mlik ksmnda gzlenen doal krklarn says atlak skl stununa
kaydedilmelidir. Delgi srasnda olduu dnlen mekanik krklar saylmaz. Doal krklar
ayrtlamada aadaki ltler kullanlabilir:
1. Bireysel kaya mineralleri iindeki przl, krlgan, taze klivaj yzeyi yapay bir kra iaret eder.
2. Genelde przsz ya da az ok bozumu yumuak svanmal ya da talk, jips, klorit, mika veya
kalsit ile dolgulu bir yzey bir doal sreksizlie iaret eder.
3. Folyasyon, klivaj veya tabakalanma gsteren kayalarda bunlar birbirine paralel olduu zaman
(zayflk dzlemi de olumak zere ise) doal ve yapay sreksizlikleri birbirinden ayrmak
zordur. Sondajn dikkatlice yaplm olmas durumunda pheli krklar (tutucu tarafta kalmak
iin) doal krk olarak saylmaldr.
4. Sondaj ekipmanna bal olarak sondajla alnan karotun bir ksm i tpler iinde dnm ve
sreksizlik ve krk yzeyleri bir miktar anm olabilir. Zayf kaya trlerinde byle
yuvarlaklam yzeylerin doal m yoksa yapay krklar m temsil ettiine karar vermek zor
olabilir. phede kalnd zaman tutucu bir varsaymda bulunulmaldr (yani, bunlarn doal
olduu kabul edilmelidir).
Karot loglama sonular (sklk ve RQD) kuvvetli biimde zamana bal olabilir; nispeten zayf
gelimi diyajenetik balar ieren eyl ve amurtalarnn belli trlerinde de su ieriine bal olabilir.
Seyrek karlalan bir baka problem de (balangta krksz olan karotun disklere ya da ksa bir sre
sonra yenilmesi muhtemel dzlemlere ayrld) disklemedir. Karot almndan birka dakika gibi
ksa bir sre sonra geliebilir. Bu ilgin olay birka deiik ekilde gzlenebilir:
1. zellikle eyl ieren ve yksek basn altnda olan kayalardan alnan karotlardan birim
deformasyon enerjisinin boalm yoluyla gelien gerilme rahatlamas atlaklar (ve ime)
2. Zayf amurta ve eyllerde RQDyi birka dakika iinde 100den sfra drebilen kuruma
atlaklar; bunlarda isel btnlk byk olaslkla negatif boluk basnc ile salanmaktadr.
3. Islanma ve kuruma srecine maruz kalan zayf baz amurta ve eyllerde gzlenen kavlama
atlaklar.
Bu tr olaylar krk skl ve RQDnin hatal olmasna yol aabilir. Bu tr koullarla karlalan
durumlarda karot alndktan sonraki loglama ilemi bir mhendislik jeolou tarafndan yaplmal;
sorunlu zon geilene kadar devam edilmelidir. Bunun ilave bir avantaj da, karotun henz doygun
olduu durumda mhendislik jeolounun nokta yk indeksi ve Schmidt ekici deneyi gibi (bkz. Blm
8) mekanik indeks deneylerini yapabilmesidir.
75
76
BLM 5.0
ARAZ DENEYLER
Jeostratigrafiyi tanmlamada ve zemin zellikleri ile jeoteknik parametrelerinin dorudan
lm ile elde edilmesinde kullanlan birka arazi yntemi bulunmaktadr. Bunlar arasnda en yaygn
olanlar standart penetrasyon (SPT), konik penetrasyon (CPT), piyezokoni (CPTU), dz dilatometre
(DMT), presiyometre (PMT) ve kanatl kesme (VST) deneyleridir. Her bir deney tr iin dayanm
ve/veya tutukluk (stiffness) gibi malzeme zelliklerini deerlendirmeye ynelik olarak zemin tepkisini
lmede deiik ykleme usulleri sz konusudur. ekil 5.1de bu deiik dzenekler tasvir edilmi
bunlarn ve basitletirilmi prosedrleri grafik eklinde verilmitir. Bu deneylere dair ayrntlar
ilerleyen altblmlerde verilmitir.
ekil 5.1 Zeminlerin jeoteknik arazi karakterizasyonu iin yaygn arazi deneyleri.
SPTnin yaplmas ve PMT ile VSTnin normal uygulan ekilleri iin sondaj kuyusu almas
gerekir. Bu deneyler iin dnel bir sondaj makinas ve ekibi gereklidir. CPT, CPTU ve DMT durumunda
sondaj kuyusuna gerek yoktur; bu nedenle de dorudan itmeli teknikler olarak anlrlar. PMTnin
(rnek; tam yerdeitirme tr) ve VSTnin zel uygulan biimleri sondaj kuyusu almadan da
gerekletirilebilir. Problar arzu edilen deney derinliine srmek iin, bu yntemler kuleli standart
sondaj dzenekleri ya da seyyar hidrolik sistemler (koni kamyonlar) kullanlarak da uygulanabilir.
ekil 5.2de penetrasyon deneyleri iin kamyona ve paletliye monte edilmi sistemler grlmektedir.
Kapal kabin sayesinde her trl hava koullarnda arazi deneylerini planland gibi zamannda
yapmak olanakldr. Dorudan itmeli yntemlerin bir dezavantaj sert, imentolanmal katmanlarn ve
temel kayasnn daha fazla penetrasyona izin vermemesidir. Byle durumlarda (karotlu veya karotsuz
ilerleyebildikleri iin) sondaj kuyulu yntemler n plana kabilir. Dorudan itmeli yntemlerin stn
bir yn kuyu krnts oluturmamalar veya geride bir atk brakmamalardr.
77
ekil 5.2 Dorudan itmeli teknoloji. a) Kamyona monteli, b) paletliye monteli konik penetrasyon
sistemleri.
5.1 STANDART PENETRASYON TEST
Standart penetrasyon deneyi (SPT) dinamik zemin direnci hakknda yaklak bir deer elde
etmek ve rselenmi (yark tp tipi) numune almak amacyla zemin sondajnn ilerlemesi srasnda
yaplr. Deney yntemi ilk olarak 1902de Raymond Kazk irketi tarafndan kullanlm olup, bugn
iin tm dnyada yaygn olarak kullanlan arazi deneylerinden biri haline gelmitir. SPT ile ilgili
prosedr ASTM D1586da ve AASHTO T206da ayrntl olarak verilmitir.
SPTde et kalnl byk bir tp zemine srlr ve bu yark tp zemine 30 cm (1 ft) akmak
iin gerekli darbe says kaydedilir. Yark tp zemine her biri 15 cm olan hamlede akmak iin,
ktlesi 63,5 kg olan bir ahmerdan 76 cm (30 in) yksekten dren bir sistemden yararlanlr. lk
akma evresi olan 15 cmlik ksm oturma olarak kaydedilir; ikinci ve nc evrelere ait
ilerlemelerdeki darbe saylar toplanarak N deeri (darbe says) ya da SPT direnci elde edilir (darbe
says/30 cm olarak kaydedilir). Numune alcnn 45 cm aklamamas durumunda 15 cmlik akmay
ve dier ksmi penetrasyonlar gerekletirmek iin elde edilen darbe saylar sondaj loguna ilenir.
Ksmi ilerlemeler iin darbe saysna ek olarak penetrasyon derinlii de not edilir. Bu deney ok
deiik zeminlere ve baz zayf kayalara uygulanabilirse de, akl kelleri ve yumuak killer iin ok
kullanl deildir. Deneyin hem numune hem de bir say vermesi yararl olmakla birlikte (birinin ayn
anda iki ii iyi yapamamas gibi) problemli bir yntemdir.
AVANTAJLAR
DEZAVANTAJLAR
Hem numune hem say elde etme

Basit ve salam
ou zemin trleri iin uygun
Zayf kayalara da uygulanabilir
ABDnin her yerinde mevcut
Hem numune hem say elde etme*

rselenmi rnek (sadece indeks testleri)
Analiz iin kaba saylar
Yumuak killerde ve siltlerde uygulanamaz
Byk deikenlik ve belirsizlik
* Not: Ezamanl derleme hem numune hem de saynn kalitesinin dmesi ne yol aar.
SPT uygulamas burgulu sondaj ya da sulu dnel sondaj yntemiyle alm bir zemin sondaj
kuyusunun tabannda yaplr. Belli derinliklerde SPT yapmak zere delgi srecine ara verilir. Deneyler
3 mden s derinliklerde genellikle 0,75 mde bir ve daha sonraki derinliklerde 1,5 mde bir yaplr.
Kuyuya su giriini engellemek ve kuyu duraylln salamak iin, kuyudaki su seviyesinin yeralt su
seviyesinden yukarda olmas salanmaldr.
Mevcut Amerikan uygulamalarnda SPTnin yaplmasnda eit ahmerdan (halka tipi,
emniyetli tip ve otomatik tip) ile drt eit tij (N, NW, A ve AW) kullanlmaktadr. Deneyde kullanlan
ekipmann ve deneyi yapan operatrn deney sonucuna etkisi ok fazladr. Bunlar arasnda en
nemlisi enerji etkinliidir. Bir serbest dmeli sistem iin belli bir ktle ve d yksekliine karlk
gelen teorik enerji 48 kg.m olmakla birlikte, srtnme kayplar ve eksantrik yklemeden dolay
gerek enerji daha azdr. Uygulamalarda sklkla kediba ve urgan kullanlmaktadr. Bunlarn etkinlii
saysz aratrmaya da konu olmu (rnek, Skempton, 1986) ok sayda faktre baldr. Bunlar;
78
ahmerdan tr, halat dolama says, kediba ile makara yivlerinin durumu (mesela yal, pasl, eik,
yeni, eski vb.), urgann ya, gerek d ykseklii, ekl durumu, hava ve nem koullar (rnek;
slak, kuru, dondurucu) ve dier deikenler olarak sralanabilir. Son zamanlarda bu etkileri en aza
indirmeye ynelik eilimler, ekici kaldrma ve brakmada daha ok otomatik sistemlerin kullanlmas
eklindedir.
ekil 5.3 Standart penetrasyon testi srasnda yark tpn zemine srlmesinde izlenen yol.
Enerji dzeylerini daha iyi standardize etmek amacyla, belli bir sondaj sistemi ve operatr iin
enerji etkinliini kalibre etmeye ynelik olarak ASTM D4633de deformasyon komparatrleri ve
ivmeler kullanlmasn tavsiye eden bir prosedr tanmlanmtr. Uygulamadaki enerji standartlar
halka tipi veya emniyetli ahmerdan kullanan kediba sistemleri iin %35 ile %85 arasnda
deimekle birlikte, ABDnde yaklak ortalama %60 civarndadr. Daha yeni otomatik dngl
ahmerdanlar %80 ile %100 arasnda bir etkinlikte almakla birlikte spesifik olarak ticari sistemin
trne baldr. Etkinlik (Ef) llrse, enerjiye (%60 etkinlie) gre dzeltilmi N deeri N60 eklinde
ifade edilir ve aadaki gibi hesaplanr:
N60 = (Ef / 60) Nham
(5.1)
llen (ham) N deeri (Nham) mmkn olan durumlarda tm zeminler iin N60a dntrlmelidir.
Enerji etkinlii, numune alcnn astar, tij uzunluu ve kuyu ap dzeltmesinde kullanlan dzeltmeler
Skempton (1986) ile Kulhawy ve Mayne (1990)da verilmi olmakla birlikte sadece genel bir klavuz
niteliindedirler. N60 iin uygun dzeltmeyi yapabilmek iin Efnin llmesi zorunludur.
Etkinlik, yaplan ii (W = F...d = kuvvet arp yerdeitirme) ya da sistemin potansiyel
enerjisinden (PE=mgh; burada m=ktle, v=arpma hz, g=9,81 m/s2 ve h=d ykseklii) kinetik
enerjiyi (KE = 0,5mv2) hesaplayarak elde edilebilir. Bylelikle enerji oran ER = W/PE veya ER = KE/PE
eklinde tanmlanr. SPT korelasyonlarna dayal jeoteknik temel uygulamalar ve mhendislik
kullanmlarnn ortalama ER = %60a karlk gelen uygulama standardna dayal olarak gelitirildii
hatrdan karlmamaldr.
79
Ayn kuyuda halka tipi ve emniyetli tip iki ahmerdann ardkl olarak kullanld durumu
temsil eden ekil 5.4de N deerlerinin bir referans dzeyine gre dzeltilmesinin ne kadar gerekli
olduu ematize edilmitir. Halka tipi ahmerdan iin her deneyde enerji oranlar llm ve 34 < ER
< 56 (ortalama %45) olduu gzlenmi; ayn kuyudaki emniyetli ahmerdan iin de 55 < ER < 69
(ortalama %60) olduu bulunmutur. Halka ve emniyetli tip ahmerdanlarla llen N deerlerine ait
bireysel eilimler ekil 5.4ada olduka belirgindir. Verilerin ER = %60a dntrlmesinden sonra
daha tutarl bir profil elde edilmitir (ekil 5.4b).
ekil 5.4 SPT deerleri iin a) dzeltilmemi veriler ve b) %60 etkinlie gre dzeltilmi veriler
(Robertson vd., 1983den deitirilerek alnmtr).
Korelasyona dayal baz ilikilerde enerjiye gre dzeltilmi N60 deeri (Altblmler 9.3 ve
9.4de tanmland zere) ayrca rt gerilmesine gre dzeltilerek (N1)60 eklinde gsterilmektedir.
Darbe says 100 at zaman ya da 15 cmlik kademelerden herhangi birinde 50 darbeye
ulaldnda ya da pe pee 10 darbe srasnda numune alcnn ilerleyemedii durumda SPTye son
verilebilir. SPT darbe saysnn 51 mm (2 in) akma derinlii iin 100 amas durumunda darbe
says yerine ref kullanlr. ASTM D1586da ref iin snr 25 mm derinlie karlk 50 darbe olarak
tanmlanmtr. Temel kaya ya da blok gibi bir engel ile karlaldnda (jeoteknik mhendisinin
direktifleri dorultusunda) sondaja elmasl karot ile ya da karotsuz dnel sondaj ile devam edilebilir
(ASTM D2113; AASHTO T225).
5.2 KONK PENETRASYON TEST (CPT)
Konik penetrasyon testi hzl ve ekonomik oluunun yannda zemin stratigrafisini devaml
vermesi ve zemin zelliklerini deerlendirmeye yardmc olmasndan dolay en ok kullanlan arazi
deney yntemlerinden biridir. ASTM D3441 (mekanik sistemler) ve ASTM D5778e (elektrik ve
elektronik sistemler) gre yaplan deney elikten yaplma silindirik bir probun 20 mm/s hzla zemine
srlmesini ve penetrasyon direncinin llmesini kapsar. Standart penetrometrenin konik u as
60o, ap 35,7 mm (izdm alan 10 cm2) ve srtnme eperi yzeyi de 150 cm2dir. llen u
direnci qc ve eper srtnmesi de fs olarak gsterilir. ASTM standard 43,7 mm apl (kesit alan 15
cm2, eper alan 200 cm2) olan prob kullanmna da izin vermektedir.
ok yumuak killerden sk kumlara deien aralkta kullanlabilen CPT akllar ve bloklu
zeminler iin uygun deildir. Yntemin stn ynleri ve dezavantajlar aada verilmitir. Analiz iin
daha doru ve gvenilir rakamlar temin etmekle birlikte, zemin numunesi alnamamaktadr. SPT
lmleri yaplan daha yaygn zemin aratrma sondajlaryla birlikte deerlendirildiinde mkemmel
sonular elde edilebilmektedir.
80
CPTNN AVANTAJLARI
DEZAVANTAJLARI
Hzl ve devaml profil karma

Ekonomik ve retken
Sonular operatre bal deil
Salam teorik temel ve yorumlama
Yumuak zeminler iim zellikle uygun
Yatrm sermayesi yksek

zel yetimi operatr gerektirir
Elektronik sapma, grlt ve kalibrasyon
Zemin numunesi alnamaz
akllar ve bloklu zeminler iin uygun deil*
* Not: zel sondaj makinasnn temin edildii ve/veya ilave sondaj desteinin olduu yerler hari.
Konik penetrometrelerin ortaya k Hollanda Bayndrlk Bakanlnn yapt bir tasarmla

olmutur. Bu Dutch penetrometresi ykleri okuyan bir manometresi olan ve 20 cm aralklarla itilen
i ve d eklinde ikili tij takmndan oluan bir mekanik sistemle almaktayd. 1948 ylnda
gelitirilen elektrikli problar sayesinde kuyu aa ynde devaml lmlerin alnabilmesi mmkn
olmutur. 1965te eper srtnmesi lmlerinin eklenmesiyle zemin trlerinin dolayl biimde
snflandrlmas mmkn olmutur. Daha sonralar 1974de elektrikli prob bir piyezo-prob ile
birletirilmek suretiyle piyezokoni penetrometresi oluturulmutur. Buna yakn gemite yaplan baz
eklemelerle de zdiren konisi, akustik koni, sismik koni, vibro-koni, konik presiyometre ve yanal
gerilme konisi gibi trleri gelitirilmitir. Bunlara ek olarak prob iinde sinyal dzenleme, filtreleme,
bytme ve saysallatrma ilemleri gerekletirilebilecek ekilde elektronik koniler retilmitir
(Mayne vd., 1995).
ekil 5.5 Elektrikli srtnme ve piyezokoni tiplerini de ieren deiik konik penetrometre trleri.
ou elektrikli/elektronik konik problar tijler iinden geerek yzeyde bir g kaynana ve bir
veri toplama sistemine balanan bir kablo gerektirirler. Yaklak 1 saniyelik aralklarda veri toplamak
iin bir analog-saysal dntrc ve dk kapasiteli bir dizst bilgisayar yeterlidir. Derinlik
lm bir potansiyometre (tel sarlm LVDT), iinden kablo geen bir derinlik makaras veya bir
ultrasonik sensr yardmyla kaydedilir. Enerji kayna olarak bir jeneratr (AC) veya pil (DC) ya da
alternatif akm kullanlabilir. Sistem ile ilgili son gelimeler: 1) Saysal verilerin kablo kullanlmakszn
tijler vastasyla ses sinyalleri eklinde yukar gnderilmesi ve 2) kayt srasndaki tm verilerin
penetrometre iinde bir yongada sakland memo-koni sistemleri.
Piyezokoni Penetrasyon Testi (PCPT veya CPTu)
Piyezokoniler probun ilerlemesi srasnda penetrasyon boluk basnlarn lmek zere
transdser eklenmi konik penetrometrelerdir. Kumlarn yksek geirgenlikleri annda
snmlenmeye izin verdiinden, temiz kumlarda llen penetrasyon boluk basnlar yaklak
olarak hidrostatiktir (ul = uo). Dier taraftan, killerde gerekleen drenajsz penetrasyon, hidrostatik
basntan daha yksek ilave boluk suyu basnlarnn oluumuna yol aar. Bu ilave u deerleri
gzenekli elemann (poroz tan) konik prob zerindeki spesifik lokasyonuna bal olarak pozitif ya da
negatif olabilir. Penetrasyonun durdurulmas halinde boluk suyu basnc snmlenmesi zamana bal
olarak gzlenebilir; bu ekilde konsolidasyon hz ve zemin geirgenlii hakknda bir fikir elde
edilebilir.
Boluk suyu basncnn lm (doygunluu salamak ve deney srasnda gvenilir u deerleri
elde etmek iin) poroz elemanlarn ve koni boluklarnn dikkatli bir ekilde hazrlanmasn gerektirir.
81
Gzenekli filtre talar kum, seramik, sinterlenmi elik, pirin veya bakrdan ya da plastikten yaplma
olabilir. Tkanma ve svanmalarn problem tekil ettii yerlerde polipiropilen kullanm ve her lm
sonunda deitirilmesi ekonomik bir yaklam olabilir. Ancak, baz zemin trlerinde filtre
malzemesinin skabilirlii llen sonular etkileyebilir (Campanella ve Robertson, 1988). Doyurma
iin su kullanlabilirse de, doygun olmayan kuakta ilerlerken su tablasna erimeden nce koni
doygunluunu kaybetmemek adna gliserin veya silikon kullanm daha iyi bir zmdr.
Ticari penetrometrelerin gzenekli bileeni (ekil 5.6da grld zere) orta yzde (ut veya
u1 olarak adlandrlr), omuzda ya da konik ucun hemen arkasnda olabilir (ub veya u2 olarak
adlandrlr). Bir kural olarak, llen boluk suyu basnlar u1 > u2 eklindedir. Tip 1 piyezokonileriyle
llen boluk suyu basnlar daima pozitiftir. Ancak, Tip 2 ile llen u2 tutuk (stiff) killerde pozitif
iken fisrl ar konsolide killerde ve dilatant sk kumlarda sfr veya negatiftir. Standart piyezokoni
penetrometresi (llen u gerilmesi qc iin gerekli dzeltmeden dolay) omuz (u2) pozisyonundadr.
ekil 5.6 Konik penetrometre ve piyezokoni penetrometrelerinin geometrileri ve bunlarla alnan

lmler.
llen u direncinde (qc) konik ucun eit olmayan alanlarna etkiyen boluk suyu basnlar iin
dzeltme yaplmaldr. Bu dzeltme yksek hidrostatik basncn sz konusu olduu ok byk
derinliklerdeki yumuak-kat-tutuk killer ve siltler iin zellikle nemlidir. Genellikle kumlarda olmak
zere (qc >>u2 olduundan), dzeltme etkisi minimumdur. Dzeltilmi diren aadaki gibi ifade edilir
(Lunne vd., 1997):
qT = qc + (1 an)u2
(5.2)
Burada, an = bir eksenli haznede koninin kalibrasyonundan belirlenen net alan orandr.
Dzeltmeleri en aza indirmek iin an 0,28 olan ve eilmeye kar yeterli dayanmda silindir duvar
kalnlna sahip penetrometreler tercih edilmektedir. Kesit alan 10 cm2 olan penetrometrelerin
ounda 0,75 < an 0,82 olup, 15 cm2 olanlarda da 0,65 < an 0,8dir. Eski olan birka modelde an =
0,35 kadar dk deerler de sz konusudur. an deeri imalat firma tarafndan verilmelidir. u1den
u2ye dnmde bir varsaymda bulunulmas gerektii iin, tip 1 koni iin gvenilir bir dzeltme
yaplamamakla birlikte bu dzeltme gerilme tarihesine, hassasiyete, imentolanmaya, fisrlenmeye
ve dier etkilere baldr (Mayne vd., 1990). llen u2 = 0 (veya hafife negatif) olan zeminlerde
82
(dzeltme ihmal edilebilir dzeyde kaldndan ve yeralt stratigrafik profili hakknda daha fazla ayrnt
elde edildiinden) tip 1 piyezokoni kullanlmas gerekir.
ekil 5.7 Konik u direnci zerinde etkili olan boluk suyu basnlar iin dzeltme ayrnts.
ekil 5.8 Konik penetrasyon testine ait prosedr ve dzenek bileenleri.

Taban izgisi Okumalar
Bir elektrik CPT sondaj yaplmadan nce ve yapldktan sonra penetrometreyi srmeden nce
deiik kanallara ait ilk taban izgisi (sfr) okumalarnn alnmas ok nemlidir. Ticari ve aratrma
amal CPTlerin tamam okumalar iin bir taban izgisi seti gerektirirler. Bu taban izgileri yk
83
hcreleri ve transdserler zerinde herhangi bir kuvvetin olmad durumdaki greceli koullar
temsil ederler. Scaklk (hava, su, nemlilik, barometrik basnlar, yer scaklklar veya srtnme ss)
etkilerinden ve ayrca elektrik kesilmesi ile elektromanyetik etkileimlerden dolay elektrik sinyal
deerleri bir sondajdan nce veya CPT sondaj srasnda sapma gsterebilir. Bu nedenle, taban izgisi
gzleme ve kaydetme ilemleri srasnda operatrn ok dikkatli olmas gerekir.
Rutin CPTu lemleri
Arazi deneyini yapmadan sorumlu mhendis veya teknisyenin konik penetrasyon sisteminin
kalibrasyon, bakm ve rutin operasyonu hakknda bir kayt tutmas gereklidir. Her penetrometrenin
kendine zg bir kimlik numaras olmaldr. U ve eper okumalar yapan yk hcreleri, boluk suyu
transdserleri, inklinometreler ve baka dier sensr veya kanallarda kaydedilen kalibrasyon
deerleri arazi defterine listelenmelidir. Konik probun net alan oran (an) belirtilmelidir. Sondaja
balamadan en az bir gn nce temiz bir filtre eleman (tercihen gliserin ile) uygun ekilde
doyurulmaldr. Koni klar ve filtre uygun ekilde monte edilmeli ve deneyden hemen nce gliserin
(veya kabul edilebilir baka bir akkan) ile doldurulmaldr.
Bir CPT sondajndan nce (ve sonra) durayl bir taban izgisi okuma seti alnmal ve arazi
defterine ilenmelidir. Bilgisayar ilemleri ve veri toplamas ou zaman kullanlan ticari sisteme
baldr. Delgi ilemine tm kanallar ilk deerlerine geldii zaman balanmaldr (ilk deerlerin makul
aralklar ou zaman retici tarafndan verilir). Delgi tamamlandktan ve prob zeminden ekildikten
sonra (benzer olduklarn teyid etmek iin) ilk ve nihai taban izgileri karlatrlmaldr; aksi takdirde,
kaydedilen verilerde dzeltme gerekebilir.
Kaliteli ve gvenilir veriler elde etmek iin, CPT dzeneinin uygun ekilde bakmnn yaplmas
gerekir. Buna gre, arazi mhendisi veya teknisyeninin belirgin defo, eskime ve kullanm ncesi
herhangi bir ihmale kar penetrometre sistemini kontrol etmesi gerekir. Bununla ilgili ayrntl
neriler ASTM D5778de ve Lunne vd. (1997)de verilmitir. Bu neriler balca penetrometre ve
tijlerin periyodik temizliini, eskimi u ve eperlerin deitirilmesini, elektronik kablo ve elektrik
balantlarnn kontrol edilmesini, eik tijlerin ayklanmasn ve dier bakm hususlarn kapsayabilir.
CPT Profilleri
Bir piyezokoni penetrasyon deneyine ait bireysel kanallarn sonular derinlie gre grafie
aktarlr (ekil 5.9). Devaml kaytlar ve bamsz kanal sayesinde katmanlardaki deiimlere dair
ayrntlar ve yeralt profilindeki damar ve mercekler kolaylkla ortaya konabilir.
ekil 5.9 Mississippi Nehrine (Memphis, ABD) komu bir noktada llen piyezokoni sonular.
84
CPT ile zemin rnekleri alnamadndan, zemin davran tr okumalarn analizine dayal
olarak dolayl biimde gerekletirilir. Saylar (Blm 9da verildii gibi) ampirik snflama sistemi
grafiklerinde kullanlmak zere ilenebilir ya da ham okumalar zemin katman deiimleri iin grsel
olarak kolaylkla yorumlanabilir. Mesela, temiz kumlar genellikle qT > 5 MPa ile anlalrken,
yumuaktan tutua deien killer ve siltler qT < 2 MPa ile bilinirler. Gevek kumlardaki penetrasyon
boluk suyu basnlar genellikle ub = uo verirken, sk kumlar ub < uo verirler. Yumuaktan tutua
deien killerde penetrasyon boluk suyu basnlar hidrostatik basncn birka katdr (ub>>uo). Fisrl
ar konsolide malzemelerde negatif boluk basnlar gzlenir. ou zaman srtnme oran (FR =
fs/qT) cinsinden ifade edilen eper srtnmesi de zemin tr iin genel bir belirtetir. Kumlarda
genellikle %0,5 < FR < %1,5 iken, killerde normalde %3 < FR < %10 eklindedir. Bunun nemli bir
istisnas, hassas ve akc killerde dk bir FRnin gzlenmesidir. Esasen, kil hassasiyeti iin yaklak bir
deerlendirme olarak 10/FR nerilmektedir (Robertson ve Campanella, 1983).
Yukardaki CPT kaydnda (ekil 5.9) zemin yzeyinden itibaren ilk 10 m derinlikte silt ve kil
merceklerinin de elik ettii, kalnlklar deiken kumlu katmanlar yer almaktadr. Bunun altnda,
dk qT ve yksek (hidrostatikten hayli yukarda) ub okumalarndan ve ayrca %3,5-4,0e varan FR
deerlerinden anlalaca gibi, 25 m derinlie kadar inen kaln bir siltli kil katman bulunmaktadr. Bu
katmann altnda da 33 m derinlie kadar inen bir kumlu silt katman mevcut olup, CPT delgisi bir sk
kum katman iinde sonlanmaktadr. CPTye dayal (davransal) zemin snflamasna dair ilave
ayrntlar ve bilgiler Altblm 9.2de verilmitir.
5.3 KANATLI KESME DENEY (VST)
Kanatl kesme deneyi (VST) ya da arazi kanatl kesicisi (FV) yumuaktan serte deien killerde
ve siltlerde 1 mlik dzenli aralklarda yerindeki drenajsz kesme dayanmn (suv) lmede kullanlr.
Deneyde kil iine drt kanatl bir pervane (vane) yerletirilir ve ASTM D2573deki talimatlara gre
dndrlr. llen doruk burulmay (tork) hesaplanan su deeri ile ilikilendirmede snr denge
analizi kullanlr. Doruk ve kalnt dayanmlarn ikisini de lmek mmkn olup, bunlarn oranna
hassasiyet (St) denir. Zeminin kvamna ve zelliklerine gre uygun boyut, ekil ve konfigrasyonlarda
kanatl kesici bulmak mmkndr. Standart kanatl kesiciler dikdrtgen eklinde bir geometriye sahip
olup, ap D = 65 mm, ykseklik H = 130 mm (H/D=2) ve bak kalnl e = 2 mmdir.
Deneyin en iyi uygulanma biimi, bir sondaj kuyusunun tabannda kanatl kesicinin srlmesi
eklindedir. ap B olan bir sondaj kuyusu iin kanatl kesicinin tepesi en az df = 4B derinliine kadar
srlmelidir. Dndrme ilemi kanatl kesicinin yerletirilmesinden 5 dakika sonra 6o/dakika (0,1o/s)
sabit hznda gerekletirilmeli; sk sk burulma lmleri alnmaldr. ekil 5.10da VST prosedr
genel olarak ematize edilmitir. ok yumuak killer iin sondaj kuyusuna gerek duyulmayan, kanatl
kesicinin bir muhafaza yardmyla istenilen derinlie indirilmesine olanak veren zel bir dzenek
gelitirilmitir. Bir dier yol da yan yana (birini kanatl kesici ile, dierini sadece tijler ile) iki delgi
yapmak; sonra da kanatl kesici okumalarn elde etmek zere, tijli olandaki srtnme sonularn
kanatl kesici ile alandan karmaktr. Tij srtnmesi okumalar tijlerin eimine, deyliine ve
dnme saysna bal olduundan ve dolaysyla gvenilmez/kukulu veriler rettiinden, bu alternatif
yntemin kullanlmas tavsiye edilmemektedir.
VSTNN AVANTAJLARI
DEZAVANTAJLARI
Drenajsz dayanmn (suv) belirlenmesi

Basit deney ve dzenek
Kil hassasiyetini (St) yerinde lme
Uygulamada olduka uzun bir gemi
Yumuak-sert killerde snrl uygulanabilirlik

Yava ve zaman alc
Ham suv deerlerinin (ampirik) dzeltmesi
Kum mercek ve damarlarndan etkilenebilir
Drenajsz Dayanm ve Hassasiyet

Kaydedilen en byk burulma kuvvetinden (T) drenajsz kesme dayanmn geleneksel olarak
yorumlamada kesme gerilmelerinin ban tepesinden tabanna tekdze dald ve kanatl kesicinin
ykseklik/ap orannn H/D=2 olduu varsaylr (Chandler, 1988):
85
ekil 5.10 nce taneli zeminlerde (arazide) kanatl kesme deneyine ait genel test prosedrleri.
(5.3)
T ile Dnin birimleri uyumlu (rnek: suv deerini kN/m2 cinsinden elde etmek iin kN.m ve metre
cinsinden) olduu srece hangi birimler kullanlrsa kullanlsn sonu deimez. Deney normalde suv <
200 kPa olan yumuak-sert malzemelerde uygulanmaktadr. Doruk suv elde edildikten sonra kanatl
kesici toplam 10 tur yapacak ekilde abucak dndrlr ve yorulmu (ya da kalnt) deeri elde
edilir. Zeminin arazideki hassasiyeti u ekilde tanmlanr:
St = su(doruk)/su(yorulmu)
(5.4)
Standart dikdrtgen (Chandler, 1988), her iki ucu al (Norvete Geonor), sadece taban al
(svete Nilcon) ve herhangi bir u asna sahip romboidal ekilli kanatl kesiciler de dahil olmak
zere tm eitler iin genel denklem aadaki gibidir:
[(
) (
(5.5)
Buradaki iT = ban tepesindeki kesik ksmn as ve iB = ban tabanndaki kesik ksmn asdr
(ekil 5.11). Bak ykseklii apn 2 kat (H/D=2) olan ve yaygn olarak kullanlan kanatl kesiciler iin
(5.5) denklemi aadaki formlara dnr:
Dikdrtgen (iT = 0o ve iB = 0o): suv = 0,273 Tmax / D3
(5.5a)
Nilcon (iT = 0o ve iB = 45o):
(5.5b)
suv = 0,265 Tmax / D3

86
ekil 5.11 Kanatl kesici baklarnn seimi, itme mekanizmas ve burulma lm cihazlar.
ekil 5.12 Al ve dikdrtgen kanatlar iin tanmlar ve geometriler.

Geonor (iT = 45o ve iB = 45o):
suv = 0,257 Tmax / D3
(5.5c)
Dikdrtgen kanatl kesici iin (5.5a) denkleminin (5.3) denklemi ile ayn olduuna dikkat ediniz.
Kanatl Kesici Deney Sonular
San Francisco Krfez amurunda MUNI Metro stasyonu Projesi kapsamnda yaplan kanatl
kesme deneylerine ait temsilci kesme dayanm profilleri ekil 5.13ada verilmitir. Doruk dayanmlar
87
derinlie gre suv = 20 kPa ile 60 kPa arasnda deimektedir. Elde edilen hassasiyet profili ekil
5.13bde sunulmu olup, 3 < St < 4dr.
ekil 5.13 San Francisco Krfez amurunda yaplan VST deneylerinden elde edilen sonular: a) Doruk
ve kalnt kanatl kesme dayanmlar ve b) kil hassasiyeti.
Kanatl Kesici Dzeltme Faktr
llm olan kanatl kesici dayanmnn yumuak killer zerine yaplan dolgularn durayllk
analizi, yumuak zeminlerin tama kapasitesi hesaplar ve bu zeminlerde yaplacak kazlarla ilgili
hesaplamalarda kullanlmadan nce dzeltilmesi ok nemlidir. Mobilize olan kesme dayanm u
ekilde ifade edilir:
mob = R suv
(5.6)
Burada R: Tam lekli projelerdeki yenilmelere ait vaka analizlerine dayal olarak geri hesaplama
yoluyla bulunan ve plastisite indeksi (PI) ve/veya likit limit (LL) ile ilikili olan ampirik dzeltme
faktrdr. PI > %5 olan kil ve siltlerde yaplan kanatl kesme lmlerini etkileyen faktrlere ve
ampirik ilikilere dair kapsaml bir incelemeye gre aadaki ifade nerilmektedir (Chandler, 1988):
R = 1,05 b(PI)0,5
(5.7)
Buradaki b parametresi yenilme iin gerekli zamana (tf; birimi dakika) bal olan ve aadaki ekilde
ifade edilen hz faktrdr:
b = 0,015 + 0,0075 log tf
(5.8)
Birletirilmi ilikiler ekil 5.14de verilmitir. Bir klavuz olmas bakmndan, yumuak zeminler
zerindeki dolgular normalde (byk ekipmanlar kullanlan inaat iin gerekli sreden dolay) 104
dakika mertebesinde bir tf ile ilikilidir.
Farkl killerde ve siltlerde yaplan kanatl kesme lmlerini karlatrmada ska bavurulan bir
yol, drenajsz kesme dayanmnn etkin rt gerilmesi oranna (suv/vo) gre normalize edilmesidir.
Daha nceki ders kitaplarnda bu oran c/p oran eklinde verilmitir. lgin olan bir durum, normal
konsolide killerde yaplan ham kanatl kesme lmleri iin suv/vo orannn plastisite indeksi ile
birlikte artmasdr (rnek; Kulhawy ve Mayne, 1990). Ska kullanlan bir ifade (suv/vo)dzeltilmemi =
88
0,11 + 0,0037PI eklindedir. Bununla birlikte, kanatl kesme faktr (R) ekil 5.14de de grld
zere PI ile azalmaktadr. Net etki, yumuak killer zerindeki dolgular, temeller ve kazlarda yenilme
vakalarndan geri hesaplama ile elde edilen mobilize drenajsz kesme dayanmnn esasen plastisite
indeksinden bamsz oluu eklindedir (Terzaghi vd., 1996). VST iin daha fazla bilgi, cihazn ayrntl
bir deerlendirmesi, prosedrler ve yorumlama yntemleri Chandler (1988)de verilmitir.
ekil 5.14 Plastisite indeksi ve yenilme sresi cinsinden ifade edilen kanatl kesici dzeltme faktr
(Chandler, 1988den uyarlanmtr). Not: Normal hzlardaki dolgu inasn ieren durayllk analizleri
iin dzeltme faktr tf = 10000 dakikaya karlk gelen eriden alnr.
5.4 DZ DLATOMETRE DENEY (DMT)
Dz dilatometre deneyinde (DMT) zemine srlen bir plaka yoluyla basn okumalar
kullanlarak kum, silt ve killerde stratigrafiye, skunetteki yanal gerilme, elastisite modl ve kesme
dayanm deerlerine dair bilgi elde edilir. Aletin en nemli bileeni, kama ekilli ucu 18o aya ve
aa doru daralan geometriye sahip olan, paslanmaz elikten yaplma bir baktr. Bu bak (ya da
plaka) zemine dey ynde 200 mm (alternatif olarak 300 mm) derinlik aralklarnda 20 mm/s hzla
srlr. Uzunluu 240 mm, genilii 95 mm ve kalnl 15 mm olan bak, sondaj tijleri ya da konik
penetrasyon tijleri iinden geerek yzeye ulaan zel bir kablo-tp (sert, ince plastik boru)
yardmyla basn okuma nitesine balanr. Ban ortasnda bulunan ve ap 60 mm olan esnek
elikten yaplma bir membran hava ile iirilerek iki basn okumas alnr. Birincisi, membran
yzeyinin bak yzeyi ile ayn dzlemde olduu ( = 0) kaldrma ya da temas basnc olup A
okumas olarak tabir edilir. Dieri, membran merkezinin d = 1,1 mm dar doru itii duruma
karlk gelen ime basncn temsil eden B okumasdr. Membran merkezinde bulunan kk ve
yayla ykl bir pim membran hareketini tespit eder ve okuma komparatrndeki zile veya cereyan
lere bir sinyal gnderir. Deney iin normalde nem ierii dk olmasndan dolay azot gaz
kullanlrsa da karbon dioksit ve hava da kullanlabilmektedir. A okumas bak deney derinliine
indirildikten yaklak 15 saniye sonra, B okumas da izleyen 15 ile 30 saniye iinde alnr. Membran
B durumuna eritikten sonra abucak geri indirilir ve bak bir sonraki deney derinliine srlr.
Snrl hidrolik basntan dolay (meslea sk kumlarda) aletin zemine baslamad durumda ilgili
seviyeye kazyla inilerek srlebilse de, bu uygulama pek tavsiye edilmemektedir.
DMTNN AVANTAJLARI
DEZAVANTAJLARI
Basit ve salam
Tekrar edilebilir, operatrden bamsz
Hzl ve ekonomik
Sk ve sert malzemelerde srlmesi zor

Balca karlatrmal ilikilere dayanr
Yerel jeolojik durumlar iin kalibrasyon ister
Deneyle ilgili prosedrler ASTM D6635 ve Schmertmann (1986)da verilmi olup, ekil 5.15te
de alete ve kullanm admlarna ilikin genel bir grnt verilmitir. Deneye balamadan nce
89
atmosferik koullarda membran tutukluu dzeltmeleri iin iki kalibrasyon yaplr. A ve B

basnlar iin (orijinali Marchetti, 1980 tarafndan verilmi olarak) srayla p0 ve p1 notasyonlar
kullanlr:
ekil 5.15 Dz dilatometre deney dzenei ve deney prosedrleri.

p0 = A + A
(5.9)
p1 = B B
(5.10)
Buradaki A ve B atmosferik koullarda membran tutukluu kalibrasyon faktrleridir. A

kalibrasyonu membrana vakum uygulanarak elde edilirken B de membrana atmosferik koullarda
basn uygulamak suretiyle elde edilir (not: ikisi de pozitif deerler olarak kaydedilirler). Sert
zeminlerde (5.9) ve (5.10) denklemleri normalde temas basnc p0 ve ime basnc p1in hesaplanmas
iin yeterlidir. Ancak, yumuak killer ve siltler iin Schmertmann (1986) daha doru bir hesaplama
prosedr vermitir:
p0 = 1,05(A + A zm) 0,05(B B zm)
(5.11)
p1 = B B zm
(5.12)
Burada, zm = basn komparatr sapmasdr (yani, komparatrn sfr okumasdr). Normalde yeni bir
komparatr iin zm = 0dr. (5.11) ile (5.12) denklemleri genel anlamda daha nce verilen (5.9) ve
(5.10) denklemlerine tercih edilmektedir.
Stratigrafi, zemin trleri ve zemin parametreleri hakknda bilgi salayabilecek indeksi
belirlemek iin iki DMT okumasndan (p0 ve p1) yararlanlr:
Malzeme indeksi:
Dilatometre modl:
Yatay gerilme indeksi:
ID = (p1 p0)/(p0 u0)

ED = 34,7(p1 p0)
KD = (p0 u0)/vo
(5.13)
(5.14)
(5.15)
Burada, u0 = hidrostatik boluk suyu basnc ve vo = etkin dey rt gerilmesidir. ID < 0,6 olduu
zaman zemin katman kil olarak, 0,6 < ID < 1,8 olduu zaman silt ve ID > 1,8 iken de kum olarak
adlandrlr.
90
ekil 5.16 Dz dilatometre dzenei. a) Modern, ift bileenli komparatr sistemi, b) daha eski, tek
bileenli komparatr nitesi, c) bilgisayar sistemi ile balantl veri toplama sistemi.
Piedmont kalnt zeminlerinde yaplan DMT lmleri ekil 5.17de derinlie bal olarak
kaldrma (p0) ve ime (p1) basnlar, malzeme indeksi (ID), dilatometre modl (ED) ve yatay gerilme
indeksi (KD) eklinde verilmitir. Zeminler ist ve gnays tr temel kayasnn bozumasndan tremi
ince kumlu kil ve kumlu silt eklindeki kalnt zeminlerdir.
ekil 5.17 DMT deneyi iin Charlotteda (NC; ABD) Piedmont kalnt zeminlerinde (CL, ML) yaplm bir
rnek.
Zeminin toplam birim arl (T) malzeme indeksi ve dilatometre modlnden yaklak olarak
hesaplanabilir:
T = 1,12 w (ED/atm)0,1 (ID)-0,05
(5.16)
Burada, w = suyun birim arl ve atm = atmosferik basntr. Pe pee gelen her bir katman iin
kmlatif toplam rt gerilmesi (vo) hesaplanarak etkin dey rt gerilmesi (vo = vo uo) ve KD
parametresi bulunabilir.
91
Temel DMTnin modifikasyonlar unlar kapsar: 1) Membrann indirilmesi srasnda A

konumuna karlk gelen C okumas (veya p2), 2) pe pee yaplan deneyler arasnda itki kuvvetinin
llmesi, 3) zamanla snmlenme okumas ve 4) kuyu aa kesme dalgas lm alnmasna izin
veren bir jeofon ilavesi. DMTden elde edilen zemin parametrelerine dair genel yorumlama
yntemleri Blm 9da verilmitir.
5.5 PRESYOMETRE DENEY (PMT)
Presiyometre deneyi zemin iine doru yanal ynde genileyen uzun ve silindirik bir probdan
oluur. Probu iirmek iin gerekli akkan hacmi ve basncn takip ederek veriler yorumlanabilir ve
bu sayede eksiksiz bir gerilme birim deformasyon erisi elde edilebilir. Zeminler iin kullanlan
akkan genellikle su (veya gaz) olup, bozumu ve krkl kayalarda ise hidrolik ya kullanlr.
Presiyometre ilk olarak 1955de Louis Menard tarafndan takdim edilmitir. Bu prototipin su ve
hava hortumlar ile basn komparatrleri ve vanalar ok karmak bir tasarma sahip idi. Yakn
gemite tek-hcreli tasarmlar sayesinde bir yivli pompa marifetiyle basnl suyun daha kolay bir
ekilde kullanm mmkn olmutur. Bununla ilgili prosedrler ve kalibrasyonlar ASTM D4719da
verilmi olup, zet bir sunumu da ekil 5.18de yaplmtr. Standart problarn ap 35 ile 73 mm
arasnda, uzunluk/ap (L/d) oranlar da (imalat firmaya bal olarak) 4 ile 6 arasnda deimektedir.
ekil 5.18 nceden delgili tip (Menard) presiyometre iin deney prosedr ve deneyin yapl ekli.
PMTNN AVANTAJLARI
DEZAVANTAJLARI
Zemin parametrelerinin belirlenmesinde

salam bir teorik temel
Dier arazi deneylerine kyasla
daha byk bir zemin ktlesi test edilir
Tam bir -- erisi oluturulur
Karmak prosedrler; arazide ileri dzey

uzmanlk gerektirir
ok zaman alc ve pahaldr (verimli bir gnde
6 ile 8 tam deney yaplabilir)
Narin, kolaylkla hasar grebilir
Presiyometre cihazlarnn balca drt temel tipi vardr:

1. nceden delgili (Menard) tipi presiyometre (MPMT) ile deney bir sondaj kuyusunda genellikle
(et kalnl ince) bir Shelby tpnn srlp ekilmesinden sonra yaplr. Deneyin yapl biimi
92
ekil 5.18de verilmitir. Alnan ilk tepki probun kuyu cidarna ve zemine temas etmek zere
iirilmesi srasndaki yeniden skma blgesine aittir.
2. Kendinden delgili presiyometre (SBP) kuyu dibine yerletirilen ve rselenmeyi en aza indirmek
ve zemindeki Ko gerilme durumunu korumak iin kelimenin tam anlamyla zemini yiyerek
ilerleyen bir probdur. Probu srmek iin kesici diler veya su jeti kullanlr ve kuyu krntlar da
prob ortasndaki delikten yukar tanr. Probun iinde kovuk birim deformasyonunu (c = r/ro)
dorudan lmek zere yerletirilmi adet nsal kol bulunur. Buradaki ro = probun ilk ap
ve r = aptaki deiimdir. Probun yanal ynde bir silindir gibi itii varsaylrsa, hacimsel
birim deformasyonun kovuk birim deformasyonu ile ilikisi ime yoluyla olur: (V /Vo) = 1 (1
+ c)-2.
3. Srmeli presiyometre (PIP) alan oran yaklak %40 olan kaln duvarl, ortas delik bir probdan
oluur. Yukarda aklanan kendinden delgili (SBP) presiyometreden hzl olmakla birlikte,
rselenme etkileri nemli bir parametre olan Kon kalitesini drmektedir.
4. Tam yerdeitirmeli tip (FDP) srmeli tipe benzemekle birlikte tam anlamyla zeminle
yerdeitirerek ilerler. Bir konik presiyometre (CPMT) ya da presiyo-koni oluturmak zere
ou zaman bir konik ucu vardr.
Probun istenen derinlie yerletirilmesinden sonra uygulanan prosedr MPMT, SBP, PIP ve
CPMT iin birbirine ok benzemektedir. Psdo-elastik tepkiyi ve buna karlk gelen Young modln
(Eur) tanmlamak iin ou zaman deney yklemesi srasnda ksm bir boaltma-yeniden ykleme
uygulamas yaplr.
Presiyometre dzeneine ait deiik bileenler ekil 5.19da verilmitir. Bunlar, basn
komparatr okuma paneli, iirilebilir Menard tipi problar, kendinden delgili Cambridge probu, SBP
stndeki kesici diler, tek hcreli (Texam) prob ve hidrolik krikodur. imdilerde iirme iin
yerdeitirme tipi yivli pompa ieren tek hcreli prob da dahil olmak zere daha basit ticari sistemler
(Texam, Oyo ve Pencel) piyasada mevcuttur. Zeminlerde tek hcreli problar iirmede basnl su
sistemi kullanlrken, kendinden delgili presiyometre ve konik presiyometre gibi bilgisayarl
sistemlerde ou zaman hava basnc kullanlmaktadr.
ekil 5.19 Menard tipi basn paneli, SBP probu, SBP kesici dileri, hidrolik kriko ve tek hcreli tip prob
da dahil olmak zere presiyometre bileenlerine ait fotoraflar.
Presiyometre ile her bir deneyde drt adet bamsz lm yaplr:
1. Toplam yatay gerilmeye (ho = Po) karlk gelen kaldrma (ya da kalk) basnc
2. Rampann ilk yklenmesi srasnda edeer Young modl (EPMT) cinsinden yorumlanan bir
elastik blge. Bir boaltma-yeniden ykleme dngs rselenme etkilerinin bir ksmn giderir
ve E iin daha tutuk bir deer verir. Elastik modl geleneksel olarak yle hesaplanr:
EPMT = 2(1 + )(V/V)P
(5.17)
93
Burada, V = Vo + V = probun mevcut hacmi, Vo = probun ilk hacmi, P = elastik blgede

basntaki deiim, V = hacimde llen deiim ve = Poisson orandr. Clark (1989)da
verildii zere, kesme modln (G) dorudan yorumlamak iin alternatif prosedrler de
vardr.
3. Kesme dayanmna (yani, kil ve siltler iin drenajsz kesme dayanm suPMT veya kumlar iin etkin
srtnme as ne) karlk gelen bir plastik blge
4. Tama kapasitesi ile ilikili olan ve prob hacminin ilk hacmin iki kat (V = 2Vo) olduu durum iin
ekstrapolasyon ile belirlenen bir basn deeri olan limit basnc, PL. Burum V = Von
benzeridir. Deney verilerinden PLyi belirlemede tavsiye edilen birka grafik yntem vardr.
Yaygn ekstrapolasyon yaklamlarndan biri, basn birim deformasyon (V/Vo) ilikisinin loglog grafiini ierir ve log(V/Vo)=0 olduu zaman P = PL olur.
ekil 5.20de Utahda yaplan bir PMT iin basn hacim temsilci erisi grlmektedir. Yeniden
skma, psdo-elastik ve plastik blgeler ve bunlara karlk gelen yorumlanm deerler grafikler
zerinde belirtilmitir.
ekil 5.20 Utah DOT projesi iin Menard tipi presiyometre sonular.
Deneyin yapl silindirik kovuk ime (CCE) teorisinin dorudan kullanmna izin verir. Drenajsz
ykleme basit durumu iin CCEden:
PL = Po + su [ln(G/su)+1]
(5.19)
olur ve drt lmn tamam bu basit ifade ile ilikilendirilir. Ayrca, bu genilemeden etkilenen
zemin zonu zeminin rijitlik indeksi (IR = G/su) de ilikilendirilebilir. Burada, yenilme ile plastikleen
blgenin boyutu byk silindirin aada verilen yarap (rp) ile temsil edilir:
rp = ro (IR)0,5
(5.20)
stteki formlde ro probun ilk apdr. PMTnin kalibrasyonu, uygulama prosedrleri ve

yorumlamasna dair ilave ayrntlar Baguelin vd. (1978), Briaud (1989) ve Clarke (1995)de verilmitir.
5.6 ZEL PROBLAR VE ARAZ DENEYLER
Yaygn arazi deneylerine ek olarak zel uygulamalar veya ihtiyalar iin gelitirilmi ok sayda
yeni deney vardr. Bunlara dair bilgiler baka yerlerde (Jamiolkowski vd., 1985; Robertson, 1986)
verilmitir. Bunlardan biri SPTye benzeyen Byk Penetrasyon Deneyi (LPT)yi olup, akl zeminler
iin gelitirilmitir. Becker Penetrasyon Testi (BPT) elik borudan yaplma bir kazk eklinde olup, akl
ve bloklardaki zemin aratrmalarnda kullanlmaktadr. Zemindeki yanal gerilme durumunu (yani Ko)
dorudan lmeye ynelik bir deney yntemi gelitirme konusunda ok sayda teebbste
94
bulunulmutur. Iowa basamakl ba (ISB), itilebilir hcre baklar ve toplam gerilme hcreleri (TSC)
ile kaya mekaniinde yaygn olarak kullanlan hidrolik atlatma (HF) yntemi bunlara rneklerdir.
Kuyuda kesme deneyi (BST) esasen kuyu-aa bir dorudan kesme deneyi olup, levhalara normal
gerilme uygulanr ve ekmeye kar kesme direnci llr. BST deneyinde ama arazideki c ve n
bulmak olup, baz jeolojik formasyonlarda ilave boluk suyu basncnn lm gerekebilir. Plaka
ykleme deneyinde (PLT) kk ve s bir temel taklit edilir. Burgulu plaka deneyi (SPLT) zeminin
gerilme-yerdeitirme karakteristiklerinin deerlendirilmesi amacna ynelik olarak bir dairesel
levhann sondaj kuyusu tabannda dey olarak yklenmesini kapsar.
5.7 JEOFZK YNTEMLER
Zemin stratigrafisini ve yeralt geometrisini ortaya koymaya ynelik olarak birka eit jeofizik
deney yntemi bulunmaktadr. Bu deneyler mekanik dalgalarn lmleri (sismik krlma
uygulamalar, kuyudan-kuyuya ve kuyu-aa lmler ile yzey dalgalarnn spektral analizleri) ile
elektromanyetik teknikleri (zdiren, EM, manyetometre ve radar) kapsar. Mekanik dalgalar bata
kk birim deformasyona dayal kesme modl olmak zere yeralt ortamnn elastik zelliklerinin
belirlenmesinde de kullanlmaktadr. Elektromanyetik yntemler ile (oluturduklar anomali
sayesinde) yeralt kovuklar, gml nesneler ve yeralt hatlar gibi unsurlar belirlenebilmektedir.
Jeofizik deneyler zemin zelliklerini deitirmediklerinden tahripkr-olmayan deneyler olarak
snflandrlrlar ve bunlarn birka da zemin yzeyinde icra edilir.
JEOFZK YNTEMLERN AVANTAJLARI
JEOFZK YNTEMLERN DEZAVANTAJLARI
Tahripkr ve/veya istilac deildir

Hzl ve ekonomik deneyler
Yorumlama iin teorik temel var
Zemin ve kayalara uygulanabilir
Numune alnmaz; direkt penetrasyon yok

Yorumlar model varsaym ile yaplr
imentolu katmanlardan etkilenir
Sonular su, kil ve derinlikten etkilenir
5.7.1 Mekanik Dalgalar

Jeofizik mekanik dalga teknikleri dalgalarn karakteristik hzlarndaki yaylmn kullanarak
zeminlerde katmanlanmay, elastik zellikleri ve snmlenme parametrelerini belirlemeye yardmc
olur. Bu deneyler genellikle ok dk birim deformasyon ( = 10-5) dzeylerinde gerekletirilir ve bu
ekilde tamamyla zeminlerin elastik blgesinde kalrlar. Yar sonsuz bir elastik ortamda skma (veya
P dalgalar), kesme (ya da S dalgalar) yzey ya da Rayleigh (R dalgalar) ve Love dalgalar (L dalgalar)
olmak zere balca drt eit dalga sz konusudur. Cisim dalgalar olarak da bilinen P ve S dalgalar
jeoteknik saha incelemesinde en ok kullanlan dalgalardr (Woods, 1978). Dier iki tr dalga ise,
serbest zemin yzeyinde (R) ve katman-aras yzeylerde (L) oluan karma skma/kesme dalgalarnn
zel trleridir. Burada sadece P ve S dalgalarnn belirlenmesi konusu ele alnmtr.
Skma dalgas (Vp) en hzl dalga olup, kaynaktan dar kresel olarak genileyen biimde
yaylrlar. Kaynan byk bir darbeli kaynak (den arlk kayna) ya da patlayc kullanlan bir
kaynak olmas halinde skma dalgasnn genlii optimize edilir. P dalgas hzlar zeminlerde tipik
olarak 400 ile 2500 m/s aralnda iken, kayalarda bozuma ve krklanma derecesine bal olarak
2000 ile 7000 m/s arasnda deiir. ekil 5.21de farkl jeolojik malzemeler iin temsilci deerler
verilmitir. Suyun skma dalgas hz yaklak 1500 m/s olduundan, su tablas altndaki zeminlerde
Vp lmleri zor olabildii gibi gvenilir de deildir.
Kesme dalgas (Vs) en hzl ikinci dalga tr olup, ilerleme ynne dik yerel yerel bir hareketin
sz konusu olduu silindirik bir cephe eklinde geniler. Bu nedenle, kesme dalgas dey
(aa/yukar) ve yatay (saa/sola) polarize olabilir. Suyun kesme direnci olmadndan, zemin ve
kayalarda kesme dalgas (Vs) lmlerine bir etkisi sz konusu deildir. Zeminlerin kesme dalgas (Vs)
hzlar genellikle 100 ile 600 m/s arasnda deiir. Yumuak turbalarda ve organik killerde hzlar daha
dk olabilir. Temsilci deerler ekil 5.22de verilmitir. Kesme dalgas kesme modl ile dorudan
ilikili olduundan, jeomekanikte en nemli dalga eididir. Bu nedenle, Campanella (1994)
tarafndan da gzden geirildii zere, Vsnin dorudan lmne ynelik olarak birka farkl yntem
gelitirilmitir.
95
ekil 5.21 Deiik zemin ve kaya malzemeleri iin temsilci skma dalgas hzlar.
ekil 5.22 Deiik zemin ve kaya malzemeleri iin temsilci kesme dalgas hzlar.
Kk birim deformasyona dayal kesme modln (Gmax veya Go) bulmada aadaki denklem
kullanlr:
Go = T Vs2
(5.20)
Burada, T = T /g = jeolojik malzemenin toplam younluu, T = toplam birim arlk ve g = 9,81 m/s2
(yerekim ivmesi sabiti)dir. Modln bu deerinin ok kk (10-5 veya daha kk) birim
deformasyon dzeylerinde uygulanmas gerektiine dikkat ediniz. ou temel problemleri (mesela
oturmalar) ve istinat duvarlar daha byk (yzde 0,1) birim deformasyon dzeyleri ierirler (Burland,
1989) ve bu nedenle bir modl azalm faktrne gerek duyulur. Go parametresi statik (monotonik)
yklemeye ek olarak, zemin bytme analizleri ve dinamik olarak yklenen temellerde yer hareketini
deerlendirmede de yararl bir parametredir.
96
5.7.2 Sismik Krlma

