Professional Documents
Culture Documents
Cumhuriyt Dönemi Şapka Devrimi Ve Tepkiler PDF
Cumhuriyt Dönemi Şapka Devrimi Ve Tepkiler PDF
CUMHURYET DNEMNDE
APKA DEVRM VE TEPKLER
KAMURAN ZDEMR
(Yksek Lisans Tezi)
ESKEHR, 2007
Kamuran ZDEMR
Eskiehir
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Ocak, 2007
3ii
nsanlar giyim geleneine yzyllar boyu devam eden eitli aamalardan sonra
sahip olmulardr. Trkler iin de bu aamalardan bahsetmek mmkndr. En eski
devirlerden bu zamana kadar Trkler de, yaadklar zaman, inan, corafya ve yaam
biimlerine gre eitli giysiler ve bu giysilerini tamamlayan eitli apkalar
kullanmlardr. Bu aratrma da apkann Trkler iin nemi, tad anlam ve
zamanla geirdii evrelerle, apkayla beraber deien giysilerin yeni bir kimliin
inasndaki sreci incelenmeye allmtr.
Trklerin slamiyeti kabulyle, sark dinsel nitelik kazanmtr. Ancak zamanla
fes sarn yerini almtr. Mustafa Kemal, apka devrimini gerekletirdii zaman
apkaya gvur ii deyip kar klmtr. Kadn giysisinde de slamiyetin kabulyle
rtnme olgusu gnlk hayata girmitir. adalamann etkisiyle kent kadn giyimi ile
krsal kadn giyimi arasnda farklar belirmitir. Halkn giysisinde birliktelik yoktur.
Cumhuriyetin ilanyla halkn kyafetine dzen getirmek isteyen Cumhuriyet Hkmeti,
yeni ulusa kimliini kazandrmak iin d grne el atmtr. Erkein giysisi
deitirilirken, kadnn giyimine karlmamtr. Topluma modern grnm kazandrma
iine askeriyeden balanm, 1925te Kastamonuda sivil halka da uygulatlmaya
allmtr. Halk da kanunun kmasn beklemeden uygulamaya balamtr.
apkaya kar mecliste balayan tepkiler, baz ehirlerde de din elden gidiyor
sloganyla Trk Devrimlerine kar balam, kurulan stiklal Mahkemeleriyle sulular
cezalandrlmtr. Cumhuriyetin gerekletirdii sosyal devrimler nc Dnya
lkeleri diye bilinen devletleri de etkilemitir.
Anahtar Kelimeler: apka Devrimi, Klk-Kyafet Devrimi, apka Devrimine Tepkiler.
iii4
ABSTRACT
HAT REVOLUTION IN REPUBLIC ERA AND REACTIONS
Kamuran ZDEMR
Main Branch of History
Anatolian University, Social Science Institute, January 2007
Advisor: Prof.Dr.hsan GNE
Humans possesed dress tradition through centuries its with different phaces.
These developments have seen in also Turks. Turks from ancient time to present used
different dresses and hats. This research aimed the importance, meaninig and
developmental phaces of dressing and hat.
Acceptance of Islam, by Turks resulted turban as religions meaninig. When
Mustafa Kemal reliased hat revolution some reactions have seen as obstacle work. In
womans dressing influence of slam weiling entedred into daily life. Westernization
impact resulted with difference between dressing of urban and rural woman. There is no
unification in dressing of public with declaration of republic. Government of republic
wno wanted to unite public fo gainnig identity of new nation deal with external
appearance. When mans dressing change, dressing of woman thus not intervien.
Modern shape of society acquired legitimation first with military than this practise
applied to public in 1925 Kastamonu. Public carried the application before declaration
of low.
Reactions against hat in parlament with slogan, loose of religion introduced
against reforms of Turk and established courts of independence punished criminals.
Social revolutions were retiased by republic influenced states known as Third World
Countries.
Key Words: Hat Revoluton, Dress Revoluton, Hat Revoluton And Reactons.