Sismik krlma (SR) genellikle anakaya gibi ok sert katmanlarn derinliini belirlemede
kullanlmaktadr. ASTM D5777 prosedrlerine gre yaplan sismik krlma yntemi bir sahada bir dizi
jeofon kullanlarak Vp gelilerinin haritalanmasn kapsar. ki katmanl bir duruma ait uygulamalar ekil
5.23 ve 5.24de ematize edilmitir. Aslnda, jeofonun konumunu deitirmek ve ayn kaynaktan at
yapmak suretiyle tekli jeofon sistemi de kullanlabilir. SR ynteminde st katmann hz alttaki
katmann hzndan kk olmaldr. P dalgas enerjisi asndan zengin bir kaynak, metal bir levhaya
arpma yoluyla oluturulur. Jeofonlar kaynaa yakn olduklarnda nce dorudan (st) zeminde
ilerleyen dalgalar alglarlar. Kaynaktan belli (kritik) bir mesafeden sonra P dalgalar zemin-kaya
arayzeyinde seyahat ederler. Buradan krlan P dalgalar jeofona ulaarak osiloskopta belli bir iz
yaparlar. Kritik mesafe (xc) anakayaya (veya temel kayasna) derinlii bulmada kullanlr. SR yntemi
farkl kaya malzemelerinin ar inaat makinalar kullanlarak sklebilme derecesini belirlemede de
yararl olabilir. Yakn gemite elektronikte yaanan gelimelerle SR yntemiyle kesme dalgas
profilleri de karlabilmektedir.
ekil 5.23 Sismik krlma dzeneinin arazide yerletirilme biimi ve uygulanma prosedrleri.
5.7.3 Kuyudan-kuyuya Deneyleri (CHT)
Kuyudan-kuyuya lmler ASTM D4428e gre derinlie bal Vp ve Vs profillerini karmada
kullanlmaktadr. Kuyudan-kuyuya deneyde (CHT) farkl katmanlardaki dalga yaylma hzlarn
belirlemek zere bir kuyu-aa eki ile birlikte birbirinden 3 ile 6 metre uzaklkta iki veya sondaj
kuyusunda yatay dizide bir veya daha fazla jeofon kullanlr (Hoar ve Stokoe, 1978). ki kuyuyu ve
dorudan var lmlerini ieren basit bir CHT emas ekil 5.25de verilmitir. Sondaj kuyular ou
zaman muhafaza borulu olup, plastik boru arkalarndaki boluklar imento ile doldurulur.
imentonun enjeksiyonla yerletirilmesi ve prizlenmesinden sonra, zellikle lmlerin 15 mden
derin olduu aratrmalarda derinlie bal olarak yatay mesafedeki sapmalar belirlemek zere
kuyunun deylii (ekl) kontrol edilmelidir. Jeofon alclarnn zemin malzemesi ile tam temasta
97
olduundan emin olmak zere deney srasnda zel aba sarf edilmelidir. Jeofonu plastik boruyla tam
temas ettirmek iin genellikle iirilebilir pakerler ya da yay ile yklenen kskalar kullanlr.
ekil 5.24 Sert katmana derinlii belirlemede SR lmlerinden veri indirgeme.
ekil 5.25 Kuyudan-kuyuya sismik deneyi iin arazi dzenei ve veri indirgeme.
Yatay ynde yaylan ve dey ynde polarize olmu kesme dalgas retmek iin genellikle zel
bir kuyu-aa ekici tercih edilir. Yukar doru eki hareketiyle elde edilen grnt, aa doru
eki hareketiyle elde edilenin ayna grntsdr. Deneyin balca avantaj, 300 m veya daha byk
derinliklerde yaplabilmesidir. Ancak, sondaj kuyularnn almas ve borulanmas, imentolama ve
prizlenme, inklinometre okumalar ve jeofizik deneylerinin yaplmas olduka klfetli bir maliyet
gerektirir. Daha hzl bir prosedr olarak bir kaynak kuyusu almas, bu kuyunun nce lm
yaplacak derinlie kadar indirilmesi, ucunda yark tp olan tij takmnn kuyu tabanna kadar
98
indirilerek kuyu dnda tijin tepesine bir arlk drlmesi ve ilemin bir sonraki deney derinlii iin
tekrar edilmesi nerilmektedir. Bu sistemin dezavantaj yukar doru eki hareketinin
uygulanamamas ve bu nedenle her bir dalga sinyalinin ilk geliin ayrt edilememesidir.
P dalgalar ilk gelen dalgalar olduundan, bunlara ait izler osiloskopta veya analiz ekrannda
halihazrda kaydedilmi durumdadr. Bu nedenle, S dalgas gelileri ou zaman (bunlarn dalga
formlar daha ge geldiinden) maskelenir. Kesme dalgas genliini bytmek ve S dalgas sinyalini
Pden ayrmak iin, makaslama asndan zengin bir kaynan kullanlmas arzu edilir. Ters
polarizasyon, filtreleme ve sinyal gelitirme yoluyla S dalgas sinyali kolaylkla ayrt edilebilir.
5.7.4 Kuyu-aa Deneyleri (DHT)
Kuyu-aa deneyleri muhafazal tek kuyuda yaplabilir. Bu deneyde S dalgalar yzeydeki sabit
bir noktadan kuyu iindeki jeofona gnderilir. Dey iz mesafesi (R) tamamen derinlikle alakal
olduundan, inklinometre okumasna gerek duyulmaz. DHT ynteminde zemin yzeyine yatay bir
takoz yerletirilir, (normal gerilmeyi arttrmak iin) aracn tekerlekleriyle yklenir ve (ekil 5.26da
grld zere) mkemmel bir kesme dalgas kayna oluturmak zere takozun uzunluu boyunca
arpma uygulanr. Kuyu-aa jeofonun ekseninin ynelimi (kesme dalgalar hem polarize hem de
ynsel olduundan) yatay takoza paralel olmaldr. Deneyler genellikle 1 m aralklarla yaplr. Orta
derinlie ait kesme dalgas hz Vs = R/t forml ile hesaplanr. Buradaki R, takoz ile jeofon
arasndaki hipotens mesafesi ve t = kesme dalgasnn var zamandr. Takoza soldan ve sadan
arpma yaparak ve rtmeleri takip etmek suretiyle ayna grntlerini aktrarak, ayn derinlik iin
daha doru sonular elde edilir (Campanella, 1994).
ekil 5.26 Kuyu-aa sismik lm iin gerekli dzenek ve veri indirgeme prosedrleri.
Kuyu-aa yntemin yakn gemite gelitirilen bir srm, penetrometre iine bir ivmelerin
yerletirildii sismik konik penetrasyon testidir (SCPT). Bu deneyde bir sondaj kuyusuna gerek
duyulmaz. ekil 5.27de Memphis ehir merkezinde (TN, ABD) Mud Islandda kuyu-aa deney
srasnda 1 m aralklarla elde edilen kesme dalgas katarlarnn bir zeti verilmitir.
Sismik koni yntemi jeoteknik penetrasyonu kuyu-aa jeofizik lmlerle birletiren karma bir
ara olduundan zellikle faydal bir tekniktir (Campanella, 1994). Bu nedenle de, bir delgide derinlie
bal ve birbirinden bamsz drt okuma vermesinden dolay, sismik piyezokoni penetrasyon deneyi
(SCPTu) jeoteknik saha incelemeleri asndan ekonomik ve uygun bir aratr. Yeralt stratigrafisi,
99
zemin trleri ve gerilme-birim deformasyon erisinin tamtamna zt ularndaki tepkiler asndan

ayrntl bilgiler elde edilir. CPT lmleri derinlie bal olarak devaml alnr ve kuyu-aa kesme
dalgas lmleri de normalde her tij deiiminde (genellikle 1 m aralklarda) gerekletirilir.
Penetrasyon verileri (qt, fs, ub) gerilmenin yenilme durumlarn yanstrken, kesme dalgas (Vs) kk
birim deformasyon tutukluuna karlk gelen tahripkr-olmayan tepkiyi verir. Hepsi birletirilmek
suretiyle, zemin profilindeki tm derinlikler iin bir gerilme-birim deformasyon-dayanm temsili elde
edilebilir (Mayne, 2001).
ekil 5.27 Memphisde (Mud Island) kuyu-aa deneylerden elde edilen kesme dalgas katar zeti.
Piedmont jeolojisine ait kalnt silt ve kumlarda yaplan bir SCPTudan elde edilen sonular ekil
5.28de verilmitir. CPT ksmndan elde edilen devaml okumalara ek olarak, her bir tij deiiminde
ilave boluk suyu basnlarnn snmlenmesi salanmtr. Bu snmlenme evreleri (Blm 6da
ayrntl olarak ele alnd gibi) zeminin ak karakteristikleri (yani konsolidasyon katsays ve
geirgenlik) hakknda bilgi salar.
5.7.5 Yzey Dalgalar
Yzey dalgalarnn spektral analizi (SASW) derinlie bal olarak kesme dalgas profili
gelitirmede yararl bir ilemdir. Zemin yzeyine kaynak ile ayn dorusal dizide yer alan bir ift jeofon
yerletirilir. Yzey dalgas oluturmak iin ya geici kuvvet ya da deiken titreimli ktle uygulanr.
Bir salm erisi elde etmek amacyla, jeofonlar kaynaktan itibaren deien mesafelerde yeniden
konumlandrlrlar (ekil 5.29 ve 5.30). SASW ynteminde yzey (ya da Rayleigh) dalgalarnn kendi
dalgaboylar ile orantl derinliklere yayld gereinden faydalanlr. Buna gre, karmak bir saysal
terslenme yoluyla Vs profilini zmek iin frekanslarn ya da dalgaboylarnn tm aral incelenir.
Buradaki avantaj, SASW lmleri iin bir sondaj kuyusuna gerek duyulmamas ve bu nedenle istilac
olmaydr.
Memphis (TN, ABD) kuzeyinde eoliyen ve sedimenter zeminlerdeki bir USGS test sahasnda
farkl jeofiziksel teknikler uygulanarak elde edilen kesme dalgas hz lmleri arasnda yaplan
karlatrma ekil 5.31de verilmitir. Yaplan deneylerde geleneksel kuyu-aa yntemi (DHT),
sismik piyezokoniye (SCPTu) ait birka deiik lm, yzey dalgalarnn spektral analizi (SASW) ile
yansma esasna dayanan yeni bir aratrma tekniini kullanlmtr. SASW yaklamnda katmanlanma
profili yzey dalgalarnn nfuz derinliine bal olup, genellikle dalgaboyunun yaklak te birine eit
100
bir derinlie eritii ve frekans bileenlerine bal olduu varsaylr. Drt deiik yntemin salad Vs
profilleri genelde makul derecede uyumludur.
ekil 5.28 Coweta lesindeki (GA, ABD) kalnt zeminlerde yaplan ve derinlie bal drt bamsz
okumay gsteren sismik piyezokoni lm sonular. Not: Her tij deiiminde ilave boluk suyu
basnlarnn snmlenmesine izin verilmitir.
ekil 5.29 Yzey dalgalarnn spektral analizi (SASW) iin arazi dzenei.
101
ekil 5.30 SASW iin spektrum analizcisi ve veri toplama birimi.
ekil 5.31 Farkl jeofizik tekniklerden elde edilen kesme dalgas profillerinin karlatrlmas.
Kuyu-aa yntemi (DHT) pratikte CHT sonularyla kyaslanabilir ve gvenilir lmleri ok
daha ekonomik olarak dorudan verebilmektedir. Zemin profilleri iin (muhafaza borulu bir kuyunun
nceden hazrlanmasna gerek duyulmadndan dolay) DHT yntemi yerine SCPT de
kullanlmaktadr. Bozumu kayalarda ve atk depolama sahalarnda S dalgas profili elde etmede
(ortamda bir penetrasyon ilemine gerek olmadndan) SASW daha avantajldr.
5.7.6 Elektromanyetik Dalga Yntemleri
Elektromanyetik yntemler yerin zdiren, iletkenlik (zdirencin tersidir), manyetik alanlar,
dielektrik karakteristikleri ve elektriksel geirgenlik (permittivite) gibi yerin elektriksel ve manyetik
zelliklerinin lmn kapsar. Bu zelliklere ve lmlerine dair ayrntl tanmlamalar Santamarina
vd. (2001)de verilmitir. Dalga frekanslar 10 Hz gibi ok dk bir deer ile 10 22 gibi ok yksek bir
102
deer arasnda deiir ve 107 mden 10-14mye deien dalgaboylarna karlk gelir. Artan frekans
srasna gre elektromanyetik dalgalar radyo dalgalar, mikrodalgalar, kzltesi, grnr k,
ultraviyole, x nlar ve gama nlarn kapsar. Karelaj yaplm bir alanda elektromanyetik dalgalarn
yzey haritalamas yoluyla (bu dalgalar yeraltna nfuz ettiinden) yeralt koullar hakknda greceli
veya mutlak bilgiler elde edilebilir.
Yerin istilac-olmayan grntlenmesi ve haritalanmas iin ticari olarak bulunabilir birka eit
elektromanyetik dalga teknii vardr. Bunlar sayesinde yeralt nakil hatlar, kuyular, maaralar,
obruklar ve dier zellikler gibi gml anomalilerin yaklak yerleri belirlenebilir. Elektromanyetik
yntemler unlar kapsar:
Yer radar (GPR)

Elektriksel zdiren lmleri (ER)
Elektromanyetik letkenlik (EM)
Manyetometre lmleri (MS)
zdiren Piyezokonisi (RCPTu)
Elektronik donanm, filtreleme, sinyal ileme, terslenme, mikro-elektronik ve yazlmda son

zamanlarda meydana gelen gelimelerle bu elektromanyetik dalgalarn kullanm ve yorumlanmas
kolay, hzl ve ekonomik hale gelmitir. Burada bu tekniklere dair ksa tanmlamalar grsel rneklerle
birlikte verilmi olup, daha ayrntl bilgiler Ek Bde yer alan internet adreslerinde bulunabilir. Bu ticari
aletler kendine has veri indirgeme yazlm ile birlikte satldndan, yerden tasarruf etme adna bu
lmlerin sadece son ksmlar burada verilmitir.
Yer Radar (GPR)
Verici ve alcdan oluan bir ift anten kullanlarak yere ksa palsl elektromanyetik dalgalar
verilir. GPR lmleri sahay karelaja blme ve aleti tayan arabay yer yzeyi boyunca
konumlandrarak ya da ekmek suretiyle gerekletirilir. Zeminin dielektrik zelliklerindeki deiimler
(yani elektriksel geirgenlik) yeralt ortamndaki greceli deiimleri yanstr. Yerin EM frekans ve
elektriksel iletkenlii GPR lmnn nfuz derinliini kontrol eder. Ticari sistemlerin pek ou
deiik derinliklerde lm yapabilmek ve yeraltnn farkl ekillerini belirleyebilmek adna birka ift
anten ile birlikte satlmaktadr (ekil 5.32). Son zamanlardaki bir gelime (JeoRadar) ile deiik
derinlikler ve zemin trlerine ait verileri derlemede deiken-frekansl tarama yaplabilmektedir.
ekil 5.32 Xadar, GeoVision ve EKKO Sensors & Sotfwaree ait yer radar (GPR) ekipmanlar.
GPR lmleri sayesinde yeraltnda hi bir eyi deitirip rselemeye gerek kalmadan yeralt
koullarna dair abuk bir grntleme yaplr. Bu yntem yeralt zemin katmanlar, yeralt tanklar,
gml borular ve kablolar belirlemede ok yararl olabildii gibi, arkeolojik sahalar karakterize
etmede sondaj kuyusu ama, problama ve kaz ilemlerinden nce de kullanlabilmektedir. Beton
platformlarda, demelerde ve duvarlardaki elik donaty haritalamada da kullanlabilmektedir. GPR
lmlerine ait birka grsel rnek ekil 5.33de sunulmutur. GPR lmleri derinlii 20 m ve daha
fazla olan kuru kumlarda zellikle faydaldr. Buna mukabil, slak ve doygun killerde GPR nfuz
derinlii 3 ile 6 m gibi s derinlikler ile snrldr.
103
Elektriksel zdiren lm (ER) veya Yzey zdiren Yntemi

Yer malzemelerinin temel bir elektriksel zellii olan zdiren zemin trlerini ve gzenek svs
ile yeralt ortamndaki deiimleri deerlendirmede de kullanlabilmektedir (Santamarina vd., 2001).
Ohm-metre cinsinden llen zdiren (R) elektriksel iletkenliin tersidir (kE = 1/R). letkenlik birimi
metre bana siemens (S/m)dir. Burada, S = amp/voltdur. Bir zdiren lm zemin yzeyine
sokulmu elektrot dizileri ifti kullanarak yaplr ve bu sayede uygulanan akmn bir sahadaki elektrik
potansiyeli farkll kaydedilir. zdiren ynteminde nfuz derinlii elektrotlar arasndaki mesafeye
bal olup, kullanlan dizi trnn (Wenner, dipol-dipol, Schlumberger) yorumlamalar zerine etkisi
sz konusudur. Tam bir grnt haritasnn elde edilmesi hedeflenirse, sahann tamam karelaja
blnr ve paralel diziler ieren SR lmleri yaplr. Haritalama ilemi ayrt edilmesi istenen zemin
trlerinde ve beklenmeyen zelliklerde greceli deiimlere olanak verir.
ekil 5.33 GPR sonular: (a) Gml yeralt nakil hatlar, b) zemin zerinde dolgu zemin profili (EKKO
Sensors & Softwareden: www.sensoft.on.ca).
ekil 5.33 c) Yeralt tank ve borularnn yerini bulmada GPR uygulamas (GeoVision/Geometrics).
zdiren deerleri genelde tane boyu ile birlikte artar. ekil 5.34de deiik zemin ve kaya
trleri iin ynsal zdiren deerleri grsel olarak sunulmutur. zdiren teknikleri faylar, karstik
zellikleri, stratigrafiyi, kirlenme naplarn ve gml nesneleri haritalamann yannda baka amalar
iin de kullanlmaktadr. ekil 5.35de bir arazi zdiren dzenei ile birlikte bir karstik arazide maara
ve obruklar saptamak zere yaplan bir ER lmne ait sonular grsel olarak sunulmutur. Sondaj
kuyularnda elektronik problar kuyu aa sarktmak ya da dorudan iterek yerletirmek suretiyle
kuyu-aa zdiren lmleri gerekletirilebilir. tilerek yerletirilen tipte zdiren piyezokonisi
(RCPTu) olarak anlan bir konik penetrometrenin arkasnda bir zdiren modl bulunur. Kuyu-aa
104
zdiren lmleri ky blgelerinde stteki tatl suyu alttaki tuzlu sudan ayrmada zellikle
avantajldr. Jeo-evresel aratrmalarda akkan kirleticileri tespit etmede de kullanlmaktadrlar.
ekil 5.34 Farkl jeo-malzemeler iin zdirencin temsilci deerleri.
ekil 5.35 Elektriksel zdiren ekipman ve sonular: a) Oyo System, b) Advanced Geosciences Inc.,
c) kiretanda obruk ve maaralarn tespiti iin iki boyutlu enine kesit (Schnabel Engineering
Associatesden).
105
Elektromanyetik Teknikler
Yeri ve yerde gml nesneleri grntlemede indkleme, frekans alan, dk frekans ve
zaman alan sistemleri gibi birka eit elektromanyetik yntem (EM) kullanlabilmektedir. Bu ilem
en iyi ekilde (greceli deiimleri gstermek zere) sahann tamamnn haritalanmasyla
gerekletirilir. EM yntemleri gml metal nesneleri izlemede mkemmel olup, yeralt nakil
hatlarn bulma zerine alanlar arasnda iyi bilinmektedir. Gml tanklar bulmada (ekil 5.36),
jeolojik birimleri ve yeralt suyu kirleticilerini haritalamada kullanlabilen EM yntemleri en iyi
sonular genelde zeminin en stteki 1-2 mlik ksmnda vermekle birlikte, 5 m ve daha aa
derinliklere de inebilmektedir.
ekil 5.36 Yeralt depolama tanklarnn yerini tespit etmede EM lm (Geonics EM-31, lm:
GeoVision).
Manyetik lmler
Yerin manyetik alan ve onun yannda yerdeki yerel anomaliler ve deiimler yer yzeyinde bir
manyetometre ekipman ile haritalanabilir. Bir yapya ait toplam manyetik alandaki deiimleri
gsteren renkli haritalar hazrlamada greceli okumalar kullanlabilir. ki boyutlu lmler (MS)
yaplabildii gibi, gml metal nesneleri ve yeralt zelliklerinin tamamn gstermek zere tm alan
kaplayan karelaj lmleri de yaplabilir. ekil 5.37de terkedilmi petrol kuyularnn yerlerini bulmaya
ynelik bir manyetometre lmne ait sonular grlmektedir.
SR, EM, GPR ve MSye dair ilave ayrntlar Greenhouse vd. (1998)de ve aadaki internet
adresinde Geoforumun jeofiziksel bilgiler ksmndan elde edilebilir:
http://www.geoforum.com/info/geophysical/
5.8 ARAZDE JEOTEKNK DENEYLER VE JEOFZK YNTEMLERN ZET
Arazide yaplan fiziksel ve jeofiziksel deneyler tasarm, ihale ve inaat aamalar ncesinde
yeralt koullar, jeo-stratigrafi ve mhendislik zellikleri ile ilgili olarak dorudan bilgi salarlar.
Elektromanyetik dalga jeofizii (GPR, EM, ER, MS) istilac ve tahripkr deildir. Sahann tm yzey
alann haritalayabilen bu teknikler sayesinde genelletirilmi yeralt koullar, nakil hatlarnn yerleri,
gizli nesneler, bloklar ve dier anomalilerin grntlerini elde etmek mmkndr. Haritalama, bir yer
zelliindeki deiimleri yanstan lmlerin greceli leine gre gerekletirilir. Bu haritalar
kireta ve dolomit arazisinde yeralt kovuklar, maaralar, obruklar ve anma yaplarn bulmaya
yardmc olabilir. Yerleim alanlarnda yeralt hatlar, gml tanklar ve variller ve evreyle ilgili dier
nesnelerin yerlerinin tespit edilmesinde kullanlabilirler.
Mekanik dalga jeofizii (CHT, DHT, SASW, SR) zemin katmanlarnn belirlenmesini ve zeminler
ile kayalarn kk birim deformasyon zelliklerinin tayinini salayan skma (P), kesme (S) ve
Rayleigh (R) dalga hzlar iin nemli lmleri salar. SR ile P dalgas hzlar elde edilirken, SASW ile
de S dalgas profili elde edilir. Bunlarn ikisi de yer yzeyinde icra edilirler ve bu nedenle ne istilac ne
de tahripkrdrlar. CHT ve DHT iin muhafazal kuyu gerekli iken, sismik penetrometre rutin
uygulamalarda DHTye alternatif hzl ve ekonomik bir yntem olarak kullanlmaktadr. Jeoteknik
106
uygulamalarda kesme dalgas hz (Vs) dk genlikli kesme modl (Go = TVs2; burada, T = yerin
toplam younluudur) cinsinden kk birim deformasyon tutukluunun temel bir lmn verir.
Geleneksel olarak, kesme dalgas hz lmlerinden belirlenen tutukluk (ya da elastiklik) sismik
tehlike almalarndaki zemin bytme analizlerinde ve zerinde makine bulunan ve dinamik olarak
yklenen temellerin deerlendirilmesinde kullanlmaktadr. Yakn gemiteki bulgular bu tutukluun
(kazk temellerde deyden sapmalar, kazlar, duvarlar ve temelde oturma analizleri de dahil olmak
zere) statik ve monotonik yklemedeki kk birim deformasyon davran ile ilgili ve eit derecede
nemli olduunu gstermektedir (Burland, 1989; Tatsuoka ve Shibuya, 1992).
ekil 5.37 Manyetometre lm sonular (Geometrics).

Zeminlerdeki arazi deneyleri penetrasyon tipi (SPT, CPT, CPTu, DMT, CPMT, VST) ve problama
tipi (PMT, SBP) olmak zere iki ksmdan oluur ve bunlar vastasyla deiik ykleme ve drenaj
koullar altnda bulunan zeminlerin tepkisi dorudan elde edilir. Bu deney yntemleri tamamlayc
olup, proje sahasn oluturan doal zemin ve kaya formasyonlarnn iyi anlalabilmesi iin jeofizik
teknikler ile birlikte kullanlmaldrlar. Bir deney ynteminin genelde uygulanabilirlii (ekil 5.38de
grld gibi) ksmen saha incelemesi srasnda karlalan zemin malzemesi trlerine baldr. Bir
deney ynteminin uygulanabilirlii ayrca projenin trne ve artlarna baldr. Jeofizik yntemler
genelde bozumu kaya ktlelerine ve krkl kaya formasyonlarna da uygulanabilmektedir.
Zemin malzemelerinin dayanm, deformasyon, ak ve zamana bal davran belli deneyler ya
da bunlarn bir kombinasyonuyla ortaya konabilir (bkz. Blm 9). Bu deneylerden elde edilen bilgiler
kprler ve yaplar iin temel tiplerine, yumuak zemin zerine gvenli dolgu inasna, tatmin edici
bir ev durayll iin yarma eim alarna ve yeralt kazlar iin yanal destee karar vermede aklc
ve ekonomik bir seim yapmaya olanak verirler. Aka anlalaca zere, sismik piyezokoni (SCPTu)
ve sismik dilatometre (SDMT) gibi jeoteknik ve jeofizik aletlerin karmas kullanlarak ayn delgi ilemi
kapsamnda veri derleme optimizasyonu saland gibi, malzemenin hem tahripkr olmayan kk
birim deformasyon tutukluunda hem de byk birim deformasyon dayanm blgelerinde bilgi
derlemek mmkndr (Mayne, 2001).
107
ekil 5.38 Arazi deneylerinin deiik zemin trlerine uygulanabilirlii.
108
BLM 6.0
YERALTI SUYU ARATIRMALARI
6.1 GENEL
Yeralt suyu koullar ve yeralt suyu szma potansiyeli hemen hemen tm jeoteknik analizlerde
ve tasarm almalarnda ok nemli faktrlerdir. Buna gre, yeralt suyu koullarnn
deerlendirilmesi neredeyse tm jeoteknik inceleme programlar iin bir ana unsurdur. Balca iki
eit yeralt suyu aratrmas sz konusudur:
Yeralt su seviyelerinin ve basnlarnn belirlenmesi
Yeralt malzemelerinin geirgenliinin lm
Yeralt su seviyelerinin ve basnlarnn belirlenmesi yeralt su seviyesi veya su tablasnn kotuna
ve yl boyunca mevsimsel deiimine, tnek akiferlerin yerlerine, akiferlerin (bir kuyuya ekonomik
anlamda nemli miktarda su veren jeolojik birimlerin) yerlerine ve artezyen basnlarnn varlna
ynelik lmleri kapsar. Su seviyeleri ve basnlar su kuyularnda, sondaj kuyularnda ve zel olarak
alm gzlem kuyularnda llebilir. Yeralt suyu basnlarnn zellikle ihtiya duyulduu yerlerde
(szgelimi ilave hidrostatik basnlar veya birincil konsolidasyonu belirlemek iin) piyezometreler
kullanlr.
Toprak barajlarda szma, kuyu verimi, szlme, kazlar ve bodrumlar, inaat temel drenaj,
tehlikeli atk dklmelerinden kirletici g, deponi alan deerlendirmesi ve ak ilgilendiren dier
problemleri ieren, yzey sular ile yeralt sular aratrmalar kapsamnda zemin ve kaya
katmanlarnn geirgenliinin belirlenmesine gerek duyulur.
6.2 YERALTI SU SEVYES VE BASINCININ BELRLENMES
Yeralt su seviyesi ve basncnn gzlenmesi tm jeoteknik aratrmalarn nemli bir paras
olup, yeralt suyu koullarnn tehisi, zemin tanmlamalar ve numunelerine gsterilen zen ile ayn
dzeyde olmaldr. Gzlem kuyusu almas gibi alternatif yollar bulunmadnda, sondaj srasndaki su
girii lmleri ve su seviyesi verileri elde etmede yaplmas gerekli asgari ilem olarak sondaj takiben
en az bir kere yeralt su seviyesi lmleri gibi hususlar jeoteknik mhendisi tarafndan belirlenir.
Yeralt suyu gzlemleriyle ilgili ayrntl bilgi Bir Sondaj Veya Gzlem Kuyusunda Yeralt Akkan
Seviyelerinin Belirlenmesi in Standart Deney Yntemi balkl ASTM D4750de ve Akiferlerde
Yeralt Su Kuyularnn Tasarm ve Almas balkl ASTM D5902den elde edilebilir.
6.2.1 Mevcut Kuyular Hakknda Bilgi
Eyaletlerin ou su sondaj firmalarndan su kuyularnn kaydn tutmasn art komaktadr.
Bunlar, kuyu almas srasnda karlalan malzemeler ve su seviyeleri hakknda nemli bilgi
kaynaklarn tekil ederler. ster kamusal olsun isterse zel, kuyu sahiplerinde kuyu aldktan sonra su
seviyesi dalgalanmalar hakknda kapsaml bilgi salayabilecek su seviyesi kaytlar bulunabilir. Bu
bilgi, Ulatrma Bakanl, Tabii Kaynaklar Bakanl, Eyalet Jeolou, Su Bakanl ve Su Kaynaklar
daresi gibi su kuyularnn almasn idare eden kamu kurulularnda bulunabilir.
6.2.2 Ak Kuyular
Ak kuyulardaki su seviyesi sondaja uzun sre ara verildikten sonra, her bir sondajn
tamamlanmasndan sonra ve sondajn tamamlanmasndan en az 12 (tercihen 24) saat sonra
kaydedilmelidir. Arazi almasnn tamamlanmasndan sonra ve mhendisin belirledii dier
zamanlarda da ilave su seviyesi lmleri yaplmaldr. Her gzlemin tarih ve saati kaydedilmelidir.
Sondaj kuyusunun gmesi halinde, bu durum yeralt suyu koullarndan dolay meydana
gelmi olabileceinden, gn meydana geldii derinlik sondaj loguna kaydedilmelidir. Baz
kuyularda gk derinlikleri sahadaki su seviyeleri ile tutarl olabilir ve yeralt profili karldktan
sonra bu durum netleebilir (bkz. Blm 11).
109
Kek halinde kuyu cidarna svanmas ve younluunun da suyunkinden byk olmasndan

dolay, sondaj amuru yeralt suyu gzlemlerini engeller. Kuyu amada sondaj amuru kullanlmas
halinde, yeralt suyu gzlemlerine balamadan nce sondaj ekibinin kuyuyu temizlemesi
salanmaldr.
6.2.3 Gzlem Kuyular
Piyezometre olarak da adlandrlan gzlem kuyular bir akiferde su ykn lmede ve drenaj
sistemlerinin performansn analiz etmede en nemli aralardr. Teorik olarak bir piyezometre ile
basnl bir akiferdeki ya da jeolojik profilin belli bir seviyesindeki basn llrken, bir gzlem
kuyusu ile bir su tablas akiferindeki seviye llr (Powers, 1992). Bununla birlikte, pratikte su
ykn belirlemeye ynelik bir dzenei tanmlamada iki terimden biri dierinin yerine
kullanlmaktadr.
Gzlem kuyusu terimi ile uzun vadeli yeralt su seviyesi ve basnc aratrmalar iin kullanlan
herhangi bir su veya sondaj kuyusu ifade edilmektedir. Mevcut su kuyular ve muhafazann kuyuda
brakld sondaj kuyular ou zaman yeralt su seviyesini gzlemede kullanlmaktadr. Ancak, bu
kuyular bu ama iin zellikle alan kuyular kadar tatmin edici olmamaktadrlar. zellikle bu ama
iin alm kuyular daha nce aratrma amacyla alm bir sondaj kuyusuna yerletirilen dey bir
borudan oluabilecei gibi sadece gzlem kuyusu olarak hizmet vermek amacyla da delinmi
olabilirler.
Tipik bir gzlem kuyusuna ait ayrntlar ekil 6.1de verilmitir. Gzlem kuyusunun en basit tipi
ak bir kuyu iine kk apl bir PVC (polivinil klorr) boru yerletirmek suretiyle oluturulur.
Borunun taban ksm yarkl ve tpal olup, yarkl ksmn etrafndaki boluk temiz kum ile doldurulur.
Kumun yukarsndaki belli bir kesim bentonit ile yaltlr ve daha stte kalan ksm da beton,
enjeksiyon erbeti veya zemin krntlaryla doldurulur. Kuyuya yzey sularnn giriini nlemek iin,
borunun etraf merkezden dar hafif eimli ekilde betonlanr. Kuyuya yabanc malzeme girmesini
nlemek iin borunun tepesi de kapakl olmaldr. Baz yerlerde bu tr faaliyetlerin denetiminden
sorumlu kurumlar gzlem kuyularnn al ve kapan prosedrlerini belli bir arta balayabilirler.
Taneli zeminlerde ve ok yumuak killerde yaygn olarak kullanlan bir baka kuyu tipi de
srmeli ya da basma yoluyla oluturulan nokta kuyulardr (ekil 6.1b). Bu kuyular paslanmaz elik
veya pirinten yaplma zel bir ucun diler vastasyla galvanize elik boruya balanmas yoluyla
oluturulurlar (ekipman deiiklikleri iin bkz. Dunnicliff, 1988). Taneli zeminlerde lm derinliinin
birka cm yukarsndaki bir noktaya kadar ak kuyu veya sulu-dnel sondajla ilerlenir ve nokta kuyu
istenen derinlie indirilir. Sondaj kuyusunun nokta kuyu yukarsndaki ksm ve kuyu az genellikle
yaltlr. Yerletirme srasndaki etkileri, sondaj akkan etkileri vb. faktrleri en aza indirmek iin
gzlem kuyularnn gelitirilmesi gerekebilecei unutulmamaldr (bkz. ASTM D5092). En kk boru
ap, tepki sresini iyiletirmek iin kuyudaki ince taneli malzemeyi uzaklatrmak zere, iine bir
kepe ya da dier pompalama aparat sacak boyutta olmaldr.
Yerel idare veya eyalet hkmeti kalc gzlem kuyular iin, kuyunun kapan ile alakal ve
ayrca (planlama ve ina aamasnda mutlaka gz nne alnmas gereken) kuyu yeri ile inasna dair
zel artlar getirebilir.
Deiik ekilde tasarlanm ok sayda piyezometre bulmak mmkndr. Bunlar arasnda en
ok kullanlanlar haval (pnmatik) ve titreimli tel tipi piyezometrelerdir. Piyezometrelerin deiik
tipleri hakknda ayrntl bilgi elde etmek isteyenlerin 11 Numaral Kurs Notuna ya da Dunnicliff
(1988)e bakmalar nerilir.
6.2.4 Su Seviyesi lmleri
Gzlem kuyularndaki su seviyesini lme veya alglamaya ynelik olarak ok sayda alet
gelitirilmitir. Aada, su tablas derinliini lmede en ok kullanlan ynteme ait ksa bir sunum
yaplmtr. Bu konudaki genel uygulama, referans olarak muhafaza borusunun tepesi alnarak su
yzeyine olan derinliin llmesi ve referans noktasnn da kuyu muhafazas zerine uygun
ynelimde (genellikle kuzeye gre) iaretlenmesi veya entiklenmesidir.
110
Tebeirli erit
Bu yntemde metal bir eridin alt ucunda ksa bir kesimi tebeirlenir. Ucuna arlk ilitirilen
erit, tebeirli u su yzeyinin hafife altna geecek ekilde kuyuya indirilir. eridin tebeirli ksmnn
suyla slanan uzunluu muhafaza borusu azndan itibaren sarktlan toplam uzunluktan karlmak
suretiyle su tablasnn derinlii bulunur. Bu muhtemelen en doru yntem olup, ok kk miktardaki
dmlerin nemli olduu pompaj deneylerinde bu hassasiyet nemlidir. Hzl bir dizi okuma yapmak
gerektiinde (her seferde eridin tamamnn kuyudan karlmas gerektiinden) yntem biraz zaman
alcdr. Yzeyi kaplamal parlak eritler tebeirlemeye uygun olmayp, zmpara ile przl bir yzey
verildii zaman kullanlabilirler. Tard su ile bir hataya meydan vermemesi iin, eridin ucundaki
arln hacimce kk olmas gerekir.
ekil 6.1 Bir gzlem kuyusu almas ile ilgili ayrntlarn ematik gsterimi. a) Dey boru
piyezometresi, b) srlerek alan nokta kuyu.
amandral erit
Bu yntemde eridin alt ucuna dz tabanl bir amandra ilitirilir ve amandra suya deip erit
gerginlii sona erene kadar kuyu dibine sarktlr. Daha sonra amandrann suya dediini hissetmek
zere erit biraz ekilir ve tam gergin hale getirilir; sonra derinlik llr. Uygulamada bu yntem
kaba lmler verebilse de doruluk derecesi zayftr. Bunun daha gelitirilmi bir hali, erit ucuna
ar bir ddk ilitirilmi olandr. Ddk suya battnda (iindeki havann yerini su alacandan)
iitilebilir bir bip sesi verir.
Elektrikli Su Seviyesi leri
Pil ile alan bu gsterge, zerine uzunluk iaretleri yerletirilmi olan bir elektrik kablosunun
alt ucuna ilitirilen (arlk da ieren) bir elektrik probundan oluur. Prob suya dedii zaman devre
tamamlanr ve bu durum kablo makaras zerindeki bir saya tarafndan kaydedilir. Deiik firmalar
tarafndan retilen bu alette sinyal alglayc olarak bir neon lamba, klakson veya ampermetre
kullanlmaktadr. Elektrikli gstergenin avantaj, son derece kk deliklerde bile i grmesidir.
Uygulama biiminin biraz kaba olmasndan dolay, aletin de o kabalkta imal edilmesinde fayda
vardr. Mesafe iaretileri kabloya salamca ilitirilmelidir. Baz modellerde kablonun kendisi bir
lm eridi olarak imal edilmitir. Ksa devreyi nlemek iin, alglayc probun metal cisimlere kar
korunmas gerekir. Su hayli iletken olduu zaman gerek su seviyesinden yukardaki nemli havada
111
hatal okumalar gerekleebilir. Bazen neon lambann ya da klakson sesinin iddetine bakmak
suretiyle gerek seviyenin ayrt edilmesi mmkndr. Alet zerinde bir hassasiyet ayarnn olmasnda
fayda vardr. Gzlem kuyusunda ya veya demirli atk birikmesi halinde elektrik probu hatal sonular
verir.
Veri Kaydediciler
Pompaj ve basma deneylerinde olduu gibi, belli zamanlarda ve ska lmler yaplmak
gerektiinde veri kaydediciler kullanlmas daha uygundur. Veri kaydediciler, kuyu tabanna yakn
yerde basntaki deiime dayal olarak su seviyesi deiimlerini alglayan elektrikli transdserler
eklindedir. Okumalar almak ve saklamak zere bir veri toplama sistemi kullanlr. Arazide uzun sreli
geirgenlik deneylerinde bir veri kaydedici kullanlmak suretiyle gece vardiyasnda teknisyen
bulundurma zorunluluu ortadan kalkar. Bir baka nemli tasarruf da, teknisyenin broda
harcayaca zamandr. Veri kaydedicilerin tercih edilen modelleri sadece su seviyesi okumalarn
almakla kalmaz; verilerin bir bilgisayara aktarlmasna ve (uygun bir yazlm kullanmak suretiyle de)
abucak ilenip grafie aktarlmasna olanak verirler. Bu aletler artezyen basnc lmnn gerekli
olduu yerlerde veya arazide geirgenlik deneyleri srasnda gelgit dzeltmesinin gerekli olduu
yerlerde de son derece kullanldrlar.
6.3 GERGENLN ARAZDE LM
Geirgenlik (k) suyun ve dier akkanlarn yer malzemeleri iinden ne kadar kolaylkla
iletildiinin bir ls olup, bundan dolay bir ak zelliini temsil eder. Yeralt suyu ile ilikili
sorunlara ek olarak, jeo-evresel problemlerde zellikle nemlidir. Oturma hz geirgenlik tarafndan
kontrol edildiinden, k parametresi konsolidasyon katsays (cv) ile yakndan ilikilidir. Jeoteknik
mhendisliinde kk k simgesi geirgenlik katsays ya da hidrolik iletkenlii (birimi cm/s) ifade
etmede kullanlr ve aada ve verilen Darcy yasasna uyar:
q=kiA
(6.1)
Burada, q = debi (cm3/s), i = dh/dx = hidrolik eim ve A = akn kesit alandr.

Laboratuvar geirgenlik deneyleri rselenmemi doal zemin veya kaya numuneleri zerinde
ya da seddelerde ve toprak barajlarda kontrol dolgusu olarak kullanlacak olan ve laboratuvarda
yeniden yaplandrlan (reconstructed) zemin numuneleri zerinde yaplabilir. Arazi geirgenlik
deneyleri basit den seviye, paker (basn deneyleri), pompaj (dm), basma (slug) deneyleri
(dinamik impals) ve snmlenme deneyleri gibi ok sayda deiik yntemler kullanmak suretiyle
doal zeminlerde (veya kayalarda) yaplabilir. Arazide geirgenlik deney yntemlerine ait zet bir liste
Tablo 6.1de verilmitir.
Hidrolik iletkenlik (k) ile zgl (ya da mutlak) geirgenlik (K; birimi cm2) arasnda aadaki gibi
bir iliki vardr:
K = k /w
(6.2)
Burada, = akkann viskozitesi ve w = akkann (yani suyun) birim arldr. Tatl su iin T = 20
o
Cda = 1,005 E-06 kN.s/m2 ve w = 9,80 kN/m3dr. Knin darcy birimleri cinsinden ifade
edilebileceini unutmaynz (1 darcy = 9,87 E-09 cm2). Ayrca, hidrojeologlarn kulland
notasyonlarda k ile K birbirinin yerine (kafa kartrc biimde) kullanldn da unutmaynz; bu
karmaaya baz ASTM standartlarnda da rastlanmaktadr. Suyun akiferin bir birim geniliinden i = 1
hidrolik eimi altnda iletilme hz iletimlilik (T) olarak ifade edilir ve aadaki formlle hesaplanr:
T=kb
(6.3)
Burada, b = akiferin kalnldr.

Konsolidasyon katsays (dey ynde cv) ile geirgenlik katsays arasnda aadaki gibi bir iliki
vardr:
cv = kD/w
(6.4)
112
Burada, D = 1/mv = tek ynl dometre deneylerinden elde edilen dometre modldr. Geleneksel
tek ynl dey skmada cv ou zaman aadaki konsolidasyon hz ilikisinden belirlenir:
cv = T H2/t
(6.5)
Burada, T = zaman faktr (Terzaghi teorisinden), H = drenaj yolu uzunluu ve t = llen sredir.
Arazideki geirgenlik iin dey (cv) ve yatay (ch) konsolidasyonu birbirinden ayrmak gerekebilir.
Tablo 6.1 Geirgenliin arazide llmesinde kullanlan yntemler.
Deney Yntemi
Deiik arazi yntemleri
Pompaj deneyleri
ift halkal infilitrometre
Deiik arazi yntemleri
Basma deneyleri
Hidrolik atlatma
Sabit seviyeli enjeksiyon
Basn pals teknikleri
Piyezokoni snmlenmesi
Dilatometre snmlenmesi
Den seviyeli deneyler
Uygulanabilir Zeminler
Zemin ve kaya akiferleri
Zeminlerde dm
Yzeyde dolgu zeminleri
Vadoz zondaki zeminler
Derindeki zeminler
Kayalar
Geirgenlii dk kayalar
Geirgenlii dk kayalar
Geirgenlii dk-orta zeminler
Geirgenlii dk-orta zeminler
Zeminlerde muhafazal kuyu
Kaynak
ASTM D4043
ASTM D4050
ASTM D3385
ASTM D5126
ASTM D4044
ASTM D4645
ASTM D4630
ASTM D4630
Houlsby ve Teh (1988)
Robertson vd. (1988)
Lambe ve Whitman (1979)
6.3.1 Szma Deneyleri

Arazide geirgenlik lme yntemlerinden biri de sondaj kuyularndaki szma deneyleridir. Kum
ve akl zeminlerde laboratuvar deneyleri iin rselenmemi numune alnmas ok zor ya da olanaksz
olduundan, iri taneli zeminler iin son derece kullanl bir yntemdir. Den seviye, ykselen seviye
ve sabit seviye olmak zere balca eidi vardr.
Genelde, geirgenliin su seviyesinin doru bir ekilde belirlenmesine izin verecek kadar dk
olmas halinde, ykselen ya da den seviye yntemleri kullanlmaldr. Den seviye ynteminde ak
kuyudan onu evreleyen zemine doru olup, kullanlan deney suyundaki tortullarn zeminin
gzeneklerini tkama tehlikesi sz konusudur. Akn kuyuyu evreleyen zeminden kuyuya doru
olduu ykselen seviye ynteminde bu tehlike sz konusu olmasa da, kuyu tabanna ok byk bir
hidrolik eim uygulanmas halinde kuyu tabanndaki zeminin geveme veya kaynama tehlikesi vardr.
Ykselen seviye ynteminin kullanlmas halinde, kuyu tabannda bir kabarma (heaving) olup
olmadn kontrol etmek iin, deneyden sonra kuyu tabannn sondaj tijleri ile kontrol edilmesi
gerekir. Bunlar arasnda tercih edileni ykselene seviye deneyidir. Den ya da ykselen su
seviyesinin doru bir ekilde lmn engelleyecek kadar yksek geirgenlie sahip zeminlerde sabit
seviye deneyi kullanlr.
Szma deneyinin gerekletirilecei kuyularn delinmesinde sondaj svs olarak temiz su
kullanlmaldr. Bu durum kuyu cidarnda sondaj keki oluumunu veya zemin gzeneklerinin sondaj
amuru ile tkanmasn nler. Deneyler kuyu ilerlerken kesikli olarak yaplr. Sondaj arzu edilen deney
derinliine eritii zaman, ucunda kalkan bulunan veya yukar doru basnl su k salayan delikler
(jetler) ieren tijler iinden temiz su pompalamak suretiyle kuyunun ykanmas salanr. Kuyu
tabannda temiz yzeyli rselenmemi malzeme elde edene kadar ykamaya devam edilir.
artnameler bazen belli bir seviyede yaplan birinci deneyin tamamlanmasndan sonra kuyunun
muhafazasz olarak snrl miktarda ilerlemesini, bundan sonra temizleme, durulama ve deneyi
tekrarlamay ngrr. Arazide geirgenlik lmlerinin tatmin edici ekilde yaplabilmesindeki glk
(deney sonularnn teyid edilmesine olanak saladndan) bu art bazen arzu edilen bir zellik
haline de getirebilmektedir.
Yaplan deneyin trnden bamsz olarak, her bir deneyde elde edilmesi gereken veriler
unlardr:
1. Deneyden nce ve sonra zemin yzeyinden su tablasna olan derinlik
113
2. Muhafaza borusunun i ap
3. Muhafaza borusunun zemin yzeyinden ykseklii
4. Muhafaza borusunun deney zonundaki uzunluu
5. Muhafaza borusu altnda sondaj kuyusunun ap
6. Muhafaza borusu tepesinden kuyu tabanna derinlik
7. Muhafaza borusu tepesinden durgun su seviyesine olan derinlik
8. Test edilen malzemeye dair bir tanmlama.
Den Su Seviyesi Yntemi
Bu deneyde muhafaza borusu su ile doldurulur ve sonra zemin iine szmasna izin verilir.
Deney baladktan sonra 1., 2., 5. dakikada ve sonraki her 5 dakikada bir muhafaza borusu tepesinden
su yzeyine derinlii lmek suretiyle, muhafaza borusu iinde su seviyesinin d hz gzlenir.
D hz ihmal edilebilir bir dzeye gelene kadar ya da geirgenlii tatmin edici ekilde tanmlamaya
yetecek kadar okuma elde edilene kadar bu gzlemlere devam edilir. Gerekli dier gzlemler
yukarda liste halinde verilmitir.
Ykselen Su Seviyesi Yntemi
Daha ok gecikme yntemi (US Army Corps of Engineers, 1951) olarak bilinen bu yntem,
muhafaza borusundan suyun dar ekilmesini ve sonra su seviyesindeki ykselme ihmal edilebilir
dzeye gelene kadar muhafaza borusu iindeki suyun ykselme hznn gzlenmesini ierir. Ykselme
hz, geen sreyi ve muhafaza borusu tepesinden itibaren su yzeyine derinlii lmek suretiyle
gzlenir. Okuma aralklar zeminin geirgenliine gre farkl olacaktr. Bir dengeleme diyagram
oluturmak iin, okumalar yeterli sklkta alnmaldr. Okumalar iin toplam geen sre hi bir surette
5 dakikadan az olmamaldr. Yukarda ifade edildii gibi, deney srasnda kuyu tabannda kaynama
koullarnn geliip gelimediini belirlemek zere, deneyden sonra kuyu tabannda delgi giriiminde
bulunulmaldr.
Sabit Su Seviyesi Yntemi
Bu yntemde su seviyesini muhafaza borusu tepesinde veya yaknnda sabit tutmaya yetecek
miktarda 10 dakikadan daha az ksa sreli olmamak kaydyla muhafaza borusuna su ilave edilir. Su
ilavesi hacmi belli kaplardaki suyu kuyuya boaltma ya da saatli bir pompa ile aktarma yoluyla
yaplabilir. Yukardaki genel tartmada listelenen verilere ek olarak, kaydedilen veriler deneyden 5
dakika sonra ilave edilen su miktarn ve daha sonra (eklenen su miktar sabitleene kadar) her 5
dakikada bir eklenen su miktarn iermelidir.
6.3.2 Basn (Paker) Deneyi
Bir kuyuda basn altndaki suyun kuyu cidarndan kaya iine zorland deney ile kayann
grnr geirgenlii ile salaml hakknda bilgi elde edilir. Bu ekilde elde edilen bilgi balca szma
almalarnda kullanlmaktadr. Kayann geirgenliini azaltma veya dayanmn arttrmaya ynelik
enjeksiyon iin nitel bir lt olarak da kullanlmaktadr. Basn deneyleri sadece temiz su ile delinen
kuyularda yaplmaldr.
Kayalarda uygulanan basn deneyine ait dzenein ematik grnts ekil 6.2ada verilmitir.
Sistem bileenleri bir su pompas, elle ayarlanabilen otomatik basn drme vanas, manometreler,
bir su saati ve paker setinden olumaktadr. ekil 6.2bde grlen paker seti (paker olarak
adlandrlan) iirilebilir iki silindirik kauuk yastn baland boru sisteminden oluur. Deney iin
kuyunun belli bir ksmn yaltan pakerlerin uzunluu kuyu apnn en az be kat olmaldr. Pnmatik,
hidrolik ve mekanik olarak iirilebilen tipleri mevcuttur.
Byk apl sondaj kuyularnda hava ile alan (pnmatik) ve ya ya ile alan (hidrolik)
pakerler kullanlr. Mekanik pakerler bu kuyularda kullanlmaya elverili deildirler. Ancak,
pnmatik/hidrolik pakerler kullanld zaman, deney dzeneinin pakerlere ekil 6.2ada grlene
benzer bir yksek basn hortumu ve bir manometre ile balanan bir hava veya su kayna iermesi
gerekir. Paker birimine ait boru, kuyunun ya pakerler arasndaki ksmnda ya da alt pakerin altndaki
ksmnda deney yapacak ekilde tasarlanr. Alt paker altndaki ksma ak i borudan salanrken,
114
pakerler arasndaki ksma ak, d borudaki perfore ksmdan salanr. Bu d borunun k alan
borunun kesit alannn iki ile kat arasndadr. Pakerler normalde 0,6, 1,5 veya 3 m aralklarla
yerletirilirler. Bu konudaki yaygn uygulama, deiik paker aralklar kullanarak deneyi istenen
esneklik dzeyinde yapabilmek ve bu ekilde kuyunun farkl uzunluklarnda deneyler
gerekletirebilmektir. Tekdze kayalarda daha geni paker aralklar kullanlrken, sk fakat bireysel
eklemler ieren ve yksek su kayplarna neden olabilen katmanlarda daha ksa paker aralklar tercih
edilir.
ekil 6.2 Kayann geirgenliini belirlemede kullanlan paker tipi basn deney dzenei. a) ematik
diyagram, b) paker biriminin ayrnts (Lowe ve Zaccheo, 1991).
Deney prosedr kaya koullarna baldr. Gme riski olmayan kayalarda aada aklanan
yntem genellikle daha uygundur. Kuyu ama ilemi tamamlandktan sonra temiz su ile doldurulur,
tarlr ve kuyunun ykanmas salanr. Daha sonra, st paker kayann tepesinde olacak ekilde
dzenek kuyu iine indirilir. Pakerlerin ikisi de iirilir ve nce pakerler arasna ve sonra alt pakerin alt
ksmna olmak zere basnl su uygulanr. Ayrntlar aadaki paragrafta verildii gibi, geen sre ve
deiik basnlar altnda kuyuya pompalanan suyun hacmi gzlenir. Deneyin tamamlanmasndan
sonra dzenek iki paker aras mesafe kadar aa indirilir ve deney tekrarlanr. Kuyunun tamam test
edilene kadar ya da alt pakerin altnda llebilir bir su kayb olmayana kadar bu prosedrn
uygulanmasna devam edilir. inde kuyu alan kayann gmesi halinde, kuyunun izin verilebilir en
byk desteksiz uzunluu ya da pakerler aras mesafeden hangisi daha kk ise, basn deneyine bu
mesafelerle devam edilir. Bu durumda deney elbette ki pakerler arasndaki zon ile snrl olacaktr.
Deneyde uygulanan basnlar doal piyezometrik dzeyden tipik olarak 100, 200 ve 300 kPa
daha yksektir. Ancak, doal piyezometrik dzeyden yksek olan ilave basn hi bir surette st
pakerin yukarsndaki rt zemin ve kayann bir metrelik kalnl bana 23 kPadan daha byk
olmamaldr. Bu snrlama, olas kabarma ve temele zarar verme riskine kar uygulanr. Yukardaki
115
basnlarn her biri genelde 10 dakika sre ile ya da sabit bir debi yakalanana kadar (hangisi daha
uzun sreli ise o) uygulanr. Makul bir srede sabit debinin yakalanamamas halinde deneyi
sonlandrmak iin mhendisin kendisi karar vermelidir. Her bir basn dzeyindeki debi 1., 2., 5. ve
sonraki her 5 dakikada bir kaydedilmelidir. Deneyin 100, 200 ve 300 kPada tamamlanmasnn
ardndan basnlar srasyla 200 ve 100 kPaya drlmeli ve geen sreye kar debiler benzer
ekilde kaydedilmelidir.
Artan ve azalan basnlarda meydana gelen su kayplar sayesinde kayadaki aklklarn
karakteri hakknda bilgi sahibi olunur. Mesel, debinin basnla birlikte dorusal deiimi boyutu ne
artan ne de azalan bir akla iaret eder. Debi-basn erisinin yukar doru ibkey olmas akln
genilediini; dbkey olmas ise tkanmakta olduunu gsterir. Basn deneylerinin yorumlanmasna
dair ayrntl aklamalar Cambefort (1964)de verilmitir. Her bir deney iin gerekli olan ilave veriler
unlardr:
1. Her bir deneyde kuyunun derinlii
2. st pakerin tabanna olan derinlik
3. Alt pakerin tepesine olan derinlik
4. Sk sk llmek kaydyla, kuyudaki su seviyesine olan derinlik (kuyudaki su seviyesinde olas bir
ykselim st paker civarnda bir szmaya iaret ettiinden bu durum nemlidir. Alt paker
civarndaki bir szma, i borudaki ykselimden anlalabilir).
5. Piyezometrik seviyenin kotu
6. Deney zonunun uzunluu
7. Kuyunun yarap
8. Paker uzunluu
9. Kuyu dndaki manometrenin kuyu azndan ykseklii
10. Zemin yzeyinden su amandrasnn ykseklii
11. Test edilen malzemeye dair bir tanmlama.
Basn deneylerine dayal olarak geirgenlii hesaplamada kullanlan formller aada
verilmitir.
L 10r iin
10r > L > r iin
()
(6a)
( )
(6b)
Burada, k: grnr geirgenlik, Q: kuyu iine sabit debili ak, L: deney zonu uzunluu, H: deney
zonundaki yk fark ve r: kuyunun yarapdr.
Basitletirici birka varsayma dayanmalar ve deney zonundan kuyu iine geri ak hesaba
katmamalarndan dolay, bu formller k iin sadece yaklak deerler verirler. Yine de geirgenlii
(logaritmik mertebede) doru aralkta verirler ve pratik amalar iin uygundurlar.
6.3.3 Pompaj Deneyleri
Su kuyularnn verimini ve jeolojik malzemelerin yerindeki geirgenliklerini belirlemede devaml
pompaj deneyleri kullanlr. Bu tr deneylerden elde edilen veriler su tutma yaplarnn temellerinde
gerekleebilecek szmay ve kazlar iin ina edilecek drenaj yaplar iin gerekli artlar belirlemede
kullanlmaktadr.
Bu deney bir su veya sondaj kuyusundan su ekmeyi ve bunun sonucunda pompaj yaplan kuyu
ile ona belli uzaklklarda yer alan bir dizi gzlem kuyusunda su tablasnda meydana gelen dmleri
gzlemeyi kapsar. Gzlem kuyular piyezometre tipinde olmaldr. Deney derinlii test edilecek
katmanlarn derinlik ve kalnlna baldr. Gzlem kuyusu veya piyezometrelerin says, yeri ve
derinlii su tablasnn dmden sonra beklenen ekline baldr. ekil 6.3de bir pompaj deneyine ait
tipik bir piyezometre plan grlmektedir. ekil 6.3de grld zere, gzlem kuyular pompaj
kuyusundan geen nsal hatlar zerinde yer almaldr. Her bir nsal hat boyunca en az drt gzlem
kuyusu olmal; bunlardan kuyuya en yakn olan kuyudan 7,5 mden fazla uzakta yer almamaldr. En
116
dtaki kuyusu etki yarap snrna yakn olmal ve ortadakiler de tahmin edilen dm erisinin
eklini en iyi verebilecek mesafelerde yerletirilmelidirler.
ekil 6.3 Bir pompaj deneyi iin piyezometrelerin genel plan.

Bu deneylerde kullanlan pompalarn kapasitesi beklenen en byk debinin 1,5-2 kat ve dearj
hortumu da ekilen suyun test edilen katmanlara tekrar dnmesine izin vermeyecek ekilde yeterince
uzun olmaldr. Gerekli yardmc malzemeler deney kuyusundaki su seviyesi lm iin bir hava hatt,
bir debi ler ve gzlem kuyusundaki su seviyesini belirlemek iin gerekli lm aletleridir.
Manometresi de olan hava hatt, el pompas ve kontrol vanas emme hattnn sonundan 0,6 mden
daha uzak olmayacak ekilde pompaj kuyusuna skca balanmaldr. Debi ler (bir orifis gibi) grsel
trde olmaldr. Gzlem kuyusunda derinlik lm aleti Altblm 6.2de tanmlananlardan herhangi
biri olabilir.
Arazi pompaj deneylerinde kullanlan deney prosedr u ekildedir: Sondajla kuyu almas
ilemi tamamlandktan sonra kuyu temizlenir, ykanr, kuyu derinlii doru bir ekilde llr, pompa
yerletirilir ve kuyu inkiaf yaplr. Kuyu daha sonra 1/3, 2/3 ve tam kapasitede test edilir. Tam
kapasite pompaj ve gzlem kuyularnda su seviyesinin duraanlat haldeki en yksek debi olarak
tanmlanr. Pompaj ve gzlem kuyularnda su seviyesi sabitlendikten sonra, ekim debisine en az drt
saat veya en ok 48 saat sreyle (hangisi nce olursa ona gre) devam edilir. Deneyin aamasnn
her birinde debi sabit tutulmal ve pompajda kesiklie izin verilmemelidir. Pompajn kazara kesiklie
uramas halinde, pompaja tekrar balamak iin, su seviyesinin pompajn durmasndan nceki
durumuna dnmesi beklenmelidir. Pompaj deneyi bittikten sonra pompa durdurulur ve ykselim hz
kaydedilir.
Kaydedilmesi gerekli balca kuyu verileri unlardr:
1. Kuyunun yeri, az kodu ve derinlii
2. Kuyudaki tm muhafaza borularnn ap ve uzunluu
3. Kullanlan filtrenin ap, uzunluk ve yeri; ayrca filtre deliklerinin tr ve boyutu ile filtrenin
yapld malzeme
4. ayet kullanlm ise filtre arkas dolgu malzemesi
5. Kuyuda deney ncesi su seviyesi
6. Hava hatt tabannn yeri.
Bir gzlem kuyusundan elde edilmesi gerekli bilgiler:
1.
2.
3.
4.
5.
Kuyunun yeri, az kodu ve derinlii

Muhafaza borusunun ap ve kotu (kuyuya yerletirildikten sonra)
Tm muhafaza borularnn yerleri
Borularn tr, boyutu, imalats vb. bilgiler
Kuyunun derinlii ve kotu
117
6. Kuyuda pompaj ncesi su seviyesi.

Pompa iin kaydedilmesi gerekli bilgiler pompa reticisinin modeli, pompa tipi, maksimum debisi ve
1800 rpmdeki kapasitesidir. Her bir debi seviyesi iin kaydedilen dm verileri deney kuyusu ve
gzlem kuyularnn her biri iin Tablo 6.2de verilen zaman aralklar iin debi ve dm lmlerini
kapsar.
Tablo 6.2 Pompaj deneyi srasndaki okumalar iin zaman aralklar.
Geen Sre
0 10 dakika
10 60 dakika
1 6 saat
6 9 saat
9 24 saat
24 48 saat
> 48 saat
Okumalar in Zaman Aral

0,5 dakika
2,0 dakika
15,0 dakika
30,0 dakika
1,0 saat
3,0 saat
6,0 saat
Ykselim erisi iin gerekli veriler pompaj ve gzlem kuyularnda Tablo 6.2de verilen zaman
aralklarnda su tablasna derinliklerdir. Su tablas pompaj ncesi konumuna dnene ya da yeterli veri
toplanana kadar okumalara devam edilir. Tipik bir zaman-dm erisi ekil 6.4de verilmitir.
Pompajn ilk birka dakikasndan sonra zaman-dm erisi genellikle dzleir. Gerek denge
koullarna eriilmesi halinde dm erisi yataylar.
ekil 6.4 Bir pompaj kuyusunda dm zaman ilikisi (logaritmik lek).

Arazi pompaj deneyleri 2 veya daha fazla muhafaza borulu kuyuda ve hidrolik ykteki dm
kaydederek de yaplabilir. Merkez kuyuda dm iin bir dalg pompa kullanlr ve nsal konumdaki
iki gzlem kuyusundaki yk kayb da manuel olarak veya boluk basnc transdserleriyle otomatik
olarak llr. Sowers (1979)da balca u iki duruma ait ayrntlar verilmitir: 1) geirimsiz bir temel
zerindeki serbest akifer ve 2) basnl akifer. Dmn hidrolik eimi ok dk (eim < 25 o)
olmad zaman dm kuyusundaki yk kayb kullanlabilir (r1 = kuyu yarap) ve bu sadece
muhafazal iki kuyu yeterlidir.
Bir serbest akiferde llen dm basnlar iin (bkz. ekil 6.5) suyu ileten ortamdaki
geirgenlik aadaki iliki ile ifade edilir:
Serbest akifer:
(6.7)
118
Burada, q = debi (cm3/s), r = nsal mesafe (cm) ve h = referans dzlemine gre su yksekliidir (cm).
Geirgen akiferi geirimsiz bir kil akikldn rtt bir basnl akifer durumunda geirgenlik
aadaki gibi bulunur:
Basnl akifer:
(6.8)
Burada, b = akifer kalnldr (ekil 6.6).
ekil 6.5 Bir serbest akiferdeki pompaj deneyine ait tanmlar.
ekil 6.6 Bir basnl akiferdeki pompaj deneyine ait tanmlar.