5iv
JR VE ENSTT ONAYI
Ad Soyad
mza
ye (Tez Danman)
ye
ye
6v
NSZ
Giysinin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlarn giydii giysinin eklini
iklim, corafi artlar, gelenekler, kltrler aras etkileim, inan ve dnce gibi pek
ok art etkilemi ve bu gibi sebeplerden dolay insanln giysisi yzyllar iinde
srekli deimitir. Dinamizm ve deiim bir toplumun yaadnn kantdr. Trk
toplumu da dinamizme ak olduunu, tarih boyunca deitirdii giysileriyle
ispatlamtr.
Modern Trkiyenin kurulmasnda ve yeni kurulan topluma milli bir kimlik
kazandrmada giysinin ve apkann nemi byk olmu, toplumu ekillendirmesi
bakmndan nemli grevler stlenmitir. Benim byle bir konuyu semekte ki amacm,
yeni kurulan bir lkede, toplumda birliin ve yeni bir kimliin inas srecinde d
grnn ve zelliklede apkann nasl bir yere sahip olduunu belirleyebilmektir.
Bu konu Cumhuriyet dneminde apka devriminin yaplmas ve apka devrimine
kar tepkilerle snrldr. Ancak apkann deitirilmesi srecinin, gerekliliinin ve
apka devrimine kar meydana gelen tepkilerin tahlillerinin daha iyi yaplabilmesi iin
konu Eski Trklerdeki balk kullanm ve eitlerine kadar indirilmitir.
Bu almay yaparken o zamanki artlar gz nne almaya altm. Ancak
bunu yaparken de mkemmel bir rn ortaya kardmz iddia edemem. Birok
eksiklik ve kusurun bulunduu bir gerektir. Bu kusur ve eksikler umarm baka
almalarla kapatlacaktr.
yi bir Yksek Lisans Tezi olmasna gayret ettiim byle bir konuda beni
aratrmaya ynelten ve fikirleriyle bana byk destek veren Sayn Hocam Prof. Dr.
hsan GNE e teekkr bir bor bilirim.
almalarm srasnda bana yakn ilgi gsteren Sayn Yard. Do. Dr. Kemal
YAKUT a, Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi ve Mikrofilm servisi
alanlarna, Babakanlk Cumhuriyet Arivi alanlarna, Trk Tarih Kurumu
Ktphanesi,
Milli
Ktphane
ve
Emniyet
Genel
Mdrl
Ktphanesi
alanlaryla, Polis Dergisi Yaz leri Mdr Sayn dris KARABRKe ve Ahmet
Z. ZDEMRe teekkr ederim.
8vi
ZGEM
Kamuran ZDEMR
Eitim
L.s.
1998
Lise
1993
/ stihdam
YOZGAT / Akdamadeni Kirsinkava lkretim Okulu
YOZGAT / Akdamadeni 75. Yl Cumhuriyet lkretim Okulu
YOZGAT / Akdamadeni 75. Yl Milli Piyango Anadolu Lisesi
Kiisel Bilgiler
Doum Yeri ve Yl: Ankara, 11.01.1977
Cinsiyet: K
viii
9
NDEKLER
Z
ABSTRACT
JR VE ENSTT ONAYI
NSZ
ZGEM
NDEKLER
KISALTMALAR
GR
ii
iii
v
v
vi
viii
xi
1
BRNC BLM
5
6
10
15
17
20
24
KNC BLM
APKA DEVRM
33
40
42
43
44
49
49
ix
10
52
54
58
62
65
65
68
69
76
79
83
85
NC BLM
GYS DEVRMNE KARI TEPKLER VE ALINAN NLEMLER
1. TEPKLER
89
90
94
101
106
112
112
113
DRDNC BLM
Kbrs
Bulgaristan
Arnavutluk
Romanya
Yunanistan
Msr
ran
Suriye
127
130
130
132
134
134
135
136
142
146
11x
2.9. Filistin
2.10. Irak
2.11. Afganistan
2.12. Hindistan
2.13. Pakistan
147
148
149
151
152
153
SONU
159
KAYNAKA
167
xi
12
KISALTMALAR
A.A.M.D.:
a.g.e.:
Ad geen eser
a.g.m.:
Ad geen makale
ASD :
B.C.A.:
BMM :
B.T.T.D.:
CHF.:
C.:
Cilt no
KKTC :
MEB :
s.:
Sayfa
ss.:
Sayfa says
SBF :
TBMM :
TCF :
TTK :
YKY :
yy :
Yzyl
y.y
GR
Cevdet Kudret, Alafranga Dedikleri, Tarih ve Toplum, Cilt no 1, Say no 4: 27-31, (Nisan 1981),
s.31.
gelmiti. adalama genel olarak her bakmdan iinde bulunulan zamann gereklerini
benimseme, o gereklere uyma ve yerine getirme anlamndayd. Atatrk adalama
siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik ynleriyle bir btn ifade ediyordu. Trk
adalamas, sadece Trkiye iin milli bir deer olarak kalmam, zellikle
bamszlk kazanmak isteyen ve gelimekte olan lkeler iin de rnek oluturmutu.2
Atatrkn Milliyetilik, Halklk ve Laiklik ilkeleri, Cumhuriyetin temel
prensipleri olarak belirlendi. Milliyetilik ise, rejimin temeli sayld. Trk Dil
Kurumunun, Trk Tarih Kurumunun, Halkevlerinin almas ile milli bir kltr
yaratlp, milli devlet haline gelmek amalanmt. Dnce ve kurumlar Batllarken,
milli benlii kaybetmemek esast. Btn devrimlerin son gayesi, toplumun geleneki,
usl ve adetleri yerine, ada ve aklc fikirleri yerletirerek Trk toplumunu gnn
ihtiyalarna gre yeniletirmekti.3
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren uygulamaya konulan devrimlerle
Trkiyenin ada medeniyet seviyesine ulatrlmas hedeflenmiti. Bunun iin eski
ve ilevini yitirmi kurumlarn braklmas kadar, toplumun d grnmnn de
deitirilmesi nemliydi. mparatorluktan ulus devlete geiin tamamlanmak zere
olduu ilk yllarda klk ve kyafette yaplacak deiikliklerle toplum, eski dzenin
sembol haline gelmi bulunan kyafetlerden kurtularak modern bir grne
kavuacakt.4
Atatrkn Trkiyeyi ve Trk halkn uygar Batllar kadar ada duruma
getirme istei, toplum iinde her tabakadan insann giydii baln deimesini
gerektirdi. nk son yzyllarda giyim, zellikle baa giyilen balklar, deiik sosyal
snflarn amblemi haline gelmesi ve balklar ile din arasnda bir iliki kurulmas
bakmndan sakncal olmaya balad.5
nsann i dnyasyla ilgisi bulunmayan giysinin, devrim konusu yaplmas o
gnlerde tartma konusu oldu. apka, daima yabanc kalnabilecei sanlan Bat
dnyasnn bir sembol saylm ve din adamlar tarafndan en ak kfirlik belirtisi
etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi 1930-1945 (stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1983), s.
137-139.
3
Ayn, s. 136; Falih Rfk Atay, ankaya (stanbul, 1969), s.432.
4
Mesut apa, Giyim Kuamda Medeni Kyafetlerin Benimsenmesi ve Trabzon rnei, Toplumsal
Tarih, Cilt no 5, Say no 30: 22-28, (Haziran 1996), s.22.
5
Paul Genziton, Mustafa Kemal ve Uyanan Dou. eviren: Fethi lk (nc basm, Ankara: Bilgi
Yaynlar, 1995), s. 94.
olarak grlmt. Onun iin apka giymek Trklerde Bat uygarlk ailesine girmenin
bir sembol olarak alglanmt.
Toplumun aksayan ynlerini dzeltmeyi ve Doulu sembollerden kurtulmay
amalayan giysi devrimiyle istenilen hedefe Cumhuriyetin ilk yllarnda adm adm
yaklald. Yaplan yenilik hareketleri zor, bask ve iddetle deil, topluma mal etme,
yerletirme eklinde kabul grd. apka devrimiyle sadece toplumun giysisi
deimemi yeni i sahalarnn da almas salanmt. zmirde Sepetiler Okulu
alarak hasr apkalarn temini bu okuldan salanm, giyim okullarda sanat olarak
retilerek modern giyim sanayinin temelini oluturmu ve moda, bir sektr haline
gelmiti.