6.3.4 Tarma Deneyleri
Geirgenlii belirlemeye ynelik olarak bir kuyudaki su seviyesinde ani bir deiim meydana
getirmek zere su ile yer deitirecek bir cismin kullanld mekanik tarma deneyleri (ASTM D-4044)
119
evre aratrmalarnda oka kullanlmaya balanmtr. Tarma deneyine ait prosedr ekil 6.7de
verilmitir. Filtreli (yarklar iiren borulu) bir kuyuda yaplan bu deneyde ounlukla iinde arlk
bulunan ve tarc ad verilen plastik bir silindir kullanlr. Tarc su seviyesi altna indirilir ve denge
oluana kadar bekletilir. Sonra aniden ekilir. Bu durum gzlem kuyusundaki su seviyesinde anlk
bir dme neden olur. Sonuta, alalan ksm suyla tekrar dolarken ykselim hz kaydedilir. Buna
tarm sreci denir. Ykselim hzna bal olarak geirgenlik (k) bulunur. Genelde ykselim hz ne
kadar fazla ise test edilen kellerin geirgenlii de o kadar yksektir.
ekil 6.7 Filtreli bir kuyuda tarma deneyine ait genel prosedr.
Bu deneyi ani tarma eklinde yapmak da mmkndr. Suyla yerdeitiren plastik cismin
aniden daldrlarak su seviyesinde anlk bir ykselim oluturmas dnda yukarda anlatlan
prosedr ile ayndr. Geirgenlik, ykselen su seviyesinin statik seviyeye gerilemesi srasnda yaplan
lmlerden bulunur. Bu iki deney ayn kuyuda yaplabilir.
Bir plastik cisim kullanma yerine, kuyudaki su seviyesini basnl hava ile ykseltmek (ya da bir
vakum ile drmek) ve sonra vanay abucak aarak atmosferik basnca tekrar dnmek de
mmkndr.
Bu yntemlerin her birinde zaman ve su seviyelerini kaydetmek iin bir veri kaydedici ile bir
basn transdseri kullanlr. Su seviyesinin eski haline dnme hznn yeterince yava olduu
durumlarda elle yaplan seviye lmleri (bkz. Altblm 6.2) yeterlidir. Deney verileri derlendikten
sonra zamana gre dm grafii izilir ve deiik denklemler ve/veya eri uyarlama teknikleri
yardmyla geirgenlik hesaplanr.
Bu deneylerin bu kadar popler olmasnn nedeni, yapllarnn kolay ve dk maliyetli
oluudur. Ne var ki, tarma deneyleri ok gvenilir deneyler deildir. Yanl cevaplar verebilir; akifer
karakteristiklerinin yanl yorumlanmasna neden olabilir; ve sonuta drenaj veya iyiletirme
sistemlerinin yanl tasarmna yol aabilirler. Tarma deneyleriyle ilgili baz eksiklikler aada
sralanmtr (Driscoll, 1986):
1. Deiken doruluk derecesi: Tarma deneyleri doru sonular verebildii gibi, geirgenlii
olduundan (logaritmik olarak) bir veya iki derece dk de verebilir. Tarma deneyleriyle
birlikte bir pompaj deneyi yaplmad srece, deneysel veriler hesaplanan deerin doruluk
derecesi hakknda herhangi bir ipucu vermez.
2. Dar bir inceleme zonu: Tarma deneyleri ksa sreli olduklarndan, saladklar veriler de sadece
kuyuya giri ksm civarndaki kellerin akifer zelliklerini yanstr. Bu nedenle, tek bir tarma
deneyi geni bir alann akifer zelliklerini etkin biimde veremez.
3. Tarma deneyleriyle bir akiferin depolama kapasitesi belirlenemez.
4. Su tablas civarnda filtrelenen kuyulardan elde edilen verileri analiz etmek zordur.
120
5. Kat cismin abuk ekilmesi ou zaman erken deney verilerinin engellenmesine neden
olabilecek basnl geilere neden olur.
6. Statik seviyenin byk doruluk derecesiyle belirlenmemesi halinde, hesaplanan geirgenlik
deerlerinde byk hatalar olabilir.
Bu nedenle, tarma deney sonularn nitelikli bit hidrojeoloun deerlendirmesi ve deneyin
uygun ekilde yapldndan ve bunlardan elde edilen verilerin yanl kullanlmadndan emin olmas
kritik derecede nemlidir. Tarma deneylerinden elde edilen geirgenlik deerinin mutlak bykl
doru olmayabilir. Buna gre, incelenen sahann tamamna uygun ekilde dalm kuyularda yaplan
deneylerden elde edilen deerlerle karlatrma yaparak da sahann deiik ksmlarna ait greceli
geirgenlik deerleri ortaya konabilir.
6.3.5 Piyezokoni Snmlenme Deneyleri
Doygun kil ve siltlerde yaplan bir CPT deneyinde piyezokoninin srlmesi srasnda ar
derecede fazla boluk suyu basnlar oluur. Yumuaktan serte deien doal killer hidrostatik su
basnlarndan 3 ile 6 kat yksek penetrasyon boluk suyu basnlar verirken, kat-ok kat doal
killerde bu deer tipik olarak hidrostatik su basncnn 10 ile 20 katna kadar kabilir. Fisrl
malzemelerde sfr veya negatif boluk basnlar elde edilir. Durum her ne olursa olsun, penetrasyon
durduktan sonra bu fazla basnlar zamanla azalr ve sonunda hidrostatik deerlere karlk gelen
denge koullarna kavuur. Esasen bu durum itmeli tip piyezometrelere benzemektedir. Piyezometre
ve piyezokonilere ek olarak, fazla basnlar kazk temellerin aklmas srasnda, ta kolonlarn inas
iin vibroflot ve fitil drenler yerletirilirken sap gibi yerdeitirici aletlerin srlmesi srasnda ve
ayrca dilatometre, tam-yerdeitirme presiyometresi ve arazi kanatl kesicisi gibi arazi deney
aletlerinin yerletirilmesi srasnda da geliir.
Boluk suyu basnlarnn ne kadar abuk snmlenecei, komu ortamn geirgenliine (k) ve
(6.4) denkleminde verilen yatay konsolidasyon katsaysna (ch) baldr. Geirgen kum ve akllarda
drenajl tepki daha probun srlmesi srasnda gzlenir ve llen boluk suyu basnlar
hidrostatiktir. Dier birok durumda balangta drenajsz bir tepki oluur ve peinden drenaj
gerekleir. Mesela, siltli kumlarda oluan fazla boluk basnc 1-2 dakikada snmlenebilirken, yal
plastik killerde tam dengenin oluabilmesi iin drenaj 2-3 gn srebilir.
Piyezokoni bileenlerinin iki trne ait temsilci snmlenme erileri ekil 6.8de sunulmutur.
Bunlar, Amherstde (MA, ABD) Ulusal Jeoteknik Deney Sahasndaki varval yumuak siltli kil
kellerinde 15,2 m derinlie kadar elde edilmi verilerdir. Hidrostatik koullardaki tam denge haline
yaklak 1 saatte ulalmtr. Rutin deneylerde deney verimliliini srdrmek iin veriler sadece %50
konsolidasyona kadar elde edilir. Bu durumda, ilk penetrasyon basnlar %0 snmlenmeye karlk
gelir ve yeralt suyu seviyelerine gre hesaplanan hidrostatik deer (uo) %100 tamamlanmay temsil
eder. ekil 6.8de %50 tamamlanma (t50) sresini elde etme prosedr verilmitir.
Daha nce bahsedilen yaklam, boluk basnlarnn zamann logaritmasna gre monotonik
snmlenme sunduu zeminlere uygulanr. Ar konsolide ve fisrl yer malzemelerini ieren
durumlar iin boluk basnlarnn balangta zamana gre artt, sonra doruk deere ulat ve
sonra da zamanla azald genilemeli (dilatory) bir tepki geliir.
Filtresi omuz ksmnda bulunan tip-2 piyezokoniler iin monotonik tepkiden okunan t50 deeri
ekil 6.9da verilen diyagramla birlikte geirgenlii deerlendirmede kullanlabilir. Ortalama iliki
aadaki denklem yoluyla ifade edilebilir:
(6.9)
Burada, knin birimi cm/s ve t50nin birimi de saniyedir. Snmlenme deney verilerinden
konsolidasyon katsaysnn yorumlanmas Blm 9da ele alnm olup, hem monotonik hem de
genilemeli boluk basnc davranna dair prosedrleri kapsar.
121
ekil 6.8 Amherst NGESde varval yumuak kilde boluk suyu basnc snmlenmesi (gsterilen U2
okumalarn kullanarak t50 tayin prosedr).
ekil 6.9 Monotonik tip-2 piyezokoni snmlenme deneyleri iin %50 konsolidasyona karlk gelen
zamandan (t50) geirgenlik katsaysnn (k: hidrolik iletkenlik) bulunmas (Parez ve Fauriel, 1988).
122
BLM 7.0
ZEMNLER N LABORATUVAR DENEYLER
7.1 GENEL
Zeminler zerinde yaplan laboratuvar deneyleri jeoteknik mhendisliinde hayati neme
sahiptir. Belli bir proje iin gerekli deneylerin karmaklk derecesi basit bir su ierii tanmndan ok
zel dayanm ve elastiklik deneyine kadar deiebilir. Deney ilemi pahal ve zaman alc olabildii iin,
jeoteknik mhendisi deney programn (zellikle dayanm ve konsolidasyon deneyleri konusunda)
optimize etmek iin projeye dair sorunlar nceden tespit etmelidir.
Deiik zemin deney yntemlerini tanmlamadan nce yk altnda zemin davran incelenecek
ve yaygn olarak kullanlan zemin mekanii terimleri takdim edilecektir. Aada yaplan aklamalar
sadece zemin davranna ait temel kavramlar ierir. Ancak, arazi koullarn modellemek iin
jeoteknik mhendisinin bu kavramlara hakim olmas gerekir. Burada verilen terimler ve simgeler
kitabn dier ksmlarnda aynen kullanlmtr. Bu ve dier terimler hakknda daha fazla aklama iin
zemin mekanii konusundaki temel kitaplara baklmaldr.
7.1.1 Arlk-Hacim likileri
Bir zemin numunesi genellikle tane, su ve havadan oluur. Zemin taneleri dzensiz ekilli olup,
komu dier tanelerle temas halindedirler. Bir zemin numunesinin arl ve hacmi zemin tanelerinin
(katlarn) zgl arlna, zemin taneleri arasndaki boluun boyutuna (gzenekler) ve su ile
doldurulan boluk miktarna baldr. Arlk-hacim ilikilerine dair yaygn terimler Tablo 7.1de
verilmitir. Bunlar arasnda zel neme sahip olan biri, bir zemin numunesinin greceli dayanm ve
skabilirliinin genel iaretisi olan boluk orandr (e). Mesel, dk boluk oranlar genellikle
skabilirlii dk salam zeminlere iaret ederken, yksek boluk oranlar ou zaman zayf ve hayli
skabilir zeminlere iaret eder. Seilmi baz arlk-hacim (birim arlk) ilikileri Tablo 7.2de
verilmitir.
Tablo 7.1 Arlk-hacim ilikilerine ait terimler (Cheney ve Chassie, 1993den).
zellik
Nasl Elde Edildii

(AASHTO/ASTM)
Simge
Birimi
Dorudan Uygulamas
Su ierii
lm ile
(T265/D4959)
Snflama ve arlk-hacim ilikileri
zgl arlk
Gs
lm ile (T100/D584)
Hacim hesaplar
Birim arlk
FL-3
lm ile ya da arlkhacim ilikisinden
Snflama ve basn hesaplar iin
Gzeneklilik
Boluk oran
Arlk-hacim
ilikisinden
Zeminin toplam hacmi iinde

katlarn greceli hacmini
tanmlar
Arlk-hacim
ilikisinden
Katlarn hacmine gre boluk

hacmini tanmlar
1 F = kuvvet veya arlk, L = uzunluk, D = boyutsuz. Su ierii tanm itibariyle boyutsuz bir ondalk (suyun arlnn
katlarn arlna oran) olsa da, yaygn olarak ondal 100 ile arpmak suretiyle yzde cinsinden verilmektedir.
7.1.2 Zeminlerde Yk-Deformasyon Sreci

Bir zemin numunesine yk uyguland zaman oluacak deformasyon taneden-taneye (tanearas) temas kuvvetlerine ve gzeneklerdeki suya baldr. Boluk suyu bulunmamas halinde
numunenin deformasyonu sadece zemin taneleri arasndaki kaymadan ve bireysel zemin tanelerinin
ekil deitirmesinden ileri gelir. ou deformasyonlarn esasn kaymadan dolay tanelerin yeniden
123
konumlanmas oluturur. Uygulanan yk karlamak iin tane temas alanlarn arttrmaya yeterli
deformasyon gereklidir. Boluklardaki su artarken, bunun su taneleri zerine uygulad basn da
artar ve tane-aras temas kuvvetleri azalr. Esasen, boluklarndaki suyun etkisiyle kk kil tanecikleri
bile birbirinden tamamen ayrlabilir.
Tablo 7.2 Birim arlk hacim ilikileri.
Durum
Zemin
denklemleri:
Snr deeri birim
arlk
Kuru birim arlk
Islak birim arlk

Doygun birim
arlk
Sralama
liki
Uyguland Malzemeler
1.
2.
Tm zemin ve kaya trleri
Gs w = S e
Toplam birim arlk:
t = [(1+w)/(1+e)] Gsk
Sadece kat faz iin: w = e = 0:
kaya = Gsw
w = 0 iin (gzenekler sadece hava
ile dolu)
d = Gsw /(1+e)
Hava ve suyun deiken miktarlar:
t = Gs w (1+w)/(1+e)
e = Gsw/S ile birlikte
S = 1 olarak al (tm boluklar suyla
dolu):
sat = w (Gs+e)/(1+e)
d t sat <kaya
Kat silis iin beklenen en yksek deer

27 kN/m3
Su tablas stndeki temiz kumlar ve
kuru zeminler iin kullanlr
Su tablas stnde ksmen doygun
zeminler; doygunluk derecesine (S,
ondalk olarak) baldr
Su tablas altndaki tm zeminler; su
tablas stnde tam klcallk ieren
doygun kil ve siltler
Greceli deerler arasnda
karlatrma
Gzenekleri dolduran su moleklleri zemin tanelerinin yeniden konum almasndan nce

(skma neticesinde) zeminden atlmas gerektii iin, bir doygun zeminin deformasyonu kuru bir
zemininkinden daha karmaktr. Zemin ne kadar geirgen ise, yk altndaki deformasyon da o kadar
hzl geliir. Ancak, bir doygun zemin zerindeki yk abucak arttrld zaman, ykteki artn tamam
(drenaj balayana kadar) boluk suyu tarafndan tanr. Sonra, fazla boluk suyu basnc snmlenene
kadar tanelere giderek artan bir yk aktarlr ve zemin taneleri daha sk bir durum kazanrlar. Bu
srece konsolidasyon denir; bunun sonucunda birim arlk artar, boluk oran azalr.
7.1.3 Etkin Gerilme lkesi
Konsolidasyon sreci zemin mekaniinde ok nemli olan ve sk kullanlan etkin gerilme ilkesi
ile ilikilidir. Yk altndaki doygun bir zeminde toplam gerilmenin bileenleri tane-aras gerilme ile
boluk suyu basncdr (ntr gerilme). Boluk suyunun skabilirlii ve kesme dayanm sfr
olduundan, zemin numunesinin makaslanmasna ya da skmasna kar koyan sadece tane-aras
gerilmedir. Bu nedenle, tane-aras temas gerilmesine etkin gerilme denir. Bu temel ilkeden karlacak
en basit tanm; bir zemin ktlesi iinde bir dzlem zerindeki etkin gerilme () toplam gerilme () ile
boluk suyu basnc (u) arasndaki net farktr.
Konsolidasyon srasnda gzeneklerdeki su atlrken, zemin taneleri arasndaki temas alan
artar; bu da etkin gerilmeyi ve dolaysyla zeminin kesme dayanmn arttrr. Sedde inasnda pratikte
bir sonraki dolgu katmann eklemeden nce temeldeki etkin gerilmeyi arttrmak iin inaat ilemi
aamal olarak yaplr. Bu tr ilerde dolgunun bir sonraki seviyesinin gvenle yerletirildiinden emin
olmak iin etkin gerilme art piyezometrelerle sk sk kontrol edilir.
Su tablas altndaki zemin kelleri doygun olarak deerlendirilir ve ortamda herhangi bir
derinlikteki boluk basnc suyun birim arln (w) o derinlik stndeki suyun yksekliiyle arpmak
suretiyle elde edilir. Ksmen doygun zeminlerde etkin gerilme zemin yapsndan ve doygunluk
derecesinden etkilenir (Bishop vd., 1960). Silt ve killeri ieren birok durumda zeminde mevcut
devaml boluklar enine kesitleri farkl klcal tpler gibi davranrlar. Klcalla bal olarak gzenek
suyu statik su tablas (freatik yzey) yukarsna kabilir. Klcal zonda gzenekler neredeyse ya da
tamamen doygun olup, boluk suyu basnc da negatiftir.
124
7.1.4 rt Gerilmesi
Laboratuvar deneylerinde kontroll snr koullar altnda arazideki zemin ykleme ilemi
benzetirilir. Yzeyden belli bir derinlikteki zemin, stndeki zeminin arlndan etkilenir. Genellikle
rt gerilmesi olarak bilinen bu arln etkisiyle, o zemin iin o derinlie zg bir gerilme durumu
ortaya kar. Bir zemin numunesi yerden karld zaman, zemini kuatan tm gerilmeler ortadan
kalktndan zeminde bir rahatlama meydana gelir. Beklenen tasarm ykn temsil eden ilave
gerilmeler uyguland zaman, laboratuvar deneyinde arazi koullarnn yeniden tesis edilmesi ve
zemin zelliklerindeki deiikliklerin incelemesi ok nemlidir. Bu erevede makaslama, gerilme
durumu, konsolidasyon, elastiklik ve ak kontrol eden faktr etkin gerilmedir (taneden taneye
temas). Bu nedenle, tasarmcnn ou deneyler srasnda etkin gerilme koulunu yeniden tesis etmesi
gerekir.
Deneyde kullanlacak evre basnlarn belirlemede toplam, hidrostatik ve rt
gerilmelerinden yararlanlr. Mhendisin birinci grevi bu gerilmelerin belirlenmesi ve derinlie bal
basn deiimlerinin ortaya konmasdr. Bunun iin, zemin profilinde yer alan her katmann toplam
birim arlklarnn (ya da younluklarnn) ve su tablasna olan derinliin bilinmesi gerekir. Birim
arlk rselenmemi numunelerden doru bir ekilde belirlenebilir ya da arazideki baz lmlerden
hareketle tahmin edilebilir. Su tablas sondaj loglarnda rutin bir ekilde yer alr veya ak dey
borular, piyezometreler ve CPT ve DMT srasndaki snmlenme deneyleri yoluyla llebilir.
Herhangi bir derinlikteki (z) toplam dey (rt) gerilmesi (o) o derilikten yukarda yer alan
zemin katmanlarnn slak birim arlklarnn (t) derinlik ile arpmlarn toplamak suretiyle
bulunabilir:
(7.1)
Su tablasndan yukardaki zeminlerde birim arlk iin uygulanabilir deerler zemin trne ve
klcalla bal olarak kuru, slak veya doygun deerler olabilir (bkz. Tablo 7.2). Su tablas altnda yer
alan zeminler iin normalde doygun birim arlk kullanlr.
Hidrostatik basn doygunluk derecesi ile su tablas kotuna bal olup, aadaki gibi bulunur:
Su tablasndan yukardaki zeminler:
Su tablas altndaki zeminler:
uo = 0 (tamamen kuru)
(7.2a)
uo = w (z zw) (tam klcallk)
(7.2b)
uo = w (z zw)
(7.2c)
Burada, z = zemin derinlii ve zw = su tablasna olan derinliktir. Dier bir durum ise, gnlk olarak
deiebilen ve arazide tensiyometrelerle llebilen, (7.2a) ile (7.2b) arasndaki deerlerden oluan
ksmen doygunluu kapsar. Pratik hesaplamalarn ounda zeminler iin (7.2a) eitlii kullanlrken,
doygun kil ve silt kellerindeki negatif klcal deerler iin (7.2b) eitlii uygulanr.
Etkin dey gerilme (7.1) ile (7.2) eitlikleri arasndaki fark olarak elde edilir:
vo = vo uo
(7.3)
Etkin rt profilinin derinlie bal olarak izilen grafiine v diyagram denir ve temel deneyleri ile
analizlerinin her aamasnda yaygn biimde kullanlr (bkz. Holtz ve Kovacs, 1981; Lambe ve
Whitman, 1979).
7.1.5 Deneylerin Seimi ve Tayini
Laboratuvar deneylerinin ne zaman, ne kadar ve ne eit olduuna dair kararlar sadece
deneyimli bir jeoteknik mhendisi tarafndan alnabilir. Laboratuvar deney programnn amacn
belirlerken gz nne alnmas gerekli asgari ltler unlardr:
Projenin tr (kpr, sedde, slah, yaplar vs.)

Projenin boyutu
Temel zeminleri zerine gelmesi beklenen ykler
Yk eitleri (yani statik, dinamik vb.)
125
Proje iin izin verilebilir kritik deerler (rnek: izin verilebilir oturma)
Zemin profilinde sondaj loglarndan ve laboratuvarda zemin trlerinin grsel analizinden
belirlenen dey ve yanal deiimler
Proje sahasnda zeminlerin bilinen veya kukulanlan zel durumlar (mesela ien zeminler,
gebilen zeminler, organik zeminler vb.)
Grsel olarak belirlenen sokulumlar, kayma izikleri, fisrler, yumrular vb.
Jeoteknik mhendisi sonularn gvenilir zemin profilleri karmaya yeterli olduundan ve

tasarm iin gerekli zemin parametrelerini saladndan emin olana kadar, deneylerin seimi geici
olarak dnlmelidir.
Bu altblm takiben, sk kullanlan zemin zelliklerine ve deneylerine ait ksa aklamalar
verilmitir. Bu aklamalarda okuyucunun deney prosedrlerine dair ayrntlar ieren AASHTO ve
ASTM standartlarnn en son srmlerine eriimi olduu ve bu standartlar buradaki bilgilerle birlikte
alt kabul edilmektedir. Tablo 7.3de zeminlerin laboratuvar deneylerinde ska kullanlan
AASHTO ve ASTM testleri zet bir liste halinde verilmitir.
Tablo 7.3 Zeminlerde ok sk kullanlan laboratuvar deneyleri iin AASHTO ve ASTM standartlar.
Deney Kategorisi
Grsel tehis
ndeks zellikleri
Andrabilirlik
Deney Standart No.

AASHTO
ASTM
Deneyin Ad
Zeminlerin Tanmlanmas ve Tehisi (GrselManuel Prosedr)
Donmu Zeminlerin Tanmlanmas (GrselManuel Prosedr)
Dorudan Istma Yntemiyle Su (Nem)
eriinin Belirlenmesi Deneyi
Zemin zgl Arlk Deneyi
Zeminler in Tane Boyu Analiz Yntemi
200 Numaral Elekten (75 m) nce Malzeme
Miktar in Deney Yntemi
Zeminlerin Likit Limit, Plastik Limit ve
Plastisite ndeksi in Deney Yntemi
Zeminlerin Standart Enerji (600 kN.m/m3) le
Laboratuvarda Sktrlmas Deney Yntemi
Zeminlerin Modifiye Enerji (2700 kN.m/m3)
le Laboratuvarda Sktrlmas Deney
Yntemi
Turba Malzemeleri in pH Deney Yntemi
Zeminler in pH Deney Yntemi
Andrclk Deneyinde Kullanlmak zere
Zeminler in pH Deney Yntemi
Slfat erii in Deney Yntemi
zdiren in Deney Yntemi
Klor erii in Deney Yntemi
Turba ve Dier Organik Zeminler in Nem,
Kl ve Organik Madde Deney Yntemleri
Zeminlerin Mhendislik Amal
Snflandrlmas in Deney Yntemi
126
D2488
D4083
T265
D4959
T100
T88
D854
D422
D1140
T89
T90
D4318
T99
D698
T180
D1557
D2976
T289
D4972
G51
T290
D4230
T288
D1125
G57
T291
T194
D512
D2974
M145
D2487
D3282
Tablo 7.3 Devam

Deney Kategorisi
Deney Standart No.

AASHTO
ASTM
Deneyin Ad
Kohezyon Zeminler in Serbest Basn
Dayanm
T208
D2166
Kil ve Siltler in Konsolidasyonsuz, Drenajl

Eksenli Skma Deneyi
T296
D2850
Kohezyonlu Zeminlerde Konsolidasyonlu

Drenajl Eksenli Basn Deneyi
T297
D4767
Konsolidasyonlu Drenajl Koullar in

Zeminlerde Dorudan Kesme Deneyi
T236
D3080
D4015
Doygun, nce Taneli Killi Zeminler in

Laboratuvarda Minyatr Kanatl Kesme Deney
Yntemi
D4648
Zeminlerin Arazideki Tama Gc in Deney

Yntemi
D4429
D1883
Zeminlerin Esneklik Modl in Deney

Yntemi
T294
Sktrlm Zeminlerde R Diren Deeri ve

ime Basnc in Deney Yntemi
T190
D2844
Taneli Zeminlerin Geirgenlii in Deney

Yntemi (Sabit Seviyeli)
T215
D2434
D5084
T216
D2435
Kohezyonlu Zeminlerde Tek Ynl ime veya

Oturma Potansiyeli in Deney Yntemi
T258
D4546
Zeminlerin Gme Potansiyelinin lm in

Deney Yntemi
D5333
Zeminlerin Modl ve Snmlenme zellikleri

in Rezonant Kolon Deneyi (Kk Birim
Deformasyon zellikleri)
Dayanm zellikleri
Laboratuvarda Sktrlm Zeminler in CBR

(California Bearing Ratio) Deney Yntemi
Geirgenlik
Gzenekli Doygun Malzemelerde Esnek

Duvarl Permeametre Kullanarak Hidrolik
letkenliin lm Yntemi
Zeminlerin Tek Ynl Konsolidasyon
zellikleri in Deney Yntemi (dometre)
Skma zellikleri
127
7.1.6 Zeminlerin Grsel Olarak Tannmas

Zeminlerin grsel olarak tannmasna dair klavuz bilgiler hem arazi hem de laboratuvar
incelemelerinde kullanlabilir.
Zeminlerin Grsel Olarak Tannmas
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D2488, D4083
1. Zemin rengi ve zemin trne dair arazi tanmlamasn teyid etmek
2. Deiik deneyler iin temsilci rnekler semek
3. Genel zellikler asndan zeminin makro yaps etkilerini belirlemede zel
deneyler iin numune semek (mesel eksenli deneyler iin kayma izikli
zeminler)
4. Bir numune iindeki deiimleri, kapanmlar ve rselenmeleri tehis etmek ve
yerlerini belirlemek
5. Sondaj logu veya zemin profili sunumlarnda kullanlmak zere zemin
tanmlamasn teyid etmek veya gzden geirmek
nce tane yzdesi, akl, kum, silt ve kilin greceli yzdeleri ve dier bileenleri
belirlemek iin grsel (veya manuel) inceleme abucak yaplmaldr.
Laboratuvar deneyleri belirlenmeden nce laboratuvara teslim edilen tm zemin
numunelerinin grsel incelemesi ve tehisi yaplmaldr. Numunelerin grsel
inceleme iin almas srasnda bir jeoteknik mhendisinin hazr bulunmas tavsiye
edilmektedir. Zemin zelliklerini deerlendirmede deerli katklar olabilecei iin,
mhendis laboratuvar ile temasta olmaldr.
rselenmi Numuneler
Daha nce de akland zere, rselenmi numuneler normalde deiik ebatlardaki
yn numuneleridir. Bu numunelerin grsel incelemesi temsilci kk bir el
numunesinden belirlenebildii kadaryla renk, bileim (yani akl, yumru, kum vs.) ve
kvam ile snrldr. Zeminin rengi, su ieriinin doal halinde veya ona ok yakn
durumda korunduu bir cam kavanoz veya teneke kutudaki numuneler incelenerek
belirlenmelidir. Bir kelden birden fazla numune elde edilmesi halinde, bir
numunenin tekdzelii (ya da tekdze olmayl) bu aamada belirlenir. Bu
tanmlama, temsilci rnekler elde etmek iin rselenmi numunelerin uygun ekilde
kartrlmasna ve eyreklenmesine karar vermede kullanlr.
rselenmemi numuneler bir seferde bir numune incelenmek zere almaldr.
Numune almadan nce numune tp veya ambalaj zerinde yer alan numune
numaras, derinlii ve baka bilgilerin arazi sondaj loglarndaki ile uyumlu olup
olmadna baklmaldr. Numuneler temiz bir masa zerinde yatk halde
yerletirilmelidir. Numuneler yumuak ise dz bir masa zerinde incelenmemeli;
uygun boyuttaki numune payandalar ile desteklenmelidirler.
Numuneler uygun olan hallerde nemli odalarda ya da oda scaklnn normal (ne ok
scak ne de ok souk) olduu alanlarda incelenmelidir. Numunelerin ambalaj
aldktan sonra numuneyi inceleyen teknisyen, mhendis veya jeolog numunenin
rengini, zemin trn, deiimleri ve silt ile kum damarlar gibi yzey zelliklerinden
tehis edilebilir sreksizlikleri, organik madde izlerini, fisrleri, kabuklar, mika, dier
mineraller ve nemli zellikleri not eder.
Bu sre srasnda ou zaman bir el penetrometresinden belirlenen greceli
dayanm not edilir. Malzeme rselemesinden kanmak iin, numunelerin zenle
ekip evrilmesi gerekir. nceleme ilemi doal su ieriinde deiiklikler meydana
gelmeden nce abucak yaplmaldr.
128
7.1.7 ndeks zellikleri

ndeks zellikleri zeminleri karakterize etmede ve su ierii, zgl arlk, tane boyu dalm,
kvam ile su ierii-younluk ilikilerini belirlemede kullanlmaktadr.
Su erii
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T265
D4959
Bir miktar zemin iindeki su miktarn zeminin kuru arlna gre belirlemek ve
dayanm, oturma, ilenebilirlik ve dier zelliklerle denetirmek.
Zemin etvde arl sabit kalncaya kadar 1105oC scaklkta bekletilir (serbest su
buharlar); bu ilem genellikle 8 ile 12 saat arasnda gerekleir.
Zeminlerin su ieriinin belirlenmesi en ok kullanlan laboratuvar prosedrdr.
Zeminlerin su ierii dier deneylerden elde edilen verilerle birletirildiinde zeminin
zellikleri hakknda nemli bilgiler salar. Mesela, su tablas altndan alnan bir
numunenin doal su ierii likit limite yaklat zaman, o zeminin doal halinde iken
byk lekli oturmalara maruz kalaca anlalr.
Zeminin petrol rnleri veya kolay tutuabilir katlar gibi dier bileenleri iermesi
halinde ciddi hatalar ortaya kabilir. Zeminler lifli organik madde ierdikleri zaman,
zeminin gzeneklerindeki suya ek olarak organik liflerce absorbanm su da
bulunabilir. Deney prosedr gzenek suyu ile organik liflerin absorblad su
arasnda bir ayrm yapmaz (hayli organik zeminlerin paralanmasn azaltmak iin,
prosedrde organik zeminlerin 60oC gibi dk scaklklarda deerlendirilmesi tavsiye
edilmektedir). Bu nedenle, llen su ierii sadece (zemin gzeneklerindeki) serbest
su olmayp, toplam nem kaybna karlk gelir. Daha sonra ele alnd zere, bu
durum Atterberg limitlerinin belirlenmesinde nemli hatalara yol aabilir.
zgl Arlk
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T100
D854
Zemin tanelerinin zgl arln bulmak
zgl arlk kat zemin maddelerinin belli bir scaklktaki hacminin arlnn ayn
scaklkta damtk suyun eit hacimdeki arlna oran olarak tanmlanr; iki arlk da
d ortamda alnr (su iinde deil).
zgl arln nne bazen gerek, mutlak, grnr, ynsal veya ktle gibi baz
niteleyici kelimeler eklenir. Bu niteleyici kelimeler ile zgl arln zemin tanelerine
veya zemin ktlesine ait olduu anlalabilir. Zemin taneleri iinde geirgen ve
geirgen olmayan boluklar bulunur. Zemin tanelerindeki tm i boluklarn gerek
hacimden hari tutulmas halinde elde edilen zgl arla mutlak veya gerek zgl
arlk denir.
Gerek veya mutlak zgl arln tayini iin, zemin-su karmndaki havann
tamamen alnmas gerekir.
Bir zeminin hidrometre analizinde ve birim arln hesaplamada kullanlan boluk
orann belirlemede zgl arln bilinmesi gerekir (bkz. Tablo 7.2). zgl arlk kimi
zaman zemin minerali snflamalarnda da faydal olabilir. Mesela, demirli
minerallerin zgl arl silisinkinden byktr.
129
Birim Arlk
rselenmemi numunelerin birim arlnn laboratuvarda lm sadece zemin numunesinin bir
ksmnn tartlarak hacmine blnmesiyle elde edilir. Bu uygulama ince duvarl tp (Shelby)
numuneleri, piston numuneleri, Sherbrooke, Laval ve NGI numune alclar iin uygundur.
Gerektiinde toplam (veya slak) birim arl kuru birim arla dntrmek iin bu ilemle
birlikte su ierii de alnmaldr.
rselenmemi numunelerin mevcut olmad durumlarda birim arlk su ierii ve/veya boluk
oran yannda varsaylan veya llen doygunluk derecesi ilikilerinden (bkz. Tablo 7.2) bulunabilir.
Arazi deney verilerini kullanan ilave yntemler Blm 9da ele alnmtr.
ekil 7.1 Tane boyu dalm iin mekanik analizde kullanlan laboratuvar elekleri. Sadan sola doru
elek numaralar: 3/8 in (9,5 mm), 10 numaral elek (2,0 mm), 40 numaral elek (425 m) ve 200
numaral elek (75 m). Sadan sola doru rnek tane boyutlar: orta akl, ince akl, orta-iri kum, silt
ve kuru kil (kaolin).
130
Elek Analizi
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
T88
D422, D1140
Deiik tane boylarnn yzdesini belirlemek. Tane boyu dalm zeminlerin dokusal
snfn (yani akl, kum, siltli kil vb.) belirlemede kullanlr; bundan hareketle geirgenlik,
dayanm, ime potansiyeli ve don etkisine duyarllk gibi mhendislik zellikleri
deerlendirilebilir.
Temsilci miktarda numune bir dizi elek ile slak elemeye tabi tutulur. ekil 7.1de bir dizi
elek ve deiik boylardaki zeminler grlmektedir. Her bir elek stnde kalan miktar
alnr, kurutulur ve o elekten geen malzeme yzdesi bulunur. ekil 7.2de doal kil, silt
ve deiik kumlar iin hidrometre ve elek analizinden elde edilen baz tane boyu
dalmlar verilmitir.
ekil 7.2 Deiik zeminlere ait temsilci tane boyu erileri.

Aklama
Bu deneyin nemli bir art, temsilci bir numunenin elde edilmesidir. Numuneler deney
veya ykama iin kurutulduu zaman zemin topaklarn ufalamak gerekebilir. Yumuak
karbonat veya kum tanelerini ufalarken dikkatli olunmaldr. Ykama srasnda tkanmay
nlemek iin malzeme srekli kartrlmal ve oturmasna izin verilmemelidir.
Delik ap kk (< No. 200) eleklerin telleri normal kullanm srasnda kolaylkla zarar
grebilir. Bu nedenle sklkla deitirilmelidirler. Eleklerin deitirilip deitirilmemesi
gerektiini kontrol etmede basit bir yol, tel ksmnn periyodik olarak incelenmesidir.
Gerginliini kaybetmi eleklerin deforme olmas sz konusu olup, deitirilmeleri
gerekir. Ciddi hatalarn balca kayna kirli eleklerdir. Baz zemin taneleri ekil, boyut
veya yapma zelliklerinden dolay elek aklklarnda tutunma eilimindedir.
131
Hidrometre Analizi
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T88
D1140
200 numaral elekten ince (< 0,075 mm) tane boylarnn dalmn (yzdesini)
belirlemek ve zemindeki silt, kil ve kolloidlerin yzdesini ortaya koymak
200 numaral elekten geen zemin topakl nleyici madde ve damtk su ile
kartrlr ve sv sspansiyon maddesi halinde bir mezrde beklemeye braklr.
Zemin partikllerinin kme hzn belirlemek iin, karmn zgl arl kalibre
edilmi bir hidrometre ile periyodik olarak llr. dealletirilmi kresel
partikllerin oturmas iin Stoke yasasna dayal olarak ince partikllerin greceli
boylar ve yzdeleri belirlenir.
Hidrometre analizinin balca zellii kil yzdesinin (0,002 mmden ince fraksiyonun)
elde edilmesidir. Bunun nedeni, kohezyonlu bir zeminin davrannn balca kil
minerallerinin tr ve yzdesine, kelin jeolojik tarihesine ve tane boyu
dalmndan ziyade su ieriine bal olmasdr.
Zeminler byk lde yaygn mineral bileenlerinden olutuu zaman tekrar
edilebilir sonular elde edilebilir. Numunenin zgl arl iin dzeltmeler yapmak
zere zemin bileimi dikkate alnmadnda sonularda sapma ve hata olabilir. Hayli
organik zeminlerin tane boyu bu yntemle belirlenemez.
Atterberg Limitleri
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T89, T90
D4318
nce taneli zeminlerin deien su ieriklerinde kvam ve plastikliini belirlemek
Zeminin 40 numaral elekten geen ksmnda kvam asndan zemin davrannn
aamasn tayin etmek iin su ierii deitirilir. Bu aamalar zeminin likit limit (LL),
plastik limit (PL) ve bzlme limiti (SL) olarak bilinir.
Likit limit (LL) Casagrande likit limit aletinde (ekil 7.3a) zemin iinde alan
standart yarn 25 vuruta 12,7 mm kavutuu durumdaki su ierii olarak
tanmlanr. Daha iyi bir tekrar edilebilirlik iin Avrupa ve Kanadada alternatif
olarak den koni aleti (ekil 7.3b) kullanlmaktadr.
Plastik limit (PL) bir zemin solucan yuvarland zaman 3 mm apa indiinde
krlmalar balad durumdaki su ieriidir.
Bzlme limiti (SL) kuruma srasnda hacimde daha fazla deiimin olmad
durumdaki su ieriidir.
Atterberg limitleri zeminlerin kvam ve davran ile ilikili olan genel su ierii
indekslerini verir. LL sv/yar-kat geiini tanmlarken, PL kat snrn tanmlar. kisi
arasndaki fark plastisite indeksidir (PI). Likitlik indeksi, LI = (w PL)/PI gerilme
tarihesinin bir belirteci olup, normal konsolide (NC) zeminler iin LI = 1 ve ar
konsolide (OC) zeminler iin LI = 0dr. Bunlar genellikle yaklak olan ampirik
deerlerdir. Balangta tarm topraklar iin gelitirilmilerdir. Bunlarn mhendisler
tarafndan yaygn bir ekilde kullanm sonucunda zeminleri karakterize etmeye
ynelik ok sayda kaba ampirik ilikiler ortaya kmtr.
Deney prosedrnn soyut ve elle yaplma zellii dikkate alndnda, Atterberg
limitleri sadece deneyimli teknisyenler tarafndan yaplmaldr. Deneyim ve dikkat
eksiklii deney sonularnda ciddi hatalara yol aar.
132
ekil 7.3 Likit limit deney aletleri. A) Casagrande tas, b) elektrikli den koni.
ekil 7.4 Bir standart kompaksiyon deneyine ait temsilci bir su ierii younluk ilikisi.
133
Su erii Younluk (Kompaksiyon) likisi

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T99 (Standart Proctor), T80 (Modifiye Proctor)

D698 (Standart Proctor), D1557 (Modifiye Proctor)
Bir zemin iin belli bir sktrma enerjisi altnda elde edilebilir en byk kuru
younluu ve buna karlk gelen (optimum) su ieriini belirlemek
Kompaksiyon deneyleri rselenmi zeminlerde katk maddesi ile birlikte ya da katk
maddesi olmakszn yaplr. Normalde 4 numaral elekten geen zemin kuru durum ile
slak durum arasnda deien su ieriklerinde kartrlarak deney numuneleri
oluturulur. Bu numuneler bir kalp iinde belli bir sktrma enerjisine gre
katmanlar halinde sktrlr. Sktrlan zeminin su ierii ve slak birim arlndan
hareketle kuru younluk bulunur. Kuru younluk su ierii veri iftleri ekil 7.4deki
gibi grafie aktarlr ve oluan erinin en byk ordinat deeri maksimum kuru
younluk (max) olarak tanmlanr. Bu kuru younlua karlk gelen su ieriine
optimum su ierii (OMC) denir.
Karayolu dolgular, toprak barajlar, istinat duvarlar, yap temelleri ve daha birok
tesisin inasnda karlalan gevek zeminlerin younluunun arttrlmas iin
sktrma (kompaksiyon) yaplr. Sktrma ilemi yaplarda arzu edilmeyen oturma
miktarn azaltmann yannda evlerin ve dolgularn duraylln da arttrr.
Zeminlerin younluu kuru birim arlk (d; kuru zeminin arl zemininin ynsal
hacmine blnr) cinsinden ifade edilir. Bir birim hacimdeki kat malzemelerin
miktarnn bir lsdr. Kat malzeme miktar ne kadar fazla ise, zemin de o kadar
salam ve durayldr. Kompaksiyon iin greceli bir lt olmak zere rlatif
kompaksiyon kavram kullanlr. Rlatif kompaksiyon sktrlm veya doal
zeminlerin younluunun bir kompaksiyon deneyinden elde edilen en byk
younlua oran olup, yzde cinsinden ifade edilir. Gevek kum gibi derin kellerde
temeller, seddeler, kaplama alt ve alttemellerin hazrlanmas veya inas iin ou
zaman belli bir rlatif kompaksiyon hedefi (mesel %95) belirlenir. kellerin
dayanm, dinamik diren ve konsolidasyon zelliklerini iyiletirmede kullanlacak
yerletirme ynteminin tasarm ve seimi rlatif kompaksiyon lmlerine son
derece baldr.
Birka numunenin sktrlma ilemi srasnda sktrlan her numunenin toplam
birim arl ve su ierii llerek, gerekli parametrelerin hesaplanmasnda iki
zemin denklemi kullanlr:
(1)
(2)
Gs w = S e ve
t = s w (1+w)/(1+e)
Su ierii-younluk diyagramnda %100 doygunlua karlk gelen sfr hava boluu

(ZAV) erisi izilir (bkz. ekil 7.4). izilen kompaksiyon erisinin ZAV izgisi zerine
veya yukarsna dmemesi gerekir. En byk kuru birim arlk (younluk) ou
zaman %70-85 doygunluk erileri arasna den bir doruk deer olarak elde edilir.
naatta deiik zeminlerin kullanlaca yerlerde sahada mevcut her balca zemin
tipi iin bir kompaksiyon erisi oluturulmaldr.
134
Su erii Younluk (Kompaksiyon) likisi

AASHTO
ASTM
Aklama
T99 (Standart Proctor), T80 (Modifiye Proctor)

D698 (Standart Proctor), D1557 (Modifiye Proctor)
Laboratuvarda hazrlanan zemin karmlarnn en yksek (max.) younluunu tayin
etmede Portland imentosu, snm kire ya da uucu kl gibi katk maddeleri
kullanld zaman, arazideki kartrma ve sktrma ilemi arasnda gemesi
beklenen sreye uyulmaldr. Bu kimyasal katk maddelerinin slak zemine eklenir
eklenmez reaksiyona girdii hatrdan karlmamaldr. Sktrma ile elde edilen
younlua ek olarak, zemin zelliklerinde hatr saylr deiikliklere neden olurlar.
Szgelimi, arazideki kartrma ile sktrma arasnda geen srenin saat olmas
bekleniyorsa, laboratuvardaki zeminin sktrlmas iin de stabilize edici katk
maddeleri ile kartrma ileminden sonra saat beklenmelidir.
Taneli zeminlerin mhendislik zelliklerini deerlendirmede ou zaman faydal olan
rlatif sklk (DR; ASTM D4253) aadaki gibi tanmlanr:
DR = 100(emax-e)/(emax-emin)
(7.4)
Rlatif sklk kuru birim arlklar cinsinden de ifade edilebilir. Buna dair ayrntl bir
aklama Blm 9da verilmitir.
Zeminlerin Snflandrlmas
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
M145
D2487, D3282
Zeminlerin tr ve temel zellikleri, inaat veya temel malzemesi olarak
kullanlabilmeleri, zemin bileenleri vb. hakknda ok zet bilgi salamak
Bkz. Altblm 4.6
Bkz. Altblm 4.6
Zeminlerin Andrcl
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T288, T289, T290, T291

G51, D512, D1145, D2976, D4230, D4972
Zeminlerin saldrganl ve andrcln, pHsini, slfat ve klor ieriini belirlemek
Bir zemin malzemesinin pHsi genellikle bir pH-metre ile elektrometrik olarak
belirlenir. pH-metreler esasen bilinen bir pHdeki bir tampon ile kalibre edilmi, camkalomel elektrot sistemi ile tehiz edilmi potansiyometrelerdir. lmler genellikle
zemin, su ve/veya alkalin (genellikle kalsiyum klorr) zeltilerinden oluan
sspansiyonlar zerinde yaplr.
Zeminlerin bir pH deneyi llebilen asitlik veya baziklii, bunlarn bulunduklar
ortam veya bileimlerinden dolay deiik deerlerde olabilir. Metalden yaplma
kazk, kemer, ankraj erit ve borularn kullanld yerlerde andrclk (paslanma)
potansiyeli iin pH lm zellikle nemlidir. pH ayrca jeosentetiklerin
dayanklln deerlendirmede de nemli bir parametredir.
135
zdiren
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T288
G57
Zeminlerin korozyon potansiyelini belirlemek
Zeminlerin zdirencinin lmne ynelik laboratuvar deneyi kurutularak 8 numaral
elekten geirilmi zeminler zerinde yaplr. Kuru zemin boyutlar 10,2 cm x 15,2 cm x
4,5 cm olan bir kutuya konur. Kutunun i yzeylerinde zeminle temasta olan ve
darda bir ohm-metreye bal olan elektrik ular bulunur. Temel referans direnci
olarak kullanlmak zere kuru zeminden geen akmn deeri llr. Malzeme daha
sonra kutudan karlr ve 50 ile 100 ml arasnda damtk su eklenerek iyice
kartrldktan sonra kutuya tekrar yerletirilir. Tekrar okuma alnr. Eklenen sudan
dolay zeminin iletkenlii (zdirencin tersi) artacaktr. letkenlik dmeye balayana
kadar bu ileme devam edilir. En yksek iletkenlik ya da en dk diren zeminin
zdirencini hesaplamada kullanlr. Yntem, kutu iine yerletirilen zemin iindeki
suyun dalmna ok duyarldr. zdiren ayrca zeminlerdeki znm tuzlarn
varlna bal olarak nemli lde deiebilir.
Temel altlarnda korozyona duyarl olduu yap malzemelerinin kullanld yerlerde
zeminlerin korozyon potansiyelinin belirlenmesi gerekir. Metalik donatlar, zemin
ankrajlar, iviler, kemerler veya kazklarn kullanld yaplar iin bavurulan rutin bir
deneydir.
Zeminlerin Organik erii

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T194
D2974
Zemini snflamaya ve mhendislik zelliklerini belirlemeye yardmc olmak
Etvde 1105 oCda kurutularak su ierii belirlenen numuneler 440 oCa kadar
stlmaya devam edilir. Bu scaklk, numune tamamen kl olana kadar muhafaza
edilir (belli bir stma sresi sonunda ktlede herhangi bir deiim olmaz). Sonra,
oluan klden organik ierik hesaplanr.
Organik maddeler zeminlerin davrann deiik ekillerde etkiler. Organik madde
ierii dk (arlka %20den az) zeminlerin davran genellikle zeminin inorganik
bileimi tarafndan kontrol edilir. Organik madde ierii %20ye yaklarken, davran
da organik zeminlerin ya da turbams zeminlerinkine doru deiir. Bu zeminlerin
konsolidasyon karakteristikleri, geirgenlii, dayanm ve stabilizasyonu byk lde
organik maddelerin zellikleri tarafndan kontrol edilir. Bu nedenle, zeminlerin
organik bileenlerinin bulunmas nemlidir. Organik ieriini belirtmeden bir zemini
sadece organik olarak adlandrmak yeterli deildir.
Organik zeminler jeolojik devirlerin her dneminde kel geliminin az olduu s
depresyon alanlarnda l bitkiler ile sedimentlerin birikimi sonucunda
oluagelmilerdir. Tarmsal anlamdaki topraklar zemin ile gda zincirinin bir ksmn
oluturan bitkilerin karm eklinde yakn gemite meydana gelen oluuklardr. Bu
tr topraklar inaat ileri iin uygun olmadndan, organik madde ieriklerinin de
belirlenmesine gerek yoktur.
136

S ve derin temeller, kazlar, toprak tutma yaplar, dolgular ve evlerin tasarm ve analizi iin
zemin dayanm parametrelerinin iyi anlalmas gerekir. Gerek duyulan parametreler ve bunlarn
temin edilmesi iin yaplmas gereken deney eitleri inaat tr, temel tasarm, uygulanacak
yklerin iddet, tr ve sresine ve sahada mevcut zemin malzemelerine baldr.
Kesme dayanmnn tayini arazi ve laboratuvar deneyleri birlikte deerlendirilerek yaplmaldr.
Laboratuvar deneyleri kontroll snrlar ve ykleme koullar altnda referans dayanmlar salar.
Ancak, bata kumlu malzemeler olmak zere, araziden kaliteli numune almnda kstlamalar sz
konusudur. Kumlarda ve killerde nemli olan arazideki dayanm konusu Blm 9da ele alnmtr.
Killerde yaygn olarak kullanlan laboratuvar deneyleri serbest basn (UC) ve konsolidasyonsuzdrenajsz (UU) deneyler olmakla birlikte, bu deneylerde ykleme ncesi arazideki evresel gerilme
koullarnn laboratuvarda benzetirilmesi yoluna gidilmediinden, bunlar sadece indeks dayanmlar
olarak gz nnde bulundurulurlar. Normalize edilmi bir gerilme tarihesi yaklam iin tercihen
konsolidasyonlu eksenli kesme ve dorudan kesme deneyleri konsolidasyon/dometre
deneyleriyle birlikte kullanlabilir (Ladd ve Foott, 1974; Jamiolkowski vd., 1985).
Dayanm deneylerinde rselenmemi ve rselenmi numunelerin her iki tr de kullanlr.
Zeminlerin rselenmesi ya da yorulmas gerektii yerlerde sktrlm veya stabilize edilmi
numuneler belli su ierii ve younluk deerlerinde dayanm ortaya koymak zere deneye tabi
tutulurlar. Tasarm gerekliliklerine veya zeminlerin arazideki younluk ve su ieriine dayal olarak
seilebilirler. rselenmemi numune almann pratik olmad yerlerde (mesela kum ve akl zeminler)
deney iin doal su ieriine ve younluuna yakn numuneler hazrlanr.
Toplam ve Efektif Gerilme Analizi
Zeminler etkin gerilme dayanm zarf (c ve ) tarafndan kontrol edildiklerinden, bu
parametrelerin doru bir ekilde tanmlanmas hayati derecede nemlidir. Dayanm zarfn en iyi
ekilde bir dizi 1) boluk suyu basnlarnn lld konsolidasyonlu-drenajsz eksenli kesme
deneyi (CU), 2) kk birim deformasyon hzlarnda konsolidasyonlu-drenajl (CD) deney ya da 3)
drenajl kesme kutusu deneyi (DDS) ile belirlenir. Uzun dnem analizleri iin drenajl parametreler
olarak etkin gerilme Mohr-Coulomb zarfndan (ekil 7.5) elde edilen etkin kohezyon (c) ile etkin
srtnme as () kullanlr. Kesme dayanm aadaki denklem ile ifade edilir:
max = c + N tan
(7.5)
Laboratuvar deneyleri hz ve sreden etkilendii iin ve c zamanla bozuan bir ba olduundan

(Mesri ve Abdel-Ghaffar, 1993), genellikle c 0 alnr. Etkin gerilme parametreleri akl, kum, silt ve
killeri ieren tm zeminler iin geerlidir.
Zeminin gerilmeye olan ball gerilme izi yntemiyle karakterize edilebilir. Bir gerilme izi
temsilci bir zemin eleman zerindeki gemi, mevcut ve gelecekteki gerilme durumunun saysal ve
grafik sunumunu verir. Elemann jeolojik tarihesini, eleman zerine halihazrda etkiyen gerilmeleri
ve eleman zerindeki gerilmede gelecekte beklenen deiimleri yakalar. Gerilme izi yntemi bu
gerilmelerin neler olduunu belirler, zeminin temsilci elemanlarna bu gerilmeleri uygular ve sonuta
zeminde meydana gelen mekanik davran ler. Yaplan lmler belli gerilme izleri iin dayanm,
skabilirlik ve geirgenlii belirlemede kullanlr. Gerilme izine bal bu mekanik zellikler daha sonra
ina edilen yapnn gelecekteki performansn kestirmek zere analiz ve tasarmda kullanlrlar.
Test edilen zeminin gerilme izini ortaya karmada, deneyin balangcndan sonuna kadar her
yk art iin etkin dayanm grafie aktarmak suretiyle, CU tipi eksenli kesme deneyi sonular
kullanlabilir. Gerilme izi yntemini kullanarak, deney sonular inaat ncesinde, esnasnda ve
sonrasndaki yaklak arazi gerilmesi ve birim deformasyon koullar asndan analiz edilebilir (Lambe,
1967; Lambe ve Marr, 1979).
Kil ve siltlerin ksa dnem yklemesi iin toplam gerilme analizinde, etkin gerilme srtnme
zarf (c ve ) art gerilme tarihesine bal olan fazla boluk suyu basnc birlikteliini yanstan bir
137
zemin davran biimi olan, drenajsz kesme dayanm (su veya cu)1 kullanlr. Bu erevede durayllk
ve tama kapasitesi analizleri iin belki en uygun deney basit kesme deneyidir. Ancak, bu dzenek
ABDnde fazla yaygn deildir. su parametresini bulmada kullanlan dier yntemler eksenli skma
ve uzama, dzlem birim deformasyon aktif ve pasif, gerek eksenli, ii delik silindir ve ynl kesme
olup, snr koullar, ykleme yn, birim deformasyon hz ve balang gerilme durumuna gre
bunlarn hepsi de farkl su deerleri verirler. Bu durum biraz karmak olduundan, en iyi deer
normalize edilmi deerden hareketle bulunur (Jamiolkowski vd., 1985):
qu /vo = 0,5 sin OCR0,8
(7.6)
Ar derecede fisrl killer ve tillerde sreksizliklerin makrofabrii genel dayanm azaltr; bu nedenle,
(7.6) ile bulunann yars alnmaldr. Fisrl zemin malzemeleri iin ayrca yaygn bir durum, bunlarn
gemie ait heyelan ve ev durayll problemleri sergilemeleridir. Bu nedenle, drenajl dayanm
parametrelerinin kalnt deerler (cr ve r) olarak alnmas daha uygun olabilir. Kalnt dayanmlar
halka kesme deneyleri ya da tekrarl bir ekilde yaplan bir dizi drenajl dorudan kesme deneyi
yoluyla bulunabilir (Lupini vd., 1981).
ekil 7.5 Mohr-Coulomb yenilme lt iin etkin gerilme parametrelerinin tanmlar.

______________________
1
Not: c simgesi ile gsterine eski kohezyon terimi drenajsz kesme dayanm ile deitirilmitir.
138
Zeminlerin Serbest Basn Dayanm

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
T208
D2166
Kil ve siltli kil tr zeminlerin drenajsz kesme dayanmn (cu) bulmak
Zemin numuneleri herhangi bir yanal basn veya destek olmakszn (3 = 0)
kullanlrlar. Eksenel yk numuneye abucak uygulanr ve numune yenilir. Yenilme
durumunda toplam minr asal gerilme (3) sfr ve toplam majr asal gerilme de
1dir (ekil 7.6). Numuneye uygulanan en byk kuvvetin kesit alanna blm qu
olup, serbest basn dayanm olarak adlandrlr. Drenajsz dayanm hcre
basncndan bamsz olduundan, cu = qu /2dir.
ekil 7.6 Serbest basn deneyinde llen gerilme-birim deformasyon.

Aklama
rselenmemi, yorulmu veya sktrlm zeminlerin serbest basn dayanmnn

belirlenmesi kohezyonlu doal veya yapay olarak imentolanm zeminler ile
snrldr. Bu deneyin kohezyonsuz zeminlere uygulanmas halinde kesme dayanm
olduundan dk elde edilebilir. Deney olduka ekonomik olup, nispeten ksa
srede gerekletirilir. Ancak, yanal basnlarn olmay ve gzenek basnlarnn
kontrol edilemeyiinden dolay byk lde yanllklar iermesi sz konusudur.
Deney srasnda gzlenen gerilme-birim deformasyon erileri ve yenilme ekilleri
dayanma ek olarak zemin zelliklerine dair indeks deerler salar. Mesela, kt
tanmlanm bir yenilme veya snme durumu nispeten yumuak, yal bir kile iaret
ederken, ani bir gevrek yenilme de atlakl kile veya imentolanm malzemeye
karlk gelir. Sonlu elemanlar analizi gibi modln kk deiimlerine ok duyarl
saysal analizlerde girdi olarak zemin modl belirlenecei zaman, bu deneylere
dayal olarak gelitirilen gerilme-birim deformasyon erileri dikkatlice kullanlmaldr.
Eimli fisrler, kum ve silt mercekleri ve kayma izikleri ieren zeminler serbest
basn deneylerinde bu zayflk dzlemleri boyunca erken yenilme eilimi gsterirler.
Bu tr yenilmelerin jeoteknik mhendisine rapor edilmesi gerekir. Jeoteknik
mhendisi bu durumda arazi dayanmn daha gereki olarak belirlemek iin
eksenli deneyler gibi daha ileri dzeyde deneyler yaplmasn isteyebilir.
139
Eksenli Dayanm
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T296, T297
D2850, D4767
Yanal basn, boluk suyu basnc, drenaj ve konsolidasyon etkilerine dair ayrntl
bilgi de dahil olmak zere, zeminlerin dayanm karakteristiklerini belirlemektir.
eksenli deneyler doal kil ve siltlerin ve laboratuvarda tekrar yaplandrlm kumlarn
srtnme asn belirlemede gvenilir aralardr. Orta-yksek birim deformasyon
dzeylerindeki tutukluk da (modl) bulunabilir.
eksenli deney dzeneine dair bir grnt ekil 7.7de verilmitir. Deney
numunelerinin ap tipik olarak 35 ile 75 mm arasnda olup, boy/ap oranlar 2 ile 2,5
arasndadr. nce kauuk bir membran iine alnan numune su veya gliserin ile dolu
plastik bir hcre iine yerletirilir. Hcre iindeki svnn sktrlmasyla, membran
iindeki numuneye bir toplam yanal basn (3) uygulanr. Numuneye ayrca taban
oturandan dorudan bir geri basnc (uo) uygulanr. Bylece, numune balangta
3 = (3 uo) etkin yanal gerilmesi altnda konsolide edilmi olur (sktrma arac
olarak hava kullanlmamas gerektiine dikkat ediniz). Numunede bir kesme
yenilmesi oluturmak iin, dey bir ykleme pistonu marifetiyle eksenel yk
uygulanr (ou yerde deviyatr gerilme olarak anlr; 1 3e eittir). Eksenel
gerilme sabit bir hzda (birim deformasyon kontroll) uygulanabilecei gibi, numune
yenilene kadar hidrolik bask veya arlk artlar ya da hidrolik basn (gerilme
kontroll) da uygulanabilir.
Ykleme pistonuyla uygulanan ve belli bir eksenel deformasyona karlk gelen
eksenel yk, pistona ilitirilmi bir ykleme halkas ya da elektronik yk hcresi ile
llr. Numuneden ieri giren veya dar kan suyu veya boluk suyu basncn
len balantlar da mevcuttur. Boy ksalmalar komparatr saatleri, LVDT veya
DCDTler ile gzlenir.
eksenli deneylerin genelde be eidi vardr:
Konsolidasyonsuz-drenajsz (UU deneyi)

Konsolidasyonlu-drenajsz (CU deneyi)
Konsolidasyonlu drenajl (CD deneyi)
Boluk suyu basncnn lld konsolidasyonlu-drenajsz ( )
Dinamik eksenli deney (CTX)
Bir UU deneyinde deney ncesinde numunelerin konsolidasyonuna ve drenajna izin

verilmez. Drenajsz deneyin sonular numunelerin doygunluk derecesine baldr.
S=%100 olduu zaman deney sonular drenajsz kesme dayanmn (su) verir. Ancak,
deney numune rselenmesinden ve hzdan nemli lde etkilenir (Ladd, 1991). Bu
deney taneli (S=%100) zeminler iin uygun deildir.
Boluk basnlarnn lld deneyi drenajsz kesme dayanmn (su) ve etkin
gerilme parametrelerini (c, ) dorudan vermesinden dolay eksenli deney
format asndan en faydal deneydir. CD deneyleri de c ile n verir. Dinamik
eksenli deneyler tekrarl ve/veya devirsel ykler ile esneklik modl belirleme
gerektiren almalarda ve/veya zeminlerin svlama analizini ieren projelerde
kullanlr. Bu deneylerin her birinde zemin numunesi makaslanmadan nce
balangta etkin dey rt gerilmesinde (vo) konsolide edilir. Ayn tpten ilave
numunelerin test edilmesi gerektiinde, uygulama deerleri aralnda kalmak iin
numunenin 0,5vo ile 1,5vo aralndaki yanal basnlarda test edilmesi gerekir.
Dayanm parametrelerini elde etmek iin, sonular Mohr gerilme daireleri eklinde
sunulabilir (ekil 7.8). ki veya deneyin yaplmas halinde sonularn bir q-p
diyagramnda gsterilmesi daha uygundur. Burada, q = 0,5(1 3) ve p = 0,5(1
3)dr (ekil 7.9). Ayrca, balangtan bitie kadar tm gerilme izi takip edilebilir.
140
ekil 7.7 eksenli deney dzenekleri ve yardmc gereleri. a) Numunenin makaslama ncesi
eksenli hcrede konsolide edilmesi, b) otomatik dinamik eksenli (Geocomp Corp.), c) Mekanik
vitesli ykleme nitesi ve eksenli sistemi (Wykeham Farrance Ltd.), d) zotrop ve/veya K o
konsolidasyonlu eksenli skma ve uzama deneyi iin kontroll eksenli sistem (CKC sistemi).
141
ekil 7.8 Konsolidasyonlu-drenajsz eksenli deneyler iin etkin gerilme Mohr daireleri.
ekil 7.9 Konsolidasyonlu-drenajsz eksenli deneyler iin etkin q-p dayanm zarflar.
142
Dorudan Kesme
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T236
D3080
Zeminlerin nceden belirlenmi (yatay) bir dzlemsel yzey boyunca kesme
dayanmn belirlemek
Dorudan kesme (DS) deneyi numuneyi yatay dzlem boyunca iki paraya ayrlm
dairesel veya kare ekilli bir kesme kutusu iine yerletirmek suretiyle yaplr. DS
dzenei ekil 7.10da verilmitir. Numunenin konsolide olmasn salamak iin
dey (normal) bir yk uygulanr. Kutunun st veya alt parasn sabit tutmak
suretiyle, numuneyi nceden belirlenmi bir yatay dzlem boyunca makaslayacak
ekilde kutunun dier parasna yatay bir kuvvet uygulanr. Deney, farkl normal
ykler (N) kullanlarak en az kez tekrar edilir. Sonular kesme gerilmesi ()-yatay
yerdeitirme () eklinde grafie aktarlr. Bunlardan elde edilen doruk deerleri
N ile birlikte ayr bir grafie aktarlarak kohezyon ve isel srtnme as bulunabilir.
Dorudan Kesme (Kutusu) Deneyi
DS deneyi kesme dzeneklerinin en eski ve en basit eklidir. Zorlanan makaslama
dzleminden dolay baz eksik yanlar sz konusudur:
Yenilme dzlemi yatay olup, nceden belirlenmitir. Bu dzlem en zayf dzlem
olmayabilir.
eksenli deneyle karlatrldnda, zeminin drenaj konusunda ok az bir
kontrol sz konusudur.
Zemin numunesi iindeki gerilme koullar ok karmaktr. Kayma dzlemi
zerine etkiyen normal gerilmelerin ve kesme gerilmelerinin dalm tekdze
deildir. Tipik olarak, kenarlar merkezden daha fazla gerilmeye maruz kalrlar.
Bundan dolay, numunede progresif bir yenilme sz konusudur; yani, zeminin
tm dayanm ayn anda mobilize olmaz.
Yukardaki eksik ynlere ramen, basit ve yapl da kolay olmasndan dolay,
dorudan kesme deneyi yaygn olarak kullanlmaktadr. Dzenek iin standart
eksenli dzenekten ok daha az zemine gereksinim vardr. Bu nedenle,
konsolidasyon sresi daha ksadr. DS deneyi (deneyde dk hzlar kullanmak
artyla) etkin gerilme dayanm parametreleri (c, ) iin makul derecede gvenilir
deerler verir (ekil 7.11).
Ayn ynde makaslama ilemini tekrarlamak suretiyle kalnt dayanm parametreleri
(cr ve r) elde edilir. Dorudan kesme deneyi zellikle temeli oluturan malzeme ile
zemin arasndaki srtnme asn (yani beton bir smelin taban ile alttaki zemin
arasnda gelien srtnmeyi) belirlemenin gerekli olduu temel tasarm
problemlerine uygulanr. Byle durumlarda alt kutu zemin ile doldurulur ve st kutu
da temel malzemesini ierir.
Dorudan Basit Kesme (DSS) Deneyi
DSS deneyi, yatay yerdeitirme yerine kesme birim deformasyonu yamulmas
salamak suretiyle, dorudan kesme deneyini rafine etmek amacyla gelitirilmitir.
Erken DSS deney dzeneklerinde eit aralklarla yerletirilen rijit halkalarla
glendirilmi kauuk membran iine hapsedilmi silindirik numuneler kullanlmtr.
Norve Jeoteknik Enstits (NGI) tarafndan daha sonra gelitirilen modellerde,
makaslama srasnda numuneyi sabit tutmak iin eilebilen menteeli u levhalaryla
birlikte kare numuneler kullanlmtr. NGI modeli Avrupada birok jeoteknik
kurumunda kullanlmaktadr. Bunlarla yaplan almalardan bazlarna gre bu
dzenek dzlem birim deformasyonu (mesel sedde yklerinde) incelemeye olanak
vermektedir. MIT, NGI, sve Jeoteknik Enstits ve Torino Politeknikdeki
almalarda, yumuak zeminlerdeki seddeler, smeller ve kazlar ieren durayllk
analizlerinde mobilize drenajsz dayanm iin en temsilci sonular DSSnin verdii
sonucuna varlmtr.
143
ekil 7.10 Dorudan kesme deney dzenekleri. a) Mekanik Wykeham Farrance aleti, b) Elektromekanik ShearTrac (GeoComp Corp), c) kesme kutusu enine kesiti, d) NGI dorudan basit kesme.
ekil 7.11 Raleighde (NC, ABD) Route 1 iin yaplan ev durayllnda bir killi zemin zerinde yaplan
DS deney sonularna ait grafikler.
144
Rezonant Kolon
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D4015
zellikle sismik zemin bytmesi ve makine temelleri olmak zere dinamik
kuvvetlerin sz konusu olduu yerlerde zeminlerin kk birim deformasyonlardaki
kesme modln (Gmax veya Go) ve snmleme karakteristiklerini (D) belirlemek.
Yakn gemiteki aratrmalar bu deneyin sonularnn kk birim
deformasyonlardaki (10-8den kk) statik yklere de uygulanabilir olduunu
gstermitir (Burland, 1989).
Hazrlanan silindirik numuneler zel bir eksenli hazneye yerletirilir ve arazideki
koullara uygun ekilde konsolide edilir (ekil 7.12). Numunenin elektromanyetik
ekipman ile donanml zel ykleme bal ieren bir ucuna ok dk genlikli
burulmal titreimler uygulanr. Hareket transdserleri yardmyla rezonant frekans,
snmlemesi ve birim deformasyon genlikleri llr (Woods, 1994).
Rezonant kolon deneyi (RCT) yksek kalibreli, frekans bazl elektronik iin zel bakm
ve kalibrasyon gerektiren laboratuvar dzenei ile yaplr (rnek; spektrum
analizcisi). Kesme dalgas hznn (Vs) llmesiyle kk birim deformasyon kesme
modl bulunur:
Gmax = T (Vs)2
(7.7)
Burada, t = T /g = zemin ktlesi younluu ve g = 9,8 m/s2 = yerekim ivme sabitidir.