Bu Yksek Lisans Tezinin konusunu Cumhuriyet Dneminde Yaplan apka
Devrimi ve Tepkiler oluturmaktadr. almann birinci blmnde; Trklerin tarih
boyunca Cumhuriyetin ilanna kadar olan dnemde kullandklar giysi ve baln
evrimi kadn ve erkek giyiminde eitlilik ve deiiklik incelenmitir. Trk devletinin
inas ve yeniden yaplandrlmas srecinde apka devriminin yeri ve rolnn
sorguland blm ikinci blm olup kavramsal ereve niteliindedir. Bu blmde
konu genel hatlaryla ele alnm ve devrimin ortaya kmas ile toplum hayatnda
yaratt deiim anlatlmtr. nc blm ise bulgular ve yorumlar ksm olup
apka devrimine ve genel olarak yaplan deiimlere kar lkede meydana gelen
tepkiler incelenmitir. Tezin drdnc blmn, apka devriminin yurt dndaki
etkileri oluturmutur. Trkiyede ki apka devrimini aynen alp uygulayan lkeler
olduu gibi tepki gsterip kar kanlar da olmutur. Trkiyede ki yaplan yenilikleri
izleyerek kendi devletlerini kurmaya alan lkelere tesadf edilmitir. Bu anlamda, bu
blm de bulgular ve yorum ksm alarak adlandrlabilir. Tez, en sonda Sonu
olmak zere be ana blmden olumutur.
Bir lkenin yeniden yaplandrlmasnda toplumsal yeniliklerin yeri ve neminin
ne olduu ve bu dnmlerde karlalacak sorunlarn neler olabileceini belirlemek
iin hazrlanan bu tezde, ariv kaynaklar, dnemin gazete ve romanlar, ilgili yayn ve
aratrmalar taranarak, kan bilgiler bilimsel ynteme uygun yorumlanmtr.
Aratrmann sonucunda, insanlarn alkanlklarn deitirmenin zor olduu, ancak
toplumsal deiimleri yapmak zere ortaya kan, Lider vasfndaki kiinin toplumu
arkasndan gtrmek iin, kararllk ve tutarllk gibi kiisel zelliklere sahip olmas
BRNC BLM
CUMHURYET NCESNDE TRKLERDE GYLEN BALIKLAR VE
GYSLER
Trkler, alar boyunca iliki kurduklar lkelerin iklim, meslek, snf, dil ve
dinlerine gre eitli giysi ve balk kullandklar iin giyim kuamnda bir birliktelik
yoktu. zellikle de slamiyeti kabul ettikten sonra, dinin etkisi giysilerine de yansd.
Derinin yerini dokuma ald, yerleik hayata geile birlikte kent ve krsal kesim
giyimleri birbirinden ayrld. Giysi blgelere gre deiiklik gsterir hale gelirken,
insanlar ait olduklar din ve mezheplere gre belli tipte ayakkab ve balk kullandlar.6
Eski Trklerde giyilen kalpak, Seluklu ve Osmanl Trklerinde yerini eitli
renklerdeki serpulara (balklara) brakt. En ok kullanlan balklar; brk, kallavi,
kafes, kalafat, selimi, dz ba, horasan, serden geti, kee, skf, klah, takke, sark ve
festi. Balkta bir birlik olmamakla birlikte, toplum hayatnda yle nemli bir yer
edinmiti ki, mezar talarna bile len kiinin kimliini belli edecek biimde balklar
yaplmt. Bundan dolay bugn tarihi mezarlklar, balklar bakmndan bir ak hava
mzesi grnmndedir.7
Trklerde kadn ve erkein giyim-kuamnda en ok farkllk balklar ve
ayaklarda grld. slamiyetin de kabulyle kadn giyimine rtnme (tesettr) olgusu
eklendi. Ancak, kadnn giyiminin nasl olmas gerektii genelde bir karar ve
davrantan ok, soruna dntrld. Kadn giyimi krsal kesimde ve kentte eitlilik
gsterdi.
Aada, Trklerin en eski tarihinden balayarak, Cumhuriyetin ilanna kadar
olan dnemde kullandklar giysi ve baln evrimi, kadn ve erkek giyiminde eitlilik
ve deiiklik bakmndan ayr ayr incelenecektir.