Kuyudan-kuyuya, kuyu-aa, yzey dalgas ve sspansiyon loglama teknikleri gibi
arazi yntemleri ile dorudan Vs lmleri alnabilse de, RCTnin artan kesme birim
deformasyonu (s) ile Gmaxdaki deiimin (azalmn) yannda, s ile birlikte artan
snmlenmeyi (D) verme gibi bir avantaj sz konusudur (ekil 7.13). Ancak, arazide
elde edilenden daha kk deerlere yol aabilen nemli zaman etkileri (zemin
yalanmas) ierir.
RCT genellikle tahripkr olmayan bir deney olarak deerlendirilir. Malzeme zellikleri
kk birim deformasyonlu burulma yklemesi srasnda deimez. Bu nedenle, ayn
numunenin deiik dzeylerdeki etkin evre basncnda test edilmesi yaygn bir
uygulamadr. Son otuz ylda zeminlerde RCT uygulamas ile ilgili gelimelere gre Gmax
boluk oran (e) ile ortalama etkin evre basncnn [o = (vo + 2ho)/3] ve bunlara
ek olarak imentolanma, ya, doygunluk ve dier faktrlerin bir fonksiyonudur.
Aada ok iyi bilinen bir iliki sunulmutur:
Gmax = (625/e1,3)(ATM o)0,5 OCRK
(7.8)
Burada K = PI0,72/50 ve ATM = atmosferik basntr ( 1bar = 100 kPa = 1 tsf).
ekil 7.12 Zeminlerde Gmax ve Dnin bulunmasnda kullanlan rezonant kolon deney (RCT) dzenei.
145
ekil 7.13 Light Castle kumunda yaplan rezonant kolon deneyi sonular. a) Belli bir etkin evre
basnc ile kesme birim deformasyonunda llen rezonans, b) kesme birim deformasyonuna gre
normalize edilmi modl azalm (G/Gmax), c) kk birim deformasyon kesme modlnn (Gmax) etkin
evre basnc ile deiimi ve d) snmlenme orannda (D) kesme birim deformasyonu ile birlikte art.
Minyatr Kanatl Kesici

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D4648
Doygun kil ve siltlerin drenajsz kesme dayanm (su) ile hassasiyetini (St) belirlemek
Deney, drt bakl pervane ekilli aletin zemine srlmesi ve silindirik bir yzeyi
makaslamak zere dndrlmesi ile gerekletirilir. llen burulma kuvvetinden
(tork) drenajsz kesme dayanm hesaplanr (bkz. Blm 5). Minyatr kanatl kesici
(boyutunun kk olmas hari) arazi tipi kanatl kesiciye benzer.
Deneyde uygulanan gerilmelerin kanatl kesicinin ap ve boyu ile temsil edilen
silindirik yzeyler ile snrl olduu kabul edilir. Gerekte ou zaman bu doru
deildir. Dayanm ve tutuklua bal olarak, idealize edilmi silindirden dar doru
olan zondaki zeminler de kanatl kesicinin makaslama eyleminden dolay rselenir.
Bu nedenle, burulma kuvvetinin bir ksm bu zonu mobilize etmeye harcanr. Bu
nedenle, makaslama zonunun sadece kanatl kesicinin ap ile tanmlanmasna dayal
varsaym deiik dzeylerde hatalara neden olur.
Deney sonularnn analizinde test edilen zeminin dayanmnn izotrop olduu kabul
edilir (ki bu tm zeminler iin geerli deildir). Ancak, anizotropiyi ve doygun killer ile
siltlerin dayanmn lmede yararl bir ara olabilir. Hassasiyet (St) doruk dayanmn
yorulmu dayanma orandr. Laboratuvar kanatl kesici deneyi bir indeks deney
olarak kullanlmaldr.
146
Kaliforniya Tama Oran (CBR)

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T193
D4429 (arazi iin), D1883 (laboratuvar iin)
Kontroll bir su ierii ile younluk koullarnda sktrlm zeminin tama
kapasitesini belirlemek
Deney sonular normalde Kaliforniya Tama Oran (CBR) olarak bilinen tama oran
cinsinden ifade edilir. CBR bir pistonun belli bir su ieriinde ve younlukta
sktrlm zemine belli bir miktarda batmas iin gerekli ykn, mcrdan (genellikle
kireta) yaplm standart numunede piston ile ayn penetrasyon derinliini
salamak iin gerekli kuvvete oran olarak ifade edilir. Arazide beklenen uzun vadeli
koullar benzetirmek iin tipik olarak slak koullar kullanlmaldr.
CBR deneyi adet zde numune zerinde yaplr. Her bir CBR deneyi dizisi belli bir
rlatif sklk ve su ierii iin yaplr. Jeoteknik mhendisi deneyin hangi koullarda
yaplacan (kuru, optimumda, slattktan sonra, %95 rlatif kompaksiyonda vb.)
belirtmelidir.
CBR pratikte bir tama kapasitesi deneyi olup, deerlendirme iin belli noktalara ait
deney verileri salar. ou CBR deneyleri laboratuvarda yapldndan, sonular da
kullanlan numunelerin temsilcilik derecesine bal olacaktr. Sonular, ampirik olan
ve bir kurumca (rnek: FHWA, FAA, AASHTO) belirlenmi karayolu, havaliman,
otopark ve dier kaplama tasarmlarnda kullanlr. Kaplama yenilmeleri ou zaman
kt drenaj, ar ykl kamyon trafii, artan genel yol trafii ve eskime sonucu
ortaya kmaktadr.
R Deeri Deneyi
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T190
D2844
Dey yke maruz kalan bir zeminin yanal deformasyona direnme yeteneini
belirlemek. Bu diren R deeri olarak ifade edilir.
Bir zeminin R deerinin lm stabilometre ile yaplr. eksenli deney dzeneine
benzeyen stabilometre iinde kauuk membran olan bir hcreden oluur. Hcre ile
membran aras yanal basn numuneye ileten bir ya ile doldurulur.
Bu deneyde sktrlm, stabilize edilmemi veya stabilize edilmi zemin ve agregalar
kullanlabilir. Numuneler zel bir yourmal kompaksiyon aleti ile sktrlr. Numune
dey olarak yklendii zaman numuneye (basn komparatr ile llebilen) bir
yanal basn uygulanr. Belli bir yanal basnca karlk gelen yerdeitirmeden
hareketle R deeri bulunur.
R deeri deneyi Kaliforniya Karayollar daresi tarafndan yine bu kurumca gelitirilen
ampirik tasarm ynteminde kullanlmak zere gelitirilmitir. Daha sonralar ounlukla
kaplama tasarmlarnda kullanlr olmutur. Deney numunelerini hazrlamada kullanlacak
yourmal kompaktrn arazideki sktrma makinasnn alma eklini yakn olarak
modellemesi ngrlr. Bu yntemle hazrlanan numunelerin i yaplar, zemin
partikllerinin arpma kuvvetiyle sklatrlmaktan ziyade birbirine kenetlendii duruma
benzer biimde gerekte arazide sktrlm malzemelerin i yapsn daha iyi temsil eder.
R deeri dorudan kullanlabildii gibi, daha yaygn dier deney yntemleri (mesel
AASHTO) ile kullanlmak zere korelasyon diyagramlar yoluyla daha yaygn faktrlere
(mesel CBRye) de dntrlebilir. Bu deney ynteminde yanal ve dey gerilmeler
altnda deformasyona direnci lmek suretiyle kaplama malzemelerinin dayanm dolayl
olarak llr.
Deney ayrca iebilir zeminlerin ime basncnn llmesine de olanak verir. Dayanm
verileri kaplama yaplarnn deiik bileenlerinin kalnlklarn belirlemek zere
kaplamalarn tasarmnda kullanlr. ime basnc iebilir zeminlerin kaplama altlarnda
kullanlabilirliini ve bu zeminlerin imesini nlemek iin rt kalnl cinsinden gerekli
gerilmenin iddetini belirlemede kullanlr.
147
Esneklik Modl
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T294
Kaplama bileenlerine uygulanan gerilme ile oluan deformasyon arasndaki yaklak
ilikileri belirlemek
Sktrlm ya da rselenmemi silindirik numune geni bir eksenli deney hcresi
iine yerletirilir.
Deney ok zaman alc olup, zel deney ve laboratuvar dzenei gerektirir. Deiik
tm eksenel yklemeler iin bir numune kullanlabilir. Kaplama malzemelerini temsil
eden rselenmemi ve rselenmi numunelerin her ikisi de kullanlabilir. Yorulmu
zeminler iin numune hazrlamas arazide mevcut veya beklenen koullarn ok iyi
ekilde anlalmas gerekir. Elde edilen deerler kaplama bileeni malzemelerin
dorusal veya dorusal-olmayan elastik davrann belirlemede kullanlabilir.
7.1.9 Geirgenlik
Hidrolik iletkenlik ya da geirgenlik zeminler iin nemli bir ak zelliidir.
Zeminlerin Geirgenlii
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T215
D2434 (taneli zeminler), D5084 (tm zeminler)
Akkanlarn zeminlerde akma potansiyelini belirlemek
Bir akkann gzenekli bir ortamdan gei kolayl ayn zamanda hidrolik iletkenlik
olarak da adlandrlan geirgenlik katsays (k) cinsinden ifade edilir. Geirgenlii tayin
etmede 1) sabit seviyeli, 2) den seviyeli olmak zere balca iki standart deney
prosedr kullanlmaktadr (ekil 7.14).
ki prosedrde de rselenmemi, yorulmu veya sktrlm numuneler
kullanlabilir. ri malzemelerin geirgenlii sabit seviyeli deneylerle belirlenir. Killi
zeminlerin geirgenlii normalde den seviyeli permeametre ile bulunur. ki deney
arasndaki fark, ilkinde numunenin hidrolik eiminin sabit tutulmas; ikincisinde ise
suyun numuneden geii srasnda hidrolik ykn azalmasna izin verilmesidir. Zemin
geirgenliine dair deerlendirmeler, belli bir hacimdeki suyun zeminden gemesi
iin gerekli zaman okumalarna gre yaplr (ekil 7.14).
Geirgenlik, deiik amalar iin zemin semede kullanlan ana parametrelerden
biridir. Baz durumlarda temel veya alttemel malzemelerine szan suyun
uzaklatrlmasna yardmc olmak adna kaplamann hemen altna geirgenlii yksek
malzeme serilebilir. Glck seddesi gibi dier baz durumlarda ise, geirgenlii yksek
malzeme kullanm zararl olabilir. Geirgenlik ayrca geri-dolgu malzemelerinin
seimini de nemli lde etkiler.
ki deney ynteminde de zeminlerin geirgenliini belli artlar altnda belirlenir.
Karlalan probleme dair hangi test koullarnn temsilci olduuna jeoteknik
mhendisi karar vermelidir. Dier tm laboratuvar deneylerinde olduu gibi,
jeoteknik mhendisi bu deneyin de kstlamalarnn farknda olmaldr. Sre,
gzeneklerde veya suda hava veya gazn varlna duyarldr. Pratikte olabildiince
fazla hava veya gazn uzaklatrlabilmesi iin, deneyden nce numuneden damtlm
ve havas alnm su geirilmelidir. Numunenin scaklndan biraz daha yksek
scakla sahip, havas alnm veya damtk su kullanlmas tavsiye edilmektedir.
Suyun gzeneklerden geii ve soumas srasnda havay ve baz gazlar zmesi ve
bu ekilde sre srasnda bunlarn dar atlmas mmkndr. Sonuta (biraz
idealize edilmi olsa da) daha temsilci bir geirgenlik deeri elde edilir.
Permeametre tr de (ASTM D5084deki esnek duvarl permeametreye karlk
ASTM D2434 ve AASHTO T215deki rijit duvarl permeametre) sonular etkileyebilir.
nce taneli, geirgenlii dk zeminler iin esasen eksenli deney aparatna ok
148
benzeyen esnek duvarl permeametreler (ekil 7.15) tavsiye edilmektedir. Rijit

duvarllar kullanld zaman, deney akkan numune ile permeametre arayzeyinde
kendine bir yol bulabilir; buna gre, numunenin iinden geme yerine o yolu takip
edebilir. Bu da hatal sonulara yol aar.
Geirgenliin viskoziteye duyarl olduu gzden karlmamaldr. Geirgenlii
hesaplarken viskozite ve scaklk dzeltmeleri yaplmaldr. Deney srasnda akkan
ve laboratuvar scaklklar sabit kalmaldr.
Laboratuvar geirgenlik deneyleri ideal koullarda gvenilir sonular verir. nce taneli
zeminlerin geirgenlii (her ne kadar kyi dorudan lmede ok doru sonular
vermeseler de) tek ynl konsolidasyon deneylerinden de hesaplanabilir (rnek;
Tavenas vd., 1983).
Geirgenlik Katsays knin Hesaplanmas
Sabit Seviyeli Deney in (ekil 7.14a):
(7-9)
Burada, Q = belli zamana (t; saniye) ait toplam hacim (m3)
A = zemin numunesinin kesit alandr (m2).
Den Seviyeli Deney in (ekil 7.14b):
(7-10)
Burada,
a = dey borunun kesit alan

A, L = numunenin kesit alan ve ykseklii
t = dey borudaki suyun h1den h2ye gemesi iin gerekli sre (s).
ekil 7.14 Geirgenlik deneyleri. a) Sabit seviyeli dzenek, b) den seviyeli dzenek.
149
ekil 7.15 Permeametre dzenei. a) Esnek duvarl permeametre hcresi, b) otomatik hacim deiim
cihaz (solda) ve geri basnc panel sistemi (sada) ieren geirgenlik dzenei.
7.1.10 Konsolidasyon
Tek ynl konsolidasyon deneyi (ya da dometre deneyi) zemin davran konusunda en yararl
ve gvenilir laboratuvar lmlerinden birini oluturmaktadr. Bu deneyle zeminlerin skabilirlik
parametreleri (Cc, Cs, Cr), kstl modl cinsinden tutukluk (D = 1/mv), nkonsolidasyon gerilmesi (p),
konsolidasyon hz (cv), krip hz (C) ve geirgenliin yaklak deeri (k) bulunabilmektedir.
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
Tek Ynl Konsolidasyon

T216
D2435
Yk altndaki zeminlerin nkonsolidasyon gerilmesi, skma karakteristikleri, krip,
tutukluk ve ak hz zelliklerini belirlemek
Deney iin, rselenmemi bir zeminden alnan 50-75 mm apnda (25 mm kalnlnda)
kk ve ince bir numune kullanlr. Deney iin temsilci numune seimi ok nemlidir.
Hazrlanan numuneler konsolidometre ya da dometre ad verilen rijit duvarl bir
ykleme aleti iine yerletirilir (ekil 7.16). Tm ykler ve kaydedilen deformasyonlar
dey yndedir.
Numuneye giderek artan ve her seferinde dengeye (birincil konsolidasyonun sonuna
karlk gelen tpye) eriildikten sonra iki katna karlan ykler uygulanr. Muhafazakar
bir yol olmasna ramen, her ykleme geleneksel olarak 24 saat srmektedir. Alternatif
olarak, ykleme hcreleri ve boluk basnc lerleri kullanlarak, numuneler devaml
ekilde yklenebilirler.
Genelde deney srasnda bir ykleme-boaltma dngs uygulanr. Boaltma ilemi
konsolidasyon erisinin bakir skma ksmndan balatlr. Boaltma ilemi zeminlerin
skma zelliklerine dair daha gvenilir tahminler verir.
Doygun zemin ktleleri yke maruz kaldklarnda deiik derecelerde boyutsal deiim
sergilerler. Balangtaki yk artna zemin iinde ilave boluk basnlar (u) gelitiren
sv faz ile kar konulur. Zemin ile temastaki drenaj katman(lar)nn mevcut olup
olmamasna ve varsa geirgenliine bal olarak gzeneklerdeki su drene olmaya balar
ve bu durum u tamamen snmlenene kadar devam eder. Hidrostatik basn azalrken
ykn ayn orandaki ksm zeminin kat ksmna aktarlr. lave boluk basnc sfra
dt zaman, yeni ykn tamam zeminin kat paracklar tarafndan tanr. Bu srece
birincil konsolidasyon denir. Taneli, geirgenlii yksek zeminlerde bu yk aktarma ilemi
(su abucak drene olduundan) ok abuk geliir. Killerde ve geirgenlii dk
zeminlerde birincil konsolidasyon daha uzun zaman alr; bu da, zemin zerine gelen
yaplarn uzun vadeli performansn etkileyebilir. Oturma hz konsolidasyon katsays (cv)
ile ifade edilir.
Zeminlerin konsolidasyon zelliklerini belirlemede en ok tek ynl konsolidasyon deneyi
kullanlmaktadr. Bu deneyde konsolidasyon dolay oluan boyutsal deiimin dey
ynde gelitii varsaylr. Bu varsaym basn altndaki tutuk veya orta tutuk zeminler iin
150
genellikle kabul edilebilir olmakla birlikte yumuak zeminler ya da basn altnda olmayan
(mesela kpr abatmanlarndaki) zeminler iin doru deildir. Bu deneyden elde edilen
veriler ve bunlara dayanan analizin makul derecede gvenilir olduu kantlanmtr.
Tek ynl konsolidasyon deneylerinin sonular ok deiik ekillerde sunulabilmektedir.
Bunlardan en ok kullanlan ikisi unlardr: 1) Boluk oran (e) logv grafii. Bu
diyagramda skma indeksleri (Cr, Cc, Cs) srayla yeniden skma, bakir skma ve ime
erilerinin eiminden (e logv ilikisinden) bulunur. 2) Eimin kstlanm modle
(D) eit olduu v v grafii. En nemlisi, konsolidasyon deneyinden doal
kellerin nkonsolidasyon gerilmesi (vmax = p = Pc) bulunur (ekil 7.16c). Etkin
nkonsolidasyon gerilmesi zeminin maruz kalm olabilecei anma, kuruma, sismik
olaylar, yeralt su seviyesi dalgalanmalar ve Blm 9da aklanan dier ar
konsolidasyon mekanizmalar gibi bir gemi gerilme tarihesini temsil eder.
ou killerde birincil konsolidasyonu tipik olarak ikincil konsolidasyon veya C
parametresi ile temsil edilen uzun dnemli krip takip eder. Kaln kil kellerinde ikincil
skmann boyutu ok nemli olabilir. zellikle artan ar yklere maruz kalan ve nemli
ikincil oturma eilimi gsteren zeminler iin ikincil oturmann uzun dnem etkilerinin
kestirimi gerekli olabilir. Bu durumda, deney yknn her art kademesinde o yk iin
izilen zaman-oturma erisi yatay izgiye asimtot olana kadar beklenir.
Ar organik killer de uzun sreli ykleme koullar gerektirirler. Bunlar iin izilen
zaman-oturma erilerinde birincil konsolidasyonun bitimi ak bir ekilde grlmeyebilir.
Byle durumlarda birincil aamann bitimini belirlemek iin zeminin boluk
basnlarndaki deiimi gzlemek gerekebilir. Hayli (%20 veya daha fazlas) organik olan
zeminlerin ikincil, uzun vadeli skmasnn byklnn birincil konsolidasyon kadar
veya daha byk olabilecei hatrdan karlmamaldr. Bu zeminlerdeki ikincil skma
organik liflerin devam edegelen skmasnn bir sonucu olarak geliir. Deney srasnda
ilave hidrostatik basncn nemli lde snmlenmesi nemli skmann sonlandna
iaret etmez; absorblanan suyun lifin kendi gvdesinin skmasyla ilgili olarak dar
atlmas ok uzun sre devam edebilir.
Killerin ime Potansiyeli

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
T256
D4546
iebilen zeminlerin ime potansiyelini belirlemek
ime deneyi tipik olarak bir konsolidasyon dzenei ile yaplr. ime potansiyeli
yanal olarak deforme olmasna izin verilmeyen bir numunenin ykleme ve slatlma
halindeki imesini gzleyerek belirlenir. Alternatif olarak numune suya gmlr,
ykler uygulamak suretiyle ykseklii sabit tutulur.
ime, baz killerin doygunlua gsterdii karakteristik tepkidir. ime potansiyeli
mineralojik bileime baldr. Montmorillonit (smektit) yksek derecede ime
potansiyeli sergilerken, illitin ime karakteristii sfr ile orta dzey arasnda ve
kaolinitte de hemen hemen sfrdr. Bir zeminin hacimsel ime yzdesi o zeminin kil
yzdesine, rlatif sklna, kompaksiyon su ierii ve younluuna, geirgenliine, su
tablasnn konumuna, bitki rts ve aalarn varlna ve rt gerilmesine baldr.
Temel, dolgu veya kaplama zeminlerinin imesi bunlarn stnde yer alan yaplarda
ciddi ve maliyeti yksek hasarlara yol aar. Bu nedenle, bu zeminlerin ime
potansiyelinin kestirilmesi nemlidir. ien zeminlerde ime yzdesini ve ime
basnlarn kestirmede tek ynl ime potansiyeli deneyi kullanlmaktadr.
Bu deney rselenmemi, yorulmu veya sktrlm numuneler zerinde yaplabilir.
imenin yanal ve dey ynde geliebildii, zemin ktlesinin yanal olarak
kstlanmad durumda (rnek; kpr abatman) boyutlu ime karakteristiklerini
belirlemede eksenli deneyler kullanlabilir.
151
ekil 7.16 Tek ynl konsolidasyon ve sonular. a) Moment ykleme kollu Wykeham Farrance
dometresi, b) pnmatik (haval) konsolidometreler (Anteus), c) hidrolik yklemeli Rowe hcresi
(GeoComp Corp), d) parametrelerin bulunmas iin idealletirilmi e logv grafikleri.
Zeminlerin Gme Potansiyeli
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D5333
Zeminlerin gme potansiyelini belirlemek
Zeminlerin gme potansiyelinin belirlenmesinde rselenmemi, sktrlm ya da
yorulmu numune doal su ieriinde iken ykleme cihaznda bir konsolidasyon
halkas iine yerletirilir. Numuneye bir yk uygulanr ve dey yerdeitirmenin
bykln lmek zere zemin doyurulur.
Lsler veya ls tipi zeminler baskn ekilde siltten oluurlar ve %3-5 arasnda kil
ierirler. Ls kelleri rzgarn bir rndr. Ls tipi kellerin bileimi benzer olup,
organiklerin rme yoluyla atlmas ya da baz minerallerin (kalsiyum karbonat)
ykanmas sonucunda oluurlar. ki durumda da bu kellerden alnan rselenmi
numuneler silt olarak snflanr. Kuru veya dk su ieriinde arazide durayl bir silt
keli grnts verirler. Bu keller yksek su ieriinde ger ve hacimde ani
deiim sergilerler. Kohezyonsuz dier zeminlerden farkl olarak lsler, doygun
duruma gelene kadar neredeyse dey evler oluturabilirler. Rlatif sklklar ve
birim arlklar dk, boluk oranlar yksektir. Bu zeminler zerine ina edilen
yaplar, zeminin doygun hale gelmesi halinde, temel zeminlerinin gmesiyle ciddi
anlamda hasar grebilirler.
Islanma srasndaki gme, bu zeminlere orijinal dayanm kazandran kil balarnn
tahrip olmasyla gerekleir. Yourma ve sktrmann da orijinal yapy tahrip
edebileceini kestirmek zor deildir.
152
7.2 LABORATUVAR DENEYLER KALTE GARANTS

Numunelerin kalitesini koruma yetenei byk lde arazi veya laboratuvar personelinin
takip ettii kalite garanti programna baldr. Malzeme zelliklerindeki nemli deiimler
numunelerin uygunsuz paketleme, tama ve depolamasndan kaynaklanabilir; bu da deneylerin
yanl olmasna yol aar ve sonuta tasarm etkiler.
7.2.1 Depolama
rselenmemi zemin numuneleri bunlarn yaplar ve doal su ierikleri mmkn olduunca
doal koullardakine yakn kalacak ekilde tanmal ve depolanmaldr (AASHTO T207, ASTM D4220
ve D5079). zel kaplarda depolanan numuneler geici bile olsa gne na dorudan maruz
kalmamaldr. rselenmemi numuneler st ksmlar yukar gelecek ekilde depolanmaldr.
Numunelerin uzun sreli depolamas scaklk kontroll ortamlarda yaplmaldr. Scaklk
kontroll ortamlar, numunenin alnd ortama bal olarak dondurucu scaklktan oda scaklna
kadar deiebilir. Zemin depolamas iin greceli nemlilik normalde %90 veya daha yksek olmaldr.
Zemin numunelerinin tp iinde uzun sre saklanmas tavsiye edilmemektedir. Uzun vadeli
depolamada numune tpleri paslanabilir. Bu da zeminin tpe yapmasna yol aabilir ki, zeminin
tpten karlmas srasnda sebep olaca direnten dolay zeminin i yapsnda yenilmelere neden
olur. Bu tr yenilmeler ou zaman gzle grlemezler; bu tr koullarn varl sadece x-n
incelemesi (ASTM D4452) ile ortaya konabilir. Bu numunelerin rselenmemi numune olarak test
edilmeleri halinde sonular yanltc olabilir.
Numunelerin en iyi koullar altnda bile olsa uzun sreli depolanmalar numunelerin
zelliklerinde deiimlere neden olabilir. Aratrmalar, on be gn veya daha uzun sreli depolanan
zemin numunelerinin dayanm karakteristiklerinin nemli lde deitiini ortaya koymutur. Uzun
sre saklanan zemin numunelerinden karlan rnekler dk kaliteli olup, ou zaman gvenilmez
sonular verirler. Byle durumlarda gerilme rahatlamas, scaklk deiimleri ve evresel koullara
maruz kalma sresinin uzamasnn numune zellikleri zerine etkileri byktr.
7.2.2 Numune Sandklama
rselenmemi numunelerin zensiz biimde paketlenmesi tasarm ve onu izleyen inaat
sreleri asndan nemli olabilecek byk lekli rselenmelere neden olabilir. Numuneler daima
tecrbeli elemanlar tarafndan ve numune hazrlama srasnda zeminin yapsal btnl ve su ierii
korunacak ekilde paketlenmelidir. Zeminleri tralamada kullanlan testere ve baklar temiz ve
keskin olmaldr. zellikle su ieriini korumann kritik olduu durumlarda hazrlk sresi ok ksa
tutulmaldr. Hazrlama srasnda numuneler gne na veya yaa dorudan maruz kalmamaldr.
Numunenin kap iine veya iinden dar drlmesi halinde bunlarn rselenmi olacan beklemek
doaldr. Bunlar, rselenmemi numune gerektiren kritik deneylerde (elastik modl, eksenli vb.)
kullanlmamaldrlar.
7.2.3 rnek Seimi
Numune alma ve deney yapma prosedrleri asndan en nemli hususlardan biri deney iin
temsilci numune seimidir. Seilen numuneler, allan formasyonu temsil edici olmaldr. Tekdze,
homojen bir kel veya formasyon bulmak her zaman mmkn deildir.
Deney numunelerini semeden nce kdemli laboratuvar teknisyeninin, jeoloun ve/veya
jeoteknik mhendisinin sondaj loglarn incelemesi, sahann jeolojisini anlamas ve numuneleri grsel
olarak incelemesi gerekir. Numuneler renk, fiziksel grnm ve yapsal zelliklere bal olarak
seilmelidir. rnekler sadece en iyi veya en kty deil, sahada var olan tm malzeme eitlerini
temsil edecek ekilde seilmelidir. Sreksizlik ya da sokulum ieren numuneler laboratuvarda erken
(prematr) yenilmeye neden olabilir. Ancak, bunlarn arazide olmas sz konusu deildir. Bu tr
yenilmeler not edilmeli fakat formasyon keli iin temsilci olarak seilmemelidir.
rnek seim ilemlerinin tmne uygulanabilir bir kurallar manzumesi bulunmamaktadr.
Uygun rnekleri semede jeoteknik mhendisi, jeolog ve kdemli laboratuvar teknisyeni jeolojik
durum, malzemeler ve proje gereksinimleri konusunda bilgi ve deneyimlerini ortaya koymaldr.
153
7.2.4 Alet Kalibrasyonu

AASHTO ve ASTM deney prosedrlerince belirlenen toleranslar karladklarndan emin olmak
iin, tm laboratuvar cihazlarnn periyodik olarak kontrol edilmesi gerekir. Elekler, etvler, sktrma
kalplar, eksenli ve geirgenlik hcreleri aklk boyutu, scaklk ve hacim toleranslarn
saladklarndan emin olmak iin periyodik olarak incelenmelidir. Yk halkalar ve basn sensrleri de
dahil olmak zere, basn ve ekme deney cihazlar ylda drt kere kontrol edilmeli ve ABD
Standartlar Brosunun sertifikal cihazlar kullanlarak ylda en az bir kere kalibre edilmelidir. zellikle
elektronik ya da yansmal ayna tipleri olmak zere, teraziler gnde en az bir kere kontrol edilmeli;
terazisinde ve uygun lm ayarlarnda olduundan emin olunmaldr. Elektronik ekipman ve
yazlmlarn da (her eyin yolunda gittiinden emin olmak iin) periyodik olarak (eyrek ylda bir)
kontrol edilmesi gerekir.
7.2.5 Glkler
Zeminlerden numune alnmas ve bunlar zerinde deney yaplmas ilemi tm yaplarn tasarm
ve inaatnda en nemli temel admlardr. Bu admlardaki ihmaller veya hatalar (fark edilmedii
takdirde) tasarm ve inaat srecine tanacak; sonuta maliyetli ya da muhtemelen gvensiz
tesislerin ortaya kmasna yol aacaktr. Numunelerin uygun ekilde paketlenmesi, deney
hazrlanmas ve laboratuvar deney prosedrlerinde gz nne alnmas gereken hususlar Tablo 7.4de
liste halinde verilmitir. Burada verilen bilgiler zemin rneklerinin paketlenmesi ve test edilmesi
konusunda nemli hususlar asndan hi bir surette eksiksiz olarak dnlmemelidir; ok daha
fazlas vardr. Bunlar sadece en yaygn olanlardan bazlardr.
7.3 DENEYLERN SEM VE TAYN
Laboratuvar deneyleriyle ilgili olarak ne zaman, ne kadar ve ne tr gibi hususlara deneyimli bir
jeoteknik mhendisi karar vermelidir. Laboratuvar deney programnn amacn belirlerken, minimum
ltler olarak aadakiler alnmaldr:
Projenin tr (kpr, dolgu, iyiletirme, binalar, vs.)

Projenin boyutu
Temel zeminine gelecek ykler
Yk eitleri (statik, dinamik, vb.)
Proje iin kritik toleranslar (mesela oturma snrlar)
Sondaj loglarna ve zemin trlerinin laboratuvarda grsel tayinine dayal olarak, zemin
profilindeki dey ve yatay deiimler
Proje sahasnda bilinen veya kukulanlan zel durumlar (mesela ien zeminler, gen
zeminler, organik zeminler, vs.)
Grsel olarak tespit edilmi sokulumlar, kayma izikleri, fisrler, yumrular vb.nin varl.
Jeoteknik mhendisi deney sonularndan gvenilir bir zemin profili karmaya emin olana ve
tasarm iin gerekli parametreleri salayana kadar, deneylerin seimi geici olarak
deerlendirilmelidir. Sondajla alnan tm zemin numunelerinin laboratuvarda grsel tayini
yaplmaldr. Benzer mhendislik zelliklerine sahip zemin gruplar mhendisin talebine gre seilmi
numuneler zerinde Birletirilmi Zemin Snflama Sistemine (ASTM D2487; jeoteknik uygulamalarda
tercih edilen yol budur) veya AASHTO sistemine gre (M145) yaplmaldr. Su ierii analizi tm
kohezyonlu zeminlerde ve mmknse zeminlerin tamamnda yaplmal; buna gre jeoteknik
mhendisi, tasarm parametrelerini elde etmek veya her bir zemin katman iin arazide elde edilen
tasarm parametrelerinin doruluunu teyid etmek iin uygun deneylerin neler olduunu
belirlemelidir. Bir dizi uygulama iin bilgi gereksinimleri ve deney durumlarna dair bir zet Tablo
7.5de verilmitir (GEC 5den). Zemin ve kaya zelliklerinin seimine dair ilave klavuz bilgiler
FHWAnn Zemin ve Temeller altay referans rehberinde verilmitir.
154
Tablo 7.4 Zeminlere ait laboratuvar deneyleri iin genel klavuz bilgiler.
1. Nem kayb ve yapsal rselenmelere kar numuneleri koru.
2. Numuneleri tpten dikkatlice kart; numuneler tpten uygun biimde kartlmal ve sonra
desteklenmelidir.
3. Numunelerin Shelby tp iinde uzu sre kalmasndan kan.
4. Numuneleri doru biimde numaralandr ve knye ver.
5. Numuneleri uygun biimde kontrol edilen ortamlarda depola.
6. Numuneleri yzeylerindeki bulaklar temizledikten sonra grsel olarak incele ve knyele.
7. Cep penetrometresi veya minyatr kanatl kesiciyi sadece dayanm iin fikir edinmede kullan.
8. Deneyler iin temsilci numuneleri dikkatlice se.
9. Numuneler iinden yeterli sayda rnek se.
10. Numunelerin uygun biimde seimi iin daima arazi kaytlarna bak.
11. Numune alma srasndaki rselenmeleri, krnt, sondaj amuru veya dier yabanc maddeleri
belirle ve rneklerin seimi srasnda bunlardan kan.
12. Snflama iin sadece grsel tanmlama ile yetinme.
13. Zeminleri turba veya organik olarak adlandrmada daima organik ierik deneyleri yap.
14. Numuneleri etvde ar veya dk scaklklarda kurutma.
15. Eskimi aletleri devre d brak; mesela zellikle kk aklkl (< No. 40) eski elekler kontrol
edilmeli ve ska deitirilmeli, eskimi sktrma kalplar veya tokmaklar kontrol edilmeli ve
gerektiinde deitirilmelidir (bir sktrma kalbndaki hacim hatas birim hacme 30 katyla
yansr).
16. Atterberg limitlerinin yaplmas likit limit aletinin dme yksekliinin dikkatlice ayarlanmasn
ve plastik limit rneklerinin uygun biimde yuvarlanmasn gerektirir.
17. Damtk su gerektiren yerlerde musluk suyu kullanma.
18. Stabilizasyonun deney numunelerini uygun biimde kr havuzunda tut.
19. Hi bir zaman iin numunelerin alnd durumda doygun olduklarn varsayma.
20. Doygunluk uygun ekilde aamalandrlm geri basnlar ile gerekletirilmelidir.
21. eksenli veya geirgenlik deneylerinde dzgn o-halkalar, klf vb. kullan.
22. rselenmemi numunelerin yanlarn ve ularn eit ekilde trala.
23. Kayma izikleri ve doal fisrleri belirlemede dikkatli ol. Bunlar kaydet.
24. Ayrca, kayma iziklerinden dolay gelien kesme yenilmelerini gerek yenilme olarak alma.
25. Elastik modlleri belirlemede serbest basn deney sonularn (gerilme-birim deformasyon
erilerini) kullanma.
26. Konsolidasyon deneylerinde yk art sadece birincil oturma gerekletikten sonra
uygulanmaldr.
27. Dayanm deneyleri iin uygun ykleme hzlar kullan.
28. Hzlandrlm, eksik konsolidasyon deneylerinden e-log(p) erilerini tahmin etme.
29. rselenmemi deneyler iin rnekleme ve paketleme srasnda rselenmi numuneleri
yeniden yaplandrmadan kan.
30. Laboratuvar deney rneklerini doru biimde etiketle.
31. Standart olmayan alet veya standart d deney prosedrleri gibi ksa yollara sapma.
32. Tm deney aletlerini periyodik olarak kalibre et ve kalibrasyon kaytlarn tut.
33. Deiken malzemelerde temsilci sonular elde etmek iin daima yeterli sayda rnei test et.
155
156
157
158
BLM 8.0
KAYALAR N LABORATUVAR DENEYLER
8.1 GR
Kayada laboratuvar deneyleri krksz kaya rneklerinin dayanm ile elastik zelliklerini ve kaya
malzemesinin ktleme ve dalma potansiyelini belirlemek zere yaplmaktadr. Bunlardan elde
edilen parametrelerin bir ksm kaya dolgular, yarma evleri, s ve derin temeller, tnellerin tasarm
ile ky koruma (riprap) malzemelerinin deerlendirilmesinde kullanlmaktadr. Krksz kaya
numunelerinin deformasyon ve dayanm parametreleri eklemler, fisrler ve sreksizlik zellikleri
(aklk, przllk, ynelim, dolgu), su basnlar ve ortama ait jeostatik gerilme durumu tarafndan
byk lde kontrol edilen geni lekli kaya ktlesini deerlendirmede yardmc aralardr.
8.2 LABORATUVAR DENEYLER
Krksz kayalar iin yaygn olarak kullanlan laboratuvar deneyleri dayanm (nokta yk indeksi,
tek eksenli skma, Brezilya deneyi, dorudan kesme), elastiklik (ultrasonik, elastik modl) ve
kararllk (slak kararllk, anma) lmlerini kapsar. Tablo 8.1de ASTMye ait laboratuvar kaya
deneyleri ve prosedrlerinin bir zeti verilmitir. Ksa blmlerde kayada inaat ilgilendiren standart
karayolu projeleri iin faydal yaygn deneyler (* asterisk ile iaretli olanlar) ele alnmtr.
Krksz kaya dayanm laboratuvarda nokta yk indeksi, tek eksenli skma, eksenli skma,
Brezilya ve dorudan kesme deneyleri ile tayin edilmektedir. Tek eksenli skma (veya serbest basn)
deneyi (silindirik beton numuneleri zerindeki standart deneyler ile uyumlu olarak) genel bir referans
deeri verir. Tek eksenli skma dayanm (qu = c) ular dzgnce kesilmi silindirik bir numuneyi
uzun ekseni boyunca sktrmak ve llen en byk kuvveti de enine kesit alanna blmek suretiyle
elde edilir. Nokta yk indeksi tek eksenli skma yerine kullanlan, dzensiz kaya paralarnn da test
edilebildii basit bir deneydir. Dorudan ekme deneyi ou laboratuvar iin zor olan, ular zel
hazrlanm rnek gerektirir; bu nedenle, ekme dayanm ou zaman silindirik rnekleri aplar
boyunca sktrmak suretiyle deerlendirilir (Brezilya deneyi olarak bilinir). Kaya sreksizlikleri
boyunca srtnme karakteristiklerini incelemede dorudan kesme deneyleri kullanlr.
ekil 8.1 a) Laboratuvar deneyi iin krksz kaya rnei, b) skma dayanm deneyi.
159
Tablo 8.1 Krksz kayada laboratuvar deneyleri iin standartlar ve prosedrler.

Deney
Kategorisi
Nokta yk
dayanm
Skma
dayanm
Deneyin Ad
Nokta yk indeksini (Is) tanmlama yntemi
Karotun tek eksenli skmadaki basn dayanm (qu = c)

Boluk basnc llmeyen eksenli skma
Silindirik sert kayann tek eksenli skmada krip deneyi
Akma
Silindirik yumuak kayann tek eksenli skmada krip deneyi
deneyleri
Silindirik sert kayann eksenli skmada krip deneyi
Krksz kaya rneklerinin dorudan ekme dayanm
ekme
dayanm
Krksz kayay yarma yoluyla ekme dayanm (Brezilya deneyi)
Laboratuvarda dorudan kesme dayanm deneyleri sabit
Dorudan
normal gerilme altnda kaya rnekleri
kesme
Geirgenlik
Akan havayla kayalarn geirgenlii
eyl ve benzeri zayf kayalarn slak kararll
Riprap salaml iin sodyum/magnezyum slfat kullanarak
kaya sal deneyi
Kararllk
Donma/znme altnda anma kontrol iin kaya kararll
Islanma/kuruma altnda anma kontrol iin kaya kararll
Krksz kayann tek eksenli skmada elastik modlleri
Deformasyon
Krksz kayann eksenli skmada elastik modlleri
ve elastiklik
Kayada pals hzlar ve ultrasonik elastik sabitler
Kaya karot rnei hazrlama
rnek
hazrlama
Kararllk deneyi iin kaya sal rnei hazrlama
Deneyin Kodu
AASHTO ASTM
D5731*
T226
-
D2938*
D2664
D4341
D4405
D4406
D3936
D3967*
D5607*
D4525
D4644*
D5240*
D5312*
D5313
D3148*
D5407
D2845*
D4543
D5121
Not: * Bu klavuzda tanmlanan rutin kaya deney prosedr
Nokta Yk ndeksi (Dayanm)

ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D5731
Bir indeks deneyi yoluyla kaya malzemelerinin dayanm snfn belirlemek
Karot (apsal veya eksenel), kesilmi blok ya da dzensiz para eklindeki kaya
rnekleri ular kresel olan bir ift konik ene arasna yerletirilerek yk uygulanr.
rnek ile enelerin temas noktalar arasndaki mesafe kaydedilir. Yk yava yava
arttrlr ve sonutaki yenilme yk kaydedilir.
Bir miktar rnek hazrlama ilemi sz konusudur. Bununla birlikte, rnekler ASTM
tarafndan belirlenen boyut ve ekil artlarna uymaldr. Genelde apsal deney iin
karot rneklerinde uzunluk/ap = 1,0 oran yeterli iken, eksenel deney karot
rneklerinde uzunluk/ap oran iin 0,3-1,0 aras uygundur. Blok ve dzensiz para
rneklerinin uzunluklar 5035 mm ve derinlik/genilik oranlar da 0,3 ile 1,0 arasnda
(tercihen 1,0) olmaldr. Deney rnekleri tipik olarak kendi doal su ieriklerinde test
edilirler.
Bir kayann nokta yk dayanm indeksini [Is(50)] elde etmek iin kaya rneine
dzeltme katsays uygulanr. Is(50) deerleri zayflk dzlemlerine dik ve paralel
lld zaman bir dayanm anizotropisi indeksi [Ia(50)] belirlenir.
Deney seyyar bir aletle (ekil 8.2) arazide veya laboratuvarda yaplabilir. Nokta yk
indeksi tek eksenli skma dayanmn (c) deerlendirmede kullanlr. Ortalama
olarak c = 25 Is(50)dir. Ancak, bata anizotrop kayalar olmak zere, katsay terimi 15
ile 50 arasnda deiebilir. c < 25 MPa olan zayf kayalarda bu deney
kullanlmamaldr.
160
ekil 8.2 Nokta yk deney dzenei (Roctestden uyarlanmtr).

Tek Eksenli Skma Deneyi
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D2938
Kayann tek eksenli skma dayanmn (qu = c = u) belirlemek
Bu deneyde silindirik kaya rnekleri yanal basn olmakszn basn altnda test edilir.
Deney prosedr zemin ve betondaki serbest basn deneyine benzer. Deney rnei
boy/ap oran (H/D) 2 ile 2,5 arasnda olacak ekilde, ular dz, birbirine paralel ve
uzun eksene dik kesilmi bir kaya silindiri olmaldr. Balangta NX boyu rnek aplar
(D = 44 mm) kullanlmsa da, imdilerde standart boyut olarak NQ karotlar (D = 47,6
mm) kullanlmaktadr.
ekil 8.3 Kayada tek eksenli skma deneyi. a) Gerilme koullar ve birim
deformasyon tanmlar, b) tek eksenli skma dayanmna (qu = c) karlk gelen pik
gerilmeyi de ieren gerilme-birim deformasyon erisi.
Kaya dayanmn dorudan belirlemenin yolu tek eksenli skma deneyidir. Sonular
numunenin nem ieriinden etkilendiinden, bu durumlar not edilmelidir. Ykleme
hz ve iki u yzeyin durumu da sonular etkiler. ASTM D4543e gre u yzeyler
dzlemsel ve paralel olmaldr. ASTM deney prosedrne gre, ykleme hz da sabit
olmaldr. Eimli fisrler, sokulumlar ve dier anomaliler ou zaman bu dzlemler
zerinde erken yenilmeye neden olurlar. Gerekli olan durumlarda byle koullar not
edilmeli ve eksenli ya da dorudan kesme deneyi gibi dier deneylere mracaat
edilmelidir.
161
Krksz Kayalar in Yarmal ekme (Brezilya) Deneyi

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D3967
Krksz kaya karotunun (dolayl) ekme dayanmn (T) belirlemek
Uzunluk/ap oran (L/D) 2 ile 2,5 arasnda olan karot rnekleri ykleme levhalar
numuneyi apsal olarak kuatacak ekilde basn ykleme makinasna yerletirilir.
Numuneyi krmak iin gerekli maksimum yk (P) kaydedilir ve yarmal ekme
dayanmn hesaplamada kullanlr.
ekil 8.4 Standart ykleme makinasnda Brezilya ekme deney dzenei.

Rutin uygulamalarda Brezilya ya da yarmal ekme dayanm (T) dorudan ekme
dayanm deneyinden (To) ok daha uygun ve kullanldr. Deney dorudan ekmeden
elde edilenlere ok benzer sonular verir (Jaeger ve Cook, 1976). Birok durumda
skmadan daha muhtemel bir yenilme biimi olmasndan dolay, kaya malzemesi
iin daha temel bir dayanm lsdr. Ayrca, nokta yk indeksinin gerekte skma
dayanm ile denetirilen bir eit Brezilya ekme dayanm olduuna dikkat ediniz.
Kayalarn ekme dayanmna dair ilave ayrntlar Blm 10da verilmitir.
Kayann Dorudan Kesme Dayanm

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
D5607
Bir zayflk dzlemi boyunca kayann kesme dayanm karakteristiklerini belirlemek
Laboratuvar deney cihaz ekil 8.5de ematik olarak verilmitir. rnek kesme
kutusunun alt yarsna yerletirilir; sonra ya sentetik reine ya da har ile etraf
doldurulur. rnek, kesme kuvveti eylemi incelenen sreksizlik dzlemi iinde kalacak
ekilde ve normal kuvvet de bu yzeye dik olacak biimde konumlandrlmaldr.
evre dolgu malzemesi katlatktan sonra numune kesme kutusunun st yarsna
ayn ekilde yerletirilir. st ve alt paralardaki evre dolgular arasnda, makaslama
yzeyi alt ve stnde yaklak 5 mmlik bir bo erit braklmaldr. Deney daha sonra
sabit bir N normal yk altnda yatay kesme kuvveti T ile gerekletirilir.
162
Aklama
ekil 8.5 a) Kayada dorudan kesme dayanm deneyi iin genel dzenek (Wittke,
1990), b) deneye ait kesme gerilmesi kesme yerdeitirmesi erisi (ASTM D5607,
1995).
Kaya rneklerinin kesme dayanmnn belirlenmesi kaya evleri, temeller ve dier
amal yaplarn tasarmnda nemli bir husustur. Bir kaya ktlesinde devaml
sreksizlikler (eklemler, tabakalanma dzlemleri, makaslama zonlar, istozite) ile
kken, kristalografi, doku, fabrik ve dier faktrler kaya ktlesinin anizotrop ve
heterojen bir sreksiz madde olarak davranmasna neden olabilir. Bu nedenle, kaya
ktlesi davrannn kesin biimde kestirimi zordur.
Dzlemsel olmayan eklemler veya dier sreksizlikler iin kesme dayanm temel
malzeme srtnmesi ile, zerleyen przlerin (dilatans), przlerin makaslanma veya
krlmasnn, przlerde dnme veya kamalanmann birleiminden elde edilir (Patton,
1966). Przler zerinde kayma ve makaslama ayn anda geliebilir. Normal kuvvet
hacimsel genilemeyi bastrmaya yeterli olmad zaman, makaslama mekanizmas
przlerin makaslanmasndan ibaret olur.
Krksz kayann kesme dayanmn belirlemede bu deneyin kullanm erken ekme
yenilmesi oluturan dnme momentlerine neden olabilir. Bu nedenle, numune nce
makaslama yerine ekme yenilmesine urar.
Kaya kesme dayanm rt gerilmelerinden etkilenir; bu nedenle, rt gerilmesi ne
kadar byk ise kesme dayanm da o kadar byktr.
Baz durumlarda, zellikle de tasarm ok zayf malzemeyle dolmu sreksizlikler
tarafndan kontrol edildii zaman, kaya ktlesinin temsilci kesme dayanmn daha
doru bir ekilde belirlemek iin deneyleri laboratuvar yerine arazide yapmak
gerekebilir.
8.2.2 Kararllk
Kaya kararll, malzemeler doal olaylara, mevsimsel havaya ve malzemenin kullanm
amacndaki scaklk dnglerine (mesela akan su, slanma ve kuruma, dalga etkisi, donma ve zlme
vb.) maruz kald zaman bir problem olarak ortaya kar. Kararll len deneyler kayann trne,
yapda kullanmna ve kayann maruz kalaca dier bileenlere baldr. Kararllk deneylerinin temeli
saysal olup, elde edilen sonular kayann doal srelere direncinin bir belirtisidir; gerek
kullanmdaki kaya davran bu sonulardan ok farkl olabilir. Bununla birlikte, bu deneyler kalite
kontrol iin makul derecede gvenilir aralardr. Bu deney sonularna ek olarak, deiik kullanmlar
iin deiik kaya trlerinin uygunluu bunlarn nceki uygulamalardaki performansna baldr. Kaya
kararllk deneylerinin kullanmna bir rnek, kaya dolgu barajlarnda eylin deerlendirilmesidir.
163
Islak Kararllk
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D4644 (eyller ve benzeri zayf kayalar iin)

Islanma ve kuruma dngsne maruz kalan eyl veya dier zayf kayalarn kararlln
belirlemek
Bu deneyde ktleleri bilinen kuru kaya paralar akl 2 mm elek telinden yaplma
bir tambur iine yerletirilir. Deney dzenei ekil 8.6da ematik olarak verilmitir.
Numunenin slanmasn salamak iin damtk su iine ksmen batrlan tambur
boyuna ekseni etrafnda yatay pozisyonda dndrlr. Dng (20 rpm hzda 10
dakika) sonunda tambur ve rnekler kurutularak tartlr. ki dng ve kurutma ilemi
sonunda ktle kayb ile kalan kaya paralarnn ekli ve boyutu kaydedilir ve Islak
Kararllk ndeksi (SDI) hesaplanr. SDI ile birlikte kalan paralarn ekil ve boyutuna
dair tanmlamalar yumuak kayalarn kararlln belirlemede kullanlr.
ekil 8.6 Dnen tambur ile birlikte slak kararllk aleti genel grnm (ASTM D4644,
1995).
Bu deney tipik olarak eyllerde ve servis ortamnda ktlemeye maruz kalabilecek
dier zayf kayalar zerinde yaplr. Baz eyller atmosferik koullara henz maruz
kaldklarnda abucak ktlemek suretiyle kaya dolgu veya yarmann, stne temel
ina edilen temelalt malzemenin ya da delgili aftlarn beton dkme ncesinde taban
ve yan duvarlarnn duraylln etkilerler.
Riprap Salaml
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D5240
Anmaya maruz kalan kayann salamln belirlemek
Prosedr Kaya Sal Salamlk Deneyi olarak bilinir. Testereyle kesilmi temsilci iki
kaya sal rnei sodyum veya magnezyum slfat zeltisine batrlr; be dng iin
kurutularak tartlr. Bu deneyler sonucu meydana gelen yzde kayp yzde salamlk
olarak ifade edilir.
Nehir kylar ve ky plajlarnda anmay nlemede en etkili yollardan biri, aa kan
zemini riprap ya da jeosentetik ile riprapdan oluan bir bileim ile kaplamaktr. Bu
tarzda kullanlan kaya veya ta slanma ve kuruma dnglerinden dolay bozumadan
ileri gelen ktlemenin yannda yollarda buz zme amacyla uygulanan tuzlara da
tekrarl olarak maruz kalr. Bu deneyde bu tr bir ktleme belirlenmeye allr.
Agregalar iin benzer bir deney ASTM C88de verilmitir.
164
Donma ve zlme Altnda Kararllk

AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
Aklama
D5312
Tekrarl donma ve zlme dngsne kar anma kontrol iin kayann direncini
belirlemek
Temsilci kaya sallar laboratuvarda donma ve znme dnglerine maruz braklr.
Pe pee be donma, zlme ve kuruma dngs sonunda kuru ktle kayb
donma/zlmeden dolay yzde kayp olarak ifade edilir.
Bu deney karayolu inaatnda kullanlan ta ve akl agregalarn k mevsimlerinde
ktletii zellikle kuzey iklimlerindeki bozuma etkilerine kar kaya kararlln
deerlendirmede kullanlmaktadr. Ky koruma amal anromanlarn ya da ky
izgisi veya baraj dolgusu korumaya ynelik riprap malzemelerinin kararlln
deerlendirmede de kullanlabilir.
Yukarda ele alnd zere, bu deneylerden hi biri dierinden bamsz ya da dier

deneylerden ve deneyimlerden bamsz olarak kullanlamaz. Gerekte kullanmda riprap tann
davran ou zaman laboratuvar davranndan daha geni bir aralkta deiim gsterir.
8.2.3 Krksz Kayalarn Deformasyon Karakteristikleri
Kayann elastiklii kk-orta birim deformasyon dzeylerinde bir edeer elastik modl ile
temsil edilir.
Elastik Modller
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
D3148
Krksz kayann orta birim deformasyon dzeylerinde deformasyon karakteristiklerini
belirlemek ve dier krksz kaya tipleri ile kyaslanmasn salamak
Bu deney bir ykleme dzeneine krksz kaya rneinin yerletirilmesi ve eksenel
gerilme altnda rnein deformasyonunun kaydedilmesi eklinde gerekletirilir.
Eksenel gerilmenin eksenel birim deformasyona kar grafie aktarlmasyla ortalama,
sekant ve tanjant eklinde Young modl bulunabilir.
ekil 8.7 Basn yklemesi altnda eksenel gerilme birim deformasyon

lmlerinden elastik (Young) modln belirlenmesine dair tanmlar. a) Tanjant, b)
ortalama ve c) sekant deerleri (ASTM, D3148).
165
Aklama
Her bir kaya rneine has olan yerel deiimlerden dolay bu deneylerden her zaman
ayn sonular almak mmkn deildir. Kaya snflama tipini ieren mhendislik
uygulamalar iin makul derecede gvenilir veriler sunmakla birlikte eklemlenme,
fisrleme ve bozuma gibi kaya ktlesi karakteristiklerini dikkate alacak ekilde
dzeltilmelidirler.
Ultrason Deneyi
AASHTO
ASTM
Ama
Prosedr
D2845
Krksz kayada skma ve kesme dalgalarnn pals hzlarn ve izotrop kayann
ultrasonik elastik sabitlerini belirlemek
Dikkatlice hazrlanm bir kaya rneinde ultrason dalgalar iletilir. Kaya rneinde
llen skma ve kesme dalgalarnn seyahat sresi ve mesafesi ile ultrasonik elastik
sabitler hesaplanr. ekil 8.8de ultrason deneyi iin tipik bir aletin ematik grnm
verilmitir.
Not: Yol-zaman yntemi lmne ve osiloskopun voltaj hassasiyetine bal olarak, kesikli
izgilerle gsterilen bileenler tercihe baldr.
Aklama
ekil 8.8 Ultrason dzeneinin ematik diyagram (ASTM D2845).

Ultrason deneyinin balca stn ynleri skma (P) ve kesme (S) dalgas hzlar ile
homojen, izotrop krksz kaya rneklerinin elastik sabitleri iin ultrason deerlerini
vermesidir. Belirgin anizotropi ieren kayalar iin elastik sabitlerin tayininde kayadan
(zellikle de belirgin folyasyon, bantlama, katmanlanma ve fabrik belirgin olduu
zaman) ortorombik tutukluu ve modlleri yanstacak biimde deiik ynlerden
lmler gerekebilir.
Kaya snflama amalar ve kk birim deformasyonlardaki (10-6dan kk kesme
birim deformasyonlar) statik ve dinamik zelliklerin deerlendirilmesi asndan,
krksz kaya rneklerinin elastik kaya zelliklerinin ultrasonik deerlendirmesi
olduka yararldr. Eski cihazlar sadece ultrasonik P dalgalar lebilirken, yenileri P ve
S dalgas hzlarnn ikisini de lebilmektedir. Arazide yaplan jeofizik deneylerinden
elde edilen dalga hzlar ile karlatrldnda, ultrason sonular kaya ktlesi iinde
fisrleme derecesi hakknda bir indeks salar. Deneyin yaplmas olduka ekonomik
ve tahripkr olmayan trdendir. Bu nedenle, veri toplama ilemini optimize etme
adna krksz kayada dayanm deneyi ncesinde bu deneyler yaplabilir.
166
8.3 KAYADA LABORATUVAR DENEYLER N KALTE GARANTS

Daha nce zeminlerin laboratuvar deneyleri iin sunulan kalite gvencesi klavuz bilgileri
(Blm 7) genelde krksz kayann laboratuvar deneylerine de uygulanmaktadr. Burada, kayada
laboratuvar deneyini ilgilendiren baz nlemler sunulmutur.
8.3.1 Uyarlar
Laboratuvar deneyleri srasnda karlalan ihmal durumlar ve hatalar tespit edilmedii
takdirde tasarm ve inaat srelerine tanacak; muhtemelen de maliyeti yksek veya gvensiz
yaplarn ortaya kmas ile sonulanacaktr. Kayann makul bir ekilde deerlendirilmesi ve ekonomi,
performans ve gvenlik asndan uygun olabilecek jeoteknik incelemenin optimizasyonu iin gz
nne alnmas gerekli ve uygun ihtimamn gsterilmesi gereken hususlar Tablo 8.2de sunulmutur.
Kaya karotlarnn uygun ekilde paketlenmesi ve saklanmasna dair klavuz bilgiler ASTM D5079da
mevcuttur (Kaya Karot Numunelerinin Korunma ve Tanmas).
Tablo 8.2 Kayalarn laboratuvar deneyleri iin yaygn olarak kullanlan klavuz bilgiler.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Nem kayb ve yapsal rselenmeye kar numuneleri koru.

Numunelerin tannmas iin uygun ekilde numaralandr.
Kuruma, ar snma ve donmaya kar numunelerin kontroll ortamlarda depola.
Paketleme ve deneyler iin temsilci numunelerin seiminde dikkatli ol.
Deney rneklerini seerken arazi loglarna bak.
Karotlama srasnda meydana gelmi rselenme ve krlmalar belirle.
Tralama ve deney aletlerini iyi koullarda muhafaza et.
eksenli, tek eksenli ve dorudan kesme deneylerinde uygun aletler, balklar, o-halkalar ve
membranlar kullan.
9. Krksz karotlarn u ve kenarlarn tralamada uygun toleranslar brak.
10.Eklem ve sreksizliklerin sklk, aklk, fiziksel durumu ve dolgularn not et.
11.Yk, deformasyon, scaklk ve zaman okuyan aletlerin kalibrasyonlarn dzenli olarak yaptr.
12.Dayanm deneyleri iin uygun ekilde belirlenmi ykleme hzlar kullan.
13.Karot rneklerini, krk paternlerini ve deney rneklerini rapor yazmna ynelik olarak resimle.
14.Ynl ykleme alet ve dzeneklerinde tm rnekleri dikkatlice ynlendir ve dzeyle.
15.Deneyden nce balang deerlerini, sapmalar ve eksantriklikleri kaydet.
16.Tahripkr eksenli, tek eksenli ve kesme deneylerinden sonra kalan kaya paralarn sakla.
17.Tahripkr olmayan deneyleri (mesel gzeneklilik, birim arlk, ultrason) tahripkr deneylerden
(mesel skma, ekme, kesme) nce yap.
167
168
BLM 9.0
ZEMN ZELLKLERNN YORUMLANMASI
9.1 GR
Arazi ve laboratuvar deney program sonular zemin profilini ve yorumlanm mhendislik
parametrelerini ieren, yeralt koullarn basit bir ekilde temsil eden bir sunum halinde bir araya
getirilmelidir. Karmak davran sergilemelerinden ve zemin ve/veya kaya ktlesini oluturan sonsuz
sayda partikln hareketleri ve etkileimlerini iermelerinden dolay, doal yer malzemelerinin
nicelletirilmesi zellikle zordur. Davran daha iyi bilinen inaat mhendislii malzemelerinin aksine,
zeminler ilksel gerilme durumundan, ykleme ynnden, bileimden, drenaj koullarndan ve
ykleme hzndan etkilenirler.
Tula, beton ve elik gibi malzemelerin zellikleri talebe gre deiebilirken, zemin ve kaya
malzemeleri doal yollarla meydana gelmi olup, bulunduklar yerlerde ok uzun zamandr
durmaktadrlar. Bu nedenle, zemin ve kaya zellikleri snrl bir deney ve rnekleme program
erevesinde deerlendirilmelidir. Baz durumlarda yer iyiletirme teknikleri kullanlarak zemin
zellikleri deitirilebilir. Bundan baka, ok byk miktardaki zemin ktlelerini ekip evirmek iin
gerekli bte ve zaman kstlamalarndan dolay, birok durumda yer koullarnn olduu gibi
braklmas zorunluluu da olmaktadr. Bu nedenle, yer malzemelerine ait jeoteknik saha incelemesi
ilemi jeofizik, sondaj, numune alma, yerinde deneyler ve laboratuvar yntemleri kullanlarak
yaplmaldr.
Doal malzemelerle ilgili kkensel farkllklar, karakteristik deikenlikler ve saysz
karmaklklardan dolay, jeoteknik verilere dair tm yorumlamalar belli bir derecede belirsizlik ierir.
Zemin parametrelerinin ve bunlarn zelliklerinin yorumlamalar araziden alnan rselenmemi
numunelerin laboratuvar deneylerinin dorudan deerlendirilmesi ve teorik, analitik, istatistik ve
ampirik ilikilerle deerlendirilen arazi verilerinin bir kombinasyonuna dayanr. Laboratuvar
deneylerinin yaplmas iin gerekli zaman ve btenin daha fazla olmasndan dolay, laboratuvar
deneyleri genelde arazi deneylerinden daha azdr. Deiik zemin katmanlarn temsil etmeye yeterli
sayda rselenmemi numune almak da zordur. Bu nedenle, zemin parametrelerini deerlendirme ve
yorumlamada daha ok arazide yaplan ve bol miktarda veri salayan deney yntemlerine bal
kalnmaktadr. Jeoteknik saha incelemesinin doru yapldndan emin olmak iin, laboratuvar
deneyleriyle alakal kalibrasyonlar ve ayr bir set zerinde dorulama (teyid) deneylerini de yapm
olarak, ampirik korelasyonlarn ve teorik ilikilerin uygulamas dikkatlice yaplmaldr. Grlecei
zere, mhendislik zellikleri ile arazi deneyleri arasnda ou zaman spesifik bir zemin iin olmak
zere, farkl bireysel kaynaklardan tremi, farkl varsaymlara, referanslara ve zel amal arka plan
bilgilerine dayal ilikiler gelitirilmitir.
Bu blmde temellerin, dolgularn, evlerin ve zeminlerdeki istinat yaplarnn analiz ve
tasarm iin, arazi deneylerinden derlenen zemin zelliklerinin yorumlanmasna vurgu yaplmtr.
Laboratuvar ve arazi deneylerinin ne lde makul olduunu kontrol etmek iin, zemin zelliklerinin
laboratuvar indeks deneyleriyle denetirilmesi ve parametreye ait tipik aralklarn verilmesi de sz
konusudur. Bununla ilgili prosedr ve ayrntl bilgilerin yannda veri ileme ve deerlendirme
rnekleri iin FHWA Jeoteknik Mhendislii Sirkler No. 5: Zemin ve Kaya zelliklerinin
Deerlendirilmesi (2001)e baklabilir. Zemin profili, younluu, dayanm, elastiklik ve ak zelliklerini
deerlendirmek iin seilmi prosedrler bu kaynakta verilmitir. Zemin malzemeleri kresel lekte
ok deiken olduundan, bunlar tm zeminlere uygulanabilir trden deildir; durayllk ve
deformasyon analizleri iin gerekli jeoteknik mhendislii parametrelerinin seiminde bir klavuz
olarak ileri srlm, daha ok mnferit ilikilerdir.
9.2 BLEM VE SINIFLAMA
Zemin bileimi tanelerin greceli boyut dalmlarn, tane bileen zelliklerini (mineraloji,
kelilik, ekil) ve gzeneklilii (younluk ve boluk oran) kapsar. Bunlar, sondaj ve rnekleme
programn izleyen laboratuvar deneylerini kullanan geleneksel zemin inceleme yaklam ile kolaylkla
belirlenebilir. Bu yntemler yakn gemite zemin davran snflamaya yardmc olan CPT, DMT vb.
169
dorudan itme teknikleri ile de desteklenmitir. Her ne kadar CPT ve DMT ile numune alnmasa da,
dorudan elde edilen okumalar sayesinde belli bir zeminin yklemeye, birim deformasyon hzna
ve/veya ak koullarna nasl tepki verecei kestirilebilir; buna gre, bu tr yntemler uygun
mhendislik parametrelerinin seimine yardmc olurlar. Zemin malzemelerinin davran sadece
zemin bileenleri tarafndan kontrol edilmez; ya, imentolanma, fabrik (paketlenme dizilimi, i yap),
gerilme durumu anizotropisi ve hassasiyet gibi daha az elle tutulur ve daha az saysallatrlabilir
faktrlerin de etkisi sz konusudur. Arazi deneyleri zemin malzemelerinin kontroll ykleme
koullarnda ilgili tm zemin zelliklerinin gzlenmesi iin bir frsat verir.
9.2.1 Zemin Snflamas ve Profili
Zemin snflamasna ve zemin profilini karmaya ynelik olarak sondaj ve rnekleme, konik
penetrasyon ve dilatometre profili elde etme eklinde eit arazi yntemi sz konusudur.
Zeminden alnan numuneler ou zaman rselenme etkisine maruz kalrlar ve bu nedenle de
tamamen rselenmi numune gerektiren USCS snflama teknikleri iin idealdirler. Konik
penetrometre ve dilatometre ile yaplan deneylerde aletin zemin ortamnda bulunduu durumda
zeminin yerindeki tepkisi llr ve bu ekilde deney annda zemin davran tarz bir snflama
elde edilir. Arazi deneyleri zemin katmanlarnn tr, kalnl ve deikenlii ile temel kayaya derinlik,
yeralt su seviyesi ve merceklerin, kapanmlarn ve/veya boluklarn varln belirlemek zere balca
dey sondalama aletleriyle yaplmaktadr. Saha incelemeleri geleneksel olarak (ekil 9.1de
tanmland gibi) dnel sondajlar ve srmeli numune alma yntemleri kullanlarak yaplmaktadr.
Yakn gemite konik penetrometre ve dilatometrenin zemin kellerini incelemede kullanl ve
ekonomik aralar olduu anlalmtr. Ayrca, bu yntemlerden biri dierine alternatif olarak
kullanlma yerine birbirini tamamlayc olarak kullanlmaldrlar.
ekil 9.1 Zemin/kaya trlerinin ayrt edilmesi ve yeralt profilinin karlmasnda sondaj ve rnekleme
yntemlerinin kullanlmas.
9.2.2 Zemin rnekleme ve Sondajla Zemin Snflamas
Rutin numune alma ilemleri burgu krnt numuneleri, akma yoluyla alnan numuneler ve
dnel sondajlarla alan kuyulardan srmeli tplerle alnan numuneleri kapsar (ASTM D4700). Sondaj
kuyusu amada deliksiz burgu (z < 10 m), ii delik burgu (z < 30 m), sulu sondaj (z < 100 m) ve kablolu
170
sondaj (200 m ve zeri derinliklere uygulanabilir) teknikleri kullanlabilir. Belirlenen derinliklerde

ASTM D1586ya gre yark tple numune alnr; zemini genel anlamda nicelletirmek iin, bu ekilde
alnan numunelerin gzle veya elle incelenmesi yeterlidir (ASTM D2488). 30 cm uzunluundaki akma
numuneleri tipik olarak 1,5 m aralklarla alnr; bu yzden de yeralt stratigrafisinin sadece bir ksmn
yanstr. Daha seyrek olarak da ASTM D1587ye gre et kalnl ince tplerle rselenmemi
numuneler alnr. Yakn zamanda gelitirilen bir teknie gre hidrolik baskl ve akmal teknikler
(mesel jeo-prob rneklemesi, sonik sondaj) birlikte kullanlabilmektedir. Bu yntemle devaml
astarl, 25 mm apndaki tplerle zemin numuneleri alnmaktadr. Her ne kadar rselenmi de olsalar,
zemin trleri, katmanlar, damarlar, mercekleri, renk deiimleri ve dier ayrntlar iin tm
stratigrafik profil incelenebilir.
Zemin trleri iin yzde ince (PF) ierii tane boylar hakknda zellikle nemli bir ayratr. ki
yz numaral elek zerinde kalan zeminlerin ap 0,075 mmden (ya da 75 mikrondan) byk olup, iri
taneli olarak adlandrlrlar. Normal kuvvet ve kesme kuvvetine kar ounlukla mekanik zellik
sergileyen bu ksm kum ve akldan oluur. ki yz numaral elein altna geen (0,075 mmden kk
aptaki) zeminler ince zemin ya da ince taneli olarak adlandrlrlar. Bunlar silt, kil ve kolloid boyundaki
malzemeler olup, normal gerilme ve kesme gerilmesine tepki vermelerine ek olarak, kimyasal
reaksiyonlar, elektriksel kuvvetler, klcal hidrolik ve balanmay da ieren mikro dzeydeki olaylardan
nemli lde etkilenen zellikler tayabilirler.
USCS sistemine ait bir zorluk, bu yntemin dalm ve yorulmu numunelere bal olmasdr.
Doal zeminler arazide belli ynlerde ynlenmi tane topluluklar eklinde bulunurlar; bazen de bal
veya imentolu partikller, karmak dizilimler, varvalar, damarlar, katmanlanma dizilimleri,
hassasiyet ve ya etkileri sunarlar. Yklemeye kar zeminlerin gerilme-birim deformasyon davran
ksmen bu zel ve malzemenin kendinden gelen zelliklerine baldr. Arazideki bu zel
karakteristiklerin herhangi birinin saysallatrlmasnda USCS ile yaplacak bir ey sz konusu olmayp,
sadece tane boylarnn kmlatif olarak hesaplanmas ile iki yorulmu indeksin bulunmas sz
konusudur. Sonuta, bu doal malzemelerde inaat srasnda meydana gelebilecek sra d baz
davransal tepkilere veya glklere kar mhendisi uyarmada USCSnin yeterli olmad birok
durum (mesela denizel keller, hassas killer, imentolu kumlar vb.) sz konusudur.
Bir rnek olarak killi kum (SC) gibi deiken zemin trlerini gz nne alrken karlalabilecek
saysz olas durumlar dnnz. USCSye gre bu snflama yardan fazlas 200 numaral elek
stnde kalan ve baskn biimde kumdan oluan malzemeye aittir. nce tane yzdesi 16 ile 49
arasnda deiebilir; 40 numaral elek stnde kalan malzemede yaplan plastisite deney sonular da
A izgisi yukarsna der. Kum partikllerinin bileimi kuvars, feldispat, kalsiyum karbonat olabilecei
gibi ok sayda mineralin bir karmas olabilir. Kum taneleri keli, yuvarlak, yar keli veya yar
yuvarlak da olabilir. nce tane ksm iinde siltler ve/veya farkl mineralojiye sahip killer (mesela illit,
kaolin, montmorillonit, diatomit veya dier mineraller) bulunabilir. ri ve ince taneli malzemelerin bu
kombinasyonlar yakn gemite (mesela Holosen zeminlerinde yaklak 10bin yldan nce) meydana
gelmi olabilecei gibi, milyonlarca yl ncesinden itibaren bozumaya balayp imdiki halini alm
daha yal (mesela Kretase zeminlerinde yaklak 120milyon yldan nceki) zeminlere ait de olabilir.
Killi kum gevek ve normal konsolide koullar altnda fisrsz halde olabilecei gibi, fisrl, atlaklarn
hamurun tamamn kat etmesi gibi ileri derecede ar konsolide de olabilir. Zemin zaman iinde
donma-znme, kuruyup atlama, kuraklk, sel baskn, yeralt suyu kimyas ve dier faktrlere
maruz kalm olabilir. Tm bu olaylara ramen, daha ileri bir ayrm yapmakszn, USCS bu malzeme
snf iin sonuta SC verir.
9.2.3 Konik Penetrasyon Deneyiyle Zemin Snflamas
Konik penetrometre, probun zeminin yerini almas srasnda zemin tepkisini lmek suretiyle
zemin snfn (klasik anlamda) dolayl olarak deerlendirmeye frsat verir. Konik penetrasyon testi
(CPT) srasnda devaml olarak kaydedilen u direnci (qc), eper srtnmesi (fs) ve boluk basnlar
(ub) zemin tane boyu dalmndan, mineralojiden, zemin fabriinden, yatan, gerilme durumundan
ve dier faktrlerden etkilenir (ekil 9.2) (Hegazy, 1998). Bunun aksine, laboratuvar yntemleri
zemini tane boylarna ve yorulmu ince tane bileenlerine gre gruplama yoluyla mekanik analiz
171
frsat salamaktadr. CPTde (ve DMTde) doal zemin davran yanstlr; bu ekilde belki de deiik
bir stn nokta ve alternatif bir snflama elde edilir.
ekil 9.2 Zeminde konik penetrasyon deney lmlerini etkileyen faktrler (Hegazy, 1998).
Konik penetrometre ile zemin snflamas benzer trdeki veri gruplar arasnda snrlar ieren
ampirik diyagramlarn kullanlmasn ierir. nce zeminleri (silt ve kil) iri zeminlerden (kum) ayrmak
iin ou zaman kanal ktlarnn grsel incelemesi yeterlidir. CPTnin akllarda yaygn biimde
kullanlmadna dikkat ediniz. Yumuaktan tutua deien killerde ve siltlerde u direncinin daha
nce Altblm 5.2de ayrntl tartld gibi qtye dzeltilmesi (Lunne vd., 1997) zorunludur.
Kumlarda ve fisrl killerde dzeltme ou zaman nemli deildir.
nemli bir kural olarak, kumlardaki u gerilmesi qt > 40 atm (Not: 1 atm 1 kgf/cm2 1 tsf
100 kPa) iken, pekok yumuak-tutuk killerde ve siltlerde qt < 20 atmdir. Temiz kumlarda geirgenlik
yksek olduundan penetrasyon boluk suyu basnlar hidrostatik deerlere yakndr (u2 uo = wz).
Buna mukabil, yumuaktan tutua deien krksz killerde llen u2 ou zaman uon 3 ile 10 kat
arasndadr. Aka anlalaca zere, fisrl killerde ve siltlerde omuz boluk suyu okumalar sfr
veya negatif olabilir (-1 atm veya -100 kPaya kadar). eper srtnmesi (fs) okumasyla birlikte
srtnme oran (FR) kullanlr:
CPT Srtnme Oran, FR = Rf = fs / qt
(9.1)
CPT verilerinden hareketle iki okumann kombinasyonuyla (ya qt ile fs veya qt ile ub) ya da okuman
tamam kullanlarak zemin snflamas yaplabilir. Bunun iin, normalize edilmi boluk suyu basnc
parametresinin (Bq) tanmlanmas uygun olacaktr:
172
Boluk Suyu Basn Parametresi, Bq = (u2 uo)/(qt vo)
(9.2)
qt, FR ve Bq kullanm ile on iki snfn oluturulduu bir diyagram ekil 9.3de verilmitir.
ekil 9.3 CPTye dayal davransal zemin snflama diyagram (Robertson vd., 1986).
9.2.4 Dz Dilatometre le Zemin Snflamas
Dz plaka dilatometre deneyleri (DMT) ile zemin snflamas da zeminin davransal tepkisini
ierir. Kil, silt ve kumda yaplabilen deney akllar iin uygun deildir. Zemin trn deerlendirmede
ampirik kurallara gre boyutsuz bir malzeme indeksi (ID) kullanlr (Marchetti, 1980):
DMT Malzeme ndeksi, ID = (p1-po) / (po-uo)
(9.3)
Burada, po = dzeltilmi temas basnc ve p1 = dzeltilmi ime basnc (ayrntlar Altblm 5.4de
verilmitir). DMTde zemin trleri u aralklara gre ayrt edilir: Kil: ID < 0,6; silt: 0,6 < ID < 1,8; kum: 1,8
> ID. 0,1 < ID < 6 aral dnda kalan deerler kontrol edilmeli ve salamas yaplmaldr.
9.3 Younluk
9.3.1 Birim Arlk
Bir zemin ktlesi iinde rt gerilmesinin hesaplanmas iin deiik katmanlarn birim
arlklarnn ya da ktle younluklarnn bulunmas gerekir. Birim arlk birim hacime giren zemin
arl olarak tanmlanr (birimi kN/m3) ve simgesi ile gsterilir. Zemin ktle younluu hacime giren
ktle olarak llr (birimi g/cm3 veya kg/m3) ve simgesi ile gsterilir. Genel anlamda birim arlk
ve younluk terimleri birbirinin yerine kullanlabilir. Aralarndaki iliki u ekildedir:
=g
(9.4)
Burada g = yerekim ivme sabiti = 9,8 m/s2dir. Tatl su iin referans deeri olarak w = 1 g/cm3 alnr;
buna karlk gelen birim arlk da w = 9,8 kN/m3dr. Laboratuvarda doal zeminlerden alnm tp
numuneleri zerinde llen zemin birim arlk katlarn zgl arlna (Gs), su ieriine (wn) ve
boluk oran (eo) ile doygunluk derecesine (S) baldr. Bu parametreler arasnda aadaki gibi bir
iliki vardr:
Gs wn = S eo
(9.5)
173
Burada, doygun zeminler iin S = 1 (%100) (genellikle su tablas altndaki zeminler iin byle varsaylr)
ve S = 0dr (su tablas stndeki iri zeminler iin byle varsaylr). Su tablas yukarsnda yer alan silt
ve killerde zeminlerin doygunluk derecesi %0 ile %100 arasnda deiir. Klcalla bal olarak tam
doygunluk da geliebilir; atmosferik koullara gre deiim gsterir. Deiik parametrelerle birim
arlk arasndaki iliki yledir:
(9.6)
Sktrtlm dolgular ina ederken zemin younluuna ait arazi lmleri akmal tpler (ASTM
D2937), kum konisi yntemi (ASTM D1556) veya nkleer younluk (ASTM D2922) yntemleri ile
yaplabilir. Doal zemin formasyonlarnda derinlie bal olarak birim arlklar elde etmek iin ya
yksek kaliteli (et kalnl ince) tp numuneleri (ASTM D1587) ya da jeofiziksel gama loglama
teknikleri (ASTM D5195) kullanlabilir. Temiz kumlarda et kalnl ince tpler ile rnekleme ou
zaman uygun bir yol deildir. Ayrca, derinlerden numune alm zaman alc olup, bazen de zordur.
Alternatif olarak, (ve ) deerleri ampirik ilikilerden de kestirilebilir. Mesela, ou zeminler iin Gs =
2,7 0,1 olduundan, ekil 9.4te grld gibi, (9.5) ve (9.6) denklemleri birletirilerek doygun
younluk su ierii ile ilikilendirilebilir. imentolanma, jeokimyasal deiimler, hassasiyet, ykanma
ve/veya metal oksitlerin ya da dier minerallerin varl bu eilimde farkllklara yol aabilir.
ekil 9.4 Yer malzemelerinin doygun younluu ile arazideki su ierii arasnda ilikiler.
Arazideki deneyler srasnda doal su ierii normalde saha inceleme program erevesinde
yerinde ve dorudan llr. Bu nedenle, verilerin hemen ilenmesi gerekiyorsa, arazideki doal su
ierii (veya boluk oran) lm iin alternatif bir yntem olarak kesme dalgas hz (Vs) profili
karlabilir. Arazide Vsyi belirleme yntemleri Altblm 5.7de verilmitir. Doygun zeminler iin arazi
gzlemlerinde elde edilen ve derinlie (z) bal olarak toplam birim arlk (T) ile Vs arasnda
gelitirilen bir iliki ekil 9.5de sunulmutur. Kayalar ve imentolanm malzemeler iin elde edilen
deerlerin zeminlere ait olanlardan belirgin biimde farkl oluuna dikkat ediniz. Kuru ile ksmen
doygun arasnda deien zeminler iin birim arlk kestirimleri (9.5) ve (9.6) eitliklerinde olduu gibi
doygunluk derecesine baldr.
Toplam rt gerilmesi (vo) aadaki gibi hesaplanr (bkz. Altblm 7.1.4):
vo = T z
(9.7)
174
ekil 9.5 Doygun zeminlerde derinlie bal olarak birim arln kesme dalgas hz ile ilikisi (not: n =
veri says, r2 = regresyon katsays, S.E. = baml deiken iin standart hata).
Bundan hareketle, etkin rt gerilmesi aadaki gibi bulunur:
vo = vo - uo
(9.8)
Buradaki hidrostatik boluk suyu basnc (uo) su tablasna gre bulunur (bkz. 7.2 eitlii).
9.3.2 Rlatif Sklk likileri
Rlatif sklk (DR) kum tanelerinin paketlenme derecesini belirtmede kullanlr ve zellikle de
%15den daha az oranda ince tane ieren iri zeminlere uygulanr. Aadaki formlle ifade edilir:
(9.9)
Burada, emax = en gevek haldeki boluk oran (ASTM D4254) ve emin = en sk haldeki boluk orandr
(ASTM D4253). DRnin yukardaki formlle dorudan bulunmas yaygn bir uygulama deildir. Bunun
nedeni, ayr parametrenin (eo, emax ve emin) deerlendirilmesi zorunluluudur. Bundan baka,
kumlarda rselenmemi numune almak genelde pek mmkn olmadndan, temiz kumlarn
arazideki (veya doal haldeki) boluk orannn dorudan belirlenmesi ok zordur. Zeminlerin
maksimum ve minimum boluk oranlar arasnda bir iliki sz konusudur (Poulos, 1988). Derlenmi bir
grup veriye gre (n = 304, r2 = 0,851, S.E. = 0,044):
emin = 0,571 emax
(9.10)
Kuru haller (w = 0) iin kuru younluk d = Gs w (1+e) eklinde ifade edilir. Deiik kumlar iin
minimum ve maksimum sklklar arasndaki iliki ekil 9.6da verilmitir. Ortalama eilim aadaki
iliki ile temsil edilmitir:
d(min) = 0,808 d(max)
(9.11)
Youd (1973) tarafndan yaplan laboratuvar almalar emax ve eminin her ikisinin de tekdzelik
katsaysna (UC = D60/D10) ve tane keliliine bal olduunu gstermitir. ok sayda (n = 574) kum
rnei iin ekil 9.7deki bir sonu elde edilmitir. Buradaki en sk durum emin ve d(max)a karlk gelir.
175
ekil 9.6 Kuvars kumlarnn minimum ve maksimum kuru younluklar arasndaki iliki (not: ktle
younluu ile birim arasndaki dnm terimi: 1 g/cm3 = 9,81 kN/m3 = 62,4 lb/ft3).
ekil 9.7 Kumlarda tekdzelik katsays ile maksimum kuru younluk ilikisi (not: ktle younluu ile
birim arasndaki dnm terimi: 1 g/cm3 = 9,81 kN/m3 = 62,4 lb/ft3).
ekil 9.7de deiik kumlar iin maksimum kuru younluk [d(max)] ile UC arasnda grlen iliki
aadaki formlle ifade edilmitir (n = 574, r2 = 0,730):
d(max) = 9,8 [1,65 + 0,52log(UC)]
(9.12)
Daha pratik bir yol olarak, kumlarn arazideki rlatif sklnn belirlenmesinde arazi
penetrasyon deney verileri kullanlmaktadr. Terzaghi ve Peck (1967) tarafndan nerilen orijinal D R
ilikisi Skempton (1986) tekrar gzden geirilmi ve pekok kuvars kumu iin makul olduu sonucuna
varlmtr. ekil 9.8de de grld zere, rlatif skln normalletirilmi diren [(N1)60] cinsinden
ifadesi u ekildedir:
176
ekil 9.8 Standart penetrasyon deney verilerine gre temiz kumlarn rlatif skl (not:
normalletirilmi deer (N1)60 = N60/(vo)0,5 olup, vo birimi bar veya tsfdir).
(9.13)
Burada, (N1)60 parametresi ham (ya da arazide kaydedilen) N deerinin yzde 60 enerji etkinliine
gre dzeltilmi ve bir atmosferlik gerilme dzeyine gre normalletirilmi karl olup, (N1)60 =
N60/(vo)0,5 eklinde ifade edilir. Buradaki etkin rt gerilmesinin atmosfer cinsinden verildiine
dikkat ediniz. Normalletirilmi SPT direnci herhangi bir etkin rt gerilmesi birimi iin daha genel
anlamda (N1)60 = N60/(vo/pa)0,5 bants ile ifade edilebilir. Buradaki pa referans gerilmesi olup, pa
1 kgf/cm2 1 tsf 100 kPadr. Normalletirilmi SPT deerleri (N1)60 < 60 ile snrlandrlmaldr;
nk, bu deerden daha yukarda yksek dinamik sktrma kuvvetlerinden dolay tane ezilmesi
meydana gelir. Korelasyona olan etkilerinden dolay ar konsolidasyon, tane boyu ve ya da gz
nne alnabilir (Skempton, 1986; Kulhawy ve Mayne, 1990).
Benzer bir yaklam, temiz kuvars kumlarnda kalibrasyon oda deneyi verilerine dayal olarak CPT iin
de yaplabilir (ekil 9.9). Yal olmayan, imentolanmam kumlar iin rlatif sklk eilimi (yzde
olarak) u ekildedir:
Normal konsolide kumlar:

Ar konsolide kumlar:
(9.14a)
(9.14b)
Buradaki qt1 normalletirilmi u direnci olup, qt1 = qc /(vo)0,5dir (qc ve etkin rt gerilmesinin ikisinin
de birimi bardr). Olas tane ezilme etkilerinden dolay, bu iliki de qt1 < 300 iin kullanlmaldr.
Normalletirilmi deer herhangi bir etkin rt gerilmesi ve konik u direnci birimi iin qt1 =
(qt/pa)/(vo/pa)0,5 bants ile ifade edilebilir. Buradaki pa referans gerilmesi olup, pa 1 bar 1
kgf/cm2 1 tsf 100 kPadr. Ar konsolidasyon oran (OCR), ortalama tane boyu, zemin skabilirlii
ve yatan dolay ilave etkiler de gz nne alnabilirse de (Kulhawy ve Mayne, 1990), bu faktrler
rutin arazi incelemeleri srasnda ou zaman iyi bir ekilde nicelletirilmemektedir. ekil 9.9bde
gsterildii gibi, kumun OCRsindeki bir art (9.13) eitlii ile verilen grnr rlatif skl
azaltacaktr.
177
ekil 9.9 Normal konsolide ve ar konsolide temiz kuvars kumlarna ait verilerle rlatif sklk
deerlendirmeleri. Not: normalletirilmi deer qt1 = qc /(vo)0,5 olup, gerilmelerin birimi atmosferdir
(1 atm 1 tsf 100 kPa).
Arazide ve kalibrasyon odalarnda yaplan snrl saydaki dilatometre deneylerine (DMT) dayal
olarak, DMT yanal gerilme indeksinden de yaklak bir DR deeri elde edilebilir (ekil 9.10).
ekil 9.10 Temiz kumlarda rlatif sklk ile DMT yatay gerilme indeksi (KD) ilikisi (KD = (po-uo)/vo).
9.4 DAYANIM VE GERLME TARHES
Arazi deney lmlerinden elde edilen sonular zeminlerin dayanmn ve proje sahasndaki
greceli deikenliklerini deerlendirmede son derece yararldr. Kumlar iin etkin gerilme srtnme
asna () karlk gelen drenajl dayanm SPT, CPT, DMT ve PMTden yorumla bulunabilir. Kil ve
siltlerde ksa dnem yklemesi iin uygun dayanm parametresi drenajsz kesme dayanm (su) olup,
en iyi ekilde ar konsolidasyon derecesiyle normalletirilmi ilikilerden elde edilir. Bu ekilde,
killerden CPT, CPTu, DMT ve Vs ile elde edilen arazi deney verileri etkin nkonsolidasyon gerilmesini
(p) deerlendirmede kullanlr. Bundan da ar konsolidasyon oranlar elde edilir (OCR = p/vo).
Krksz killerin ve siltlerin uzun dnem dayanm en iyi ekilde laboratuvarda boluk suyu basnc
lml konsolidasyonlu drenajl eksenli deneyden, drenajl eksenli deneyden ya da yava
yaplan kesme kutusu deneyinden elde edilen etkin gerilme dayanm parametrelerin ( ve c = 0) ile
temsil edilir. Fisrl kil zeminler iin uygun dayanm parametresi (zellikle yamalarda ve kazlarda)
178
rezidel (kalnt) dayanm parametreleri (r ve cr = 0) olabilir. Bu parametreler laboratuvarda ya

halka kesme deneyleri ya da kesme kutusu deneyleriyle bulunmaldr.
9.4.1 Kumlarda Drenajl Srtnme As
Kumlarn doruk srtnme as () tanelerin mineral bileimine, etkin evre basnc dzeyine
ve paketlenme dizilimine baldr (Bolton, 1986). Kumlar iin sadece mineralojik bileimden
kaynaklanan ve kritik duruma karlk gelen (cs ile gsterilir) nominal bir deer sergiler. Kritik durum
belli bir boluk oran ile etkin evre basnc dzeyinde tanelerin denge koulunu temsil eder. Temiz
kuvars kumlar iin karakteristik cs 33o iken, feldispat kumlar iin cs 30o ve mika kumlar iin de
cs 27o olabilir. Kumlar ou doal koullar altnda en gevek halden daha sk durumda bulunurlar
ve dilatans (hacim bymesi) etkileri doruk deerini arttrr (ki bu deer cs nden byktr). ekil
9.11de kohezyonsuz zeminlerin tm aral iin birim arlklara karlk gelen deerleri verilmitir.
ekil 9.11 Kohezyonsuz zeminler iin tipik ve birim arlk deerleri (NAVFAC DM 7.1, 1982).
Kumlarn etkin isel srtnme as () ounlukla arazi verilerine dayal olarak bulunmaktadr.
Yakn gemiteki bir almada zel ve pahal aletler kullanarak kumdan dondurma yoluyla
rselenmemi rnekler alnm; daha sonra da zdrlerek eksenli deneyler yapmak suretiyle
doruk elde edilmitir. Bu deerler daha sonra ayn sahada komu kuyudan elde edilen ve daha
nce sz edilen enerji dzeltmesi ile normalletirme ilemi uygulanm N deerleriyle
denetirilmitir. Doruk srtnme alar () ile (N1)60 arasndaki karlatrma ekil 9.12de verilmitir.
Konik penetrometre bir bak asndan minyatr kazk temel olarak gz nne alnabilir ve
llen u gerilmesi (qT) de gerek u tama direnci (qb) olarak dnlebilir. Tama kapasitesi
hesaplamalarnda kazk u tamas qb = Nq vo olarak ifade edilen limit plastik teoriden elde
edilebilir. Buradaki Nq srarj iin tama kapasitesi faktr olup, srtnme asna baldr. Bu
nedenle, CPT verilerini yorumlamada popler yntemlerden biri asn elde etmek zere qb = Nq
vo = fonk ifadesinin tersini almaktr (mesela Robertson ve Campanella, 1983). Temiz kuvars
kumlarnda normalletirilmi CPT u gerilmelerinden doruk n deerlendirmeye ynelik bir yntem
ekil 9.13de verilmitir.
Temiz kumlarda n belirlemek zere, Marchetti (1997) tarafndan da zetlendii zere, dz
dilatometre (DMT) deneyinden hareketle kama plastiklii zmleri gelitirilmi ve bu zmler
raporlanm deney sahalarndan farkl kum trleri iin yakn gemite kalibre edilmitir (ekil 9.14).
Aktif (KA durumu), skunetteki (Ko) ve pasif (KP durumu) zemin basnlar iin teorik eriler
sunulmutur. Bunlardan sonuncusu iin deneysel verilere kyasla makul deerler vermitir.
179
ekil 9.12 Kumlarn SPT direncinden doruk srtnme asnn bulunmas (veriler Hatanaka ve Uchida,
1996dan). Not: Normalletirilmi diren (N1)60 = N60/(vo)0,5 olup, pa 1 bar 1 tsf 100 kPadr.
ekil 9.13 imentolanmam temiz kuvars kumlarnda normalletirilmi CPT u direncinden doruk
srtnme asnn bulunmas (Robertson ve Campanella, 1983 tarafndan derlenmi kalibrasyon oda
verileri).
Presiyometre deney sonular dilatans teorisine dayal olarak kumlarn dayanmn
deerlendirmede kullanlabilir (Wroth, 1984). ekil 9.15de arazide llm genileme basnc
kovuk birik deformasyonu ilikisinin ilenmi hali grlmektedir. Kovuk birim deformasyonu (c =
r/ro) kendinden delgili presiyometre deneyi (Altblm 5.5) srasnda dorudan lldnden, daha
yaygn olan nden delgili presiyometre srasnda hacimsel birim deformasyon deiimini aadaki
gibi elde etmek mmkndr:
c = (1 hac)-0,5 1
(9.15)
Log-log diyagramdaki etkin basn (pe uo) ile kovuk birim deformasyonu (c) ilikisinde erinin eimi
s parametresi olarak elde edilir ve s = log (pe - uo)/(c) eklinde ifade edilir. Kumun (ou zaman 33o
180
alnan) kritik durum cv deerini alarak, eksenli skma durumu iin doruk deeri ekil 9.16dan
elde edilir.
ekil 9.14 DMT sonularndan kama plastiklii zmne (Marchetti, 1997) ve deneysel verilere
(Mayne, 2001) dayal olarak doruk srtnme asnn bulunmas.
ekil 9.15 kumlarda doruk nn bulunmas iin PMT verilerinin ilenmesi (Wroth, 1984den). Not: pa
referans gerilme olup, bir atmosfere (1 bar 100 kPa) eittir.
ekil 9.16 PMT verilerine gre temiz kumlar iin doruk ile eim parametresi (s) arasndaki iliki.
181
9.4.2 Killerin nkonsolidasyon Gerilmesi

Etkin nkonsolidasyon gerilmesi (p) zeminlerin dayanm, elastiklik, jeostatik yanal gerilmeler
ve boluk suyu basn tepkisini kontrol eden nemli bir parametredir. Bunu en iyi ekilde
belirlemenin yolu, yksek kaliteli zemin numuneleri zerinde tek ynl dometre (konsolidasyon)
deneyleri yapmaktr. Numune rselenmesi, tpten karma ve deneye hazrlama etkileri arazideki
gerek deerine kyasla p deerini azaltma eilimindedir.
Normalletirilmi ekline ar konsolidasyon oran (OCR) denir ve aadaki gibi tanmlanr:
OCR =p /vo
(9.16)
Zeminler jeolojik zaman leinde birok deiimlere maruz kalm olmalarndan dolay ou
zaman ar konsolidasyon zellii sergilerler. Ar konsolidasyona neden olan mekanizmalar anma,
kuruyarak atlama, su tablas deiimleri, ya, donma-zlme dngleri, slanma-kuruma dngleri,
buzul etkisinde kalma ve imentolanmadr.
Bir denizel kilde yaplan tek ynl konsolidasyon deneyinden elde edilen temsilci bir e - log(v)
erisi ekil 9.17de verilmitir. Erinin yeniden skma evresi (elastik birim deformasyonlar) bakir
skma erisinden (balca plastik deformasyonlar) nkonsolidasyon gerilmesi ile ayrlmaktadr.
ekil 9.17 Ar konsolide kilde temsilci konsolidasyon deney sonular.

Elde edilen skma indekslerinin ne kadar makul olduunu kontrol etmek iin kilin plastiklik
zelliklerine dair ampirik ilikilerden yararlanlabilir. Skma indeksi (Cc) iin uzun zamandr kullanlan
bir iliki likit limit (LL) cinsinden verilmitir (Terzaghi vd., 1996):
Cc = 0,009(LL-10)
(9.17)
Doal kellerde llen Cc bunlara zg fabrik, yap ve hassasiyetten dolay (9.1) eitliiyle
verilenden byk olabilir. rnek olarak, ekil 9.17deki LL = 47 durumu iin (9.17) eitliinden hesapla
bulunan Cc = 0,33 deeri dometrede llen Cc = 0,38 deeri ile kyaslanabilir.
Bakir skma indeksi (Cc) ve ime indeksi (Cs) iin boaltma-tekrar ykleme erisinden elde
edilen plastisite indeksi (PI) ile ilikili istatistiksel ifadeler ekil 9.18de verilmitir. Ancak,
konsolidasyon indeksleri doal kil ve siltler zerinde llrken, plastisite indeksinin yorulmu
zeminler zerinde bulunduu hatrdan karlmamaldr. Bu nedenle, orta-yksek derecede hassasiyet
ve imentolanma sergileyen yapl zeminler bu eilimlerden sapma gsterirler ve ilave deneyler
yapmann zorunluluk olduunu gsterirler.
Killerde ve siltlerde nkonsolidasyon gerilme profili arazi deney verileriyle deerlendirilebilir.
p, plastisite indeksi (PI) ve llm (ham) kanatl kesme dayanm (suv) arasndaki iliki ekil 9.19da
verilmitir. Bundan hareketle, doal zemin kellerinin ar konsolidasyon derecesi abucak
bulunabilir.
182
ekil 9.18 Plastisite indeksi cinsinden skma ve ime indeksleri iin eilimler.
ekil 9.19 Ham kanatl kesme dayanmnn nkonsolidasyona olan orannn (suv/p) plastisite indeksi
(PI) ile ilikisi (Leroueil ve Jamiolkowski, 1991den).
Fisrsz kil kellerinde p nn elektronik konik penetrometrede net konik u direnci (qT -vo)
ile ilikisi ekil 9.20de verilmitir. Fisrl killer bu eilimin yukarsna derler. Piyezokoni iin p
ekil 9.21de grld zere ilave boluk suyu basnlarndan (u1-uo) bulunabilir.
Etkin nkonsolidasyon gerilmesi ile dz dilatometre ile llen etkin temas basnc (po - uo)
arasnda dorudan bir korelasyon ekil 9.22de verilmitir. Burada da, fisrsz killer ile fisrl killerin
davranlarnn farkl olduuna dikkat ediniz. p deerleri kesme dalgas hzndan (Vs) da bulunabilir
(ekil 9.23). Hangi durumda olursa olsun, arazi deneyleriyle bulunan p profilleri zel dometre
deneyleriyle teyid edilmelidir.
Gerilme tarihesi boyutsuz bir parametre olan ar konsolidasyon oran cinsinden de ifade
edilebilir: OCR = p/vo. ekil 9.24ada grld gibi, dz dilatometre (DMT) deneyinden
hareketle, kovuk genileme ve kritik durum zemin mekaniini kullanan melez bir formle dayal
olarak OCR ile yatay gerilme indeksi teorik olarak ilikilendirilebilir [KD = (po - uo)/vo] (Mayne, 2001).
Daha nce de ne srld gibi (mesel Marchetti, 1980; Schmertmann, 1986), bu ifade OCR ile KD
arasndaki basit bir iliki olmayp, etkin gerilme srtnme as (), plastik hacimsel birim
deformasyon oran () ve drenajsz rijitlik indeksi IR = G/su (burada G = kesme modl ve su = drenajsz
kesme dayanmdr) dahil olmak zere dier parametrelere ve kil zelliklerine de baldr. 1 - Cs/Cc
183
(burada Cs = ime indeksi ve Cc = bakir skma indeksi) parametresi tek ynl konsolidasyon
deneyinden elde edilir (Blm 6). Srtnme zelliklerini temsilde Mc parametresi kullanlr: Mc =
6sin/(3 - sin). OCR ile KD arasndaki iliki kelin ya, fabrii, yaps ve mineralojisi gibi denkleme
dahil edilmeyen dier deikenlere de bal olabilir.
ekil 9.20 nkonsolidasyon gerilmesinin CPTden elde edilen net konik u direnci ile ilikisi.
ekil 9.21 nkonsolidasyon gerilmesinin piyezokoniden elde edilen ilave boluk suyu basncyla
ilikisi.
Meselenin nemli bir boyutu, kilin fisrl olup olmaddr. Fisrlemenin nedeni pasif zemin
basnc koullar devreye girene kadar ar boaltma (erozyon) olabilecei gibi ar bir kurumaatlama (desiccation) ya da dier mekanizmalar olabilir. Fisrleme derecesi kilin dayanmn etkin bir
ekilde azaltr. Sonuta, OCRnin snr durumuna eriildii zaman (bkz. Altblm 9.4.4) yukarda ekil
9.24adaki ifadedeki kesme dayanm (su) fisrsz killerinkinin yarsna drlr.
Tm dnyada test edilen killerden derlenen veriler OCR ile KD arasndaki genel ilikiyi
gstermek zere ekil 9.24bde sunulmutur. Kovuk Genileme-Deikenmi Cambridge Kili (CE-MCC)
deerlendirmelerine ait snrlar bu aralklar iine den verileri gstermek zere aktrlmtr.
Bundan baka, zemin parametrelerinin beklenen ortalama deerlerinin ( = 30o, = 0,8, IR = 100)
184
kullanmyla OCR = (0,63KD)1,25 elde edilir ki, Marchetti (1980) tarafndan nerilen orijinal ve tek
bileenli iliki olan OCR = (0,50KD)1,56 ile olduka benzerlik sunar.
ekil 9.22 Killerde nkonsolidasyon gerilmesi ile DMTden elde edilen etkin temas basnc ilikisi.
ekil 9.23 Killerde nkonsolidasyon gerilmesi ile kesme dalgas hz ilikisi (veriler Mayne, Robertson
ve Lunne, 1998den).
Killerde piyezokoni deney sonularndan OCRyi elde etmede benzer bir yaklam ekil 9.25de
verilmi olup, CE-MCC kavramlarna dayal forml kullanlmtr (Mayne, 1991). Bu durumda
piyezokoni verileri arasnda iki farkl lmden (qT ve u2) yararlanlr ve bylece denklemde ihtiya
duyulan girdi parametreleri azaltm olur. Sonu olarak, ar konsolidasyon oran normalletirilmi
piyezokoni parametresinin [(qT-u2)/vo] yannda Mc = 6sin/(3 - sin) ve 1 - Cs/Cc parametreleri
ile de ilikilidir.
9.4.3 Killerin ve Siltlerin Drenajsz Kesme Dayanm
Drenajsz kesme dayanm (su veya cu) zeminlerin karakteristik bir zellii olmaktan ziyade
uygulanan gerilme yn, snr koullar, birim deformasyon hz, ar konsolidasyon, fisrleme
derecesi ve dier faktrlere bal olan, yklemeye kar bir davran tepkisidir. Bu nedenle, bu
faktrler uygun ekilde hesaba katlmadan ve ona gre gerekli dzeltmeler yaplmadan, deiik
laboratuvar ve arazi deneyleriyle llen drenajsz dayanmlarn dorudan karlatrlmas ou
185
zaman zor bir grevdir. Mesel drenajsz kesme dayanm kesme gerilmesi - birim deformasyon
erisinin zirvesine karlk gelen yenilme koulunu temsil eder. Zirveye ulamak iin gerekli zaman hz
etkisi olup, konsolidasyonlu drenajsz eksenli deneylerde yenilme iin gerekli zaman saatler
mertebesinde iken kanatl kesmede dakikalar ve konik penetrometrede saniyeler dzeyindedir.
ekil 9.24 a) Kovuk genilemesi kritik durum teorisine gre ve b) killerde kresel bir veri taban iin
ar konsolidasyon oran ile DMT yatay gerilme indeksi (KD) arasndaki ilikiler.
ekil 9.25 Killerde analitik modelle aktrlm erilerle birlikte piyezokoni sonularn kullanan OCR
deerlendirmelerinin zeti.
Ykleme ynnn llen drenajsz dayanm zerine ok nemli bir etkisi olup (mesela
Jamiolkowski vd., 1985), bu durum dayanm anizotropisi olarak bilinir. Killerin yatay yklenmesine
karlk gelen drenajsz dayanm (genileme tipi ya da pasif mod diye de bilinir) dey yndeki
ykleme (skma veya aktif mod diye bilinir) altndakinden kktr. Basit kesme modu ara bir deer
olup, rutin tasarm amalar iin temsilci ortalama kesme dayanmna karlk gelir (Ladd, 1991).
ou zel ve kamu laboratuvarlar eksenli skma (TC), basit kesme kutusu (DSS) ve
eksenli genileme (TE) deneyleri yapmaya elverili olmadndan, ampirik ilikiler kullanlabilir. ekil
9.26da normal konsolide killer ve siltler iin bu modlarn greceli sralamas ve plastisite indeksine
186
(Ip) dair eilimler verilmitir. Bu sunumdaki drenajsz kesme dayanm daha nceleri c/p oran olarak
belirtilen bir oranla (su/vo veya cu/vo) tanmlanan etkin rt gerilme dzeyi ile normalletirilmitir.
ekil 9.26 Normal konsolide killer iin drenajsz kesme dayanm oran (su/vo)NC modlar
(Jamiolkowski, 1985).
Normal konsolide killer iin drenajsz ykleme modlarna dair teorik ilikiler ekil 9.27de tasvir
edilmitir (Ohta vd., 1985). Normal konsolide killer iin (su/vo)NC oran eksenli skma (CIUC),
dzlem birim deformasyon skmas (PSC), anizotrop konsolidasyonlu eksenli skma (CKoUC),
kesme kutusu deneti (SBT), dorudan basit kesme (DSS), presiyometre (PMT), kanatl kesme (VST),
dzlem birim deformasyon uzama (PSE) ve anizotrop konsolidasyonlu eksenli uzama (CKoUE) dahil
olmak zere her bir kesme modu iin ile birlikte artar. 206 kile ait laboratuvar verileri bu ilikilerin
genel karakterini teyid etmektedir (Kulhawy ve Mayne, 1990).
ekil 9.27 Normal killer iin farkl ykleme modlar altnda konstittif modelle normalletirilmi
drenajsz dayanmlar (Ohta vd., 1985).
Kapsaml deneysel verilere (Ladd, 1991) ve kritik durum zemin mekaniine (Wroth, 1984)
dayal olarak (su/vo)OC oran aadaki bantya gre ar konsolidasyon oran (OCR) ile birlikte artar:
(su/vo)OC = (su/vo)NC OCR
(9.18)
Burada 1 - Cs/Cc olup, yapsz ve imentolanmam zeminler iin genelde yaklak 0,8 olarak alnr.
Bu nedenle, belli bir kesme modunun gerekli olmas halinde, ekil 9.26 veya 9.27yi kullanarak NC
deerini elde etmede ve (9.17) eitliini kullanarak ar konsolide durumlar iin drenajsz dayanm
187
belirlemede bundan yararlanlabilir. Dolgu durayllk analizi ve tama kapasitesi hesaplamalarna dair
pekok durumda basit kesme modu (ekil 9.28de grld gibi) drenajsz dayanm
karakteristiklerinin ortalama ve temsilci deeri olarak deerlendirilebilir ve aadaki gibi ifade edilir:
(su/vo)DSS = 0,5sin OCR
(9.19)
ekil 9.28 Basit kesme modu iin drenajsz kesme dayanmnn OCR ve ile ilikisi.
Fisrsz yumuak killer ve siltlerde OCR < 2 iin (9.18) eitlii aadaki basit ekle indirger ( =
o
30 ):
su (DSS) 0,22p
(9.20)
Bu son bant dolgular, smeller ve kazlardan geriye hesaplanan dayanmlarn yannda arazide
llen kanatl kesme dayanm dzeltmesi ile tutarldr (Terzaghi, 1996). Yumuak zemin zerine
inaat ieren projelerde tasarm iin mobilize drenajsz kesme dayanmn bulmada (9.19) eitlii
kullanlmaldr (Jamiolkowski vd., 1985; Ladd, 1991).
9.4.4 Yanal Gerilme Durumu
Yanal jeostatik gerilme durumu (Ko) jeoteknik mhendisliinde tayini en zor lmlerden
biridir. ou zaman yatay gerilme katsays olarak temsil edilir ve Ko = ho/vo olarak ifade edilir.
Burada, ho = etkin yanal gerilme ve vo = etkin dey gerilmedir. Arazide toplam yatay gerilmeyi
(ho) lme konusunda toplam gerilme hcresi (srmeli krek ya da bel), kendinden delgili
presiyometre, hidrolik atlatma dzenei ve Iowa basamakl beli dahil olmak zere pekok alet
gelitirilmitir. Yakn gemiteki aratrmalarda zeminlerin arazideki Ko deerini tayin etmek iin ynl
kesme dalgas lmleri de kullanlmtr.
Pratik kullanmlarda Ko ar konsolidasyon derecesi ile yaygn biimde ilikilendirilmektedir:
Ko = (1 - sin)OCRsin
(9.21)
Bu iliki dometre deneyleri, eksenli hcreler ve ayr halkalar da ieren zel laboratuvar
deneylerine dayal olarak gelitirilmitir (Mayne ve Kulhawy, 1982). ekil 9.29da (9.20) eitliinin
genel olarak uygulanabilirlii killerde ve kumlarda arazide dorudan Ko lmleri ile karlatrmal
olarak verilmitir.
188
ekil 9.29 a) Doal killer ve b) doal kumlar iin arazideki Ko ile OCR ilikileri.
Kon en yksek deeri genelde pasif katsay Kp ile snrldr. Basit Rankine deeri aadaki gibi
ifade edilir:
Kp = tan2 (45o+0,5) = (1+sin)/(1-sin)
(9.22)
Arazideki Ko deeri Kpye eritii zaman zemin ktlesi iinde fisrler ve atlaklar geliebilir. Ar
fisrleme ou zaman kalnt dayanmda ya da civarnda drenajl dayanmlara (r ve cr = 0) neden
olduundan, bu durum eimli ktlelerde nemli bir problem olabilir. imentolanm malzemelerde
ba olumu ise, (9.22)den daha byk bir Kp deerine eriilebilir: Kp = N+2c/vo(N)0,5; burada N =
(1+sin)/(1-sin)dir.
(9.21) denklemi (9.22)ye eit olduunda OCR iin bir snr durumu ortaya kar:
[
(9.23)
keldeki bir fisr a kilin hizmet srasndaki drenajsz kesme dayanmn etkin biimde azaltabilir. Bu
nedenle, OCRlimit (9.18) ve (9.19) eitlikleriyle hesaplanan su deerlerine dayal olarak hesaplanan st
snr deerlerinin ya da (9.21) ile bulunan Ko iin st snr deerlerinin yerine kullanlabilir.
Killerde Ko deerlendirmede (9.21) eitliinin dometre deneylerinden bulunan ve Altblm
9.4.2de verilen arazi dzeltmeleriyle takviye edilmi OCR profili ile ilikili olarak kullanlmas tavsiye
edilir. Malzeme iin ilgili deerini bulmada eksenli veya dorudan kesme deneyi kullanlabilir.
Kil, silt ve kumlarda arazideki Ko deerini dorudan bulmada dz dilatometre (DMT) deneyi de
kullanlmaktadr. Bu konu hakkndaki ilikilere dair kapsaml bir deerlendirme Mayne ve Martin
(1998)de verilmitir.
Temiz kuvars kumlarnda Ko deerini CPT ile bulmada bir kalibrasyon odas veri taban
derlenmi ve analiz edilmitir (Lunne vd., 1997). Sonular, oda boyutlarnn snr koullarnn dikkate
alnd, dnyann 26 deiik yerine ait 26 farkl kum zerindeki istatistiksel oklu regresyon
almalarna dayandrlmtr (Kulhawy ve Mayne, 1990). Esnek duvarl her bir kalibrasyon odasnn
ap 0,9 ile 1,5 m arasnda ve ykseklii de ayn mertebededir. Bu byk odalarda kum kellerinin
hazrlanmas savurma veya erbet yntemleriyle yaklak bir hafta srmektedir. Rlatif sklklar
yaklak %10dan neredeyse 100e kadar deimektedir. Yerletirme ileminden sonra dey ve yanal
gerilmeler uygulamak suretiyle numune bir dizi gerilme koullarna ve normal konsolide ile ar
konsolide (1 OCR 15) durumlarna maruz braklmaktadr. Deneyler genelde kuru halde ya da geri
basnl veya basnsz hallerde doygun olarak yaplmaktadr. Nihai aama, silindirik numunenin
189
merkezinde CPT yaplmasdr. Oda deneyi veri taban zet sonular ekil 9.30da verilmi olup,
uygulanan yanal gerilme ile llen konik u gerilmesi arasnda bir iliki olduu grlmektedir.
ekil 9.30 Kumlarda CPT deneyinden hareketle yanal gerilme durumu belirlenmesine dair iliki.
ekil 9.30daki ifadeyi (9.21) denklemiyle birletirmek suretiyle, kumlarn ar konsolidasyon oran
iin aadaki iliki elde edilir (Mayne, 1995; Mayne, 2001):
[
(9.24)
Burada: KoNC = 1-sin ve = sin.

9.5 ELASTKLK VE DEFORMASYON PARAMETRELER
Zeminlerin elastiklii konsolidasyon indeksleri (Cc, Cr, Cs), drenajl modller (E, G, K, D),
drenajsz modller (Eu, Gu) ve/veya temelalt tepki katsaysn (ks) da ieren birka parametre ile
temsil edilir. Elastik sabitler ekil 9.30da tanmlanmtr. Drenajsz yklemede hacim deiimi olmaz
iken (V/V = 0), drenajl yklemede hacim deiimleri bzlme veya genileme eklinde olabilir.
Deformasyon parametreleri bir ekilde (genellikle de elastik teoriden) birbiriyle ilikilidirler. Mesela,
ou zaman ime indeksine (Cs) eit alnan yeninden skma indeksi (Cr) konsolidasyon
deneylerinden elde edilen kstlanm modl (D = v/v) ile u ekilde ilikilendirilebilir:
D = [(1+eo)/Cr]ln(10)vo
(9.25)
Bu iliki sadece ar konsolide ksm iin geerlidir. Uygulanan dolgu yklerinin zemin normal
konsolide davranacak biimde alttaki doal kilin nkonsolidasyon gerilmesinden byk olmas
durumunda, buna karlk gelen D iin (9.25) eitliinde Cc kullanlr.
Drenajl modller aadaki ekilde ilikilendirilirler (Lambe ve Whitman, 1979):
E = 2G (1+)
(9.26)
D = E (1-)/[(1+)(1-2)]
(9.27)
K = E/[3(1-2)]
(9.28)
Burada, 0,2 olup, tm yer malzemeleri iin drenajl Poisson orandr (Tatsuoka ve Shibuya, 1992).
Drenajsz ykleme iin edeer Poisson oran vu 0,5dir. Buna gre, Young modl ile kesme modl
arasndaki iliki aadaki gibi olur:
190
Eu = 3Gu
(9.29)
Kstlanm modl ile ynsal modln drenajl koullara uygulanmadna dikkat ediniz.
Presiyometre, dz dilatometre, plaka ykleme deneyi ve burgulu plakay da iine alan baz arazi
deneylerinde zeminlerin deformasyon zellikleri dorudan llmeye allr. Aslnda bu deneylerde
yaplan ilem, bir edeer elastik modl (E) tanmlamak iin genellikle elastik teorinin devreye
sokulmasndan ibarettir. Ancak, aleti zemine yerletirme srasnda gelien rselenme derecesi, drenaj
derecesi ve zellikle zeminin gerilme-birim deformasyon davrannn dorusal olmamas, anizotrop
ve birim deformasyon hzna bal olmasndan dolay ortaya kan birim deformasyon dzeyleri gibi
faktrler modln uygun deerinin ortaya konmasnda byk glklere neden olurlar. ou
jeoteknik incelemelerde sadece SPT ve/veya CPT verileri mevcut olup, oturma analizleri ve
sapmalarn hesaplanmas iin deformasyon parametrelerinin deerlendirilmesine ayrca gereksinim
vardr. Penetrasyon verileri gerilme-birim deformasyon tepkisinin son evresinde, ekil 9.31de
gsterildii gibi malzemenin dayanmna karlk gelen lmleri yanstr.
ekil 9.31 Ykleme ve uygulanan snr koullar asndan elastik modllerin tanm.
ekil 9.32 Kk ve byk birim deformasyonlarda zeminlerin idealletirilmi gerilme-birim

deformasyon erisi ve elastiklikleri.
PMT ve DMT verileri gerilme-birim deformasyon erisinde daha erken evrelere ait veriler
salar; bu veriler, daha iyi bir edeer elastik blge tanmlamak zere boaltma-ykleme lmleri
yaplmad srece belki de istenen deerler aralnn dnda da kalabilir. lksel gerilme durumundan
191
(Ko) yenilmeye (max) deien artlara karlk gelen emniyet katsays (FS) ekil 9.31deki gibi modller
ile ilikili olabilir. Balangtaki elastiklik tahripkar olmayan kesme dalgas hzyla temsil edilir ve net
bir nirengi deeri oluturur.
9.5.1 Kk Birim Deformasyon Modl
ABD dnda yakn gemite yaplan aratrmalar, kesme dalgas hz (Vs) lmlerinden elde
edilen kk birim deformasyon elastikliinin yer malzemelerinde ilksel statik tekdze yklemeye ve
ayrca dinamik yklemeye uygulandn ortaya koymutur (Burland, 1989; Tatsuoka ve Shibuya,
1992; LoPresti vd., 1993). Bu nedenle, orijinal dinamik kesme modl (Gdin) maksimum kesme
modl (imdilerde Gmax veya Go simgesiyle gsterilmektedir) olarak yeniden adlandrlmtr. Bu
modl Go = T Vs2 ile ifade edilen bir st snr elastiklii verir. Bu bantda T = T/g = zeminin toplam
ktle younluu, T = toplam birim arlk (doygun deer ekil 9.5den elde edilebilir) ve g = 9,8 m/s2 =
yerekim ivme sabitidir. Buna karlk gelen edeer elastik modl Emax = Eo = 2Go (1+)den bulunur.
Burada = 0,2 olup, yer malzemelerinin kk birim deformasyonlardaki Poisson orannn temsilci
deeridir. Kesme dalgas hzn hem arazi (Altblm 5.7) hem de laboratuvar teknikleriyle (bkz. ekil
7.12 ve 7.13) lmek mmkndr.
Baz jeolojik malzemelerde spesifik baz deneyler (mesel PMT, DMT) ile bire-bir lekli temel
ve dolgulardan elde edilen performans gzlem verileri arasnda kalibre edilmi korelasyonlar
gelitirmek mmkndr. Bu deneyler gerilme-birim deformasyon erisi boyunca orta yerde bir modl
sunarlar (ekil 9.32). Burada zellikle belirtilmesi gereken bir husus, kesme dalgas hz lmlerinden
bulunan kk birim deformasyon modlnn (bu, zeminin belli bir boluk oran ile etkin evre
basnc altndaki maksimum elastiklii olduundan) mkemmel bir referans deeri vermesidir. Burada
kesme dalgas hz lmlerinden bulunan kk birim deformasyon elastikliine dayal
genelletirilmi bir yaklam ele alnacak ve sonra da ilksel modl (Eo) arzu edilen FS iin uygun
gerilme dzeyine drlecektir.
9.5.2 Modl Azalm
Kesme modlnn kesme birim deformasyonu ile azalm ou zaman normalletirilmi halde
sunulur; bunda, kesme birim deformasyonuna karlk gelen G deeri Gmax (veya Goa) blnr. G/Go
ile logaritmik kesme birim deformasyonu arasndaki iliki dinamik ykleme koullar iin ok iyi
bilinmektedir (mesela Vucetic ve Dobry, 1991); ancak, tekdze statik ykleme ekil 9.33de de
grld gibi kesme birim deformasyonu ile daha fazla azalm gsterir. Tekrarl eri temsilci
rezonant kolon deney sonular ise de, tekdze tepki daha yakn gemite eksenli ve burulma
deneylerinde zel isel ve yerel birim deformasyon lmleriyle gzlenmitir (mesela Tatsuoka ve
Shibuya, 1992; Jamiolkowski, 1994).
ekil 9.33 Statik tekdze ykleme altnda kesme modlnn birim deformasyona gre kavramsal
deiimi ve arazi deneyleriyle ilikisi.
192
Modl azalmn sunmada dier bir yol da kesme gerilmesi dzeyidir. ekil 9.34de
imentolanmam, yapsz kumlarda ve killerde yaplan laboratuvar deneylerinden elde edilen deiik
gerilme dzeyleri (q/qnih) ile deien, seilmi bir dizi normalletirilmi sekant modlleri
grlmektedir. Gerilme dzeyi /max veya q/qnih olarak ifade edilir. Buradaki = q = 0,5(s1-s3) = kesme
gerilmesi ve max = qnih = kesme dayanmdr. Laboratuvar tekdze kesme deneyleri, kkten orta ve
byk birim deformasyon tepkisini kapsayan lmlere izin veren yerel isel birim deformasyon
aletlendirilmesi ile donanm eksenli ve burulmal kesme koullar altnda gerekletirilmitir
(LoPresti vd., 1993, 1995; Tatsuoka ve Shibuya, 1992).
ekil 9.34 lksel tekdze (statik) ve dinamik (tekrarl) ykleme koullar iin logaritmik kesme birim
deformasyonuna bal modl azalm.
Servis yk dzeylerinde kk birim deformasyon elastikliini (Eo) mobilize dayanm (q/qnih)
cinsinden Enin sekant deerlerine drmede basit bir ara olarak deikenmi bir hiperbol
kullanlabilir. ekil 9.35de yapsz killer ve imentolanmam kumlar iin nerilen eilimler verilmitir.
Genelletirilmi form aadaki gibi ifade edilebilir (Fahey ve Carter, 1993):
ekil 9.35 imentolanmam ve yapsz yer malzemeleri zerinde yaplan aletli laboratuvar
deneylerinden modl azalm.
193
E/Eo = 1 - f(q/qnih)g
(9.30)
Buradaki f ve g uyarlama parametreleridir. Yapsz ve imentolanmam yer malzemeleri iin birinci

derece tahminlerde f = 1 ve g = 0,3 deerleri makul grnmektedir (Mayne vd., 1999a). Bu deerler
daha nce ekil 9.34de gsterilen llm veriler iin de en iyi uyumu salarlar. Mobilize gerilme
dzeyi emniyet katsaysnn resiproku olarak da gz nne alnabilir: (q/qnih) = 1/FS. Yani, FS = 2 iin
(q/qnih) = 0,5 olur.
Modl azalm iin dier saysal formlar da mevcut olup (mesel Duncan ve Chang, 1970;
Hardin ve Drnevich, 1972; Tatsuoka ve Shibuya, 1992) ve bunlardan birkann da kkten orta ve
byk birim deformasyonun tm aralklarna daha iyi uyan daha temel dayanaklar da vardr (rnek,
Puzrin ve Burland, 1998). Ancak, burada ama kk birim deformasyon verilerinin karayolu
mhendislii uygulamalarnda kullanlmasna ynelik olarak basit bir yaklam gelitirmektir.
9.5.3 Gon Dorudan ve Dolayl Deerlendirmeleri
Kk birim deformasyon elastikliini [Eo = 2Go(1+)] belirlemenin zellikle basit ve ekonomik
bir yolu, kesme dalgas hz profillerini lmek ve sonra = 0,2 ve Go = T(Vs)2 almaktr. Daha nce
Altblm 5.7de ele alnan yntemlerden bazlar kuyudan-kuyuya (CHT), kuyu-aa (DHT), yzey
dalgas (SASW) ve laboratuvarda rezonant kolon deneyidir (RCT). Sismik koni (ekil 9.34) ve sismik
dilatometrenin tek bir sondalama ile penetrasyon verileri ve jeofizik lmler yapma gibi bir
avantajlar vardr. ekil 9.34deki veriler Memphise (TN) ait olup, u gerilmesi (qt), eper srtnmesi
(fs), boluk suyu basnlar (u2) ve kesme dalgas hzn (Vs) ieren drt bamsz okuma ile birlikte veri
toplama optimizasyonu ortaya konmutur. Vs profili karmada ilave arazi yntemleri halen gelime
aamasnda olup kuyu-aa sspansiyon loglamas, sismik krlma ve sismik yansma bunlardan
bazlardr. Vsyi belirlemeye ynelik olarak yakn gemite gelitirilen dier laboratuvar yntemleri
bender elemanlar ve zel olarak aletlendirilmi eksenli ve burulmal kesme deneylerini kapsar.
Baz durumlarda Gon dorudan lmleri mevcut olmayp, bir ekilde hesaplanmas
gerekebilir. Bunun iin CPT ve DMTye dayal bir dizi denetirmeli iliki verilmitir. Bu korelasyonlar
ayn zamanda toplanan verilerin ne derece makul olduunu kontrol etmede de kullanlabilir.
Kuvars kumlar iin kk birim deformasyon kesme modl ekil 9.35de iaret edildii gibi
konik u gerilmesinden ve etkin rt gerilmesinden hesaplanabilir. Benzer ekilde, kuvars kumlar iin
Go DMTden elde etmeye ynelik bir iliki ekil 9.36da verilmitir.
ekil 9.36 Modl azalm erilerini gstermeye ynelik deikenmi hiperboller (f = 1 durumlar iin).
Not: Mobilize kesme dayanm = q/qnih = 1/FS; burada, FS: emniyet katsaysdr.
194
Killer iin Go ile dzeltilmi u direnci qT arasnda bir iliki gelitirilmi olup (ekil 9.37), bu iliki
de arazideki boluk oranna (eo) baldr. Benzer ekilde, killerde DMT iin Go ile dilatometre modl
(ED) arasnda bir eilim sz konusudur (ekil 9.38).
ekil 9.37 Katmanl zemin profilinde (Wolf River, Memphis, TN) sismik piyezokoni (SCPTu) deney
sonular.
ekil 9.38 imentolanmam kumlar iin Go/qc orannn normalletirilmi CPT direnci ile ilikisi (Baldi
vd., 1989).
Her durumda kesme modlnn ilksel deeri (Go) ya dorudan llr ya da uygun ekilde
deerlendirilir ve sonra greceli emniyet katsaysn (FS) gz nne almak suretiyle uygun birim
deformasyon veya gerilme dzeyine indirgenir. Bir baka yol da ekil 9.39da verildii gibi geni bir
aralktaki killer iin kstlanm modl temel modl (Go) ile dorudan ilikilendirmektir. Bu verilerde
tm Go deerleri ya kuyu-aa yntemleri (DHT veya SCPTu) ya da kuyudan-kuyuya (CHT) deneyleri
veya bir baka durumda yzey dalgalarnn spektral analizini (SASW) kullanmak suretiyle arazi
lmlerinden elde edilmitir.
195
ekil 9.39 Temiz kuvars kumlar iin Go/ED orannn normalletirilmi DMT okumas ile ilikisi (Baldi
vd., 1989).
ekil 9.40. Killi zeminlerde Go ile CPT u gerilmesi qT arasndaki iliki.
ekil 9.41 Killi zeminlerde Go ile DMT modl ED arasndaki iliki (Tanaka ve Tanaka, 1988).
196
ekil 9.42 Killerde kstlanm modl (D) ile kesme modl (Go) ilikisi (veriler, Burns ve Mayne,
1998den).
9.6 AKI ZELLKLER
Zeminlerin hidrolik iletkenliini (k), konsolidasyon hzn, inaatta davrann ve yerdeki drenaj
karakteristiklerini kontrol eden faktr ak zellikleridir. Zemin geirgenliine dair arazi lmleri
daha nce Blm 6da ele alnm olup, dm lm, basma deneyi ve paker yntemleri ile birlikte
pompaj deneyleri eklinde verilmitir. Blm 7de sunulan laboratuvar deneylerinde den seviyeli ve
sabit seviyeli permeametreler tantlmtr. Geirgenliin dolayl bir deerlendirmesi konsolidasyon
deney verileriyle yaplabilir. Geni bir aralkta deien farkl zemin trleri iin tipik geirgenlik
deerleri Tablo 9.1de verilmitir. Piyezometre ile dz dilatometreden ve presiyometre srasndaki
tutma deneylerinden okunan boluk suyu snmlenme okumalar da geirgenlik ve konsolidasyon
katsaylarnn bulunmasnda kullanlabilir (Jamiolkowski vd., 1985). Burada sadece piyezokoni
yaklam ele alnacaktr.
Geirgenlik (k) daha nce sunulan dorudan denetirmeli ilikiyi (ekil 6.7) kullanarak ya da
alternatif olarak konsolidasyon katsays chnin deerlendirilmesiyle snmlenme deney verilerinden
bulunabilir. Insal ak olduu varsaylarak, yatay geirgenlik (kh) aadaki ilikiden elde edilir:
kh = chw/D
(9.31)
Buradaki D dometre deneylerinde bulunan kstlanm modldr.