Genziton, a.g.e., s. 83; Afet nan, A History of Turkish Revolution and Turkish Republic [Trkiye
Cumhuriyetinin ve Trk Devriminin Tarihi]. eviren: Ahmet E. Uysal (Ankara: 1981), s. 177.
7
zzet Kumbaraclar, Serpular (stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Tarihsiz), s. 34.
bugn bile Orta Asya Trk Devletlerinin ounda eitli brk, kalpak, tepelik, hotoz,
takke, stlk, ilik, izme, dizlik, pabu gibi giysiler hl kullanlmaktadr.
Trklerin slmiyeti kabulyle birlikte erkek giysilerinde deiiklikler oldu.
Seluklular dneminde slmiyetten nceki giysiler giyilmeye devam etmekle birlikte,
bunlar Arapa ve Farsa adlarla anld. Geleneksel olan cepken ve gmlein yannda,
Araplarn entari ve hrkas da giyilmeye balad. Ayaa giyilen izme ve kunduralarn
biimleri deiti, Orta Asya Trklerinin simgesi olan kalpak unutularak, baa giyilen
brkn yannda, sark Mslman erkein simgesi haline geldi.8 Sarmak eyleminden
tretilen, Mslman Douda brk, klah, takke ve fes gibi baa giyilen eyler zerine
sarlan kuma ya da tlbent anlamnda kullanlan sark, eski alarda Asur, Babil ve
Msrda da kullanlmaktayd. Hindistan Sihlerinde de grlen bu tip balk, Mslman
olmayan topluluklarda da yaygnlat. slam dnyasna giren erkekler tarafndan da
benimsenince 4 ayr ynden simge nitelii kazand. Araplar iin kutsal, Mslmanlar
iin dinsel, asker ve sivil grevliler iin mesleksel, slm lkelerindeki Mslman
olmayan topluluklar iin ayrt edici bir simge haline geldi.9
Trklerin eskiden beri balarna giydii dikisiz ve yaygn bir giyim eyas olan
brk, Anadoluya yerletikten sonra da terk edilmeyip, tarikat yelerinin ve dzenli
ordunun kulland balk haline geldi.10 lmiye snf ve devlet grevlileri kavuu
zerine sark sararak kullandlar. Seluklulardan itibaren ise sark bir erkek bal
olarak yaygnlarken, sultanlarn ve padiahlarn kavuklar ile sarklarnda da byk
deiiklikler meydana geldi.11
Osmanl Devletinde Osman Beyden, II. Mahmuta kadar geen zamanda
Padiahlar deiik ekillerde balklar kullandlar. Osman Bey dneminde, devlet ileri
gelenleri tarafndan da giyilen Horasan Trklerinin sard sark ekli olan Horasani
Sark kullanm Fatih Sultan Mehmete kadar devam etti.12 Devlet grevlileri divana da
bu kavukla katlrken, seferde sivillerin ki gibi brk giydiler.13 Dnemin sivil genleri,
8
erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi (nc basm, stanbul: Bilgi Yaynevi, 2000),
s. 241.
9
Mslman olmayan toplumlarda sark ancak ayrt edici renk ve simgelerle kullanld. Ayn, s. 241;
Nurettin Sevin On Asrlk Trk Kyafet Tarihine Bir Bak (stanbul: 1973), s. 26; Orhan Kololu,
slamda Balk (Ankara: TTK Basmevi, 1978), s. 45.
10
Osmanl Devletinde, Mslmanlardan oluan azap askerleri krmz brk, yenieriler beyaz brk
giydiler. Turan, a.g.e., s. 242.
11
Ayn, s. 242.
12
Kololu,1978, a.g.e., s. 910; Sevin, a.g.e., s.45.
13
Ayn, s.47.
modern apkalar andran bir balk kulland.14 Askerin ise niforma cinsinden belli bir
giysisinin olmay sonucunda, 1335ten sonra Yenieri Ordusu ile niforma
uygulamas balad. 14. yy.da devleti idare eden beylerin giydikleri Horasani sarkta
deiiklik yaplarak sert keeden yaplm kavuklarn stne sarlarak giyildi.