9.6.1 Tekdze Snmlenme
nce taneli zeminlerde fazla boluk suyu basnc (u) herhangi bir probun (kazk, koni, bel)
srlmesi srasnda geliir. Mesela ekil 9.34de kilde 11-19 m derinlikleri arasnda byk u2
okumalar alnmtr. Penetrasyonun durmas halinde u zamanla sfra der (bylece boluk suyu
basn alglaycs hidrostatik deeri, yani uo okur). Snmlenme hz ortamn (yatay) konsolidasyon
katsaysna (ch) ve geirgenliine (k) baldr. Tip 1 ve tip 2 elemanlarnn her ikisi iin de piyezokoni
snmlenmesine bir rnek ekil 6.6da verilmitir. Okumalar daima zamanla azaldndan ve
genellikle yumuak ile salam arasnda deien killer ile ve siltlerle ilikili olduundan bunlara tekdze
boluk suyu snmlenmeleri denir. Bu durumlar iin chyi belirlemede birim deformasyon izi yntemi
(Teh ve Houlsby, 1991) kullanlabilir:
(9.32)
197
Burada, T* = konsolidasyon teorisine gre deikenmi zaman faktr, a = prob ap, IR = G/su =
zeminin rijitlik indeksi ve t = snmlenme kaydnda okunan zaman (genellikle %50 dengelenmeye
karlk olarak alnr).
Tablo 9.1 Deiik zeminler iin temsilci geirgenlik deerleri (Carter ve Bentley, 1991den deitirilmi
olarak).
Deikenmi zaman faktr (T*) iin kovuk genilemesi, birim deformasyon izi ve yerdeitirme
noktalar da dahil olmak zere farkl teorilere dayal deiik zmler sunulmutur (Burns ve Mayne,
1998). Tekdze snmlenme tepkisi iin birim deformasyon izi zmleri (Teh ve Houlsby, 1991)
orta-yz ve omuz tipi elemanlarn her ikisi iin (srayla) ekil 9.43a ve 9.43bde sunulmutur.
Omuz boluk suyu snmlenmesinden t50nin bulunmas ekil 6.6daki rnekle gsterilmitir.
Yzde 50 konsolidasyon zel durumunda tip 1 (orta-yz eleman) ve tip 2 (omuz eleman) iin zaman
faktrleri (T*) srayla 0,118 ve 0,245dir.
Killer iin rijitlik indeksi (IR) kesme modlnn (G) kesme dayanmna (su) oran olup, a)
eksenli gerilme-birim deformasyon erisi, b) presiyometre deneyleri ve c) ampirik ilikiler de dahil
olmak zere ok sayda farkl yoldan elde edilebilir. IR terimi anizotrop olarak konsolide edilmi
eksenli skma deneylerine dayal bir korelasyon verileriyle OCR ve PI cinsinden ifade edilebilir (ekil
9.44). Aadaki denklem Excel gibi bir hesap tablosunda kullanlarak, ampirik eilim yaklak olarak
bulunabilir:
[
[
(9.33)
}]
IRnin bulunmasna ynelik ilave yaklamlar baka kaynaklarda bulunabilir (Mayne, 2001).
Standart penetrometre kullanlarak alnan t50 okumalarna karlk gelen chnin yorumlanmasna
yardmc olmak zere ekil 9.44de deiik IR deerleri iin bir grafik izim verilmitir.
198
ekil 9.43a u1 tekdze boluk suyu snmlenmeleri iin deikenmi zaman faktrleri.
ekil 9.43b u2 tekdze boluk suyu snmlenmeleri iin deikenmi zaman faktrleri
9.6.2 Genilemeli Snmleme
ou ar konsolide ve fisrl zeminlerde yaplan snmleme deneylerinde nce uda
zamanla bir art, sonra doruk deere ulama ve onu takiben de zamanla unun azalmas eklinde bir
davran gzlenebilir (mesel Lunne vd., 1997). Meydana gelen rtar ve sra d olaydan
(genilemeden) dolay bu tr tepkiye genilemeli tepki denilmektedir. Genilemeli tepkiyle tip 2
piyezokoni deneylerinde ve ince taneli zeminlerde akmal kazklarn yerletirilmesi srasnda
rastlanmaktadr. %50 tamamlanmann tanm net olmadndan, nceki yaklam uygulanabilir
deildir.
Gerek tekdze ve gerekse genilemeli boluk suyun basncnn zamanla snmlenmesine kovuk
genilemesi kritik durum zm salayan daha kapsaml matematiksel yaklamlar baka
kaynaklarda verilmitir (Burns ve Mayne, 1998). Pratik kullanmlar iin burada bir kapal-form
denklemi sunulmutur. Snmlenme erisinde sadece bir nokta (yani t50yi) yakalamak yerine chnin
genelde en iyi deerini bulmak iin erinin tmnden yararlanlr. Herhangi bir t zamanndaki fazla
boluk suyu basnlar (ut) penetrasyon srasndaki ilksel deer (ui) ile karlatrlabilir.
llen ilksel fazla boluk suyu basnc (ui = u2-uo) aadaki gibi ifade edilir:
ui = (uokt)i + (ukesme)i
(9.34)
199
ekil 9.44 OCR ve plastisite indeksinden rijitlik indeksinin bulunmas (Keaveny ve Mitchell, 1986).
ekil 9.45 Omuz boluk suyu basn okumalarndan %50 snmlenmede konsolidasyon katsaysnn
bulunmas.
Burada, (uokt)i = vo(2M/3)(OCR/2) ln(IR) = penetrasyon srasndaki oktahedral bileen ve (ukesme)i =
vo[1-(OCR/2] = penetrasyon srasnda makaslama kkenli bileendir.
Herhangi bir zamandaki (t) boluk suyu basnc aadaki ilikiden deikenmi zaman faktr
(T*) cinsinden elde edilir:
ut = (uokt)i [1+50T]-1 + (ukesme)i [1+5000T]-1
(9.35)
Burada, deikenmi zaman faktr iin farkl bir parametre kullanlmtr: T = (ch t)/(a2 IR0,75). Bir
hesap tablosunda belli bir rijitlik indeksi (IR) ve prob ap (a) iin bir stuna varsaylan T deerleri
(logaritmik) girilerek, buna karlk gelen zaman (t) oluturulur. Sonra, llen snmlenme verileri
200
iin en iyi ch uyumu deneme/yanlma yoluyla bulunur. Belli bir zemin zellikleri grubu iin bir dizi
snmlenme erisi gelitirilebilir. Daha uygun bir zaman faktr (T = (cht/a2) elde etmek iin, deiik
OCR ve = 0,8, IR = 50 ve = 25o deerleri iin bir dizi eri grubu rnek olarak ekil 9.46da
verilmitir.
ekil 9.46 Deiik OCR deerlerinde tip 2 genilemeli snmlenme erileri iin temsilci zmler
(Burns ve Mayne, 1998den).
9.7 KTAPTA BAHSEDLMEYEN ZEMNLER
Buraya kadar verilen ilikiler dk-orta hassasiyetteki kil, silt ve imentolanmam kuvars
kumundan oluan yaygn olarak karlalan zeminler iin gelitirilmitir. Doada jeolojisi ve kkeni
farkl, ok geni aralkta deien zeminler bulunduundan, sra d zeminlere ve karmak doal
malzemelere kar jeoteknik mhendisinin daima dikkatli olmas gerekir. Turbalar, bataklk amurlar
ve organik killer ile siltler dnyann birok yerinde kt n yapmlardr. Baz profillerde hassas
zeminler ve akc killer bulunabilir. Bu zeminler ok byk bir zenle ele alnmal ve dayanm, elastiklik
ve krip zellikleri asndan ksa ve uzun vadeli davranlarna baklmaldr.
Baz yerlerdeki karbonat kkenli imentolanm kumlar daha sk karlalan kuvars kumlarna
kyasla yklemeye ok daha farkl bir tepki vermektedirler. Kitapta ele alnmayan dier malzemeler
diyatomeli zeminler, dispersif zeminler, gebilen zeminler, volkanik kl ve zel yapl yer
malzemeleridir. Bir pheye dld zaman, yeralt koullarnn deerlendirilmesi ve zemin
zelliklerinin yorumlanmasnda yardmc olmak zere ilave deneyler yaplmal ve dardan
danmanlk destei alnmaldr. lk bakta bunlar fazladan harcamalar gibi grnse de, kt
tasarlanm bir tesis olumsuz senaryosuna kar iyiletirme, onarm, yenilme ve/veya bunu izleyen
davalar iin yaplacak fahi harcamalar bata yaplmas gereken fazla fakat kk saha inceleme
harcamalarn fazlasyla amorti edecektir.
Son olarak, geen yzylda ortaya kan yapay malzemeler jeoteknikte ilgin yeni durumlarn
ortaya kmasn beraberinde getirmitir. Bunlar, bakr, altn, uranyum, fosfat, smektit ve boksit gibi
madenlerin karlmasyla ilikili madencilik faaliyetlerinden treyen ok fazla miktardaki atk baraj
kellerini kapsar. Bu atk sahalar konsolide olmam toprak barajlar da ierir ve bu nedenle bunlarn
statik ve dinamik yklere kar dzenli olarak kontrol edilmeleri gerekir. nsan eliyle oluturulmu
dier yer malzemeleri vibroflotasyon, dinamik kompaksiyon ve enjeksiyon gibi iyiletirme
yntemleriyle oluturulan deikenmi zeminlerdir. Yapay zeminlere rnekler ok byk atk kelleri
(kentsel atklar) ve ABDnin ok yerinde ina edilmekte olan devasa deponi alanlardr. Deponi
alanlarndaki sra d ve ok deiken karakterli malzemelerden dolay, bu tr zeminler iin zellikle
yeni saha inceleme teknolojileri gerekmektedir.
201
202
BLM 10.0
KAYA ZELLKLERNN YORUMLANMASI
10.1 GR
Yk altndaki ou kaya ktlelerinin mhendislik davran balca krklar, eklemler, atlaklar
vb. zayflk dzlemleri olan sreksizlikler tarafndan kontrol edilir. Sreksizlikler arasndaki krksz
kaya bloklar (zayf ve gzenekli kayalar ile abucak bozuanlar hari tutulursa) genelde yeterince
salamdr. Bu nedenle, bu doal malzemeleri yeterli ekilde karakterize etmek iin, biri krksz kaya
ve dieri de kaya ktlesi iin olmak zere iki snflama sistemi gereklidir. Krklar a kayay birbirinden
bamsz olan ve sonuta kaya ktlesinin performansn etkileyen prizmatik bloklara ayrr. Ypranma
deneyi hari tutulursa (Blm 8de ele alnmt), laboratuvar deney sonularnn kaya ktleleri
zerine ina edilen yaplarn tasarmna dorudan uygulanabilirlii snrl dzeyde kalmaktadr.
byk (mamatik, metamorfik ve sedimenter) kaya grubu arasnda yeryznde mostra
verenlerin %75i sedimenter kayalardr. Sedimenter kayalar arasnda eyl ailesine ait kayalar (kil eyli,
siltta, amurta ve kilta) baskn olup, mostra veren sedimenter kayalarn yardan fazlasn tekil
ederler (Foster, 1975). ABDnde kaya trlerinin dalm Witczak (1972) tarafndan deerlendirilmi
olup, buna dair basitletirilmi bir harita ekil 10.1de verilmitir (Pough, 1988).
ekil 10.1 ABDnde sedimenter, mamatik ve metamorfik kayalarn genelletirilmi dalm (Pough,
1988den).
Sahada keif ve inceleme yapmann ilk adm, Tablo 10.1de verildii gibi balca kaya trlerini
ayrmaktr. Kayada inaat ieren byk projelerde kaya trlerinin ayrntl jeolojik snflamas ve
laboratuvarda petrografik incelemeler gereklidir. zellikle kaya evleri, dik kaya yamalar, tneller ve
kpr abatmanlarnda olmak zere eklemlenme paterni, balca sreksizlik takmlar, makaslama
zonlar ve faylarn tanmlanmas iin arazide mhendislik jeologlarnn yapaca haritalamaya gerek
duyulur. Bu konularla ilgili daha ayrntl aklamalar baka kaynaklarda bulunabilir (mesel Goodman,
1989; Pough, 1988). Byk kayma dzlemleri ve eklemler uygun eim as ve eim yn ile (ya da
alternatif olarak dorultu ve eimi ile) haritalar zerine iaretlenmelidir. ok sayda sreksizlik ieren
203
gruplar en iyi stereonet veya kutup diyagramlarnda istatistiksel zetler eklinde gsterilebilir. Bu
diyagramlarda nemli makaslama zonlar ve faylar da gsterilebilir.
Tablo 10.1 Jeolojik kkenlerine gre balca kaya trleri.
Tane
zellikleri
ri
Orta
nce
Sedimenter Kayalar
Krntl
Karbonat
aklta
Kireta
Bre
aklta
Kumta
Kireta
Siltta
Tebeir
eyl
Kalkerli
amurta
amurta
Metamorfik Kayalar
Folyasyonlu
Masif
Gnays
Mermer
ist
Fillit
Kuvarsit
Sleyt
Amfibolit
Mamatik Kayalar
Derinlik
Yzey
Pegmatit
Volkanik
Granit
bre
Diyorit
Tf
Diyabaz
Bazalt
Gabro
Obsidiyen
Davran zelliklerine (Goodman, 1989) veya bileim ile dokuya (Wyllie, 1999) dayal alternatif
snflama sistemleri de nerilmitir. Spesifik kaya yapc mineraller ve bunlarn bolluk derecesine dair
ayrntlar petrografik tanmlamada nemlidir (ancak, buradaki amacn biraz dnda olduundan
zerinde durulmayacaktr). Arazide haritalama ve kaya karotlama ilemlerinin kayda geirilmesi
srasnda spesifik formasyon ad ve kayann ya (stratigrafik tabakalanmay ayrmada ve yeralt
profilinin karlmasndaki yardmlarndan dolay) ou zaman not edilir. Jeolojik zaman lei ve ilgili
devirler Tablo 10.2de verilmitir. Yal kayalarn gzeneklilii gen kayalarnkinden genellikle daha
dktr (Goodman, 1989).
Tablo 10.2 Jeolojik zaman lei.
Zaman
Devir
Devre
Holosen gnmz
Kuvaterner
Pleistosen
Pliyosen
Senozoyik
Tersiyer
Miyosen
Oligosen
Eosen
Paleosen
Kretase
Mesozoyik
Zaman Snrlar
(yl nce)
10bin
2 milyon
5m
26 m
38 m
54 m
65 m
130 m
185 m
Jura
230 m
Triyas
265 m
Permiyen
Karbonifer
Paleozoyik
Pensilvaniyen
Misisipiyen
310 m
355 m
Devoniyen
413 m
Siluriyen
425 m
Ordovisiyen
475 m
Kambriyen
570 m
Prekambriyen (en eski kayalar)
3,9 milyar
Yerin balangc
4,7 milyar
204
Kaya trleri inaat srasnda ou zaman problemler karabilir. Kaya tr ou zaman inaat
srasnda karlalabilecekolas sorunlar hakknda ip ular verebilir. nemli problemlere genellikle
kireta (obruklar, maaralar), serpantin (kayma), bentonitik eyl (ime, yama durayll) ve
diyabaz (bloklar) tr kayalarda rastlanmaktadr. Bata yarmalar, dolgu inaat ve temeller olmak
zere, ulusal karayolu sisteminde ou bakm probleminin ana nedeni, eyl ailesindeki kayalarn ve
zayf imentolanm ufalanabilir kumtalarnn ktlemesidir. Mesel, eylde alan yarmalarn
ktlemesi daha az eimli evlere ve/veya durayszla neden olur. Dolgularda kullanlan eyl
sktrld zaman paralanr ve beklenen kaya dolgudan daha az geirimli bir malzemeye dnr.
evlerin bakm problemleri eimlerini azaltma, yatay drenler yerletirme, tel rg ve pskrtme
beton kullanm ile salanabilir ya da baz durumlarda daha kapsaml yapsal destekler (kaya
cvatalar, istinat duvarlar, ankrajlar, delgili aftlar) gerekebilir. Bir yap temeli kazld zaman, tayc
seviye ypranmaya (slaking) ve/veya imeye kar korunmaldr. Bu problem yeni ortaya kan
kayann yzeyine pskrtme beton gibi koruyucu bir rt sermek suretiyle giderilebilir. Daha ileri
ayrntlar ve deerlendirmeler Wyllie (1999)da verilmitir.
Kaya yaplarnn tasarm deneyim, kaya ktle yapsnn dikkate alnmas, indeks zellikleri ve
korelasyonlar ile eklem akl, przllk, bozuma derecesi, kayma dzlemlerinin eim miktar ve
yn, sreksizliklerin yaylm (bkz. ekil 10.2) ve yeralt suyu koullar gibi dier parametreleri
kullanarak, ou zaman kaya ktlesinin ampirik deerlendirmesine dayal olarak yaplr. Yk altnda
kaya ktlesinin performansn etkileyen baskn faktrlere dair genel bir deerlendirme yapmak iin bu
zelliklerin pek ou bir araya getirilebilir. Buna gre, kaya ktlesi puanlamas iin yaygn olarak
kullanlan yntem (RMR: kaya ktle puanlamas, Q sistemi ve GSI: jeolojik dayanm indeksi)
tanmlanacaktr.
ekil 10.2 Kaya ktlesi zelliklerinin jeolojik haritalamasn etkileyen faktrler ve parametreler.
Zemin zelliklerinin deerlendirilmesinde olduu gibi, kaya zelliklerinin yorumlanmas iin de
ok sayda korelasyon gelitirilmitir. Ancak, teknik literatrde verilen kaya zellii korelasyonlarnn
ou zaman snrl bir veri taban ierdii ve bu nedenle kullanrken dikkatli olunmas gerektii
hatrdan karlmamaldr. Yapnn genel gvenlii ve maliyeti asndan harcanacak zaman ve paray
fazlasyla amorti edeceinden dolay, belli bir durumda spesifik kaya formasyonlarna uygulanabilir
korelasyonlar gelitirmeye ynelik giriimlerde bulunulmaldr.
205
Bu blmde krksz kaya ve kaya ktlesi zelliklerine dair genel aklamalar verilmitir. zellikle
de kaya yaplarnn tasarmyla ilgili olarak kaya ktlesi snflama emalarnn kullanm zerinde
durulmutur. Bu blmde sunulan korelasyon ve snflama sitemlerinin temelini anlamak ve daha
fazla bilgi elde etmek iin, okuyucunun orijinal kaynaklara mracaat etmesi tavsiye edilir.
10.2 KIRIKSIZ KAYA ZELLKLER
Bu altblmde doal krksz kayann indeksleri ve zellikleri hakknda bilgi verilmitir. Verilen
deerler laboratuvarda kk kaya rnekleri zerinde yaplan deneylerden elde edilmi olup, genel
kaya ktlesi koullarn temsil etmeleri iin tam lek koullarna uyarlanmaldrlar.
10.2.1 zgl Arlk
Farkl kaya trleri iin katlarn zgl arl (Gs) kayada mevcut minerallere ve bunlarn
bileimdeki greceli oranlarna baldr. Seilmi baz minerallere ait zgl arlklar ekil 10.3de
verilmitir. En yaygn mineraller kuvars ve feldispat olup, kalsit, klorit, mika ve kil grubu da (illit,
kaolinit, smektit) bol bulunan dier minerallerdir. Bunlarn bir araya gelmesiyle ou kayalar iin Gs
2,7 0,1 gibi bir deer ortaya kmaktadr.
ekil 10.3 Seilmi baz kaya minerallerinin zgl arlklar.

10.2.2 Birim arlk
Kaya evleri ve tnel tasarm destek sistemlerini ieren problemlerde rt gerilmesi
hesaplamalarnda kayann birim arlnn bilinmesi gerekir. Ayrca, kaya oluturan balca
minerallerin zgl arl dar bir aralkta deitiinden, birim arlk kayann katlama derecesinin bir
belirteci ve dolaysyla kaya dayanmnn da dolayl bir lsdr. Krksz kaya malzemesinin dayanm
birim arlkla birlikte artma eilimindedir. Deiik kaya trlerine ait temsilci kuru birim arlklar
Tablo 10.3de verilmitir.
Katlarn zgl arl ve gzeneklilik (n) verildiinde kuru birim arlk (d) aadaki gibi
hesaplanr:
d = su Gs (1-n)
(10.1)
Burada suyun birim arl su = 9,81 kN/m3 = 62,43 lb/ft3 (veya pcf)dr. Kayalarn doygun birim
arl (sat) da aadaki gibi ifade edilir:
sat = su [Gs (1-n) + n]
(10.2)
206
Tablo 10.3 Kuru birim arlklar iin temsilci aralklar.

Kaya Tr
Birim Arlk Aral (kN/m3)
eyl
Kumta
Kireta
ist
Gnays
Granit
Bazalt
20 25
18 26
19 27
23 28
23 29
25 29
20 - 30
1.
Kuru birim arlklar orta derecede bozumu ile bozumam aralndaki kaya iindir. Not: 9,81
3
3
kN/m = 62,4 lb/ft .
2. eyl, kumta ve kiretalarnda birim arlklarn geni bir aralkta deimesi gzeneklilik,
imentolanma, tane boyu, derinlik ve yataki deiimleri temsil eder.
3. Burada verilen aralklarn dna kan deerler ieren rneklere de rastlanabilir.
Bu ifadeler boluk orannn daha sk kullanld zemin malzemeleri iin Tablo 7.2de verilen
deerlerle tutarldr. Gzeneklilik ile boluk oran (e) arasndaki iliki ok basit olarak n = e/(1+e)
eklindedir. Deiik kayalar ve seilmi zgl arlk aralklar iin, artan gzeneklilie bal olarak
doygun birim arlktaki azalm ekil 10.4de sunulmutur.
ekil 10.4 Gzeneklilik ve zgl arlk cinsinden doygun kaya birim arl.
10.2.3 Ultrason Hzlar
Kaya rneklerinin skma ve kesme dalga hzlar laboratuvarda ultrason teknikleriyle llebilir
(bkz. Blm 8, ekil 8.7). Bu dalga hzlar kayann bozuma ve salamlk derecesi hakknda fikir verdii
gibi daha byk kaya ktlesindeki fisrleme ve sreksizliklerin yaylm ile ilikili arazi lmleriyle de
karlatrlabilirler. ekil 10.5deki verilerin zetine gre, krksz kayalar iin skma dalgas (Vp)
genelde 3000-7000 m/s arasnda ve kesme dalgas (Vs) hz da 2000-3500 m/s arasnda deimektedir.
10.2.4 Skma Dayanm
Krksz kaya rneklerinin gerilme-birim deformasyon davran bir tek eksenli skma (serbest
basn) deneyi ya da daha gelimi bir eksenli deney (bkz. ekil 8.2 ve 8.6daki ayrntlar) srasnda
llebilir. evre basncnn uygulanmad yklemede - erisinin zirvesi (simgesi qu veya c olan)
207
tek eksenli skma dayanmn verir. qunun deeri arazide kolaylkla yaplabilen nokta ykleme
deneyinden bulunan nokta yk indeksi (Is) yoluyla da bulunabilir (bkz. ekil 8.1). Tek eksenli skma
dayanm iin deiik kaya trlerinin krksz kaya rneklerine ait temsilci deerler Tablo 10.4de
verilmitir (Goodman, 1989). Bu veri tabannda 11 ile 355 MPa aralnda deien tek eksenli skma
dayanmlarnn ortalamas qu = 135 MPadr. Gzeneklilik, imentolanma, bozuma derecesi,
formasyon heterojenlii, tane boyu ve kelilii ve mineral tanelerinin kenetlenme derecesine bal
olarak, belli bir kaya tr iin tek eksenli skma dayanm geni bir aralkta deiim gsterebilir. Tek
eksenli skma dayanm ayrca kayann mikro-yapsna gre (mesel metamorfik kayalarda folyasyon
ve sedimenter kayalarda tabakalanma gibi) uygulanan ykn ynelimine de baldr.
ekil 10.5 Krksz kaya malzemeleri iin temsilci S ve P dalgas hzlar.

Tek eksenli skma dayanm krksz kayann ne kadar salam olduuna dair bir balang
indeks deeri sunar. ekil 10.6da deiik birka snflama emas arasnda bir karlatrma
yaplmtr. Bu karlatrma sert kil ve eyl arasndaki fark ortaya koymak asndan zellikle
faydaldr. nk, sedimenter malzemelerde zeminden kayaya gei snr kesin deildir. Benzer
ekilde, zeminden saprolite ve bozumu kayadan taze kayaya geiin gerekli olabilecei kalnt
(rezidel) profillere de uygulanabilir. Kayada saha tesviyesi, derin kazlar ve temel inaat ileri
zeminlerdekinden daha pahal olduundan, zemin ve kaya kazsn ieren ihalelerde nemli bir
problem olabilir.
10.2.5 Dorudan ve Dolayl ekme Dayanm
Kayalarn ekmeye direnci nispeten daha zayftr. Bu nedenle, bir krksz kayann ekme
dayanm (To) yine ayn kayann tek eksenli skma dayanmndan (qu) nemli lde daha dktr.
Bunlar arasndaki iliki Mohr dayanm lt cinsinden ekil 10.7de verilmitir. Numune ularn
hazrlamada karlalan zorluklardan dolay, kaya rnekleri zerinde laboratuvarda dorudan ekme
deneyi genellikle yaygn olarak bavurulan bir yol deildir (Jaeger ve Cook, 1977). Bu nedenle, ekme
dayanmnn yarmal ekme (Brezilya deneyi, ekil 8.3) ya da alternatif olarak krlma modln veren
bir kiri deneyi ile deerlendirilmesi daha sk bavurulan bir yoldur.
Deiik kayalar iin temsilci ekme dayanm deerleri Tablo 10.4de verilmitir. llen
deerlerin salm aral 0,2-14 MPa, ortalama deeri de To = 5,6 MPadr. Kullanlan veriler iin ekil
10.8de ekme dayanm deerlerinin ayn kayann tek eksenli skma dayanmnn sadece yaklak
%4 olduu grlmektedir.
208
Tablo 10.4 Krksz kaya rneklerinde llm parametrelerin temsilci aralklar (Goodman, 1989dan
deitirilmi olarak).
Krksz Kaya Malzemesi
Baraboo kuvarsiti
Bedford kireta
Berea kumta
Cedar City tonaliti
Cherokee mermeri
Dworshak Baraj gnays
Flaming Gorge eyli
Hackensack siltta
John Day bazalt
Lockport dolomiti
Mikal eyl
Navajo kumta
Nevada bazalt
Nevada graniti
Nevada tf
Oneota dolomiti
Palisades diyabaz
Pikes Peak graniti
Kuvars mika-ist
Solenhofen kireta
Taconic mermeri
Tavernalle kireta
qu
(MPa)
320,0
51,0
73,8
101,5
66,9
162,0
35,2
122,7
355,0
90,3
75,2
214,0
148,0
141,1
11,3
86,9
241,0
226,0
55,2
245,0
62,0
97,9
To
(MPa)
11,0
1,6
1,2
6,4
1,8
6,9
0,2
3,0
14,5
3,0
2,1
8,1
13,1
11,7
1,1
4,4
11,4
11,9
0,5
4,0
1,2
3,9
ER
(MPa)
88320
28509
19262
19184
55975
53622
5526
29571
83700
51020
11130
39162
34928
73795
3650
43885
81699
70512
20700
63700
47926
55803
0,11
0,29
0,38
0,17
0,25
0,34
0,25
0,22
0,29
0,34
0,29
0,46
0,32
0,22
0,29
0,34
0,28
0,18
0,31
0,29
0,40
0,30
qu/To
29,1
32,3
63,0
15,9
37,4
23,5
167,6
41,5
24,5
29,8
36,3
26,3
11,3
12,1
10,0
19,7
21,1
19,0
100,4
61,3
53,0
25,0
ER/qu
276
559
261
189
834
331
157
241
236
565
148
183
236
523
323
505
339
312
375
260
773
570
statistiksel sonular: Ortalama =

Std. sapma =
135,5
93,7
5,6
4,7
44613
25716
0,29
0,08
39,1
35,6
372,5
193,8
Not: 1 MPa = 10,45 tsf = 145,1 psi.
ekil 10.6 Bozumam krksz kaya malzemesi dayanm iin snflamalar (Kulhawy, Trautmann ve
ORourke, 1991).
209
ekil 10.7 Mohr-Coulomb diyagramnda tek eksenli skma, eksenli ve ekme dayanm arasndaki
ilikiler.
ekil 10.8 Krksz kaya rnekleri iin ekme ve tek eksenli skma dayanmlar arasnda karlatrma.
10.2.6 Krksz Kayann Elastik Modl
Krksz kayann Young modl (ER) tek eksenli veya eksenli skma tr ykleme srasnda
llr (bkz. ekil 8.6). Edeer elastik modl - erisinin eimi olup bir tanjant deer (E = /) ya
da sekant deer (E = /) olarak deerlendirilebilir. Ayrca, ilk ykleme teebbsnden sonraki
boaltma-yeniden ykleme dngsnden de bulunabilir. Mhendislik uygulamalarnda en yaygn
olan, nihai dayanmn %50sindeki tanjant deerin karakteristik elastik modl (ER50) olarak
alnmasdr.
Krksz kaya rnekleri Tablo 10.4de de grld gibi ok geni aralkta deien elastik modl
sunabilirler. Bu veriler iin elastik modl deerleri 3,6 ile 88,3 GPa arasnda deimektedir.
Ortalamas da ER = 44,6 GPadr. Bu deerlerin normal ile yksek dayanml betonunki ile
karlatrlabilir olduuna dikkat ediniz. ou sedimenter ve metamorfik kayalarn tabakalanma veya
210
folyasyona paralel olan elastisite modlleri bunlara dik yndekinden genellikle byktr. Bunun
nedeni, birbirine paralel zayflk dzlemlerinin (dey yk altnda) kapanmasdr.
Dayanm ve modl oranna (E/c) dayal bir krksz kaya snflamas Tablo 10.5de verilmitir.
ekil 10.9da ana kaya gruplar (mamatik, sedimenter ve metamorfik) iin elastik modl (Et) ile tek
eksenli skma dayanm (c) karlatrmas gruplar halinde verilmitir. Buradaki modl, nihai
dayanmn %50si olan tanjant modldr. ekil 9a, b ve cde verilen dayanm ve modllerin geni
aral olduka bilgilendirici niteliktedir. Yukardaki sistemde sadece krksz kayalar gz nne alnm
olup, kaya ktlesindeki doal krklar (sreksizlikler) dikkate alnmamtr.
Tablo 10.5 Krksz kayann mhendislik snflamas (Deere ve Miller, 1966; Stagg ve Zienkiewicz,
1968).
I. Dayanma (c) gre:
Snf
Tanmlama
Tek Eksenli Skma Dayanm (MPa)
A
B
C
D
E
ok yksek dayanm
Yksek dayanm
Orta dayanm
Dk dayanm
ok dk dayanm
> 220
110-220
55-110
28-55
< 28
Snfa
Tanmlama
Modl Oranb
H
M
L
Yksek modl oran

Orta modl oran
Dk modl oran
> 500
200-500
< 200
II. Modl oranna (Et/sc) gre:
Kayalar dayanm ve modl oranna gre AM, BL, BH, CM vb. ekilde snflandrlrlar.
Modl oran = Et /a(nih), burada Et = nihai dayanmn %50sindeki tanjant modl ve a(nih) = tek eksenli
skma dayanmdr.
b
Krksz kaya zerindeki laboratuvar deneyleri iin ok kk birim deformasyonlarda ve

tahripkar olmayan elastik modl ultrason lmleriyle elde edilir ve bu ekilde bulunan deeri de Et50
gibi orta ile yksek birim deformasyonlarda llen modllerden daha byktr. ekil 10.10da
zeminden kayaya ve betondan elie tm inaat malzemelerinin geni bir aral iin, kresel
lekteki verilere gre (ultrason, bender elemanlar, rezonant kolon gibi) kk birim deformasyon
lmlerine dayal Emax ile skma dayanm (qmax = qu) arasnda bir iliki verilmitir (Tatsuoka ve
Shibuya, 1992).
10.3 Operasyonel Kesme Dayanm
Kayalarn kesme dayanm genellikle evlerin, tnellerin, kazlarn ve temellerin jeoteknik
deerlendirmesinde n plana kar. Buna gre, kayann yerindeki kesme dayanm () ou zaman a)
krksz kaya, b) bir kaya eklemi veya sreksizlik dzlemi boyunca ve c) krkl kaya ktlesinin tamamn
temsil eden ayr durum iin tanmlanmak durumundadr. Bu durumlar ekil 10.11de kayada
karayolu yarmas ile ilgili grsel aklamalarda ele alnmtr. Kesme dayanm tm durumlarda yaygn
olarak Mohr-Coulomb lt (ekil 10.7) cinsinden tanmlanmtr:
= c + tan
(10.3)
Burada, = operasyonel kesme dayanm, = makaslama dzlemi zerindeki etkin normal gerilme ve
= etkin srtnme asdr. Mohr-Coulomb parametreleri c ve nn uygun deerleri byk lde
gz nne alnan zel durumlara ve ekil 10.11e uygulanabilir yenilme dzeyine baldr.
211
ekil 10.9a Krksz mamatik kaya malzemeleri iin elastik modl - skma dayanm gruplamalar
(Deere ve Miller, 1966).
ekil 10.9b Krksz sedimenter kaya malzemeleri iin elastik modl - skma dayanm gruplamalar
212
ekil 10.9c Krksz metamorfik kaya malzemeleri iin elastik modl - skma dayanm gruplamalar
ekil 10.10 Tm inaat mhendislii malzemeleri iin kk birim deformasyon elastik modl (E max)
ile skma dayanm (qu) ilikisi (Tatsuoka ve Shibuya, 1992).
213
ekil 10.11 Yarmalarda kaya kesme dayanm iin a) Krksz kaya dayanm, b) sreksizlikler boyunca
krksz dayanm, c) eklem dzlemleri boyunca kesme dayanm ve d) eklemli kaya ktlesini ieren
aklamal rnekler.
Krksz kaya durumunda Mohr-Coulomb zarfnn ve buna karlk gelen c ile
parametrelerinin belirlenmesi iin, artan evre basnlarnda eksenli basn dayanm deneyleri
yaplabilir. Bu yaklama dair ayrntlar iin Altblm 7.1.8e baknz. Alternatif olarak, krksz kayann
kesme dayanm parametrelerini deerlendirmede kaya malzemesinin trne ve llen tek eksenli
skma dayanmna (qu = c) gre (daha sonra Altblm 10.4de ele alnd gibi) ampirik yntemler
mevcuttur. Eklemlenme derecesi ve bozumay hesaba katmak zere azaltlabilmesi ve bundan
hareketle kaya ktlesinin kesme dayanmn kestirmede kullanlmasndan dolay, bu yaklam ok
kullanldr.
Sreksizliklerin ve/veya eklemlerdeki dolgu maddesinin kesme dayanmn belirlemede
laboratuvarda dorudan kesme deneyi kullanlabilir. lgi konusu sreksizlik dzlemi kesme hcresine
paralel biimde ynlendirilir (ekil 8.4). Sreksizlik yzeyinin kesme dayanm, kesme dayanmnn
srtnmeli bileeninin ya doruk ya da kalnt deerini temsil eder. Doruk kesme dayanmlar daha
nce herhangi bir hareketin olmad kayalardaki karayolu yarma ve kazlarna uygulanr. Kalnt
kesme dayanmlar kaya kaymalar ve kaym kamalar veya kaya bloklarn ieren restorasyon ve
iyiletirme almalarnda kullanlmaktadr. Nispeten kk miktardaki hareketler kesme dayanmn
doruktan kalntya drebilirler. Doruk deerler kalnt kesme dayanmnn ve eklem dzleminin
przll ile ilikili geometrik faktrn birleimi olarak deerlendirilebilir. Deiik kaya trleri ve
(eklemleri svayan) kaya yapc mineraller ve (kil ile kum gibi) dolgu maddeleri iin doruk srtnme
as deerleri Tablo 10.6da verilmitir. Eklemlerin yeteri kadar ak olmas durumunda sreksizliin
kesme dayanmn tamamen kil veya baka bir zemin trndeki dolgu tarafndan kontrol edilebilir.
Sreksizlikler boyunca hareketler przllk etkisini azaltr (ya da tamamen giderir) ve sonuta
kesme dayanm azalr. Yeterli hareketin olumas halinde malzemenin kalnt dayanmna ulalr.
Kaya eklemleri ve sreksizliklerinde bulunan deiik kaya yzeyleri ve mineralleri iin daha nceki
almalardan seilmi kalnt srtnme as (cT = 0 varsaymyla r) deerleri Tablo 10.7de
verilmitir. Bu deerler arayzey ve eklem dayanmlarn semede bir klavuz bilgi olarak kullanlabilir.
Mohr-Coulomb parametrelerinin seimine dair ilave klavuz bilgiler Hoek vd. (1995) ile Wyllie,
1999)da verilmitir.
10.4 KAYA KTLE SINIFLAMASI
Krksz kayann zellikleri mineral bileimi, ya ve gzeneklilik ile belirlenirken, kaya ktlesinin
dayanm, elastiklik, geirgenlik ve performans zellikleri asndan davran krklar, atlaklar ve
eklemler a tarafndan kontrol edilir. Kaya ktlesindeki sreksizliklerin uzaysal dalm saha inceleme
sondajlar srasnda alnan karotlarda ve arazide mostra veren yaya yzeylerinde gzlenebilir. Krk ve
eklemlerin uzaysal dalmndaki deiimleri gstermek zere seilmi baz kaya mostralar ekil
10.12de verilmitir.
Sreksizliklerin derecesi, yaylm ve doasnn nicelletirilmesine dair ltler kaya ktlesinin
kalitesini ve koullarn deerlendirmede son derece nemlidir. Kaya kalite gstergesi (ekil 3.20de
tanmlanan RQD) kaya ktlesinde doal eklemlenme ve fisrlemenin birinci derecede bir
deerlendirmesidir. Kaya ktle davrannn yaklak olarak saysallatrlmasnda kullanlan RQD krk
yl kadar nce gelitirilmitir (Deere ve Deere, 1989). Gney Afrikadaki madencilik deneyimlerine
dayal jeomekanik RMR sistemi (Bieniawski, 1989) ve Norvedeki tnelcilik tecrbelerine dayal NGI214
Q sistemi (Barton, 1988) de dahil olmak zere, kaya ktlesinin genel koullarn deerlendirmeye
ynelik olarak o zamandan bu tarafa daha stn ve daha nicel yntemler gelitirilmitir. RMR ile
yakndan ilikili bir sistem, kaya ktlesi dayanmn deerlendirmede faydal olan Jeolojik Dayanm
ndeksi (GSI)dir. Bu ve dier kaya ktlesi snflama sistemleri baka yerde tanmlanm olup, ASTM
D5878 (Classification of Rock Mass Systems)de zetlenmitir. Burada, kaya ktle puanlamasn
oluturan etkin faktrler ksaca ele alnm ve kaya formasyonlarndaki evler, tneller ve temellerin
tasarm ve analizi iin gerekli kaya ktle zelliklerini yorumlama erevesinde sunulmutur.
Tablo 10.6 Kaya eklemleri, mineraller ve dolgular iin srtnme alar (Franklin ve Dusseault, 1989 ile
Jaeger ve Cook, 1977nin derlemelerinden).
Srtnme As, (derece; c = 0)
Koul/Durum
Kaln eklem dolgular:
Smektit ve montmorillonitik killer
Kaolinit
llit
Klorit
Kuvarsitik kum
Feldispatik kum
5 10
12 15
16 22
20 30
33 40
28 - 35
Mineraller:
Talk
Serpantin
Biyotit (mika)
Muskovit (mika)
Kalsit
Feldispat
Kuvars
9
16
7
13
8
24
33
Kaya eklemleri:
Kristalen kireta
Gzenekli kireta
Tebeir
Kumta
Kuvarsit
Kil eyli
Bentonitik eyl
Granit
Dolerit
ist
Mermer
Gabro
Gnays
42 49
32 48
30 41
24 35
23 44
22 37
9 27
31 33
33 43
32 40
31 37
33
31 35
10.4.1 Kaya Ktlesi Puanlama Sistemi (RMR)

Kaya Ktle Puanlamas (RMR) kaya snflama sisteminde snflama ve zellik deerlendirmesi
iin be temel parametre kullanlr. zel problemlerde durayllk ile ilgili problemler bir sonraki adm
olarak altnc bir parametre ile deerlendirilir. Balangta tnel ve madencilikte kullanm iin
dnlen RMR sistemi yarma evleri ve temellerde de kullanlmaktadr. RMR deerini belirlemede
kullanlan alt parametre unlardan olumaktadr:
Tek eksenli skma dayanm (qu veya c)*
Kaya kalite gstergesi (RQD)
215
Sreksizliklerin akl
Sreksizliklere ait fiziksel koullar
Yeralt suyu durumu
Sreksizliklerin ynelimi
* Bu deerler nokta yk indeksinden (Is) de bulunabilir.

Tablo 10.7 Kalnt srtnme alar (Barton, 1973 ile Hoek ve Bray, 1977nin derlemelerinden).
Kaya Tr
Kalnt Srtnme As, r

(derece; c = 0)
Amfibolit
Bazalt
aklta
Tebeir
Dolomit
Gnays (istoz)
Granit (ince taneli)
Kireta
Porfir
Kumta
eyl
Siltta
Sleyt
32
31 38
35
30
27 31
23 29
29 35
33 40
31
25 35
27
27 31
25 - 30
Not: Dk deerler genellikle slak kaya yzeylerine aittir.
RMR sisteminin temel bileenleri ekil 10.13de verilmitir. Sistem puan ilk be bileenden
gelen puanlarn toplanmasyla elde edilir. Bir sonraki admda, planlanan projenin trne (tnel,
yarma veya temel) bal olarak altnc bileenin gz nne alnmasyla yaplan nihai dzeltmeden
sonra genel puan durumu ortaya konabilir. Buna gre, RMR aadaki gibi belirlenir:
(10.4)
RMR puanlamasnda kaya ktlesine 0 (ok zayf) ile 100 (en mkemmel) arasnda bir deer verilir.
RMR sistemi zaman iinde yaplan eklemeler ve baka yerlerde verilen deiikliklerle birlikte
deiikliklere uramtr (mesel Bieniawski, 1989; Hoek vd., 1995; Wyllie, 1999). Yapnn planlanan
uzaysal konumu ve ynelimine gre doal sreksizliklerin eim miktar ve ynne (veya
dorultusuna) bal olarak RMRyi ayarlamak iin, ok uygun (R6 = 0)dan hi uygun olmayana
(tneller iin -12, temeller iin -25 ve evler iin -60) deien aralkta bir ilave faktr eklenebilir.
10.4.2 NGI Q Puanlamas
Norve Jeoteknik Enstits tarafndan tnelcilik uygulamalar iin kaya ktlelerini
deerlendirmek zere gelitirilen Q puanlamasnda (Barton vd., 1974) alt parametre zerinden
deerlendirme yaplr:
Kaya kalite gstergesi (RQD)

Kaya ktlesindeki sreksizlik takm says, Jn
Sreksizlik yzeylerinin przlln temsil eden Jr
Sreksizliklerin fiziksel durumu, bozumas ve dolgu maddesini temsil eden Ja
Arazideki su koullarn deerlendirmede kullanlan Jw
Balang gerilme durumu ve sklk ile ilikili olarak gerilme azalm faktr SRF.
216
ekil 10.12 Jeolojik kkenleri farkl kaya ktle mostralarndan seilmi rnekler. a) I-75 (Tennessee,
ABD) boyunca kiretalar. b) Grand Canyonda (Arizona, ABD) kumtalar. c) Kauaide (Hawaii, ABD)
bazalt sahili. d) Hope (British Columbia, Kanada) yaknnda mikaist. e) Sondestromda (Grnland)
granit. f) Rioda (Brezilya) granit mostras.
ekil 10.14de verilen ltler iin bireysel parametrelere deerler verildikten sonra tam bir Q
puanlamas aadaki gibi elde edilir:
(
)( )(
(10.5)
RMR ve Q puanlama sistemlerinin ikisi de desteksiz maden ve tnel duvarlarnn (inaat

srasnda deerli olan) kemerlenme sresini bulmada kullanlabilir. RMR ve Q sistemleri pskrtme
beton, tel rg, astar ve kaya cvata akl da dahil olmak zere uzun dnem durayll iin gerekli
tnel destek sistemi tr ve derecesini belirlemede de kullanlabilir. Bu konularla ilgili ayrntlar baka
kaynaklarda (mesela Hoek vd., 1995) bulunabilir.
217
KAYA KTLE PUANLAMA SSTEM (CSIR olarak da bilinir)

Jeomekanik Sistem (Bieniawski, 1984, 1989)
Kaya Ktleleri in Jeomekanik Snflama Sistemi
Snf
Tanmlama
RMR Aral
ok iyi kaya
81 100
II
yi kaya
61 80
III
Orta kaliteli kaya
41 60
IV
Kt kaya
21 40
ok kt kaya
0 20
Not: Kaya Ktle Puanlamas genel RMR puann elde

etmek zere be indeks parametresini toplamak
suretiyle elde edilir. Tnel, ev ve temel zel durumlar
iin sreksizliklerin eim miktar ve eim ynnn
uygun oluu veya olmayna gre dzeltmeler gz
nne alnabilir.
ekil 10.13 Kaya Ktle Puanlamas (RMR) iin jeomekanik snflama sistemi (Bieniawski, 1984,
1989dan).
Kaya Ktleleri in NGI Q Sistemi
(Barton, Lien ve Lunde, 1974)
Q = (RQD/Jn)(Jr/Ja)(Jw/SRF)
Kaya Ktleleri in Norve Snflamas

Q Deeri
Kaya Ktle Kalitesi
< 0,01
ok ar derecede zayf
0,01 0,1
Ar zayf
0,1 1
ok zayf
14
Zayf
4 10
Orta
10 40
yi
40 100
ok iyi
100 400
Ar iyi
> 400
ok ar derecede iyi
Kaya Ktlesi Q Puanlamas in Parametreler
1. RQD = Kaya Kalite Gstergesi = 10 cmden
uzun karot toplamnn toplam sondaj
uzunluuna blm
2. Sreksizlik Takm Says
Masif
Bir takm
ki takm
takm
Drt veya daha fazla takm
Ezilmi kaya
3. Sreksizlik Przll
Sreksiz eklemler
Przl, dalgal
Dz, dalgal
Przl, dzlemsel
Dz, dzlemsel
izikli ve dzlemsel
Dolgulu sreksizlikler
* Not: Ortalama eklem akl > 3 m ise +1 ekle
= Jn
0,5
2
4
9
15
20
= Jr
4
3
2
1,5
1
0,5
1
4. Sreksizlik Durumu ve Dolgu

= Ja
4.1 Dolgusuz Durumlar
Kapal
0,75
Lekeli, bozuma yok
1
Siltli, kumlu svama
3
Kil svama
4
4.2 Dolgulu Sreksizlikler
Kum veya ezik kaya dolgusu
4
Sert kil dolgu < 5 mm kalnlk
6
Yumuak kil dolgu < 5 mm kalnlk
8
ien kil < 5 mm
12
Sert kil dolgu > 5 mm kalnlk
10
Yumuak kil dolgu > 5 mm kalnlk 15
ien kil > 5 mm
20
5. Su Koullar
= Jw
Kuru
1
Orta dzey su gelii
0,66
Dolgusuz eklemlerde fazla ak
0,5
Ykanm dolgulu eklemde ak
0,33
Yksek, geici ak
0,2 0,1
Yksek, devaml ak
0,1 0,05
6. Gerilme Azalm Faktr**
Kil dolgulu gevek kaya
Ak eklemli gevek kaya
Kil dolgulu s kaya
Dolgusuz eklemli kaya
= SRF
10
5
2,5
1
** Not: Patlama, skma ve imeye duyarl kayalar iin

ilave SRF deerleri Barton vd. (1974)de verilmitir.
ekil 10.14 Kaya ktle snflamas iin Q puanlama sistemi (Barton, Lien ve Lunde, 1974den).
218
10.4.3 Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI)

RMR ve Q sistemleri balangta madencilik ve tnelcilik uygulamalar iin gelitirilmi olup,
Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) de krksz ve krkl kayalarn dayanm ve elastikliini dorudan
deerlendirmede kaya ktle kalitesi iin bir deerlendirme olana salar. Arazide kullanlacak
prosedr iin GSIya dair abuk bir deerlendirme ekil 10.15de verilen grafik diyagram vastasyla
yaplr. Daha spesifik olarak, GSI deeri Q sistemi bileenlerinden aadaki gibi hesaplanabilir:
[(
) ( )]
(10.6)
Yaygn olarak kullanlan Jeomekanik Snflama Sistemi ile ilgili olarak GSI deeri RMRnin 25den
byk deerleri iin kullanlmaktadr. Buna gre,
RMR > 25 iin:
(10.7)
10.5 KAYA KTLES DAYANIMI

Kaya bloklar ve krklar genel topluluunun dayanm arazide yaplan byk lekli dorudan
kesme, kaya kaymalar ve yenilmi yamalardan/evlerden geriye hesaplama yoluyla ya da (alternatif
olarak) kaya ktlesi snflama sistemlerine dayal olarak deerlendirilebilir. Kaya ktle puanlamasna
dayal olanda kaya ktlesi dayanmn deerlendirmeye ynelik ayrntl bir yaklam GSI puanlamas
ile gerekletirilir (Hoek vd., 1995). Bu yntemde yenilme durumunda majr asal gerilme (1) ile
minr asal gerilme (3) aadaki parametrelere bal olan ampirik bir ifadeyle ilikilendirilir:
Kaya malzemesinin (krksz kayann) tek eksenli skma dayanm (c)
Kaya tr iin bir malzeme sabiti (mi)
Kaya ktlesinin krklanma derecesini yanstan ampirik parametre (mb, s ve a)
Bahsedilen iliki Mohr-Coulomb dayanm zarf ile ilikili olup, majr gerilme iin aadaki
ekilde ifade edilir:
[
(10.8)
Malzeme parametresi mi, ekil 10.16daki diyagramda verildii gibi, spesifik (mamatik,
metamorfik veya sedimenter) kaya trne baldr. amurta iin 4 gibi dk bir deerden gnays ve
granit iin 33 gibi yksek bir deere kadar deiir.
GSI > 25 iin, rselenmemi kaya ktleleri iin dier dayanm parametreleri u ekildedir:
mb = mi exp[(GSI-100/28)]
(10.9)
s = exp[(GSI-100)/9]
(10.10)
a = 0,5
(10.11)
GSI < 25 iin parametrelerin deeri yle olur:

s=0
(10.12)
a = 0,65 (GSI/200)
(10.13)
Bu ekilde, arazide beklenen rt gerilmesi aralnda alnan etkin evre basnlarn (3) bir
hesap tablosu programna girmek suretiyle, bu etkin evre basnlarna yenilme durumunda karlk
gelen etkin majr asal gerilme (1) deeri (10.8) eitliinden kolayca bulunabilir. Sonra, c ve
edeer kesme dayanm parametreleri c ve n elde etmek zere 1 ve 3 veri iftleri (Mohr
daireleri ya da q-p diyagram kullanlarak) grafie aktarlr. Yntemin krksz kayann dayanm
(GSI=100) yannda krkl kayaya da uygulanabildiine dikkat ediniz. Hzl deerlendirmeler iin, ekil
10.17de de gsterildii zere, normalize edilmi c/c orann (veya mi sabitini) ve n dorudan
219
GSIdan ve miden bulan yaklak grafik zmler elde etmede 1 nn temsilci ve ortalama deerleri
kullanlmaktadr.
ekil 10.15 Jeolojik Dayanm ndeksini (GSI) tayin diyagram (Hoek ve Brown, 1997).
Spesifik eklemler ve kayma dzlemleri boyunca grnr kesme dayanm iin doruk srtnme
as Q puanlama parametrelerinden bulunabilir (c = 0):
p (Jr/Ja)
(10.14)
Bu denklem eklem przll (Jr) ve bozuma (Ja) parametrelerinin tm deer aralklar iin 7o < p
< 75o araln verir.
220
Kaya tr
Snf
Grup
Sedimenter
Krntl
ri
aklta
(22)
Organik
Krntsz
Karbonat
Bre
(20)
Metamorfik
Kimyasal
Folyasyonsuz
Az folyasyonlu
Folyasyonlu*
Mamatik
Ak
Koyu
Piroklastik kayalar
Mermer
9
Migmatit
(30)
Gnays
33
Granit
33
Granodiyorit
(30)
Diyorit
(28)
Gabro
27
Norit
22
Aglomera
(20)
Doku
Orta
nce
Kumta
Siltta
19
9
Grovak
(18)
Tebeir
7
Kmr
(8-21)
Sparitik kt Mikritik kt
(10)
8
Jips
Anhidrit
16
13
Hornfels
Kuvarsit
(19)
24
Amfibolit
Milonitler
31
(6)
istler
Fillitler
(10)
(10)
Riyolit
(16)
Dasit
(17)
Andezit
19
Dolerit
Bazalt
(19)
(17)
Bre
(18)
ok ince
Kilta
4
Sleyt
9
Obsidiyen
(19)
Tf
(15)
ekil 10.16 Kaya ktlesi dayanmn GSI cinsinden bulmaya ynelik malzeme sabiti mi (Hoek vd.,
1995).
10.6 KAYA KTLE MODL
Kaya ktlelerinin edeer elastik modl (EM) tneller, evler ve temelleri ieren deformasyon
analizleri ve saysal benzetiimlerde hareketlerin bykln ve yeni ykleme ile oluan sapmalar
hesaplamada kullanlmaktadr. Kaya ktlelerinin ekil deitirebilirlik zelliklerini len arazi
yntemleri Goodman krikosu ile kaya dilatometresinin yannda tam lekli temel ykleme
deneylerinden geriye hesaplamay (mesela Littlechild vd., 2000) kapsar. Rutin hesaplamalar iin EM
krksz kaya zellikleri (tek eksenli skma dayanm sc ve krksz kaya elastik modl ER), kaya kalitesi
(RQD) ve kaya ktlesi puanlar (RMR, Q ve GSI) ile (Tablo 10.7de listelenen eitliklerle ifade edildii
gibi) ampirik olarak ilikilidir. Kritik projelerde kaya formasyonunun gerek elastiklii tam lekli
ykleme deneyleriyle bulunabilir. Bu yntem, yataklamal hidrolik sitemler kullanmak suretiyle ok
byk kuvvetlerin uygulanabildii Osterberg ykleme hcresinin icadyla son zamanlarda daha da
pratik hale gelmitir.
10.7 TEMEL DRENLER
Pekok karayolu projesinde yol temeli byk eksenel yklere kar koymak iin kaya yzeyinde
ya da kaya ierisine gmlm vaziyette olabilir. Kprler iin alt oyulmasna maruz kalmayan s
221
mnferit temeller dorudan kaya zerine oturabilir. Dier durumlarda derin temeller sondaj
yntemleri kullanmak suretiyle ina edilen geni delgili aftlar veya kazklardan oluabilir. Bunlar
eksenel skma ve/veya kaldrma iin tasarlanabilirler. zleyen altblmlerde kayada tama
gerilmelerini ve kenar direncini belirleme yntemleri verilmitir.
ekil 10.17 Normalize edilmi kohezyonu (c/c) ve srtnme asn () GSI puanlamas ve mi
parametresinden bulmaya ynelik yaklak grafik zm (Hoek ve Brown, 1997den).
Tablo 10.7 Kaya ktleleri iin elastik modln (EM) bulunmasna ynelik ampirik yntemler.
Denklem
RQD < 70 iin: EM = ER (RQD/350)
RQD > 70 iin: EM = ER [0,2+(RQD-70)37,5]
EM ER[0,1+RMR/(1150-11,4RMR)]
EM (GPa) = 2 RMR 100
EM (GPa) = 25 log10Q
Aklama
Krksz kaya modlnde azalm
faktr
Azalm faktr
45 < RMR 90
1 < Q < 400
EM (GPa) = 10(RMR-100)/40
0 < RMR < 90
EM (GPa) = (0,01c)10(GSI/100)/40
c < 100 MPa kayalar iin

dzeltme
Kaynak
Bieniawski (1978)
Kulhawy (1978)
Bieniawski (1984)
Hoek vd. (1995)
Serafim ve Pereira
(1983)
Hoek (1999)
Notlar: ER = krksz kaya modl, EM = edeer kaya ktle modl, RQD = kaya kalite gstergesi, RMR = kaya
ktle puanlamas, Q = kaya ktleleri iin NGI puanlamas, GSI = jeolojik dayanm indeksi, c = tek eksenli skma
dayanm.
10.7.1 zin Verilebilir Temel Tama Gerilmesi

Krkl kaya zerine oturan temellerin tama kapasitesini ilgilendiren ayrntl hesaplamalar
yapmak mmkndr (mesel Goodman, 1989). Ayrca, izin verilebilir tama deerlerini dorudan
hesaplamada kaya ktlesine dair saha ve laboratuvar karakterizasyon programnn sonular
kullanlabilir. En basit yaklamda yerel uygulamalardan, Uniform ve BOCA yap ynetmeliklerinden ve
AASHTO klavuz bilgilerinden en muhtemel deerler elde edilebilir. Bina ynetmeliklerinden bulunan
izin verilebilir tama gerilmelerinin bir zeti Wyllie (1999) tarafndan derlenmi olup, ekil 10.18de
sunulmutur. RQD < %90 olmas halinde, ekilde verilen deerler 0,7den 0,1e deien deiik
azaltma faktrleri ile azaltlmaldr. Bu erevede, uygulanan gerilmenin krksz kayann tek eksenli
skma dayanmn amamas (qizin < c) kouluyla, Peck vd. (1974) izin verilebilir tama gerilmesini
hesaplamada RQDyi dorudan kullanmlardr. RQD ilikisi ekil 10.19da verilmitir. Daha spesifik
222
hesaplamalar ve ayrntl deerlendirmeler iin, GSI yaklamlarnn herhangi birinden bulunan

edeer Mohr-Colulomb parametrelerinin sonular (Wyllie, 1999 tarafndan akland zere)
geleneksel tama kapasitesi denklemlerinde kullanlabilir.
ekil 10.18 Ynetmeliklere gre bozumam kayalar iin izin verilebilir tama gerilmeleri (Wyllie,
1999).
ekil 10.19 RQDye gre krkl kayalar iin izin verilebilir tama gerilmesi (Peck vd., 1974den).
223
10.7.2 Temel Kenar Direnleri

Alt oyulmas problemlerinden kanmak ve hem eksenel skma hem de kaldrma ykne kar
koymak zere, derin temeller kaya formasyonlar iine ina edilebilirler. Delgili aft temeller zemin
katmanlarnda alabilir ve alttaki kayay delerek daha derine indirilebilir. Kayaya inildiinde delgili
aftn ap ou zaman azaltlarak bir soket yaplr. ekil 10.20de sedimenter kayalar iin aft kenar
direnci (fs) ile skma dayanmn yars (qu/2) ilikilendirilmitir. Tm kayalar iin benzer bir fs-qu ilikisi
de ekil 10.21de verilmitir.
ekil 10.20 Sedimenter kaya dayanmna gre birim kenar direnci (Kulhawy ve Phoon, 1993).
ekil 10.21 Deiik kaya trleri iin aft birim kenar direnci (Ng vd., 2001den).
10.8 lave Kaya Ktlesi Parametreleri
Projeler giderek daha karmaklatka krksz kaya ve kaya ktlesi iin ilave jeomekanik
zelliklerin llmesi ve yorumlanmas gerekir. Bu konuda yakn gemite yaplan almalara
rnekler kaya ktlesi indeksleri ile ilikilendirilen alt oyulmas ve anabilirlik olarak gsterilebilir (Van
Schalkwyk vd., 1995). Patlatmay azaltmak iin, kayalarn makinalarla kazlabilirliine ynelik olarak
224
benzer yntemler gelitirilmitir (Wyllie, 1999). Patlatma iin basit bir yaklamda arazideki kayalarn
skma dalgas hz (Vp) dorudan kullanlmaktadr (ekil 10.22).
ekil 10.22 P dalgas hzna gre kayalarn Caterpillar dozer ile sklebilirlii (Franklin ve Dusseault,
1989dan).
Krksz Kaya ve Kaya Ktlesi Snflamas
KAYNAKLAR
Acker, W. L., III (1974). Basic Procedures for Soil Sampling and Core Drilling, Acker Drill Co. Inc., P.O.
Box 830, Scranton, PA., 18501.
Barton, N.R. (1973). Review of a new shear strength criterion for rock joints. Engineering Geology,
Elsevier, Vol. 7, 287-332.
Barton, N.R., Lien, R., and Lunde, J. (1974). "Engineering classification of rock masses for the design of
tunnel support Rock Mechanics, Vol. 6 (4), 189-239.
Barton, N.R. (1988). Rock mass classification and tunnel reinforcement using the Q-system., Rock
Classification Systems for Engineering Purposes, STP No. 984, ASTM, West Conshohocken, PA,
59-84.
Bieniawski, Z.T. (1984). Rock Mechanics Design in Mining and Tunneling. Balkema, Rotterdam, 272 p.
Bieniawski, Z. T. (1989). Engineering Rock Mass Classifications, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Bieniawski, Z. T. (1972). Propagation of brittle fracture in rock. Proceedings., 10th U.S. Symposium.
on Rock Mechanics., Johannesburg, South Africa.
Deere, D. U., and Deere, D. W. (1989). Report Manual: Rock quality designation (RQD) after 20 years.
Contract DACW39-86-M-4273, Department of the Army, U.S. Army Corps of Engineers,
Washington, D.C.
Deere, D. U., and Miller, R. P. (1966). Engineering classification and index properties of intact rock,
Tech. Report. No. AFWL-TR-65-116, USAF Weapons Lab., Kirtland Air Force Base, NM.
225
Deere, D. U. (1963). Technical description of rock cores for engineering purposes. Felmechanik und
Ingenieur Geologis, 1 (1), 16-22.
Federal Highway Administration (FHWA). (1989). Rock slopes: design, excavation,
stabilization.Circular No. FHWA: TS-89-045, Washington, D.C.
Foster, R. S. (1975). Physical Geology, Merrill Publishing, Columbus, OH.
Franklin, J. A., and Dusseault, M. B. (1989). Rock Engineering, McGraw-Hill Company, New York.
Franklin, J. A. (1981). "A shale rating system and tentative applications to shale performance." Shales
and Swelling Soils, Transportation Research Record 790, Transportation Research Board,
Washington D.C.
Goodman, R. E. (1989). Introduction to Rock Mechanics, Second Edition, John Wiley & Sons, Inc., New
York, 562 p.
Hassani, F.P., and Scoble, M.J. (1985). Frictional mechanism and properties of rock discontinuities.
Proceedings, International Symposium on Fundamentals of Rock Joints, Bjrkliden, Sweden,
185-196.
Hoek, E., and Bray, J. W. (1977). Rock Slope Engineering, Institution of Mining and Metallurgy,
London, U.K.
Hoek, E., Kaiser, P.K., and Bawden, W.F. (1995). Support of Underground Excavations in Hard Rock,
A.A. Balkema, Rotterdam, Netherlands.
Hoek, E. and Brown, E.T. (1998). Practical estimates of rock mass strength, International Journal of
Rock Mechanics & Min. Sciences, Vol. 34 (8), 1165-1186.
International Society for Rock Mechanics Commission (1979). Suggested Methods for Determining
Water Content, Porosity, Density, Absorption and Related Properties. International Journal
Rock Mechanics. Mining Sci. and Geomechanics Abstr., Vol. 16, Great Britian, 141-156.
Jaeger, J.C. and Cook, N.G.W. (1977). Fundamentals of Rock Mechanics, 2nd Edition, Science
Paperbacks, Chapman & Hall, London, 585 p.
Kulhawy, F.H. (1975). "Stress-deformation properties of rock and rock discontinuities", Engineering
Geology, Vol. 9, 327-350.
Kulhawy, F.H., Trautmann, C.H., and ORourke, T.D. (1991). The soil-rock boundary: What is it and
where is it?. Detection of and Construction at the Soil/Rock Interface, GSP No. 28, ASCE,
Reston/VA, 1-15.
Littlechild, B.D., Hill, S.J., Statham, I., Plumbridge, G.D. and Lee, S.C. (2000). Determination of rock
mass modulus for foundation design, Innovations & Applications in Geotechnical Site
Characterization (GSP 97), ASCE, Reston, Virginia, 213-228.
Ng, C.W.W., Yau, T.L.Y., Li, J.H.M, and Tang, W.H. (2001). Side resistance of large diameter bored
piles socketed into decomposed rocks, Journal of Geotechnical & Geoenvironmental
Engineering Vol. 127 (8), 642-657.
Obert, L., and Duvall, W. I. (1967). Rock Mechanics and the Design of Structures in Rock, John Wiley &
Sons, Inc., New York.
Patton, F. D. (1966). "Multiple modes of shear failure in rock." Proc., 1st International Congress on
Rock Mechanics, Lisbon, Portugal, 509-13.
Peck, R. B., Hansen, W. E., and Thornburn, T. H. (1974). Foundation Engineering, John Wiley & Sons,
Inc., New York, 514 p.
Pough, F.H. (1988). Rocks & Minerals. The Peterson Field Guide Series, Houghton Mifflin Company,
Boston, 317 p.
Serafim, J. L. and Pereira, J. P. (1983). Considerations of the geomechanics classification of
Bieniawski.Proceedings, International Symposium on Engineering Geology and Underground
Construction, Lisbon, 1133-44.
Sheorey, P.R. (1997). Empirical Rock Failure Criteria. A.A. Balkema, Rotterdam, 176 p.
Singh, B. and Goel, R.K. (1999). Rock Mass Classification: A practical approach in civil engineering.
Elsevier Science Ltd., Oxford, U.K., 267 p.
Sowers, G.F. (1979). Introductory Soil Mechanics and Foundations, Geotechnical Engineering, Fourth
Edition, Macmillan, New York.
226
Stagg, K. G., and Zienkiewicz, O.C. (1968). Rock Mechanics in Engineering Practice, John Wiley & Sons,
Inc., New York.
Terzaghi, K., and Peck, R. B. (1967). Soil Mechanics in Engineering Practice, John Wiley & Sons, Inc.,
New York, 729 p.
Terzaghi, K., Peck, R.B., and Mesri, G. (1996). Soil Mechanics in Engineering Practice, Second Edition,
Wiley and Sons, Inc., New York, 549 p.
Van Schalkwyk, A., Dooge, N., and Pitsiou, S. (1995). Rock mass characterization for evaluation of
erodibility. Proceedings, 11th European Conference on Soil Mechanics and Foundation
Engineering, Vol. 3, Copenhagen, Danish Geotechnical Society Bulletin 11, 281-287.
Williamson, D.A. (1984). "Unified rock classification system." Bulletin of the Association of
Engineering Geologists, Vol. XXI (3), 345-354.
Witczak, M.W. (1972). "Relationships between physiographic units and highway design factors."
National Cooperative Highway Research Program: Report 132, Washington D.C.
Wittke, W. (1990). Rock Mechanics: Theory and Applications with Case Histories, Springer-Verlag,
New York.
Wyllie, D. C. (1992). Foundations on Rock. First Edition, E&F Spon Publishers, Chapman and Hall,
London, 333 p.
227
228
BLM 11.0
JEOTEKNK RAPORLAR
11.1 RAPOR ETLER
Arazi inceleme ve laboratuvar deney program tamamlandktan sonra jeoteknik mhendisi
verileri derler, deerlendirir, yorumlar; temeller, yarmalar, dolgular ve gerekli dier tesislerin tasarm
iin mhendislik analizlerini yapar. Jeoteknik mhendisinin bunlara ek olarak saha incelemelerinden
elde edilen yeralt bilgilerini sunan bir rapor hazrlama ve spesifik teknik tavsiyelerde bulunma gibi
sorumluluklar da vardr. nceleme verilerinin deerlendirilmesi ve yorumlanmas Blm 7 ve 8de ele
alnmtr. Deiik trde karayolu yaplar iin gerekli jeoteknik analizler ve tasarm prosedrleri
FWHAnn dier yaynlarnda ele alnmtr. Bu blmde bir jeoteknik rapor yazmna dair klavuz
bilgilere ve tavsiyelere yer verilmitir.
Genelde eit rapor sz konusu olup, bunlarda bir veya ikisi hazrlanmaktadr. Bu raporlar
jeoteknik inceleme (veya verileri) raporu, jeoteknik tasarm raporu ve jeo-evre raporudur. Bunlardan
hangisinin tercih edilecei karayolu idaresinin (i sahibinin) koyduu artlara ve jeoteknik mhendisi
ile tesis tasarmcs arasndaki anlamaya baldr. Tek projede birden fazla rapora gerek olup
olmad projenin byklne, aamalarna ve karmaklna baldr.
11.1.1 Jeoteknik nceleme Raporlar
Jeoteknik inceleme raporlar sahaya zg veriler sunarlar ve bileenden oluurlar:
1. Arka Plan Bilgisi: Raporun ilk ksmlarnda jeoteknik mhendisinin raporun ait olduu tesis
hakknda sahip olduu bilgilerin ve jeoteknik incelemenin amac zet eklinde verilir. Bu blm
ykler, deformasyonlar ve ilave performans artlarna dair bilgiler ierir. Ayrca, saha koullar,
jeolojik zellikler, drenaj, yzey rts ve eriilebilirlik ile birlikte tasarm etkileyebilecek zel saha
koullarnn genel bir tanmlamas yaplr.
2. almann Amac: nceleme raporunun ikinci ksm inceleme programnn amacn ve bu ii
yapmada kullanlacak spesifik prosedrlerin aklamasn kapsar. Raporun bu ksmnda kullanlacak
inceleme yntemi eitleri; sondaj, aratrma ukuru ve arazi deneylerinin says, yeri ve derinlii;
elde edilen numunelerin tr ve skl; incelemenin yapld zaman aral; ii yapan taeronlar;
yaplan laboratuvar deneylerinin tr ve says; kullanlan deney standartlar ve geleneksel
prosedrlerin dna kld durumlar ortaya konur.
3. Veri Sunumu: Raporun genellikle ekler ksmnda verilen bu ksmnda arazi inceleme ve laboratuvar
deney programndan elde edilen veriler sunulur ve tipik olarak tm sondajlar, aratrma ukurlar,
piyezometre ve su kuyular, su seviyesi okumalar, her bir deney kuyusundan elde edilen veri
grafikleri ve zet tablolarnn nihai loglar ile birlikte yaplan tm laboratuvar deneylerinin ayr ayr
hazrlanm verileri, kaya karotu fotoraflar, jeolojik haritalama veri sayfalar ve zet grafikleri,
arazi ve laboratuvar deney verilerine gre hazrlanm yeralt profilleri ile istatistiksel zetleri
kapsar. nceleme raporu ou zaman proje sahasnda daha nce yaplm almalara ait sondaj
loglar veya laboratuvar deney verileri gibi mevcut bilgilerin bir kopyasn da ierir.
Jeoteknik inceleme raporunun amac yaplan incelemeyi belgelemek ve elde edilen verileri
sunmak olmaldr. Rapor, yeralt ve laboratuvar verilerinin bir zetinden olumaldr. Zemin ve
kayann indeks ve tasarm zelliklerinin yorumlanmas ve buna dair neriler de dahil edilmelidir. Bu
tr bir rapor tipik olarak yeralt koullarnn yorumlanmasn ve tasarm nerilerini iermez. Jeoteknik
inceleme raporu bazen saha incelemeleri bir jeoteknik mavire ihale edildii zaman kullanlsa da,
veri yorumlama ve tasarm grevleri i sahibinin veya esas yklenicinin personeli olan bir jeoteknik
eleman tarafndan yaplmaldr. Bir jeoteknik inceleme raporu iin rnek bir indekiler ksm ekil
11.1de verilmitir.
11.1.2 Jeoteknik Tasarm Raporlar
Jeoteknik tasarm raporu tipik olarak proje sahasnda mevcut yeralt koullarn deerlendirir;
yaplan jeoteknik analizlere dair bulgular sunar, tanmlar ve zetler; temeller, toprak istinat yaplar,
229
dolgular, yarmalar ve gerekli dier tesislerin tasarm ve inaat iin uygun tavsiyeleri salar. Ayr bir
inceleme (verileri) daha nceden yaplmamsa, jeoteknik tasarm raporunda yeralt incelemesine
dair bilgiler de yer almalar ve inceleme verileri Altblm 11.1.1deki gibi sunulmaldr. Bir jeoteknik
tasarm raporunun indekiler ksmna rnek ekil 11.2de verilmitir.
1.0 GR
2.0 ALIMANIN AMACI
3.0 SAHANIN TANITIMI
4.0 ARAZ NCELEME PROGRAMI VE ARAZ DENEYLER
5.0 LABORATUVAR DENEYSEL BULGULARININ DEERLENDRLMES
6.0 SAHA KOULLARI, JEOLOJK DURUM VE TOPORAFK BLG
7.0 YERALTI KOULLARI VE ZEMN PROFLLERNN ZET
8.0 BULGULARIN TARTIILMASI, SONULAR VE NERLER
8.1 GENEL
8.1.1 Temelalt ve Temel Zemin/Kaya Trleri
8.1.2 Zemin/Kaya zellikleri
8.2 YERALTI SUYU KOULLARI/GZLEMLER
8.3 ZEL KONULAR (mesela dinamik zellikler, depremsellik, evresel hususlar)
8.4 KMYASAL ANALZLER
8.0 ARAZDE GERGENLK DENEYLER
10.0 KAYNAKLAR
EKLER LSTES
Ek A Sondaj Vaziyet Plan ve Yeralt Profilleri
Ek B Karot Fotoraflaryla Birlikte Deney Sondaj Loglar ve Karot Loglar
Ek C Konik Penetrasyon Deneyi Profilleri
Ek D Dz Dilatometre, Presiyometre, Kanatl Kesme Deney Sonular
Ek E Jeofiziksel lm Verileri
Ek F Arazide Geirgenlik Deneyi Verileri ve Pompaj Deneyi Sonular
Ek G Laboratuvar Deney Sonular
Ek H Mevcut Bilgiler
EKLLER LSTES
ZELGELER LSTES
ekil 11.1 Jeoteknik inceleme (veriler) raporu iin indekiler rnei.
Her bir projenin kendine zg ama, saha koullar ve tasarm/inaat teknik artnamesi sz
konusu olduundan, bir jeoteknik tasarm raporunun spesifik ierii projenin kendisine gre
uyarlanmaldr. Bu raporu hazrlamak iin, yazarn tesis hakknda ayrntl bilgi sahibi olmas gerekir.
Ancak, jeoteknik tasarm raporunda genelde proje sahasnda karlalabilecek tm jeoteknik
problemler ele alnmaldr. Mhendislik asndan nemli her kaya ve zemin biriminden raporda
bahsedilmeli ve bu birimlerin her biri iin tasarm parametreleri nerilmelidir. nerilen indeks ve
tasarm zelliklerini desteklemek iin, elde edilen tm gerek verilerin zetlenmesi gerekir. Yeralt
suyu koullar hem tasarm hem de inaat iin zellikle nemli olduundan, zenli bir ekilde
deerlendirilmeli ve tanmlanmaldrlar. kellerin doasn daha iyi anlamak ve sondajlar arasndaki
deikenlik derecesini kestirmek iin, her projenin saha incelemesi srasnda karlalan yeralt
koullar jeolojik profil ile karlatrlmaldr.
Her bir tasarm problemi sonraki altblmlerde tanmlanan yntemlere gre ele alnmal ve bu
almalarn sonular raporda net ve zet bir ekilde tartlmaldr. zellikle nemli bir husus,
230
mevcut yeralt koullarnn inaat ilemleri, aamalar ve zamanlamas zerindeki etkisinin

deerlendirilmesidir. Bu konularn raporda uygun biimde tartlmasyla duruma gre deiiklik
yapma taleplerinin nne geilebilir. Bunlara baz rnekler aada verilmitir:
1.0 GR
1.1 Projenin Tantm
(Tesisin tantm, ykleri ve performans gerekliliklerini kapsar)
1.2 almann Amac
2.0 JEOLOJ
2.1 Blgesel Jeoloji
2.2 alma Alannn Jeolojisi
3.0 MEVCUT JEOTEKNK BLG
4.0 YERALTI NCELEME PROGRAMI
4.1 Yeralt nceleme Prosedrleri
4.2 Laboratuvar Deneyleri
5.0 YERALTI KOULLARI
5.1 Toporafya
5.2 Stratigrafi
5.3 Zemin zellikleri
5.4 Yeralt Suyu Koullar
6.0 KPR TEMELLER N NERLER
6.1 Tasarm Alternatifleri
6.2 Grup Etkileri
6.3 Temel Oturmas
6.4 Aa ekilme
6.5 Yanal Ykler
6.6 naat Deerlendirmeleri
6.7 Kazk Deneyi
7.0 STNAT YAPILARI N NERLER
7.1 Uygun Trler
7.2 Tasarm ve naat Deerlendirmeleri
8.0 KARAYOLU NERLER
8.1 Dolgular ve Dolgu Temelleri
8.2 Yarmalar
8.3 Kaplamalar
9.0 SSMK DEERLENDRMELER
9.1 Depremsellik
9.2 Sismik Tehlike ltleri
9.3 Svlama Potansiyeli
10.0 NAAT NERLER
KAYNAKLAR
EKLLER LSTES
EKLER
Ek A Sondaj Loglar
Ek B Laboratuvar Deney Verileri
Ek C Mevcut Yeralt Bilgisi
ekil 11.2 Jeoteknik tasarm raporu iin indekiler rnei.
231
nerilen kaznn dey ve yanal snrlar ve elverisiz olabilecek s yzey kellerinin (turba,
zirai toprak vs.) iyi zeminle deitirilmesi
Kaz ve yarma artlar (mesela ak kazlar iin gvenli evler veya palplan ya da hendek
destei)
Kazlarda yksek yeralt suyu seviyesinin dourduu sorunlarla beraber su tablasnda beklenen
dalgalanmalar
Bloklarn kazk aklabilirliine ya da derin temel sondajna etkisi ve
Sklebilirlik iin kaya sertlii.
Beklenen problemlerin zm iin neriler verilmelidir.
Yukardaki hususlar bir jeoteknik tasarm raporunda ele alnmas gereken hususlardan sadece
birkadr. Jeoteknik raporlarn gzden geirilmesinde jeoteknik mhendisine yardmc olmak zere
FHWA tarafndan hazrlanm bir kontrol listesi ve teknik klavuz bulunmaktadr (FHWA, 1995).
Belgenin balca amalarndan biri, FHWAnn jeoteknik raporlarda verilmesini nerdii, bunlarn
yannda plan ve artname paketlerinin sunulduu temel jeoteknik bilgileri ulam kurumlarna ve
firmalarna gstermek zere, asgari jeoteknik standartlar/ltleri tespit etmektir. Gerek herhangi
bir yap tr iin hazrlanan tm jeoteknik raporlarda bulunan asgari saha inceleme iin gerekli
teknik klavuz bilgiler ve gerekse spesifik jeoteknik yaplar iin gerekli temel bilgiler ve tavsiyeler bu
kaynakta verilmitir. Kontrol listeleri soru-cevap tarznda sunulmutur. Spesifik jeoteknik yaplar
unlar kapsar:
Yarmalar ve dolgular
Yumuak zemin zerindeki dolgular
Heyelan iyiletirme
stinat duvarlar
Yap temelleri (mnferit temeller, kazk temeller ve delgili aftlar)
Ariyet sahalar.
11.1.3 Jeo-evresel Raporlar

Bir sahada yaplan jeoteknik inceleme sonucunda kirletici varl ortaya konursa, jeoteknik
mhendisinden inceleme bulgularn aklayan ve sahann iyiletirilmesi iin tavsiyeler ieren jeoevresel bir rapor hazrlamas istenebilir.
Kirlenme veya iyiletirme ilemi birok boyutuyla kendi uzmanlk alan dnda olabileceinden,
jeoteknik mhendisinin byle bir raporun hazrlanmasnda genellikle bir uzmanlar ekibi ile almas
gerekir. Jeo-evresel bir rapor hazrlayan temsilci bir ekip kimyager, jeolog, hidrojeolog, evrebilimci,
toksikolog, hava kalite ve dzenleme uzmanlar ile bir veya daha fazla sayda jeoteknik
mhendisinden oluabilir. Rapor, yukarda tartld zere, bir jeoteknik inceleme raporunun tm
bileenlerini kapsamaldr. Buna ek olarak, kirlenmenin doas ve yaylm, (ayet varsa) kirlenmeyle
ilgili risk faktrleri, bir kirletici tanm modeli (ve biliniyorsa) kirlenmenin kayna (mesel deponi
alan, endstriyel atk su hatt, krlm kanalizasyon, yzey veya yeralt depolama tanklar, devrilmi
kamyon veya raydan km tren vb.) bariz ve kesin bir ekilde ele alnmaldr.
Takmdan sahay iyiletirmeye ynelik zmler de istenebilir (mesel kirlenmi malzemenin
uzaklatrlmas, yeralt suyunun pompaj ile temizlenmesi, erbet-kesme duvarlar inas veya yol
kenarnn kirlenen ksmnn terk edilmesi, derin zemin kartrma, biyo-restorasyon, elektro-kinetik
vs.). Jeo-evresel rapor ayrca belirlenen spesifik kirleticilerle ilgili balayc ynetmelikleri ve nerilen
saha iyiletirme yntemlerini de iermelidir.
11.2 VER SUNUMU
11.2.1 Sondaj Loglar
Sondaj loglar, kaya karotlamas, kuyu lmleri ve aratrma loglar Blm 3-5de verilen
formatlara gre hazrlanmaldr. Deneme sondaj loglar ve aratrma ukuru kaytlar jeoteknik verileri
saklayan, ileyen ve basit tek boyutlu profillerde sunan ya da alternatif olarak iki boyutlu grafikler
232
(yeralt profilleri) veya boyutlu sunumlar yapan yazlm kullanlarak hazrlanabilir. Bunlar ve benzeri
dier yazlmlar proje verilerini (gelecekte de kullanmaya ynelik olarak) dzenli bir ekilde saklamaya
olanak verirler. http://www.ggsd.com adresinde zemin sondaj loglarnn hazrlanmasna ynelik
olarak birbirinden farkl 40 kadar yazlm paketi verilmitir.
rnek olarak, kullanm ok yaygn olan bir yazlm paketi jeoteknik INTegrator ya da gINT
(1994)dir. gINT program (http:www.gcagint.com) yeralt inceleme verilerini saklamada, laboratuvar
sonularn hesaplamada ve sondaj loglar, laboratuvar grafikleri ve izelgeleri hazrlamada
kullanlabilir. Bununla CAD yazlm da dahil olmak zere ASCII, .WKS, .DAT ve dier formatta veri
kabul etme veya saklama yaplabilmektedir.
Birok yazlm program menye dayal bir sondaj logu izim zellii ierir. Bilgisayar destekli
izim aralar kullancya grafik loglar, izleme kuyusu ayrntlar ve veri grafiklerini de kapsayabilen
zel yapm sondaj logu formatlar oluturma frsat da verirler. Grafik simgeleri aklayan ve ilave
notlar ieren zel tasarlanm lejantlar sondaj loglarna eklenmek suretiyle grsellik
zenginletirilebilir. Bu tr sunumlar zemin trleri derlemesi, numune alclar, kuyu simgeleri ve sondaj
loglarnda kullanlan dier iaretler olabilir. Program ile jeolojik profiller karlabilir ve yaz ve izim ile
zerleri iaretlenebilir.
Benzer ekilde, konik penetrasyon deneyi (CPT) sonular da mevcut ticari yazlmlar
kullanlarak sunulabilir (mesel http://www.civil.ubc.ca/home/in-situ/software.htm adresinde
bulunan CONEPLOT). Dz dilatometre deney sonular iin de http://www.gpe.org adresindeki DMT
DILLY yazlm kullanlabilir. Presiyometre, kanatl kesme, sismik koni ve piyezokoni verileri iin dier
yazlmlar da vardr (http://www.ggsd.com). http://wwwusucger.org adresinde pekok jeoteknik
yazlm program iin balantlar verilmitir.
Bunlara alternatif olarak, bir hesap tablosunun basite ve dorudan kullanlmasyla arazi deney
verilerinin ilenmesi de mmkndr (rnek: EXCEL, QUATTRO PRO, LOTUS 1-2-3). Hesap tablosu
programlarnn spesifik jeolojik kesiti ve yerel formasyonlar hesaba katmaya ynelik yorumlar tadil
etmede mhendise salad kolaylktan dolay birtakm stn ynleri sz konusudur. Hesap tablosu
programlar sonularn grafik sunumunda kendine zg birtakm avantajlar salar ve bylece
jeoteknik personelin yeteneklerini ve kaynaklarn gelitirmeye yardmc olur. Zeminler ve kayalar
birok bak asndan karmak malzemeler olduundan, yorumlanan profillerin ve zelliklerin sahaya
zg ekilde yaplmas daha gvenli bir yol olabilir.
11.2.2 Deney Yerleri Plan
Sahaya ait bir bulduru haritas blgesel veya yerel bir lekte verilmelidir. Bunun iin ile veya
ehir haritalar ya da USGS toporafik haritalarndan yararlanlabilir. 20 ft (6 m) kontur aralkl
toporafik haritalar internetten indirilebilir (mesel www.usgs.gov) veya ABDnin tamamna yaylm
ticari araclardan temin edilebilir (mesel TopoUSA, www.delorme.com).
ncelemeye konu olan sahadaki tm arazi deneyleri, numune alm ve inceleme yerleri lekli
bir harita zerinde ak bir ekilde gsterilmelidir. Bu harita tercihen kontur izgileri belli ve
nirengilerin uygun ekilde yerletirildii bir toporafik harita olmaldr. Kuzey yn (manyetik veya
gerek) gsterilmelidir. Zeminde deneme sondaj vaziyet plan iin temsilci bir rnek ekil 11.3de
verilmitir.
Deney noktalarn karayolu, tretuvar, bina veya dier yaplar da dahil olmak mevcut zere tm
yerst ve yeralt yaplaryla ilikilendirecek ekilde, projede corafi bilgi sistemleri (CBS) de
kullanlabilir. Deney noktalar ve arazideki dier baz spesifik noktalarn koordinatlarnn abuk bir
ekilde ve yaklak olarak belirlenmesinde kresel konumlama sistemlerini (GPS) kullanan, son
zamanlarda gelitirilen seyyar lm cihazlar da vardr.
ok sayda inceleme ynteminin kullanlmas halinde saha deneyleri vaziyet planndaki lejantta
farkl lm teknikleri ak bir ekilde gsterilmelidir. ekil 11.4de SPT, konik penetrasyon testi (CPT)
lmleri ve dz dilatometre deneylerinin (DMT) kombinasyonunu ieren zemin aratrma sondajlar
iin nerilen bir deney yeri vaziyet plan rnei grlmektedir. Bunlarda bir yatay lek bulunmaldr.
233
11.2.3 Yeralt Profilleri

Jeoteknik raporlarnda normalde arazi ve laboratuvar deney verilerine gre hazrlanm yeralt
profilleri de sunulur. Karayolu veya kpr ekseni boyunca tipik olarak boyuna profiller gelitirilir ve
byk kpr temeli, yarma veya yksek dolgular gibi anahtar lokasyonlarda snrl sayda enine
profiller de verilebilir. Bu tr profiller sayesinde yeraltyla ilgili bilgiler etkin bir ekilde zetlenebilir ve
deiik inceleme noktalar ile ilikisi grsel olarak sunulabilir. Aydnlatlan yeralt jeolojisi ve
mhendislik yargs ile desteklenmi yeralt profilleri, inceleme noktalar arasndaki yeralt koullarn
yorumlamada jeoteknik mhendisine yardmc olur.
ekil 11.3 Tamamlanm zemin sondaj yerleri iin temsilci vaziyet plan.
ekil 11.4 nerilen sondaj ve arazi deney yerlerini gsteren harita.

ki boyutlu yeralt profili gelitirmede kesit izgisinin (tipik olarak karayolu merkez hattnn)
temel harita zerinde gsterilmesi ve ilgili sondajlarn da bu hatta izdrlmesi gerekir. Ksa
mesafeler iin bile olsa, sondajlarn izdm baz durumlarda yeralt koullarnn temsilinde yanl
ynlendirici olabileceinden, sondajlarn seiminde kanaat kullanlmaldr.
Yeralt profili sondajlarn derinlii, sondaj ve kuyu lmlerinin skl ve enine kesitin genel
uzunluuna uygun bir lekte sunulmaldr. Genellikle (10 ve 20 kat) abartlm bir dey lek
kullanlmaldr. Yorumlanm bir yeralt profili iin temsilci bir rnek ekil 11.5de verilmitir.
Yeralt profili sondaj lokasyonlarnda makul bir doruluk derecesi ile sunulabilir. Ancak, iveren
ya da tasarmclar genellikle jeoteknik mhendisinin sondaj kuyular arasndaki yeralt
234
formasyonlarnn veya kellerin yeri, yaylm ve doasn yorumunu gsteren devaml bir yeralt
profili sunmasn isterler. Sondaj lokasyonlar arasndaki kaya veya zemin profillerinin nemli lde
deitii bir sahada bu tr sunumlarn deeri sorgulanmaldr. Jeoteknik mhendisi bu tr verileri
yorumlamada ok dikkatli olmaldr. Byle sunumlarda ortaya konulan profillere tam gvenilmemesi
gerektiini aklayan net ve basit aklamalar yer almaldr. ok gvenilir, devaml yeralt profili
hazrlamaya gerek duyulmas halinde yeralt koullarnn devamlln ya da kesikliini ortaya koymak
iin, jeoteknik mhendisinin sondaj skln arttrmas ve/veya jeofizik yntemler kullanmas gerekir.
ekil 11.5 Sondaj verilerine dayal, enine kesiti gsteren yeralt profili.
11.3 SINIRLAMALAR
Zemin ve kayada yaplan incelemeler ve deneyler birtakm belirsizlikler ierir. Bu nedenle,
verileri kullanacak olan ve doal ve yapay kellerin deikenlii konusunda bilgi sahibi olmayan
kiiler, raporda saha incelemesinden elde edilen snrl yeralt bilgilerinin derlenmesine zg
belirsizlikler hakknda bilgilendirilmelidir. Bu konuda mavir firmalarca hazrlanan jeoteknik
raporlarda yer alan tipik bir ifade aada verilmitir.
Bu raporda profesyonel deerlendirmeler ve neriler sunulmutur. Bunlar ksmen toplanan
teknik bilginin deerlendirilmesine, ksmen tarihsel raporlara ve ksmen de sahadaki yeralt
koullar hakknda edindiimiz genel deneyime dayaldr. Standartlar ve mesleimizin kar
dorultusunda ortaya koyduumuz mhendislik hizmeti ve yargs dnda, projenin herhangi bir
konudaki performansn garanti etmiyoruz. Kesitlerin kuyular arasndaki potansiyel anlamda
elverisiz yeralt koullarn kapsamam olabileceine dikkat edilmelidir. naat srasnda
karlalan zemin koullarnn bu raporda aklanandan farkl olmas ya da tasarm yklerinin
ve/veya konfigrasyonlarnn deitirilmesi halinde, temel performansna olas etkileri
deerlendirebilmemiz iin derhal haberdar edilmemiz gerekir. Bu raporda ortaya konulan
neriler sadece bu saha iin geerlidir. Bu veriler dier amalar iin kullanlamaz.
Okuyucunun ASFEnin [The Association of Engineering Firms Practicing In The Geosciences,

Telefon: (301)565-2733] Jeoteknik Raporunuz Hakknda nemli Bilgi (Important Information About
Your Geotechnical Report) balkl belgeye mracaat etmesi nerilir. Bu kaynakta jeoteknik rapor
yazmaya dair neriler ve jeoteknikle ilikili gecikmeleri azaltmaya yarayan gzlemler, maliyet artlar
ve bir inaat projesi srasnda ba artan dier klfetli iler hakknda bilgiler sunulmutur.
AASHTO zellikle ihale ve planlamalarda DOT (Department of Transportation) iin sahaya zg
feragatname kalplarnn kullanlmasn nermektedir. zel feragatname metinleri uygulanmas zor
olan genel feragatname metinlerine tercih edilmektedir. Sahaya zg feragatnameye rnekler
aada verilmitir.
235
BAF-1den BAF-4e kadar olan sondaj loglar her bir sondajn yapld noktadaki koullar temsil
etmekle birlikte, sondaj noktalar arasndaki koullar deiebilir.
Sahada BAF-1den BAF-4e kadar numaralandrlm sondajlarda her ne kadar byk miktarlarda
bloklarla karlalmamsa da, sahada nceki projelerde byk miktarlarda bloklara rastlanmtr.
Bu nedenle, yklenici kazlar srasnda nemli miktarda bloklu malzeme ile karlamay gz nne
almaldr. Yklenicinin xxx numaral i iin bu sahada bloklarn kazlp uzaklatrlmasndan
doacak ilave maliyetleri verecei teklife dahil etmelidir.
236
BLM 12.0
JEOTEKNK YERALTI NCELEMES SZLEMELER
Birok kurumda yaygn olan uygulama; sondaj, arazi ve laboratuvar deneyleri gibi hizmetlerin
szleme yaparak baka kaynaklardan satn alnmas eklindedir. Yeralt inceleme ii ister kurumun
kendisi tarafndan isterse bakalar tarafndan yaplm olsun, inceleme ve deney srelerinin
uygunluunun onaylanmas sonuta jeoteknik mhendisinin sorumluluudur. Bu nedenle, niteliklerin,
kalite kontrolnn, kalite garanti prosedrlerinin, ekipman ve personelin, profesyonel anlamda
tannmln ve yklenici, mavir veya deney firmasnn gvenlik tarihesi titizlikle gzden
geirilmesi gereklidir.
Baz projelerde yaplan ilerin akn ve ortaya kan sonular belgelemek ve teyid etmek
zere sondaj, rnekleme ve arazi deneyi srasnda Sahibi adna sahada tam zamanl alan teknik
anlamda kalifiye bir denetinin bulunmas gerekir. Kk projelerde bu tr i ve grevlerin
gzlenmesi iin jeoteknik mhendisinin sahaya periyodik olarak gitmesi gerekir. Numunelerin
depolama ve deneye hazrlanma prosedrlerini ve eksenli, dorudan kesme, dometre,
permeametre, rezonant kolon ve dier deney dzeneklerini kontrol etmek iin deney laboratuvar da
(sondaj firmasndan ayr olabilir) ziyaret edilmelidir. Mekanik, elektrik, hidrolik ve/veya pnmatik
bileenlerin genel alma koullar kontrol edilmeli ve deney laboratuvarnn QC/QA programna tabi
olduunu teyid etmek iin en son kalibrasyon erileri incelenmelidir. Asgari bir QC/QA programnn
olmad ve bu programlarn kapsam, ama ve kalitesinin ok deiken olduu hatrdan
karlmamaldr. Ne var ki, ou kamu iverenleri yklenicilerden alnan sondaj, arazi deneyleri ve
laboratuvar deneyleri hizmetleri iin QC/QA ltleri art komamaktadr.
12.1 SONDAJ VE DENEY ARTNAMELER
Deney ve sondaj artnameleri jeoteknik mhendisi ile jeolog tarafndan hazrlanmaldr. Asgari
olarak aadaki maddelerin tanmlarn ieren net, zet ifadeler iermelidir:
Sondaj/karotlama ileri iin:
Projenin tr (dolgu, kpr, duvar, yarma gibi)

Projenin yeri
Sahaya eriim bilgisi
Sahaya eriim problemleri (varsa)
Sondaj sahas ve sondajlarn yerlerine dair gzlemsel bilgiler
Kirleticiler (varsa)
zel salk ve gvenlik artlar
Saha haritas ve toporafik veriler
n planlar (varsa)
Alnacak numunelerin tr
Takip edilmesi istenen standartlar (ASTM, yerel, dier)
Kullanlacak ekipman tr
evresel kstlamalar
Sondaj/karotlama ii iin minimum ekip eleman says
Saha denetisinin (saha jeolou veya mhendisin) nitelikleri
Sondaj/karotlama iini denetleyecek kiinin kimlii
Numune tamasnda uyulacak prosedrler
Numunelerin teslim edilecei yer
Numuneleri nakliye skl
Sorumlu jeoteknik mhendisi veya jeoloun ad, telefonu ve adresi
Yaplacak arazi deneylerinin tr ve says
Szleme sondaj, karotlama, numune alma ve deneyler iin yaplmsa, aadaki bilgilerin
ykleniciye temin edilmesi gerekir:
237
Kullanlacak sondaj yntemleri

Takip edilecek saha yntemleri ve arazi deneyleri
Yaplacak deneylerin tr ve miktarlar
Takip edilecek deney standartlar (ASTM, AASHTO, yerel)
Laboratuvar QA/QC prosedrleri veya artlar
Raporlama format verilerin sunumu
Jeoteknik raporun ierii
nerilen her bir yeralt incelemesi talebi ayn zamanda yklenici tarndan gzden geirilerek
kabul edilebilecek gereki ve esnek bir takvim de iermelidir. Sondaj yapacak olan firmadan kendi
salk ve gvenlik programn zetleyen bir resmi belgeyi sunmas istenmelidir. Ayrca, yklenicinin bir
nceki ylda yevmiye kaybna neden olan kaza saysn ve sigorta primlerini de belirtmesi gerekir.
Hizmet demeleri, asgari sigortalama, tazminat, ii yapamama vb.ni ieren szleme hususlar
normalde her bir kurumun kendi tedarik veya szleme nitesince karlanr. Kurum her zaman iin
iin geliimini izleme ve sondaj, arazi deneyi veya laboratuvar deneylerinin yerinde kontroln yapma
hakkna sahip olmaldr. Bir projeyi ykleniciye vermeden nce jeoteknik mhendisi ve/veya jeoloun
yklenicinin sahadaki ve kat zerindeki yeteneklerini gzlemesi gerekir. Geleneksel reklam ve
yklenicilerin seilmesi btnsel srecinin bir paras kabul edilebilir bir uygulama; belli bir projeyi
ihale etmeden nce seilmi en profesyonel iki veya firmann tesislerinin, ekipmanlarnn ve
deneyiminin gzden geirilmesidir.
ekil 12.1 Hayti, Missouride (ABD) bir kpr inaat sahasnda kamyona monteli sondaj kulesi.
238
BLM 13
KAYNAKLAR
ADSC (1995). Recommended procedures for the entry of drilled shaft foundations excavations. The
International Association of Foundation Drilling, (IAFD-ADSC), Dallas.
American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO) (1988). Manual on
Subsurface Investigations, Developed by the Subcommittee on Materials, Washington, D.C.
American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO). (1995). Standard
specifications for transportation materials and methods of sampling and testing: part II: tests,
Sixteenth Edition, Washington, D.C.
American Society for Testing & Materials. (2000). ASTM Book of Standards, Vol. 4, Section 08 and 09,
Construction Materials: Soils & Rocks, Philadelphia, PA.
Baguelin, F., Jezequel, J. F., and Shields, D. H. (1978). The Pressuremeter and Foundation Engineering,
Trans Tech Publication, Switzerland.
Baldi, G., Bellotti, R., Ghionna, V., Jamiolkowski, M. and LoPresti, D.C. (1989). "Modulus of sands from
CPTs and DMTs", Proceedings, 12th International Conference on Soil Mechanics & Foundation
Engineering, Vol. 1, Rio de Janeiro, 165-170.
Barton, N.R., Lien, R., and Lunde, J. (1974). "Engineering classification of rock masses for the deisgn of
tunnel support". Rock Mechanics, Vol. 6 (4), 189-239.
59-84.
Bieniawski, Z. T. (1972). Propagation of brittle fracture in rock. Proceedings., 10th U.S. Symosium.
Bishop, A. W., and Henkel, D. J. (1962). The Measurement of Soil Properties in the Triaxial Test,
Second Edition, Edward Arnold Publishers, Ltd., London, U.K., 227 p.
Bishop, A. W., and Bjerrum, L. (1960). The relevance of the triaxial test to the solution of stability
problems. Proceedings, Research Conference on Shear Strength of Cohesive Soils, Boulder/CO,
ASCE, 437-501.
Bishop, A. W., Alpan, I., Blight, G.E., and Donald, I.B. (1960). Factors controlling the strength of
partially saturated cohesive soils., Proceedings, Research Conference on Shear Strength of
Cohesive Soils, Boulder/CO, ASCE, 503-532.
Bjerrum, L. (1972). Embankments on soft ground. Proceedings, Performance of Earth and EarthSupported Structures, Vol. II, (Purdue Univ. Conf.), ASCE, Reston/VA, 1-54.
Bolton, M.D. (1986). "The strength and dilatancy of sands", Geotechnique, Vol. 36 (1), 65-78.
Briaud, J. L. (1989). The pressuremeter test for highway applications. Report FHWA-IP-89-008,
Federal Highway Administration, Washington, D.C., 148.
Bruce, D. A., Xanthakos, P. P., and Abramson, L. W. (1994). Jet grouting, Ground Control and
Improvement, Chapter 8, 580-683.
Burland, J.B. (1989), "Small is beautiful: The stiffness of soils at small strains", Canadian Geotechnical
Journal, Vol. 26 (4), 499-516.
Burmister, D. M. (1970). "Suggested methods for identification of soils." Special Procedures for
Testing Soil and Rock for Engineering Purposes, Special Technical Publication 479, ASTM, West
Conshohocken, PA, 311-23.
239
Burns, S.E. and Mayne, P.W. (1996). Small- and high-strain measurements of in-situ soil properties
using the seismic cone. Transportation Research Record 1548, Natl. Acad. Press, Wash., D.C.,
81-88.
Burns, S.E. and Mayne, P.W. (1998). Monotonic and dilatory pore pressure decay during piezocone
tests. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 35 (6), 1063-1073.
Cambefort, H. (1964). Injection des sols: tome 1. Principes et Methodes, Paris, France (in French).
Campanella, R.G. (1994). "Field methods for dynamic geotechnical testing", Dynamic Geotechnical
Testing II (STP 1214), ASTM, Philadelphia, 3-23.
Campanella, R. G., and Robertson, P. K. (1981). Applied cone research, Cone Penetration Testing
and Experience, ASCE, Reston/VA, 343-362.
Carter, M., and Bentley, S. P. (1991). Correlations of Soil Properties, Pentech Press Limited, London,
U.K.
Casagrande, A., and Fadum, R. E. (1940). Notes on soil testing for engineering purposes. Publication
268, Graduate School of Engineering, Harvard University, Cambridge, MA.
Chandler, R.J. (1988). The in-situ measurement of the undrained shear strength of clays using the
field vane. Vane Shear Strength Testing in Soils: Field and Laboratory Studies. ASTM STP 1014,
American Society for Testing & Materials, West Conshohocken/PA, 13-44.
Chen, B.S-Y. and Mayne, P.W. (1996). Statistical relationships between piezocone measurements
and stress history of clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 33 (3), 488-498.
Cheney, R. S., and Chassie, R. G. (1993). Soils and foundations workshop manual. Circular FHWA:
HI-88-009, Federal Highway Administration, Washington D.C., 399.
Clarke, B.G. (1995). Pressuremeters in Geotechnical Design. International Thomson Publishing/UK,
and BiTech Publishers, Vancouver.
Das, B. M. (1987). Advanced Soil Mechanics, McGraw-Hill Company, New York.
Das, B. M. (1990). Principles of Geotechnical Engineering,, PWS-Kent Publishing Company, Boston,
MA, 665 p.
Washington, D.C.
Driscoll, F. G. (1986). Groundwater and Wells, 2nd Edition, Johnson Filtration Systems, Inc., St. Paul,
MN, 1089 p.
Duncan, J.M. and Chang, C.Y. (1970). Nonlinear analysis of stress and strain in soils. Journal of the
Soil Mechanics & Foundation Division (ASCE) 96 (SM5), 1629-1653.
Dunnicliff, J. (1988). Geotechnical Instrumentation for Monitoring Field Performance, John Wiley &
Fahey, M. and Carter, J.P. (1993). A finite element study of the pressuremeter in sand using a
nonlinear elastic plastic model, Canadian Geotechnical Journal, Vol. 30 (2), 348-362.
Federal Highway Administration (FHWA). (1985) Checklist and guidelines for review of geotechnical
reports and preliminary plans and specifications. Report FHWA-ED-88-053, Washington D.C.
Federal Highway Administration (FHWA). (1989). Rock slopes: design, excavation, stabilization.
Circular No. FHWA: TS-89-045, Washington, D.C.
Finn, P. S., Nisbet, R. M., and Hawkins, P. G. (1984). "Guidance on pressuremeter, flat dilatometer
and cone penetration tests in sand." Gotechnique, Vol. 34 (1), 81-97.
Ford, P.J., Turina, P.J., and Seely, D.E. (1984). Characterization of hazardous waste sites - a methods
manual: vol. II, available sampling methods, 2nd Edition, EPA 600/4-84-076 (NTIS PB85521596). Environmental Monitoring Systems Laboratory, Las Vegas, NV.
240
Washington D.C.
Gibson, R. E. (1953). "Experimental determination of the true cohesion and true angle of internal
friction in clays." Proceedings, 3rd International Conference on Soil Mechanics and Foundation
Engineering, Zurich, Switzerland, 126-130.
gINT - gEotechnical INTegrator Software 3.2. (1991). gINT, gEotechnical INTegrator Software 3.2,
Documentation. Geotechnical Computer Applications, Inc., Santa Rosa, California.
York, 562 p.
Greenhouse, J.P., Slaine, D.D., and Gudjurgis, P. (1998). Application of Geophysics in Environmental
Investigations, Matrix Multimedia Publishing, Toronto.
Hardin, B.O. and Drnevich, V.P. (1972). Shear modulus and damping in soils. Journal of the Soil
Mechanics & Foundation Division (ASCE), Vol. 98 (SM7), 667-692.
185-196.
Hatanaka, M. and Uchida, A. (1996). Empirical correlation between penetraion resistance and
effective friction of sandy soil, Soils & Foundations, Vol. 36 (4), Japanese Geotechnical Society,
1-9.
Hegazy, Y.A. (1998). Delineating geostratigraphy by cluster analysis of piezocone data. PhD Thesis,
School of Civil and Environmental Engineering, Georgia Institute of Technology, Atlanta, 464 p.
Hilf, J. W. (1975). "Compacted fill." Foundation Engineering Handbook, H. F. Winterkorn and H. Y.
Fang, eds., Van Nostrand Reinhold, New York, 244-311..
Hoar, R.J. and Stokoe, K.H. (1978), "Generation and measurement of shear waves in-situ", Dynamic
Geotechnical Testing (STP 654), ASTM, Philadelphia, 3-29.
London, U.K.
Holtz, W. G., and Gibbs, H. J. (1979). Discussion of SPT and relative density in coarse sand. Journal
of Geotechnical Engineering, ASCE, Vol. 105 (3), 439-441.
Holtz, R. D., and Kovacs, W. D. (1981). An Introduction to Geotechnical Engineering, Prenctice-Hall,
Inc., Englewood Cliffs, NJ.
Hough, B. K. (1969). Basic Soils Engineering, Ronald Press, New York.
Houlsby, G.T. and Teh, C.I. (1988). Analysis of the piezocone in clay, Penetration Testing 1988, Vol.
2, Balkema, Rotterdam, 777-783.
Hunt, R. E. (1984). Geotechnical Engineering Investigation Manual, McGraw-Hill Inc., 983 p.
Hvorslev, M. J. (1948). Subsurface Exploration and Sampling of Soils for Civil Engineering Purposes,
U.S. Army Corps of Engineers, Waterways Experiment Station, Vicksburg, MS.
Jamiolkowski, M., Ladd, C. C., Germaine, J. T., and Lancellotta, R. (1985). New developments in field
and laboratory testing of soils. Proceedings, 11th International Conference on Soil Mechanics &
Foundation Engineering, Vol. 1, San Francisco, 57-153.
Jamiolkowski, M., Lancellotta, R., LoPresti, D.C.F., and Pallara, O. (1994). Stiffness of Toyoura sand at
small and intermediate strains. Proceedings, 13th International Conference on Soil Mechanics
& Geotechnical Engineering (1), New Delhi, 169-172.
241
Keaveny, J. and Mitchell, J.K. (1986). Strength of fine-grained soils using the piezocone. Use of InSitu Tests in Geotechnical Engineering, GSP 6, ASCE, Reston/VA, 668-685.
Kovacs, W.D., Salomone, L.A., and Yokel, F.Y. (1983). Energy Measurements in the Standard
Penetration Test. Building Science Series 135, National Bureau of Standards, Washington, 73.
Krebs, R. D., and Walker, E. D. (1971). "Highway materials." Publication 272, Department of Civil
Engrg., Massachusetts Institute of Technology, McGraw-Hill Company, New York, 107.
Kulhawy, F.H. and Mayne, P.W. (1990). Manual on Estimating Soil Properties for Foundation Design.
Report EPRI-EL 6800, Electric Power Research Institute, Palo Alto, 306 p.
Kulhawy, F.H. and Mayne, P.W. (1991). Relative density, SPT, and CPT interrelationships. Calibration
Chamber Testing, (Proceedings, ISOCCT, Potsdam), Elsevier, New York, 197-211.
Reston/VA, 1-15.
Kulhawy, F.H. and Phoon, K.K. (1993). Drilled shaft side resistance in clay soil to rock, Design and
Performance of Deep Foundations: Piles & Piers in Soil & Soft Rock, GSP No. 38, ASCE,
Reston/VA, 172-183.
Ladd, C.C., and Foott, R. (1974). "A new design procedure for stability of soft clay." Journal of
Geotechnical Engineering, ASCE, Vol. 100 (3), 763-786.
Ladd, C.C. (1991). Stability evaluation during staged construction. ASCE Journal of Geotechnical
Engineering 117 (4), 540-615.
Lambe, T.W. (1967). The Stress Path Method. Journal of the Soil Mechancis and Foundation
Division, ASCE, Vol. 93 (6), Proc. Paper 5613, 309-331.
Lambe, T.W. and Marr, A.M. (1979). Stress Path Method: Second Edition, Journal of Geotechnical
Engineering., ASCE, Vol. 105 (6), 727-738.
Lambe, T. W., and Whitman, R. V. (1979). Soil Mechanics: SI Version, John Wiley & Sons, Inc., New
York, 553 p.
Lame, G. (1852). Lecons sur la theorie mathematique d'elasticite des corps solides, Bachelier, Paris,
France (in French).
Leroueil, S. and Jamiolkowski, M. (1991). Exploration of soft soil and determination of design
parameters, Proceedings, GeoCoast91, Vol. 2, Port & Harbor Res. Inst., Yokohama, 969-998.
LoPresti, D.C.F., Pallara, O., Lancellotta, R., Armandi, M., and Maniscalco, R. (1993). Monotonic and
cyclic loading behavior of two sands at small strains. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol.
16 (4), 409-424.
LoPresti, D.C.F., Pallara, O., and Puci, I. (1995). A modified commercial triaxial testing system for
small strain measurements. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol. 18 (1), 15-31.
Lowe III, J., and Zaccheo, P.F. (1991). "Subsurface explorations and sampling." Foundation
Engineering Handbook, H. Y. Fang, ed., Van Nostrand Reinhold, New York, 1-71.
Lunne, T., Powell, J.J.M., Hauge, E.A., Mokkelbost, K.H., and Uglow, I.M. (1990). Correlation for
dilatometer readings with lateral stress in clays, Transportation Research Record 1278,
National Academy Press, Washington, D.C., 183-193.
Lunne, T., Lacasse, S., and Rad, N.S. (1994). General report: SPT, CPT, PMT, and recent
developments in in-situ testing. Proceedings, 12th International Conference on Soil Mechanics
& Foundation Engineering, Vol. 4, Rio de Janeiro, 2339-2403.
Lunne, T., Robertson, P.K., and Powell, J.J.M. (1997). Cone Penetration Testing in Geotechnical
Practice, Blackie-Academic Publishing/London, EF SPON Publishing, U.K., 317 p.
Lupini, J.F., Skinner, A.E., and Vaughan, P.R. (1981). "The drained residual strength of cohesive soils",
Geotechnique, Vol. 31 (2), 181-213.
242
Lutenegger, A. J., DeGroot, D. J., Mirza, C., and Bozozuk, M. (1995). Recommended guidelines for
sealing geotechnical exploratory holes. FHWA Report 378, Federal Highway Administration
Washington, D.C.
Mair, R. J., and Wood, D. M. (1987). "Pressuremeter testing methods and interpretation." Ground
Engineering Report: In-Situ Testing,(CIRIA), Butterworths, London, U.K.
Marchetti, S. (1980). In-situ tests by flat dilatometer, Journal of the Geotechnical Engineering
Division (ASCE), Vol. 107 (3), 832-837.
Marchetti, S. (1997). "The flat dilatometer: design applications", Proceedings, Third International
Geotechnical Engineering Conference, Cairo University, Egypt, 1-25.
Marcuson, W.F. and Bieganousky, W.A. (1977). "SPT and relative density in coarse sands", Journal of
the Geotechnical Engineering Division (ASCE), Vol. 103 (GT11), 1295-1309.
Mayne, P.W. and Kulhawy, F.H. (1982). Ko-OCR relationships in soil. Journal of Geotechnical
Engineering, Vol. 108 (GT6), 851-872.
Mayne, P. W., and Mitchell, J. K. (1988). "Profiling of overconsolidation ratio in clays by field vane."
Canadian Geotechnical Journal, Vol. 25 (1), 150-158.
Mayne, P.W., Kulhawy, F.H., and Kay, J.N. (1990). Observations on the development of pore water
pressures during piezocone tests in clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 27 (4), 418-428.
Mayne, P.W. and Kulhawy, F.H. (1990). Direct & indirect determinations of in-situ Ko in clays.
Transportation Research Record 1278, National Academy Press, Washington, D.C., 141-149.
Mayne, P.W. (1991). Determination of OCR in clays by piezocone tests using cavity expansion and
critical state concepts. Soils and Foundations, Vol. 31 (2), 65-76.
Mayne, P.W. and Rix, G.J. (1993). "Gmax-qc relationships for clays", ASTM Geotechnical Testing Journal,
Vol. 16 (1), 54-60.
Mayne, P.W., Mitchell, J.K., Auxt, J., and Yilmaz, R. (1995). U.S. national report on the CPT.
Proceedings, International Symposium on Cone Penetration Testing (CPT95), Vol. 1, Swedish
Geotechnical Society, Linkping, 263-276.
Mayne, P.W. (1995). Profiling yield stresses in clays by in-situ tests. Transportation Research Record
1479, National Academy Press, Washington, D.C., 43-50.
Mayne, P.W. (1995). CPT determination of OCR and Ko in clean quartz sands. Proceedings, CPT95,
Vol. 2, Swedish Geotechnical Society, Linkoping, 215-220.
Mayne, P.W., Robertson, P.K., and Lunne, T. (1998). Clay stress history evaluated from seismic
piezocone tests. Geotechnical Site Characterization, Vol. 2, Balkema, Rotterdam, 1113-1118.
Mayne, P.W. and Martin, G.K. (1998). Commentary on Marchetti flat dilatometer correlations in
soils. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol. 21 (3), 222-239.
Mayne, P.W., Schneider, J.A., and Martin, G.K. (1999). "Small- and large-strain soil properties from
seismic flat dilatometer tests", Pre-Failure Deformation Characteristics of Geomaterials, Vol. 1
(Torino), Balkema, Rotterdam, 419-426.
Mayne, P.W. (2001). Stress-strain-strength-flow parameters from enhanced in-situ tests,
Proceedings, International Conference on In-Situ Measurement of Soil Properties & Case
Histories (In-Situ 2001), Bali, Indonesia, 47-69.
Mesri, G. and Abdel-Ghaffar, M.E.M. (1993). Cohesion intercept in effective stress stability analysis.
Journal of Geotechnical Engineering 119 (8), 1229-1249.
Mitchell, J.K. (1993). Fundamentals of Soil Behavior, Second Edition, John Wiley & Sons, New York,
437 p.
NAVFAC, P-418. (1983). "Dewatering and groundwater control." Naval Facilities Engineering
Command, Department of the Navy; Publication No. TM 5-818-5.
NAVFAC, DM-7.1. (1982). "Soil Mechanics." Naval Facilities Engineering Command, Department of
the Navy, Alexandria, VA.
243
Ohta, H., Nishihara, A., and Morita, Y. (1985). Undrained stability of Ko-consolidated clays.
Proceedings, 11th International Conference on Soil Mechanics & Foundation Engineering, Vol. 2,
San Francisco, 613-616.
Parez, L. and Faureil, R. (1988). Le pizocne. Amliorations apportes la reconnaissance de sols.
Revue Franaise de Gotech, Vol. 44, 13-27.
Boston, 317 p.
Poulos, S.J. (1988). Compaction control and the index unit weight. ASTM Geotechnical Testing
Journal, Vol. 11, No. 2, 100-108.
Powers, J. P. (1992). Construction Dewatering, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Puzrin, A.M. and Burland, J.B. (1996). A logarithmic stress-strain function for rocks and soils.
Rehm, B.W., Stolzenburg, T. R., and Nichols, D. G. (1985). Field measurement methods for
hydrogeologic investigations: a critical review of the literature. EPRI Report No. EA-4301,
Electric Power Research Institute, Palo Alto, CA.
Richart, F. E. Jr. (1977). "Dynamic stress-strain relations for soils - State of the art report."
Proceedings, 9th International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering,
Tokyo, 605-612.
Robertson, P.K. and Campanella, R.G. (1983). Interpretation of cone penetration tests: Part I - sands;
Part II - clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 20 (4), 719-745.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., and Wightman, A. (1983). SPT-CPT correlations, Journal of the
Geotechnical Engineering Division (ASCE), Vol. 109 (11), 1449-1459.
Robertson, P.K. (1986). In-situ testing and its application to foundation engineering, Canadian
Geotechnical Journal, Vol. 23 (4), 573-584.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D., and Grieg, J. (1986). Use of piezometer cone data.
Use of In-Situ Tests in Geotechnical Engineering, GSP No. 6, ASCE, New York, 1263-1280.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D., and Rice, A. (1986). Seismic CPT to measure in-situ
shear wave velocity. Journal of Geotechnical Engineering 112 (8), 71-803.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D. and By, T. (1988). Excess pore pressures and the flat
dilatometer test, Penetration Testing 1988, Vol. 1, Balkema, Rotterdam, 567-576.
Robertson, P.K. (1990). Soil classification using the cone penetration test. Canadian Geotechnical
Journal, Vol. 27 (1), 151-158.
Santamarina, J.C., Klein, K. and Fam, M.A. (2001). Soils and Waves, Particulate Materials Behavior,
Characterization, & Process Monitoring, John Wiley & Sons, Ltd., New York, 488 p.
Schmertmann, J.H. (1986). Suggested method for performing the flat dilatometer test, ASTM
Geotechnical Testing Journal, Vol. 9 (2), 93-101.
Bieniawski. Proceedings, International Symposium on Engineering Geology and Underground
Skempton, A. W. (1957). Discussion on The planning and design of new Hong Kong airport.
Proceedings, Institution of Civil Engineers, Vol. 7 (3), London, 305-307.
Skempton, A.W. (1986). SPT procedures and the effects in sands of overburden pressure, relative
density, particle size, aging, and overconsolidation. Geotechnique, Vol. 36, No. 3, 425-447.
Soil Conservation Service (SCS). (1983). National soils handbook, Information Division, Washington,
D.C.
244
Inc., New York.
Stokoe, K. H., and Woods, R. D. (1972). "In-situ shear wave velocity by cross-hole method." Journal of
the. Soil Mechanics &.Foundations Division., ASCE, 98 (5), 443-460.
Stokoe, K. H., and Hoar, R. J. (1978). "Variables affecting in-situ seismic measurement." Proceedings.,
Earthquake Engineering and Soil Dynamics, ASCE, Pasadena, Ca, 919-938.
Tanaka, H. and Tanaka, M. (1998). "Characterization of sandy soils using CPT and DMT", Soils and
Foundations, Vol. 38 (3), 55-67
Tatsuoka, F. and Shibuya, S. (1992). Deformation characteristics of soils & rocks from field & lab
tests. Report of the Institute of Industrial Science 37 (1), Serial No. 235, University of Tokyo,
136 p.
Tatsuoka, F., Jardine, R.J., LoPresti, D.C.F., DiBenedetto, H., and Kodaka, T. (1997). Theme Lecture:
Characterizing the pre-failure deformation properties of geomaterials. Proceeedings, 14th
International Conf. on Soil Mechanics & Foundation Engineering, Vol. 4, Hamburg, 2129-2164.
Tavenas, F., LeBlond, P., Jean, P., and Leroueil, S. (1983). The permeability of natural soft clays: Parts
I and II, Canadian Geotechnical Journal, Vol. 20 (4), 629-660.
Taylor, D. W. (1948). Fundamentals of Soil Mechanics, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Teh, C.I. and Houlsby, G.T. (1991). An analytical study of the cone penetration test in clay.
New York, 729 p.
U.S. Environmental Protection Agency (EPA). (1991). Description and sampling of contaminated soils,
(EPA/625/12-9/002; November), Washington, D.C.
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. (1973). Design of small dams, United States
Government Printing Office, Washington, D.C.
U.S. Army Corps of Engineers. (1951). "Time lag and soil permeability in groundwater observations."
Waterways Experiment Station, Bulletin No. 36, Vicksburg, MS.
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation (1960). Earth manual, United States
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. (1986). "Soil classification handbook on
Unified soil classification system." Training Manual No. 6; January, Geotechnical Branch,
Washington, D.C.
Vucetic, M. and Dobry, R. (1991). Effect of soil plasticity on cyclic response. Journal of Geotechnical
Engineering, Vol. 117 (1), 89-107.
Way, D.S. (1973). Terrain Analysis, Dowden, Hutchingson & Ross, Inc., Stroudsburg, Pa.
Windle, D., and Wroth, C. P. (1977). "In-situ measurement of the properties of stiff clays."
Proceedings, 9th International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Vol.
1, Tokyo, Japan, 347-352.
New York.
Woods, R. D. (1978). "Measurement of soil properties - state of the art report." Proceedings,
Earthquake Engineering and Soil Dynamics, Vol. I, ASCE, Pasadena, CA, 91-178.
245
Woods, R.D. (1994). "Laboratory measurement of dynamic soil properties". Dynamic Geotechnical
Testing II (STP 1213), ASTM, West Conshohocken, PA, 165-190.
Wroth, C. P., and Wood, D. M. (1978). "The correlation of index properties with some basic
engineering properties of soils." Canadian Geotechnical Journal, Vol. 15 (2), 137-145.
Wroth, C. P. (1984). "The interpretation of in-situ soil tests." 24th Rankine Lecture, Gotechnique, Vol.
34 (4), 449-489.
London, 333 p.
Youd, T.L. (1973). Factors controlling maximum and minimum densities of sands. Evaluation of
Relative Density, STP 523, ASTM, West Conshohocken/PA, 98-112.
246
EK A
ZEMN VE KAYADA SONDAJ N GVENLK LKELER VE
KUYULARA GR N SALIK VE GVENLK PROSEDRLER
A.1
ZEMN VE KAYADA SONDAJ N GVENLK LKELER
A.1.1 Ama
Bu iletim prosedrnn amac kamyona monteli ve motorlu dier sondaj makinalaryla delme
ilemlerinin gvenli ekilde yaplmas iin temel bilgiler salamaktr. Prosedrde sondaj makinalarnn
arazide hareketi, stgeitler ve gml hatlar, burgu kullanm, rotari ve karotlu delme ile dier
sondaj ileri ve faaliyetleri ele alnmtr.
A.1.2 Uygulama
lkeler kamyona monteli veya motorlu dier sondaj makinalarnn kullanld projeler iindir.
Normalde yklenicilerin altrd sondaj makinalar iin sondaj makinas gvenliinden yklenici
sorumludur.
A.1.3 Sorumluluk ve Yetki
Sondaj makinas gvenlii ve bakmnn sorumluluu sondre aittir.
A.1.4 Gvenlik lkeleri
Sondaj Makinalarnn Nakliyesi
Bir sondaj makinasn bir yere nakletmeden nce sondrn yapmas gerekenler:
1. Hareket gzergah zerinde ukurluk, derecik, derin teker izi ve dier engellerin olup olmadna
baklmas
2. Kamyonun (veya dier taycnn) frenlerinin kontrol edilmesi (zellikle gzergahn etin veya
eimli olmas durumunda)
3. etin veya eimli gzergahta yolcularn (personelin) indirilmesi
4. etin veya engebeli araziyi geerken 4x4 veya 6x6 aralarda n dingilin devreye sokulmas
Sondaj makinasnn tepe yamalar veya sedde evleri zerinde srlmesinden kanlmaldr;
ancak, byle bir durum ile karlaldnda sondr makinann devrilmemesi iin gerekli nlemi
almaldr.
Aa ktkleri, hendekler, yol tretuvarlar ve uzun ve yatay olan dier engellerle
karlaldnda bunlar verev bir ayla deil de dik a ile geilmelidir.
Yanal veya dey ynde snrl bir akl gemek gerektii zaman sondaj kamyonu srcsne
bir kii muavinlik yapmaldr.
Sondaj kamyonundaki dier ykler kamyon hareket halindeyken dengesini kaybetmeyecek
biimde yerletirilmeli ve kule tamamen yatk konumda olmaldr.
Sondaj kamyonu delmeye hazr konuma getirildikten sonra, sondaj balamadan nce tm
frenler ve kilitleme sistemleri devreye sokulmaldr. Sondaj kamyonunun eimli bir zemin zerinde
olduu ve terazilemenin mmkn olmad hallerde aracn tekerlekleri bloke edilmeli ve kamyonun
hareketini veya eilmesini nleyecek dier tedbirler alnmaldr.
A.1.5 Gml ve Asl Hatlar
Sondaja balamadan nce asl ve gml nakil hatlarn yerleri belirlenmeli ve bunlarn yerleri
sondaj planlar ile kayt notlarnda iaretlenmelidir.
Havadan geen elektrik hatlarnn kuleye yakn olduu durumlarda kule dikildii zaman tellere
6 mden ya da yerel ynetmeliklerin koyduu mesafe snrlamalarndan fazla yaklalmamaldr.
Yeterli mesafenin brakldndan emin olmak iin, sondr veya muavini kulenin etrafn dolanmaldr.
247
Sondaj kulesi yukardan geen tellere yakn olduu zaman sondr, elektrik tellerinin ve kule
tellerinin rzgarla birbirine yaklatrlabileceini hesaba katmaldr. Elektrik hatlarnn tad
potansiyel tehlikeden dolay zel gvenlik nlemleri alnmaldr.
A.1.6 alma Alannn Temizlenmesi
Sondaj kulesi dikilmeden nce alma alanndaki kaldrlabilir nesneler uzaklatrlmal ve
zeminin eimli olmas durumunda makine terazilenmelidir. Temizlenen/dzelenen alan sondaj
kamyonu ve yardmc ekipmanlar sacak kadar geni olmaldr.
A.1.7 El Aletlerinin Gvenli Kullanm
El aletlerinin kullanm konusunda aadakilere ek olarak OSHA ynetmeliklerine uyulmaldr:
1. El aletleri kendi amac dnda kullanlmamaldr.
2. Hasarl aletler kullanm ncesi tamir edilmeli veya skartaya karlmaldr.
3. eki veya ksk kullanldnda emniyet gzlkleri taklmaldr. Yakndaki iiler ve dier kiiler
de gvenlik gzl takmal veya i alanndan uzak durmaldr.
4. Aletler kullanlmad zaman temiz halde bulundurulmal ve uygun ekilde istiflenmelidir.
A.1.8 Kablolu Kule, Halat ve Kaldrma Mekanizmalarnn Gvenli Kullanm
Kablolu kule, elik halat veya kaldrma mekanizmalarnn kullanlmasnn gereken tm
durumlarda 29 CFR 1926.552de tanmlanan gvenlik kurallar ile Amerikan Demir ve elik Enstits
tarafndan yaynlanan Tel RPE Kullanm Klavuzundaki kullanm artlarna uyulacaktr.
A.1.9 Koruyucu Gereler
Asgari Gvenlik Gereleri
Sondaj ekibinin tm yeleri sondaj srasnda aadaki eyalar giymek zorundadr:
Kask
Postal (u ve yaka ksm elikten)
Eldiven
Dier Gereler
Aadaki gereler zaruret halinde kullanlmaldr. Her gere ile ilgili baz ilave koullar ayrca
liste halinde verilmitir.
Gvenlik gzlkleri u durumlarda taklmaldr: 1) Motor zincirlerinin pimlerinin sklp
taklmas, 2) maadaki anahtarn deitirilmesi, 3) tehlikeli kimyasallarn ekip evrilmesi, 4)
gsterge camlarnn yenilenmesi veya sklanmas, 5) beton, tula veya dkme demirin
krlmas, 6) kimyasal zeltilerle temizlik yapma, 7) kama veya metal ubuklara eki ya da
balyozla vurma, 8) kablo kesme, 9) andrc tekerlekleri trpleme, 10) alr veya yar alr
vaziyetteki paralarn ekip evrilmesi, 11) metal yzeyleri yivleme, 12) sklama veya gevetme
amacyla matkap veya karotiyer balarnn ekilenmesi, 13) balant paralarnn ekilenmesi
ve 14) perinlerin srlmesi veya tutulmas.
Ykseltilmi iskelede veya kulede alan tm iiler gvenlik kemeri ve cankurtaran halat
takmaldr.
Su stndeki almalarda can yelekleri kullanlmaldr.
A.1.10 Trafik Gvenlii
Cadde, park alan ve ara trafiinin olduu dier yerlerde sondaj yaparken i alannn yerel
gvenlik artlarna da uyacak ekilde koni, iaret band ve benzeri gerele evrilmesi gerekir.
248
A.1.11 Yangn Gvenlii

1. Kk yangnlara kar yangn sndrcler sondaj kamyonu zerinde veya yaknnda
bulundurulmaldr.
2. Alanda metan bulunma ihtimali olduu zaman, kuyu yaknndaki havay izlemek iin bir yanabilir
gaz aleti (CGI) kullanlmaldr.
3. imekli frtnalarda alma durdurulmaldr.
A.2 KUYULARA GR N SALIK VE GVENLK PROSEDRLER
A.2.1 Ama
Kuyu-aa jeolojik loglama iin genellikle zeminin stratigrafisine dair bilgi toplamak zere
muhafazasz bir kuyuya bir kiinin indirilmesi gerekir. ni derinlii bazen 30 myi bulabilir. Sondaj
kuyusu kuatlm bir boluk olduundan, bu tr boluklara zg tehlikelerle karlalmas
mmkndr. Bunlarn balcalar oksijen yetmezlii, gazlarn veya buharlarn alev alabilir
konsantrasyonlar, gaz veya buharlarn zehirli konsantrasyonlar ve eper gmesidir. Loglama sreci
iin duvarlarn grsel olarak incelenmesi gerektiinden, bu tr kuyularda muhafaza borusu
kullanlamaz. Kuyu-aa loglama ileri iin hazrlanan bu klavuz bilgiler ulusal ynetmeliklerle
uyumlu gvenli ve tekdze salk ve gvenlik prosedrlerini kapsar.
Prosedre ait klavuz bilgiler 29 CFR 1926.552 ve 29 CFR 1926,800deki OSHA ynetmelikleri ile
tam uyumlu olup, Kaliforniya Ynetimsel Kodunun (CAC) Blm 1542, altblm 5 ile altblm 7,
madde 4, fkra 8 bent 108de yrrlkte olan daha kat ynetmelikleri uygular. Tm durumlarda
kuatlm bolua ve afta girile ilgili yerel ve devlet ynetmelikleri ynetmelikler gzden geirilmeli
ve iletme prosedrndeki koullardan daha sk olanlara baklmaldr.
A.2.2
Uygulanabilirlik
Bu prosedr bilinen bir zehirli kimyasal gaz knn sz konusu olmad jeoteknik projelerle
ilgili kuyu-aa loglama ilemlerine uygulanr. Prosedr, zehirli kimyasal gaz klarnn olduu
yerlerdeki kuyu-aa loglamaya da uygulanabilse de, sadece loglama eylemiyle ilgili maruz kalma
risklerini deerlendiren sahaya zel salk ve gvenlik plan olarak deerlendirilir ve gazlara fazla
maruz kalmaya kar iiyi koruma amal uygun spesifik-kimyasal prosedrleri tanmlar.
A.2.3
Sorumluluk ve Yetki
Arazi danman ve/veya jeoteknik mhendisi kuyu-aa loglama eyleminin gvenli biimde
gerekletirilmesinden tmyle sorumlu olup, bu sorumluluu baka birine devredemez.
A.2.4
Salk ve Gvenlik artlar
zin Alma
Kaliforniya gibi baz eyaletler aft inaatna ve belli bir derinliin (Kaliforniyada 1,5 m) altnda
olanlara personel inmesine izin art koymutur. Bir aft ina edilmeden nce yerel ynetim ve
devletin izin ynetmeliklerine baklr ve bunlara uyulur.
Giri ncesi Kontrol
afttaki malzemeyi ve durayllk karakteristiklerini tamamen incelemek ve kaydetmek zere
delme ilemi srasnda yetkili bir jeoteknik uzman (mhendis/jeolog) yeterli sre iin bulunacak ve
aft duvarlarnn ieriye giri iin yeterince durayl olup olmadna karar verecektir. Uzman grne
gre duvarn gebilirlii sz konusu ise afta girie izin verilmeyecektir.
Bir yetkili jeoteknik uzmannn aadaki asgari nitelikleri salamas gerekir:
1. Bir kiinin o konuda karar vermeye yetkili kiilerce uzman olduuna karar verebilecek kadar,
byk apl muhafazasz kuyularn delinmesi ve kuyu-aa loglamasna bilfiil katlm olmak
2. ncelemenin yapld alanda veya benzer jeolojik zelliklere sahip yerlerde kuyu-aa
inceleme veya loglamada deneyim sahibi olmak
249
3. Deneyimli dier jeoteknik profesyoneller tarafndan nceden eitilmi olmak

4. Sondajn gvenli bir ekilde gerekletirilmesi ve kullanlan loglama ekipman ile birlikte zel
glkler, tehlikeler ve kuyu-aa jeolojik loglamada kullanlan tehlike azaltma teknikleri ile
aina olmak
Yzey Muhafazas ve Malzemenin aft Aklna Yaknl
aftn st ksm, aftn en st 1,2 m veya daha fazlasndaki malzemeyi desteklemek zere, aft
giriinde halka ekilli bir yaka ile donatlacaktr. Sondajla karlm malzemenin ya da gevek dier
malzemelerin aft iine dklmesine ya da afta girie engel olmasna meydan vermemek iin, az
yakas zemin yzeyinden 30 cm veya gerektii kadar ykseklikte uzatlacaktr. Burgudan kan sondaj
krntlar ve dier gevek ekipman aft aklndan yeterince uzaa yerletirilmeli veya kuyu iine
dmelerini nleyecek ekilde sabitlenmelidir.
Gaz Deneyi
Bir afta girmeden nce aft iindeki havann oksijen asndan yetersiz olup olmadn ya da
patlayc veya zehirli gazlar veya buharlar ierip iermediini belirlemek iin deneyler yaplacaktr.
Tehlikeli atmosferik koullarn gelimediinden emin olmak iin, deneyler tm loglama sreci
boyunca devam edilecektir. zleme cihazlar arasnda bir yanabilir gaz ler ile oksijen ler
bulundurulacaktr. Zehirli gaz veya buharlarn olabilecei yerlerde tespit ve nicelletirmede
kullanlmak zere foto-iyonizasyon dedektr ile donatlm bir adet izleme cihaz bulundurulacaktr.
Merdivenler ve Kablo Makaralar
aft 6 mden derin olmamak kaydyla ini iin bir merdiven kullanlabilir. Alt mden derin
aftlarda mekanik kaldrclar kullanlacaktr.
Kaldrclar
Kaldrclar motorlu veya kas gcyle alabilir ekilde olabilir; sonsuz dili eklinde veya her iki
ynde alr ekilde olmaldrlar. Motor durduu zaman yk brakmayacak ekilde tasarlanm
olmaldrlar. Motorlu kaldrclar iin kontrol sistemi kilitlenmeyen dme veya kontrol ieren ankraj
ktlesi tipi olmaldr. Kontrol yapan kiinin nnde bir kapatma dmesi bulunmaldr. Kaldrma
makinalar dkm metal paralarndan oluamaz. Her bir kaldrma makinas kullanma alnmadan
nce kendi maksimum yk ile iki kere test edilmeli ve sonra bu ilem yllk olarak yaplmaldr.
Kaliforniya ynetmeliklerinde kaldrclar iin en kk emniyet katsays 6dr. Jeolojik loglama
prosedrnden sorumlu kurulu tarafndan istendii zere, sonular jeoteknik mhendisinin
ofisindeki ya da baka bir ofisteki bir dosyada saklanacaktr. Kaldrcnn kablosu en az 8 mm kalnlkta
olmaldr. Sondaj kuleleri bu altblmde sunulan artlar salamadklar srece aft iine personel
indirip karmada kullanlamazlar.
Kafes
Kuyu iine adam indirip karmada muhafazal bir metal kafes kullanlacaktr. Kafesin en dk
gvenlik katsays 4 olup, kullanm ncesinde test edilecektir. Kafesin d ksm knt veya keskin ke
iermeyecektir. Kafes indirip karmada sadece kapal kelepeler kullanlacaktr. Kafes, tm tasarm
artlarn salam biimde bir kaytl makine mhendisi tarafndan sertifikalandrlm olacaktr.
Sertifika ve yk deneyi sonular bir dosyada saklanacaktr.
Acil Durum Personeli
Kaldrc veya sondaj operatrne ek olarak, kuyuda bir jeoteknik uzmannn bulunduu tm
durumlarda aftn hemen yaknnda bir baka kii acil durumlar iin hazr bekletilecektir.
letiim
Derinliin 6 mden fazla olduu bir aftta jeoteknik mhendisinin ve darda bir acil durum
personelinin bulunduu tm durumlarda veya iletiim iin evre grltsnden dolay plak sesin
yeterli olmad durumlarda acil durum personeli ile jeoteknik uzman arasndaki iletiim iin elektrikle
250
alan ift ynl bir iletiim sistemi kullanlacaktr. Sondaj makinasnda kablosuz telefon
bulundurulmas hayli tavsiye edilir.
Gvenlik Gereleri
Jeoteknik uzman aft iinde olduu zaman aadaki gvenlik gerelerini kullanmaldr:
1. Bir kiiyi askda tutmaya yeterli, onaylanm emniyet kemeri. Kemer, tepe klavuzu deliinden
geen kaldra kablosuna ilitirilmelidir. Kemerin tepe klavuzuna ya da kafese balanmas
kesinlikle yasaktr.
2. Kask
3. Kemer yukarsnda kaldra kablosuna ilitirilmi vaziyette, en az 45 cm apnda koni ekilli bir
elik klah veya dz balk klavuzu ya da saptrc yerletirilmelidir.
Elektrikli Aralar
Lamba, yanabilir gaz ve zehirli buhar dedektr gibi elektrikli aletler ve elektrik gereleri
tehlikeli yerlerde kullanlacak ekilde onaylanm olmaldr.
Yzeydeki Tehlikeler
Yzeydeki tutuabilir veya dier tehlikeli kimyasallarn depolanmas ve kullanm srasnda
aftn iine girii nlenmelidir.
Su Tehlikesi
afta girmeden nce aft iinde su bulunup bulunmad belirlenmelidir. aftn 1,2 mden daha
derin su iermesi halinde afta giri ncesi derinliin 1,2 mnin altna drlmesi gerekir. Su varken
afta girilirse, suyun derinlii periyodik olarak llmeli ve incelemeye devam edebilmek iin su
seviyesi 1,2 mnin altnda tutulmaldr.
Hava Temini
aft iinde oksijen eksikliinin olduu ya da zehirli gazlar veya buharlar ile karlald zaman
kafes iinde NIOSH tarafndan onayl hava hortumlar (SCBA veya hava hatt) bulundurulacaktr. Bir
hava hatt kullanlacaksa, yzeyde hava pompas ya da kompresr kullanacak bir personel
bulundurulmaldr.
Aydnlatma
aftn loglanan ksmndaki klandrmann iddeti en az merkezden merkeze 3 m olmaldr.
Aydnlatma gereleri patlama tehlikesi iermemelidir.
alma/Dinlenme Saatleri
aft iinde devaml olarak harcanan sre iki saati amamaldr.
251
252
EK B
JEOTEKNK EKPMAN TEDARKLER VE DENEY HZMET
RKETLER INTERNET STELER
Zemin Numunesi Alm, Sondaj Makinas, Burgulama ve Kaya Karotlama:
http://www.boartlongyear.com/subsanew/pages/prodserv.htm
http://www.christensenproducts.com/html/products.htm
http://www.cmeco.com/index.html
http://www.mobile-augers.com/
http://www.greggdrilling.com/
http://www.paddockdrilling.com/html/ct250.html
Zeminden Devaml Numune Alma Yntemleri
http://www.ams-samplers.com/amsc1.html
http://www.geoprobesystems.com/66dtdesc.htm
Zeminler in Dz Dilatometre (DMT) Deneyi:
Genel:
http://webdisat.ing.univaq.it/labs/dmt/geodmt.html
Tedarikiler:
http://www.cambridge-insitu.com/DMT/Marchetti_Index.html
http://www.geotech.se/Dilatometer/dilatometer.html
http://www.gpe.org
http://www.pagani-geotechnical.com/english/dmt.htm
Konik Penetrasyon Testi (CPT):
General:
http://www.liquefaction.com
Tedarikiler:
http://www.ara.com/division/arane/cpt/CPTList.htm
http://www.envi.se/
http://www.geomil.com/
http://www.geotech.se/
http://www.hogentogler.com
http://www.pagani-geotechnical.com/english/geotec2.htm
Hizmet irketleri:
http://www.conetec.com/
http://www.fugro.com/cpt.html
http://www.greggdrilling.com/INSitu.html
http://www.stratigraphics.com/
253
Presiyometre Deneyi (PMT):

http://www.cambridge-insitu.com/
http://www.pagani-geotechnical.com/english/pressure.htm
http://www.roctest.com/roctelemac/product/product/boremac.html
Kayalarda Presiyometre Deneyi:
http://www.cambridge-insitu.com/specs/Instruments/73HPDSPC.htm
Laboratuvar (VST) Ya da Arazi Kanatl Kesme Deneyi (FV):
Genel:
http://www.liquefaction.com/insitutests/vane/index.htm
http://www.apvdBerg.nl/products/16.htm
http://www.envi.se/products.htm
http://www.geonor.com/Soiltst.html
http://www.pagani-geotechnical.com/
Jeofizik Deneyleri:
Genel bilgi:
http://www.geoforum.com/knowledge/texts/bodare/index.asp?Lang=Eng
http://www.matrixmm.com/geophysics_cd-rom.htm
http//talus.mines.edu/fs_home/tboyd/GP311/introgp.shtml
Ekipman tedarikileri:
http://www.geometrics.com/products.html
http://www.geonics.com/products.html
http://www.geospacecorp.com/geophys.htm
http://www.oyo.com/Seismic/Products/das.htm
http://www.pagani-geotechnical.com/english/geophi.htm
http://www.sensoft.on.ca
Hizmet irketleri:
http://www.agi.com
http://www.geovision.com
http://www.greggdrilling.com/methodology.html#sasw
http://olsoninstruments.com
254
BLM 13
KAYNAKLAR
ADSC (1995). Recommended procedures for the entry of drilled shaft foundations excavations. The
International Association of Foundation Drilling, (IAFD-ADSC), Dallas.
American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO) (1988). Manual on
Subsurface Investigations, Developed by the Subcommittee on Materials, Washington, D.C.
American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO). (1995). Standard
specifications for transportation materials and methods of sampling and testing: part II: tests,
Sixteenth Edition, Washington, D.C.
American Society for Testing & Materials. (2000). ASTM Book of Standards, Vol. 4, Section 08 and 09,
Construction Materials: Soils & Rocks, Philadelphia, PA.
Baguelin, F., Jezequel, J. F., and Shields, D. H. (1978). The Pressuremeter and Foundation Engineering,
Trans Tech Publication, Switzerland.
Baldi, G., Bellotti, R., Ghionna, V., Jamiolkowski, M. and LoPresti, D.C. (1989). "Modulus of sands from
CPTs and DMTs", Proceedings, 12th International Conference on Soil Mechanics & Foundation
Engineering, Vol. 1, Rio de Janeiro, 165-170.
Barton, N.R., Lien, R., and Lunde, J. (1974). "Engineering classification of rock masses for the deisgn of
tunnel support". Rock Mechanics, Vol. 6 (4), 189-239.
59-84.
Bieniawski, Z. T. (1972). Propagation of brittle fracture in rock. Proceedings., 10th U.S. Symosium.
Bishop, A. W., and Henkel, D. J. (1962). The Measurement of Soil Properties in the Triaxial Test,
Second Edition, Edward Arnold Publishers, Ltd., London, U.K., 227 p.
Bishop, A. W., and Bjerrum, L. (1960). The relevance of the triaxial test to the solution of stability
problems. Proceedings, Research Conference on Shear Strength of Cohesive Soils, Boulder/CO,
ASCE, 437-501.
Bishop, A. W., Alpan, I., Blight, G.E., and Donald, I.B. (1960). Factors controlling the strength of
partially saturated cohesive soils., Proceedings, Research Conference on Shear Strength of
Cohesive Soils, Boulder/CO, ASCE, 503-532.
Bjerrum, L. (1972). Embankments on soft ground. Proceedings, Performance of Earth and EarthSupported Structures, Vol. II, (Purdue Univ. Conf.), ASCE, Reston/VA, 1-54.
Bolton, M.D. (1986). "The strength and dilatancy of sands", Geotechnique, Vol. 36 (1), 65-78.
Briaud, J. L. (1989). The pressuremeter test for highway applications. Report FHWA-IP-89-008,
Federal Highway Administration, Washington, D.C., 148.
Bruce, D. A., Xanthakos, P. P., and Abramson, L. W. (1994). Jet grouting, Ground Control and
Improvement, Chapter 8, 580-683.
Burland, J.B. (1989), "Small is beautiful: The stiffness of soils at small strains", Canadian Geotechnical
Journal, Vol. 26 (4), 499-516.
Burmister, D. M. (1970). "Suggested methods for identification of soils." Special Procedures for
Testing Soil and Rock for Engineering Purposes, Special Technical Publication 479, ASTM, West
Conshohocken, PA, 311-23.
239
Burns, S.E. and Mayne, P.W. (1996). Small- and high-strain measurements of in-situ soil properties
using the seismic cone. Transportation Research Record 1548, Natl. Acad. Press, Wash., D.C.,
81-88.
Burns, S.E. and Mayne, P.W. (1998). Monotonic and dilatory pore pressure decay during piezocone
tests. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 35 (6), 1063-1073.
Cambefort, H. (1964). Injection des sols: tome 1. Principes et Methodes, Paris, France (in French).
Campanella, R.G. (1994). "Field methods for dynamic geotechnical testing", Dynamic Geotechnical
Testing II (STP 1214), ASTM, Philadelphia, 3-23.
Campanella, R. G., and Robertson, P. K. (1981). Applied cone research, Cone Penetration Testing
and Experience, ASCE, Reston/VA, 343-362.
Carter, M., and Bentley, S. P. (1991). Correlations of Soil Properties, Pentech Press Limited, London,
U.K.
Casagrande, A., and Fadum, R. E. (1940). Notes on soil testing for engineering purposes. Publication
268, Graduate School of Engineering, Harvard University, Cambridge, MA.
Chandler, R.J. (1988). The in-situ measurement of the undrained shear strength of clays using the
field vane. Vane Shear Strength Testing in Soils: Field and Laboratory Studies. ASTM STP 1014,
American Society for Testing & Materials, West Conshohocken/PA, 13-44.
Chen, B.S-Y. and Mayne, P.W. (1996). Statistical relationships between piezocone measurements
and stress history of clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 33 (3), 488-498.
Cheney, R. S., and Chassie, R. G. (1993). Soils and foundations workshop manual. Circular FHWA:
HI-88-009, Federal Highway Administration, Washington D.C., 399.
Clarke, B.G. (1995). Pressuremeters in Geotechnical Design. International Thomson Publishing/UK,
and BiTech Publishers, Vancouver.
Das, B. M. (1987). Advanced Soil Mechanics, McGraw-Hill Company, New York.
Das, B. M. (1990). Principles of Geotechnical Engineering,, PWS-Kent Publishing Company, Boston,
MA, 665 p.
Washington, D.C.
Driscoll, F. G. (1986). Groundwater and Wells, 2nd Edition, Johnson Filtration Systems, Inc., St. Paul,
MN, 1089 p.
Duncan, J.M. and Chang, C.Y. (1970). Nonlinear analysis of stress and strain in soils. Journal of the
Soil Mechanics & Foundation Division (ASCE) 96 (SM5), 1629-1653.
Dunnicliff, J. (1988). Geotechnical Instrumentation for Monitoring Field Performance, John Wiley &
Fahey, M. and Carter, J.P. (1993). A finite element study of the pressuremeter in sand using a
nonlinear elastic plastic model, Canadian Geotechnical Journal, Vol. 30 (2), 348-362.
Federal Highway Administration (FHWA). (1985) Checklist and guidelines for review of geotechnical
reports and preliminary plans and specifications. Report FHWA-ED-88-053, Washington D.C.
Federal Highway Administration (FHWA). (1989). Rock slopes: design, excavation, stabilization.
Circular No. FHWA: TS-89-045, Washington, D.C.
Finn, P. S., Nisbet, R. M., and Hawkins, P. G. (1984). "Guidance on pressuremeter, flat dilatometer
and cone penetration tests in sand." Gotechnique, Vol. 34 (1), 81-97.
Ford, P.J., Turina, P.J., and Seely, D.E. (1984). Characterization of hazardous waste sites - a methods
manual: vol. II, available sampling methods, 2nd Edition, EPA 600/4-84-076 (NTIS PB85521596). Environmental Monitoring Systems Laboratory, Las Vegas, NV.
240
Washington D.C.
Gibson, R. E. (1953). "Experimental determination of the true cohesion and true angle of internal
friction in clays." Proceedings, 3rd International Conference on Soil Mechanics and Foundation
Engineering, Zurich, Switzerland, 126-130.
gINT - gEotechnical INTegrator Software 3.2. (1991). gINT, gEotechnical INTegrator Software 3.2,
Documentation. Geotechnical Computer Applications, Inc., Santa Rosa, California.
York, 562 p.
Greenhouse, J.P., Slaine, D.D., and Gudjurgis, P. (1998). Application of Geophysics in Environmental
Investigations, Matrix Multimedia Publishing, Toronto.
Hardin, B.O. and Drnevich, V.P. (1972). Shear modulus and damping in soils. Journal of the Soil
Mechanics & Foundation Division (ASCE), Vol. 98 (SM7), 667-692.
185-196.
Hatanaka, M. and Uchida, A. (1996). Empirical correlation between penetraion resistance and
effective friction of sandy soil, Soils & Foundations, Vol. 36 (4), Japanese Geotechnical Society,
1-9.
Hegazy, Y.A. (1998). Delineating geostratigraphy by cluster analysis of piezocone data. PhD Thesis,
School of Civil and Environmental Engineering, Georgia Institute of Technology, Atlanta, 464 p.
Hilf, J. W. (1975). "Compacted fill." Foundation Engineering Handbook, H. F. Winterkorn and H. Y.
Fang, eds., Van Nostrand Reinhold, New York, 244-311..
Hoar, R.J. and Stokoe, K.H. (1978), "Generation and measurement of shear waves in-situ", Dynamic
Geotechnical Testing (STP 654), ASTM, Philadelphia, 3-29.
London, U.K.
Holtz, W. G., and Gibbs, H. J. (1979). Discussion of SPT and relative density in coarse sand. Journal
of Geotechnical Engineering, ASCE, Vol. 105 (3), 439-441.
Holtz, R. D., and Kovacs, W. D. (1981). An Introduction to Geotechnical Engineering, Prenctice-Hall,
Inc., Englewood Cliffs, NJ.
Hough, B. K. (1969). Basic Soils Engineering, Ronald Press, New York.
Houlsby, G.T. and Teh, C.I. (1988). Analysis of the piezocone in clay, Penetration Testing 1988, Vol.
2, Balkema, Rotterdam, 777-783.
Hunt, R. E. (1984). Geotechnical Engineering Investigation Manual, McGraw-Hill Inc., 983 p.
Hvorslev, M. J. (1948). Subsurface Exploration and Sampling of Soils for Civil Engineering Purposes,
U.S. Army Corps of Engineers, Waterways Experiment Station, Vicksburg, MS.
Jamiolkowski, M., Ladd, C. C., Germaine, J. T., and Lancellotta, R. (1985). New developments in field
and laboratory testing of soils. Proceedings, 11th International Conference on Soil Mechanics &
Foundation Engineering, Vol. 1, San Francisco, 57-153.
Jamiolkowski, M., Lancellotta, R., LoPresti, D.C.F., and Pallara, O. (1994). Stiffness of Toyoura sand at
small and intermediate strains. Proceedings, 13th International Conference on Soil Mechanics
& Geotechnical Engineering (1), New Delhi, 169-172.
241
Keaveny, J. and Mitchell, J.K. (1986). Strength of fine-grained soils using the piezocone. Use of InSitu Tests in Geotechnical Engineering, GSP 6, ASCE, Reston/VA, 668-685.
Kovacs, W.D., Salomone, L.A., and Yokel, F.Y. (1983). Energy Measurements in the Standard
Penetration Test. Building Science Series 135, National Bureau of Standards, Washington, 73.
Krebs, R. D., and Walker, E. D. (1971). "Highway materials." Publication 272, Department of Civil
Engrg., Massachusetts Institute of Technology, McGraw-Hill Company, New York, 107.
Kulhawy, F.H. and Mayne, P.W. (1990). Manual on Estimating Soil Properties for Foundation Design.
Report EPRI-EL 6800, Electric Power Research Institute, Palo Alto, 306 p.
Kulhawy, F.H. and Mayne, P.W. (1991). Relative density, SPT, and CPT interrelationships. Calibration
Chamber Testing, (Proceedings, ISOCCT, Potsdam), Elsevier, New York, 197-211.
Reston/VA, 1-15.
Kulhawy, F.H. and Phoon, K.K. (1993). Drilled shaft side resistance in clay soil to rock, Design and
Performance of Deep Foundations: Piles & Piers in Soil & Soft Rock, GSP No. 38, ASCE,
Reston/VA, 172-183.
Ladd, C.C., and Foott, R. (1974). "A new design procedure for stability of soft clay." Journal of
Geotechnical Engineering, ASCE, Vol. 100 (3), 763-786.
Ladd, C.C. (1991). Stability evaluation during staged construction. ASCE Journal of Geotechnical
Engineering 117 (4), 540-615.
Lambe, T.W. (1967). The Stress Path Method. Journal of the Soil Mechancis and Foundation
Division, ASCE, Vol. 93 (6), Proc. Paper 5613, 309-331.
Lambe, T.W. and Marr, A.M. (1979). Stress Path Method: Second Edition, Journal of Geotechnical
Engineering., ASCE, Vol. 105 (6), 727-738.
Lambe, T. W., and Whitman, R. V. (1979). Soil Mechanics: SI Version, John Wiley & Sons, Inc., New
York, 553 p.
Lame, G. (1852). Lecons sur la theorie mathematique d'elasticite des corps solides, Bachelier, Paris,
France (in French).
Leroueil, S. and Jamiolkowski, M. (1991). Exploration of soft soil and determination of design
parameters, Proceedings, GeoCoast91, Vol. 2, Port & Harbor Res. Inst., Yokohama, 969-998.
LoPresti, D.C.F., Pallara, O., Lancellotta, R., Armandi, M., and Maniscalco, R. (1993). Monotonic and
cyclic loading behavior of two sands at small strains. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol.
16 (4), 409-424.
LoPresti, D.C.F., Pallara, O., and Puci, I. (1995). A modified commercial triaxial testing system for
small strain measurements. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol. 18 (1), 15-31.
Lowe III, J., and Zaccheo, P.F. (1991). "Subsurface explorations and sampling." Foundation
Engineering Handbook, H. Y. Fang, ed., Van Nostrand Reinhold, New York, 1-71.
Lunne, T., Powell, J.J.M., Hauge, E.A., Mokkelbost, K.H., and Uglow, I.M. (1990). Correlation for
dilatometer readings with lateral stress in clays, Transportation Research Record 1278,
National Academy Press, Washington, D.C., 183-193.
Lunne, T., Lacasse, S., and Rad, N.S. (1994). General report: SPT, CPT, PMT, and recent
developments in in-situ testing. Proceedings, 12th International Conference on Soil Mechanics
& Foundation Engineering, Vol. 4, Rio de Janeiro, 2339-2403.
Lunne, T., Robertson, P.K., and Powell, J.J.M. (1997). Cone Penetration Testing in Geotechnical
Practice, Blackie-Academic Publishing/London, EF SPON Publishing, U.K., 317 p.
Lupini, J.F., Skinner, A.E., and Vaughan, P.R. (1981). "The drained residual strength of cohesive soils",
242
Lutenegger, A. J., DeGroot, D. J., Mirza, C., and Bozozuk, M. (1995). Recommended guidelines for
sealing geotechnical exploratory holes. FHWA Report 378, Federal Highway Administration
Washington, D.C.
Mair, R. J., and Wood, D. M. (1987). "Pressuremeter testing methods and interpretation." Ground
Engineering Report: In-Situ Testing,(CIRIA), Butterworths, London, U.K.
Marchetti, S. (1980). In-situ tests by flat dilatometer, Journal of the Geotechnical Engineering
Division (ASCE), Vol. 107 (3), 832-837.
Marchetti, S. (1997). "The flat dilatometer: design applications", Proceedings, Third International
Geotechnical Engineering Conference, Cairo University, Egypt, 1-25.
Marcuson, W.F. and Bieganousky, W.A. (1977). "SPT and relative density in coarse sands", Journal of
the Geotechnical Engineering Division (ASCE), Vol. 103 (GT11), 1295-1309.
Mayne, P.W. and Kulhawy, F.H. (1982). Ko-OCR relationships in soil. Journal of Geotechnical
Engineering, Vol. 108 (GT6), 851-872.
Mayne, P. W., and Mitchell, J. K. (1988). "Profiling of overconsolidation ratio in clays by field vane."
Canadian Geotechnical Journal, Vol. 25 (1), 150-158.
Mayne, P.W., Kulhawy, F.H., and Kay, J.N. (1990). Observations on the development of pore water
pressures during piezocone tests in clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 27 (4), 418-428.
Mayne, P.W. and Kulhawy, F.H. (1990). Direct & indirect determinations of in-situ Ko in clays.
Transportation Research Record 1278, National Academy Press, Washington, D.C., 141-149.
Mayne, P.W. (1991). Determination of OCR in clays by piezocone tests using cavity expansion and
critical state concepts. Soils and Foundations, Vol. 31 (2), 65-76.
Mayne, P.W. and Rix, G.J. (1993). "Gmax-qc relationships for clays", ASTM Geotechnical Testing Journal,
Vol. 16 (1), 54-60.
Mayne, P.W., Mitchell, J.K., Auxt, J., and Yilmaz, R. (1995). U.S. national report on the CPT.
Proceedings, International Symposium on Cone Penetration Testing (CPT95), Vol. 1, Swedish
Geotechnical Society, Linkping, 263-276.
Mayne, P.W. (1995). Profiling yield stresses in clays by in-situ tests. Transportation Research Record
1479, National Academy Press, Washington, D.C., 43-50.
Mayne, P.W. (1995). CPT determination of OCR and Ko in clean quartz sands. Proceedings, CPT95,
Vol. 2, Swedish Geotechnical Society, Linkoping, 215-220.
Mayne, P.W., Robertson, P.K., and Lunne, T. (1998). Clay stress history evaluated from seismic
piezocone tests. Geotechnical Site Characterization, Vol. 2, Balkema, Rotterdam, 1113-1118.
Mayne, P.W. and Martin, G.K. (1998). Commentary on Marchetti flat dilatometer correlations in
soils. ASTM Geotechnical Testing Journal, Vol. 21 (3), 222-239.
Mayne, P.W., Schneider, J.A., and Martin, G.K. (1999). "Small- and large-strain soil properties from
seismic flat dilatometer tests", Pre-Failure Deformation Characteristics of Geomaterials, Vol. 1
(Torino), Balkema, Rotterdam, 419-426.
Mayne, P.W. (2001). Stress-strain-strength-flow parameters from enhanced in-situ tests,
Proceedings, International Conference on In-Situ Measurement of Soil Properties & Case
Histories (In-Situ 2001), Bali, Indonesia, 47-69.
Mesri, G. and Abdel-Ghaffar, M.E.M. (1993). Cohesion intercept in effective stress stability analysis.
Journal of Geotechnical Engineering 119 (8), 1229-1249.
Mitchell, J.K. (1993). Fundamentals of Soil Behavior, Second Edition, John Wiley & Sons, New York,
437 p.
NAVFAC, P-418. (1983). "Dewatering and groundwater control." Naval Facilities Engineering
Command, Department of the Navy; Publication No. TM 5-818-5.
NAVFAC, DM-7.1. (1982). "Soil Mechanics." Naval Facilities Engineering Command, Department of
the Navy, Alexandria, VA.
243
Ohta, H., Nishihara, A., and Morita, Y. (1985). Undrained stability of Ko-consolidated clays.
Proceedings, 11th International Conference on Soil Mechanics & Foundation Engineering, Vol. 2,
San Francisco, 613-616.
Parez, L. and Faureil, R. (1988). Le pizocne. Amliorations apportes la reconnaissance de sols.
Revue Franaise de Gotech, Vol. 44, 13-27.
Boston, 317 p.
Poulos, S.J. (1988). Compaction control and the index unit weight. ASTM Geotechnical Testing
Journal, Vol. 11, No. 2, 100-108.
Powers, J. P. (1992). Construction Dewatering, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Puzrin, A.M. and Burland, J.B. (1996). A logarithmic stress-strain function for rocks and soils.
Rehm, B.W., Stolzenburg, T. R., and Nichols, D. G. (1985). Field measurement methods for
hydrogeologic investigations: a critical review of the literature. EPRI Report No. EA-4301,
Electric Power Research Institute, Palo Alto, CA.
Richart, F. E. Jr. (1977). "Dynamic stress-strain relations for soils - State of the art report."
Proceedings, 9th International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering,
Tokyo, 605-612.
Robertson, P.K. and Campanella, R.G. (1983). Interpretation of cone penetration tests: Part I - sands;
Part II - clays. Canadian Geotechnical Journal, Vol. 20 (4), 719-745.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., and Wightman, A. (1983). SPT-CPT correlations, Journal of the
Geotechnical Engineering Division (ASCE), Vol. 109 (11), 1449-1459.
Robertson, P.K. (1986). In-situ testing and its application to foundation engineering, Canadian
Geotechnical Journal, Vol. 23 (4), 573-584.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D., and Grieg, J. (1986). Use of piezometer cone data.
Use of In-Situ Tests in Geotechnical Engineering, GSP No. 6, ASCE, New York, 1263-1280.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D., and Rice, A. (1986). Seismic CPT to measure in-situ
shear wave velocity. Journal of Geotechnical Engineering 112 (8), 71-803.
Robertson, P.K., Campanella, R.G., Gillespie, D. and By, T. (1988). Excess pore pressures and the flat
dilatometer test, Penetration Testing 1988, Vol. 1, Balkema, Rotterdam, 567-576.
Robertson, P.K. (1990). Soil classification using the cone penetration test. Canadian Geotechnical
Journal, Vol. 27 (1), 151-158.
Santamarina, J.C., Klein, K. and Fam, M.A. (2001). Soils and Waves, Particulate Materials Behavior,
Characterization, & Process Monitoring, John Wiley & Sons, Ltd., New York, 488 p.
Schmertmann, J.H. (1986). Suggested method for performing the flat dilatometer test, ASTM
Geotechnical Testing Journal, Vol. 9 (2), 93-101.
Bieniawski. Proceedings, International Symposium on Engineering Geology and Underground
Skempton, A. W. (1957). Discussion on The planning and design of new Hong Kong airport.
Proceedings, Institution of Civil Engineers, Vol. 7 (3), London, 305-307.
Skempton, A.W. (1986). SPT procedures and the effects in sands of overburden pressure, relative
density, particle size, aging, and overconsolidation. Geotechnique, Vol. 36, No. 3, 425-447.
Soil Conservation Service (SCS). (1983). National soils handbook, Information Division, Washington,
D.C.
244
Inc., New York.
Stokoe, K. H., and Woods, R. D. (1972). "In-situ shear wave velocity by cross-hole method." Journal of
the. Soil Mechanics &.Foundations Division., ASCE, 98 (5), 443-460.
Stokoe, K. H., and Hoar, R. J. (1978). "Variables affecting in-situ seismic measurement." Proceedings.,
Earthquake Engineering and Soil Dynamics, ASCE, Pasadena, Ca, 919-938.
Tanaka, H. and Tanaka, M. (1998). "Characterization of sandy soils using CPT and DMT", Soils and
Foundations, Vol. 38 (3), 55-67
Tatsuoka, F. and Shibuya, S. (1992). Deformation characteristics of soils & rocks from field & lab
tests. Report of the Institute of Industrial Science 37 (1), Serial No. 235, University of Tokyo,
136 p.
Tatsuoka, F., Jardine, R.J., LoPresti, D.C.F., DiBenedetto, H., and Kodaka, T. (1997). Theme Lecture:
Characterizing the pre-failure deformation properties of geomaterials. Proceeedings, 14th
International Conf. on Soil Mechanics & Foundation Engineering, Vol. 4, Hamburg, 2129-2164.
Tavenas, F., LeBlond, P., Jean, P., and Leroueil, S. (1983). The permeability of natural soft clays: Parts
I and II, Canadian Geotechnical Journal, Vol. 20 (4), 629-660.
Taylor, D. W. (1948). Fundamentals of Soil Mechanics, John Wiley & Sons, Inc., New York.
Teh, C.I. and Houlsby, G.T. (1991). An analytical study of the cone penetration test in clay.
New York, 729 p.
U.S. Environmental Protection Agency (EPA). (1991). Description and sampling of contaminated soils,
(EPA/625/12-9/002; November), Washington, D.C.
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. (1973). Design of small dams, United States
U.S. Army Corps of Engineers. (1951). "Time lag and soil permeability in groundwater observations."
Waterways Experiment Station, Bulletin No. 36, Vicksburg, MS.
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation (1960). Earth manual, United States
U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. (1986). "Soil classification handbook on
Unified soil classification system." Training Manual No. 6; January, Geotechnical Branch,
Washington, D.C.
Vucetic, M. and Dobry, R. (1991). Effect of soil plasticity on cyclic response. Journal of Geotechnical
Engineering, Vol. 117 (1), 89-107.
Way, D.S. (1973). Terrain Analysis, Dowden, Hutchingson & Ross, Inc., Stroudsburg, Pa.
Windle, D., and Wroth, C. P. (1977). "In-situ measurement of the properties of stiff clays."
Proceedings, 9th International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Vol.
1, Tokyo, Japan, 347-352.
New York.
Woods, R. D. (1978). "Measurement of soil properties - state of the art report." Proceedings,
Earthquake Engineering and Soil Dynamics, Vol. I, ASCE, Pasadena, CA, 91-178.
245
Woods, R.D. (1994). "Laboratory measurement of dynamic soil properties". Dynamic Geotechnical
Testing II (STP 1213), ASTM, West Conshohocken, PA, 165-190.
Wroth, C. P., and Wood, D. M. (1978). "The correlation of index properties with some basic
engineering properties of soils." Canadian Geotechnical Journal, Vol. 15 (2), 137-145.
Wroth, C. P. (1984). "The interpretation of in-situ soil tests." 24th Rankine Lecture, Gotechnique, Vol.
34 (4), 449-489.
London, 333 p.
Youd, T.L. (1973). Factors controlling maximum and minimum densities of sands. Evaluation of
Relative Density, STP 523, ASTM, West Conshohocken/PA, 98-112.
246
EK A
ZEMN VE KAYADA SONDAJ N GVENLK LKELER VE
KUYULARA GR N SALIK VE GVENLK PROSEDRLER
A.1
ZEMN VE KAYADA SONDAJ N GVENLK LKELER
A.1.1 Ama
Bu iletim prosedrnn amac kamyona monteli ve motorlu dier sondaj makinalaryla delme
ilemlerinin gvenli ekilde yaplmas iin temel bilgiler salamaktr. Prosedrde sondaj makinalarnn
arazide hareketi, stgeitler ve gml hatlar, burgu kullanm, rotari ve karotlu delme ile dier
sondaj ileri ve faaliyetleri ele alnmtr.
A.1.2 Uygulama
lkeler kamyona monteli veya motorlu dier sondaj makinalarnn kullanld projeler iindir.
Normalde yklenicilerin altrd sondaj makinalar iin sondaj makinas gvenliinden yklenici
sorumludur.
A.1.3 Sorumluluk ve Yetki
Sondaj makinas gvenlii ve bakmnn sorumluluu sondre aittir.
A.1.4 Gvenlik lkeleri
Sondaj Makinalarnn Nakliyesi
Bir sondaj makinasn bir yere nakletmeden nce sondrn yapmas gerekenler:
1. Hareket gzergah zerinde ukurluk, derecik, derin teker izi ve dier engellerin olup olmadna
baklmas
2. Kamyonun (veya dier taycnn) frenlerinin kontrol edilmesi (zellikle gzergahn etin veya
eimli olmas durumunda)
3. etin veya eimli gzergahta yolcularn (personelin) indirilmesi
4. etin veya engebeli araziyi geerken 4x4 veya 6x6 aralarda n dingilin devreye sokulmas
Sondaj makinasnn tepe yamalar veya sedde evleri zerinde srlmesinden kanlmaldr;
ancak, byle bir durum ile karlaldnda sondr makinann devrilmemesi iin gerekli nlemi
almaldr.
Aa ktkleri, hendekler, yol tretuvarlar ve uzun ve yatay olan dier engellerle
karlaldnda bunlar verev bir ayla deil de dik a ile geilmelidir.
Yanal veya dey ynde snrl bir akl gemek gerektii zaman sondaj kamyonu srcsne
bir kii muavinlik yapmaldr.
Sondaj kamyonundaki dier ykler kamyon hareket halindeyken dengesini kaybetmeyecek
biimde yerletirilmeli ve kule tamamen yatk konumda olmaldr.
Sondaj kamyonu delmeye hazr konuma getirildikten sonra, sondaj balamadan nce tm
frenler ve kilitleme sistemleri devreye sokulmaldr. Sondaj kamyonunun eimli bir zemin zerinde
olduu ve terazilemenin mmkn olmad hallerde aracn tekerlekleri bloke edilmeli ve kamyonun
hareketini veya eilmesini nleyecek dier tedbirler alnmaldr.
A.1.5 Gml ve Asl Hatlar
Sondaja balamadan nce asl ve gml nakil hatlarn yerleri belirlenmeli ve bunlarn yerleri
sondaj planlar ile kayt notlarnda iaretlenmelidir.
Havadan geen elektrik hatlarnn kuleye yakn olduu durumlarda kule dikildii zaman tellere
6 mden ya da yerel ynetmeliklerin koyduu mesafe snrlamalarndan fazla yaklalmamaldr.
Yeterli mesafenin brakldndan emin olmak iin, sondr veya muavini kulenin etrafn dolanmaldr.
247
Sondaj kulesi yukardan geen tellere yakn olduu zaman sondr, elektrik tellerinin ve kule
tellerinin rzgarla birbirine yaklatrlabileceini hesaba katmaldr. Elektrik hatlarnn tad
potansiyel tehlikeden dolay zel gvenlik nlemleri alnmaldr.
A.1.6 Alannn Temizlenmesi
Sondaj kulesi dikilmeden nce i alanndaki kaldrlabilir nesneler uzaklatrlmal ve zeminin
eimli olmas durumunda makine terazilenmelidir. Temizlenen/dzelenen alan sondaj kamyonu ve
yardmc ekipmanlar sacak kadar geni olmaldr.
A.1.7 El Aletlerinin Gvenli Kullanm
El aletlerinin kullanm konusunda aadakilere ek olarak OSHA ynetmeliklerine uyulmaldr:
1. El aletleri kendi amac dnda kullanlmamaldr.
2. Hasarl aletler kullanm ncesi tamir edilmeli veya skartaya karlmaldr.
3. eki veya ksk kullanldnda emniyet gzlkleri taklmaldr. Yakndaki iiler ve dier kiiler
de gvenlik gzl takmal veya i alanndan uzak durmaldr.
4. Aletler kullanlmad zaman temiz halde bulundurulmal ve uygun ekilde istiflenmelidir.
A.1.8 Kablolu Kule, Halat ve Kaldrma Mekanizmalarnn Gvenli Kullanm
Kablolu kule, elik halat veya kaldrma mekanizmalarnn kullanlmasnn gereken tm
durumlarda 29 CFR 1926.552de tanmlanan gvenlik kurallar ile Amerikan Demir ve elik Enstits
tarafndan yaynlanan Tel RPE Kullanm Klavuzundaki kullanm artlarna uyulacaktr.
A.1.9 Koruyucu Gereler
Asgari Gvenlik Gereleri
Sondaj ekibinin tm yeleri sondaj srasnda aadaki eyalar giymek zorundadr:
Kask
Postal (u ve yaka ksm elikten)
Eldiven
Dier Gereler
Aadaki gereler zaruret halinde kullanlmaldr. Her gere ile ilgili baz ilave koullar ayrca
liste halinde verilmitir.
Gvenlik gzlkleri u durumlarda taklmaldr: 1) Motor zincirlerinin pimlerinin sklp
taklmas, 2) maadaki anahtarn deitirilmesi, 3) tehlikeli kimyasallarn ekip evrilmesi, 4)
gsterge camlarnn yenilenmesi veya sklanmas, 5) beton, tula veya dkme demirin
krlmas, 6) kimyasal zeltilerle temizlik yapma, 7) kama veya metal ubuklara eki ya da
balyozla vurma, 8) kablo kesme, 9) andrc tekerlekleri trpleme, 10) alr veya yar alr
vaziyetteki paralarn ekip evrilmesi, 11) metal yzeyleri yivleme, 12) sklama veya gevetme
amacyla matkap veya karotiyer balarnn ekilenmesi, 13) balant paralarnn ekilenmesi
ve 14) perinlerin srlmesi veya tutulmas.
Ykseltilmi iskelede veya kulede alan tm iiler gvenlik kemeri ve cankurtaran halat
takmaldr.
Su stndeki almalarda can yelekleri kullanlmaldr.
A.1.10 Trafik Gvenlii
Cadde, park alan ve ara trafiinin olduu dier yerlerde sondaj yaparken i alannn yerel
gvenlik artlarna da uyacak ekilde koni, iaret band ve benzeri gerele evrilmesi gerekir.
248
A.1.11 Yangn Gvenlii

1. Kk yangnlara kar yangn sndrcler sondaj kamyonu zerinde veya yaknnda
bulundurulmaldr.
2. Alanda metan bulunma ihtimali olduu zaman, kuyu yaknndaki havay izlemek iin bir yanabilir
gaz aleti (CGI) kullanlmaldr.
3. imekli frtnalarda alma durdurulmaldr.
A.2 KUYULARA GR N SALIK VE GVENLK PROSEDRLER
A.2.1 Ama
Kuyu-aa jeolojik loglama iin genellikle zeminin stratigrafisine dair bilgi toplamak zere
muhafazasz bir kuyuya bir kiinin indirilmesi gerekir. ni derinlii bazen 30 myi bulabilir. Sondaj
kuyusu kuatlm bir boluk olduundan, bu tr boluklara zg tehlikelerle karlalmas
mmkndr. Bunlarn balcalar oksijen yetmezlii, gazlarn veya buharlarn alev alabilir
konsantrasyonlar, gaz veya buharlarn zehirli konsantrasyonlar ve eper gmesidir. Loglama sreci
iin duvarlarn grsel olarak incelenmesi gerektiinden, bu tr kuyularda muhafaza borusu
kullanlamaz. Kuyu-aa loglama ileri iin hazrlanan bu klavuz bilgiler ulusal ynetmeliklerle
uyumlu gvenli ve tekdze salk ve gvenlik prosedrlerini kapsar.
Prosedre ait klavuz bilgiler 29 CFR 1926.552 ve 29 CFR 1926,800deki OSHA ynetmelikleri ile
tam uyumlu olup, Kaliforniya Ynetimsel Kodunun (CAC) Blm 1542, altblm 5 ile altblm 7,
madde 4, fkra 8 bent 108de yrrlkte olan daha kat ynetmelikleri uygular. Tm durumlarda
kuatlm bolua ve afta girile ilgili yerel ve devlet ynetmelikleri ynetmelikler gzden geirilmeli
ve iletme prosedrndeki koullardan daha sk olanlara baklmaldr.
A.2.2
Uygulanabilirlik
Bu prosedr bilinen bir zehirli kimyasal gaz knn sz konusu olmad jeoteknik projelerle
ilgili kuyu-aa loglama ilemlerine uygulanr. Prosedr, zehirli kimyasal gaz klarnn olduu
yerlerdeki kuyu-aa loglamaya da uygulanabilse de, sadece loglama eylemiyle ilgili maruz kalma
risklerini deerlendiren sahaya zel salk ve gvenlik plan olarak deerlendirilir ve gazlara fazla
maruz kalmaya kar iiyi koruma amal uygun spesifik-kimyasal prosedrleri tanmlar.
A.2.3
Sorumluluk ve Yetki
Arazi danman ve/veya jeoteknik mhendisi kuyu-aa loglama eyleminin gvenli biimde
gerekletirilmesinden tmyle sorumlu olup, bu sorumluluu baka birine devredemez.
A.2.4
Salk ve Gvenlik artlar
zin Alma
Kaliforniya gibi baz eyaletler aft inaatna ve belli bir derinliin (Kaliforniyada 1,5 m) altnda
olanlara personel inmesine izin art koymutur. Bir aft ina edilmeden nce yerel ynetim ve
devletin izin ynetmeliklerine baklr ve bunlara uyulur.
Giri ncesi Kontrol
afttaki malzemeyi ve durayllk karakteristiklerini tamamen incelemek ve kaydetmek zere
delme ilemi srasnda yetkili bir jeoteknik uzman (mhendis/jeolog) yeterli sre iin bulunacak ve
aft duvarlarnn ieriye giri iin yeterince durayl olup olmadna karar verecektir. Uzman grne
gre duvarn gebilirlii sz konusu ise afta girie izin verilmeyecektir.
Bir yetkili jeoteknik uzmannn aadaki asgari nitelikleri salamas gerekir:
1. Bir kiinin o konuda karar vermeye yetkili kiilerce uzman olduuna karar verebilecek kadar,
byk apl muhafazasz kuyularn delinmesi ve kuyu-aa loglamasna bilfiil katlm olmak
2. ncelemenin yapld alanda veya benzer jeolojik zelliklere sahip yerlerde kuyu-aa
inceleme veya loglamada deneyim sahibi olmak
249
3. Deneyimli dier jeoteknik profesyoneller tarafndan nceden eitilmi olmak

4. Sondajn gvenli bir ekilde gerekletirilmesi ve kullanlan loglama ekipman ile birlikte zel
glkler, tehlikeler ve kuyu-aa jeolojik loglamada kullanlan tehlike azaltma teknikleri ile
aina olmak
Yzey Muhafazas ve Malzemenin aft Aklna Yaknl
aftn st ksm, aftn en st 1,2 m veya daha fazlasndaki malzemeyi desteklemek zere, aft
aznda halka ekilli bir yaka ile donatlacaktr. Sondajla karlm malzemenin ya da gevek dier
malzemelerin aft iine dklmesine ya da afta girie engel olmasna meydan vermemek iin, az
yakas zemin yzeyinden 30 cm veya gerektii kadar ykseklikte uzatlacaktr. Burgudan kan sondaj
krntlar ve dier gevek ekipman aft aklndan yeterince uzaa yerletirilmeli veya kuyu iine
dmelerini nleyecek ekilde sabitlenmelidir.
Gaz Deneyi
Bir afta girmeden nce aft iindeki havann oksijen asndan yetersiz olup olmadn ya da
patlayc veya zehirli gazlar veya buharlar ierip iermediini belirlemek iin deneyler yaplacaktr.
Tehlikeli atmosferik koullarn gelimediinden emin olmak iin, deneyler tm loglama sreci
boyunca devam edilecektir. zleme cihazlar arasnda bir yanabilir gaz ler ile oksijen ler
bulundurulacaktr. Zehirli gaz veya buharlarn olabilecei yerlerde tespit ve nicelletirmede
kullanlmak zere foto-iyonizasyon dedektr ile donatlm bir adet izleme cihaz bulundurulacaktr.
Merdivenler ve Kablo Makaralar
aft 6 mden derin olmamak kaydyla ini iin bir merdiven kullanlabilir. Alt mden derin
aftlarda mekanik kaldrclar kullanlacaktr.
Kaldrclar
Kaldrclar motorlu veya kas gcyle alabilir ekilde olabilir; sonsuz dili eklinde veya her iki
ynde alr ekilde olmaldrlar. Motor durduu zaman yk brakmayacak ekilde tasarlanm
olmaldrlar. Motorlu kaldrclar iin kontrol sistemi kilitlenmeyen dme veya kontrol ieren ankraj
ktlesi tipi olmaldr. Kontrol yapan kiinin nnde bir kapatma dmesi bulunmaldr. Kaldrma
makinalar dkm metal paralarndan oluamaz. Her bir kaldrma makinas kullanma alnmadan
nce kendi maksimum yk ile iki kere test edilmeli ve sonra bu ilem yllk olarak yaplmaldr.
Kaliforniya ynetmeliklerinde kaldrclar iin en kk emniyet katsays 6dr. Jeolojik loglama
prosedrnden sorumlu kurulu tarafndan istendii zere, sonular jeoteknik mhendisinin
ofisindeki ya da baka bir ofisteki bir dosyada saklanacaktr. Kaldrcnn kablosu en az 8 mm kalnlkta
olmaldr. Sondaj kuleleri bu altblmde sunulan artlar salamadklar srece aft iine personel
indirip karmada kullanlamazlar.
Kafes
Kuyu iine adam indirip karmada muhafazal bir metal kafes kullanlacaktr. Kafesin en dk
gvenlik katsays 4 olup, kullanm ncesinde test edilecektir. Kafesin d ksm knt veya keskin ke
iermeyecektir. Kafes indirip karmada sadece kapal kelepeler kullanlacaktr. Kafes, tm tasarm
artlarn salam biimde bir kaytl makine mhendisi tarafndan sertifikalandrlm olacaktr.
Sertifika ve yk deneyi sonular bir dosyada saklanacaktr.
Acil Durum Personeli
Kaldrc veya sondaj operatrne ek olarak, kuyuda bir jeoteknik uzmannn bulunduu tm
durumlarda aftn hemen yaknnda bir baka kii acil durumlar iin hazr bekletilecektir.
letiim
Derinliin 6 mden fazla olduu bir aftta jeoteknik mhendisinin ve darda bir acil durum
personelinin bulunduu tm durumlarda veya iletiim iin evre grltsnden dolay plak sesin
yeterli olmad durumlarda acil durum personeli ile jeoteknik uzman arasndaki iletiim iin elektrikle
250
alan ift ynl bir iletiim sistemi kullanlacaktr. Sondaj makinasnda kablosuz telefon
bulundurulmas hayli tavsiye edilir.
Gvenlik Gereleri
Jeoteknik uzman aft iinde olduu zaman aadaki gvenlik gerelerini kullanmaldr:
1. Bir kiiyi askda tutmaya yeterli, onaylanm emniyet kemeri. Kemer, tepe klavuzu deliinden
geen kaldra kablosuna ilitirilmelidir. Kemerin tepe klavuzuna ya da kafese balanmas
kesinlikle yasaktr.
2. Kask
3. Kemer yukarsnda kaldra kablosuna ilitirilmi vaziyette, en az 45 cm apnda koni ekilli bir
elik klah veya dz balk klavuzu ya da saptrc yerletirilmelidir.
Elektrikli Aralar
Lamba, yanabilir gaz ve zehirli buhar dedektr gibi elektrikli aletler ve elektrik gereleri
tehlikeli yerlerde kullanlacak ekilde onaylanm olmaldr.
Yzeydeki Tehlikeler
Yzeydeki tutuabilir veya dier tehlikeli kimyasallarn depolanmas ve kullanm srasnda
aftn iine girii nlenmelidir.
Su Tehlikesi
afta girmeden nce aft iinde su bulunup bulunmad belirlenmelidir. aftn 1,2 mden daha
derin su iermesi halinde afta giri ncesi derinliin 1,2 mnin altna drlmesi gerekir. Su varken
afta girilirse, suyun derinlii periyodik olarak llmeli ve incelemeye devam edebilmek iin su
seviyesi 1,2 mnin altnda tutulmaldr.
Hava Temini
aft iinde oksijen eksikliinin olduu ya da zehirli gazlar veya buharlar ile karlald zaman
kafes iinde NIOSH tarafndan onayl hava hortumlar (SCBA veya hava hatt) bulundurulacaktr. Bir
hava hatt kullanlacaksa, yzeyde hava pompas ya da kompresr kullanacak bir personel
bulundurulmaldr.
Aydnlatma
aftn loglanan ksmndaki klandrmann iddeti en az merkezden merkeze 3 m olmaldr.
Aydnlatma gereleri patlama tehlikesi iermemelidir.
alma/Dinlenme Saatleri
aft iinde devaml olarak harcanan sre iki saati amamaldr.
251
252
EK B
JEOTEKNK EKPMAN TEDARKLER VE DENEY HZMET
RKETLER INTERNET STELER
Zemin Numunesi Alm, Sondaj Makinas, Burgulama ve Kaya Karotlama:
http://www.boartlongyear.com/subsanew/pages/prodserv.htm
http://www.christensenproducts.com/html/products.htm
http://www.cmeco.com/index.html
http://www.mobile-augers.com/
http://www.greggdrilling.com/
http://www.paddockdrilling.com/html/ct250.html
Zeminden Devaml Numune Alma Yntemleri
http://www.ams-samplers.com/amsc1.html
http://www.geoprobesystems.com/66dtdesc.htm
Zeminler in Dz Dilatometre (DMT) Deneyi:
Genel:
http://webdisat.ing.univaq.it/labs/dmt/geodmt.html
Tedarikiler:
http://www.cambridge-insitu.com/DMT/Marchetti_Index.html
http://www.geotech.se/Dilatometer/dilatometer.html
http://www.gpe.org
http://www.pagani-geotechnical.com/english/dmt.htm
Konik Penetrasyon Testi (CPT):
General:
http://www.liquefaction.com
Tedarikiler:
http://www.ara.com/division/arane/cpt/CPTList.htm
http://www.envi.se/
http://www.geomil.com/
http://www.geotech.se/
http://www.hogentogler.com
http://www.pagani-geotechnical.com/english/geotec2.htm
Hizmet irketleri:
http://www.conetec.com/
http://www.fugro.com/cpt.html
http://www.greggdrilling.com/INSitu.html
http://www.stratigraphics.com/
253
Presiyometre Deneyi (PMT):

http://www.cambridge-insitu.com/
http://www.pagani-geotechnical.com/english/pressure.htm
http://www.roctest.com/roctelemac/product/product/boremac.html
Kayalarda Presiyometre Deneyi:
http://www.cambridge-insitu.com/specs/Instruments/73HPDSPC.htm
Laboratuvar (VST) Ya da Arazi Kanatl Kesme Deneyi (FV):
Genel:
http://www.liquefaction.com/insitutests/vane/index.htm
http://www.apvdBerg.nl/products/16.htm
http://www.envi.se/products.htm
http://www.geonor.com/Soiltst.html
http://www.pagani-geotechnical.com/
Jeofizik Deneyleri:
Genel bilgi:
http://www.geoforum.com/knowledge/texts/bodare/index.asp?Lang=Eng
http://www.matrixmm.com/geophysics_cd-rom.htm
http//talus.mines.edu/fs_home/tboyd/GP311/introgp.shtml
Ekipman tedarikileri:
http://www.geometrics.com/products.html
http://www.geonics.com/products.html
http://www.geospacecorp.com/geophys.htm
http://www.oyo.com/Seismic/Products/das.htm
http://www.pagani-geotechnical.com/english/geophi.htm
http://www.sensoft.on.ca
Hizmet irketleri:
http://www.agi.com
http://www.geovision.com
http://www.greggdrilling.com/methodology.html#sasw
http://olsoninstruments.com
254

Jeoteknik Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jeoteknik Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A.B.D.

Yayn No. FHWA NHI-01-031

NHI Kurs No. 132031

Yazanlar: Paul W. Mayne, Barry R. Christopher, Jason DeJong

Teknik Rapor Dokmantasyon Sayfas

17. Anahtar Kelimeler

18. Datm Durumu

21. Sayfa Says

Blm 7 ve 8de zemin ve kaya malzemelerinin laboratuvar deneyleri ele alnmtr.

Blm 9 ve 10da zemin ve kaya zelliklerinin yorumlanmas konusu ilenmitir.

Blm 11 ve 12 arazi ve laboratuvar deney verilerinin deerlendirilmesi ve sentezi, zemin ve

Ek A salk ve gvenlik bilgilerine dair bilgiler iermektedir.

Bu ngiliz Birimini Bul

*Notlar: 1 kPa = kN/m = bir kilopascal = bir kilonewton bl metre kare.

Zemin ve Kayalarda Sondaj ve Numune Alma

Sondaj Logu Hazrlamas

Konik Penetrasyon Testi (CPT)

Yeralt Suyu Aratrmalar

Zeminler in Laboratuvar Deneyleri

Kayalar in Laboratuvar Deneyleri

Zemin zelliklerinin Yorumlanmas

Kaya zelliklerinin Yorumlanmas

10.2.5 Dorudan ve Dolayl ekme Dayanm

Jeoteknik Yeralt ncelemesi Szlemeleri

Zemin ve Kayada Sondaj in Gvenlik lkeleri ve Kuyulara Giri in Salk ve Gvenlik

nternet Siteleri: Jeoteknik Ekipman Tedarikileri ve Deney Hizmeti irketleri

Zemin taneciklerinin grnr yarap

Yksek modl oran

Norve Jeoteknik Enstits

Kesme (kaya karot logunda sreksizlik trn tanmlamada kullanlr)

ABD Jeolojik Aratrmalar Servisi (USGS)

Yukardaki bilgilerin ou ticari kaynaklardan (mesel kopyalama merkezlerinden) veya merkezi

Tasarm ve inaat planlar

Saha incelemesi srasnda trafik kontrol gereksinimleri

2.4 TASARIMCILAR/PROJE YNETCLERYLE LETM

Jeoteknik Proje Bilgisi

Salk ve Gvenlik artlar/zel Plan:_____________________________________________________

ekil 2.3 Jeoteknik incelemeler iin Saha Bilgileri Formu.

Tablo 2.1 Jeoteknik saha incelemeleri iin genel klavuz bilgiler.

Bu inceleme yntemlerinin ayrntlar bu klavuzun sonraki altblmlerinde verilmitir.

Tablo 2.2 Sondaj derinlikleri iin asgari artlar.

nerilen Sondaj Derinlii

Uzunluu Lf ve genilii 2Bf olan tekil temeller iin (burada Lf 2Bf),

Zeminlerde sondajlar ngrlen kazk veya aft ucu kotundan en az 6 m

* Not: Karayolu Kprleri Tasarm in AASHTO Standart Tanmlamalarndan alnmtr.

Dzensiz yeralt koullarnn sz konusu olduu yerlerde ilave sondajlar

* Ayrca bkz. FHWA Jeoteknik Kontrol Listesi ve Klavuz Bilgileri, FHWA-ED-88-053

Numune Alma Ekipman

Tablo 2.5 Saha incelemelerinde sklkla kullanlan standartlar.

Doal mineral agregalar iin tanmsal adlama

ekil 3.2 Delikli burgu bileenleri (ASTM D4700).

Delikli Burgunun D ap (mm)

Burgu Bann Kesici ap

Tablo 3.2 Yaygn olarak kullanlan sondaj tijlerine ait boyutlar.

ekil 3.6 Koval-burgulu sondaj dzenei ematik grnm (ASTM D4700den).

rselenmemi Kohezyonlu zeminler ve donmu

ekil 3.10 nce tpn (Shelby tpnn) ematik kesiti.

ekil 3.11 Et kalnl ince Shelby tplerinin seilmi boyutlar ve trleri.

getii geilen malzemenin sertliine baldr. Tp d karotiyeri en ok 150 mm, d karotiyer de tp

ekil 3.14 Pitcher tipi numune alcs.

Denison Tipi Numune Alcs

3.2.1 Kaya Sondaj ve rneklemesi

0,3 m (1 ft) bana penetrasyon oran veya delme hz

3.2.3 Karotlu Sondaj eitleri