Osmanllarn ilk zamanlarnda sark sarmak trenler dnda pek grlen bir uygulama
deildi.15 Osmanllarda ilmiye snf olan kazaskerler, kadlar, mderrisler ise trenlerde
rfi Kavuk giyiyorlard.16 15. yy.da Fatih, dilimli bir klah giyerken; Vezirler ise
trenlerde burma sarklarn dilimli bir kavuk stne sararak kullanyorlard.17 Yavuz
dneminde giyilen, Selimi ad verilen kavuk 17. yy.a kadar kullanld.18
Kanuni Sultan Sleyman zamannda sark tama artlarna belli bir dzen
getirilerek, rtbesi olamayan kimselerin resmi olmayan giysilerle ksa burunlu kavuk;
sarayda hizmet eden grevlilerin ise, eitli balklar giymeleri kurala baland. Beyaz
sark Trklere; krmz, sar ve siyah renkler Mslman olmayanlara ayrld. Kanuninin
bu dnemde giydii balk ise, dilim dilim dikili, krmz uzun klahl bir sarkt19.
En eski Trk bal olan kalpak, 17. yy.da, Enderun Mektebi rencilerinde
grld. Bu renciler, Padiahn karsnda fasllar yaplaca zaman, Yusufi kavuk
ve srmal elbise giydiler.20 Avrupa giysilerinin kabul edildii 1827 ylna kadar
trenlerde vezirler ve yksek kademedeki devlet memurlar mcevvez denilen bir
balk kullandlar. 18. yy.a gelindii zaman ise erkekler, ehirliler, askerler, tacirler
hatta kyller bile krkten elbise giydiler. Sivil halk senenin mevsimlerine gre d
elbiselerini deitirip, Padiahla beraber belli gnlerde, bahar, yaz, sonbahar ve k
kyafetlerini giydiler.21 18.yy.da lmiye snf rfi Kavuu giyerken, devlet ileri
gelenleri ise kallavi kavuk giydiler. Osmanl Devlet adamlar 18. yy. sonlarna doru
geleneksel giysi deiikliinde bulundular. lk adm da 1790larda Nizam- Ceditle
14
Ayn, s.50.
I. Murat zamannda Mevlevi Klah sarksz olarak daima giyilen balklardand. Ayn, s.56.
16
Ayn, s.62.
17
Ayn, s.69.
18
Ayn, s.76.
19
Ayn, s.77; Kololu, 1978, a.g.e., s.7.
20
Bu bilgileri Evliya elebiden rendiini nakleder. Sevin, a.g.e., s. 93.
21
Padiah selamla karken mevsim kyafetini deitirecei bir memur vastasyla ilan edilir, saray
halk ve btn devlet erkn ona gre hangi renkte krk giyecekse onu giyerdi. Ayn, s. 107.
15
ne srmeleri zerine, Tunusta kalyoncu erlerinin giydii fes, bununla birlikte setre ve
pantolon asker giysisi olarak belirlendi.
Adn Fasn Fez kentinden alan, krmz uhadan yaplm saks eklinde ve
arka taraf siyah pskll olan bu baln kullanlmas emriyle birlikte, Tunus
Beylerbeyliinden elli bin adet fes sipari edildi. Fes imali bal bana bir konu olduu
iin Fes Nazrl kurulup, bana zmirli Ktip-zade Mustafa Efendi getirildi. 1830
ylnda da Tunustan getirilen fesi ustalarn vastasyla Eypn Defterdar semtinde
Feshane denilen yapmevi kurularak yerli fes yapmna baland.25 Giyim alan
22
III. Selim dorudan doruya Avrupa ordularnn setre ve pantolonunu almaktansa en eski yenieri
giysilerinden 18. yy. sonu Avrupa giysilerine en yaknlarn almay tercih etmiti. Bu giysiye gre
balarna; bostanclarn brk gibi yatrmal, krmz brk; srtlarna n sk, sar dmeli gmleimsi
ksa bir ceket; bacaklarna skma denilen yukardan dizlere kadar bol, baldr taraflar iten kopalanr bir
potur giydiler. Bellerine hamailli ve sar tokal beyaz bir kemer, kemerin sol tarafndaki engele de, bir
nefer kl takarlard. Ayaklarna krmz yemeni giyerlerdi. Ayn, s.113; Genziton a.g.e., s.87; Kololu,
1978, a.g.e., s.1225; Orhan Kololu, Bir adalama rnei Olarak Cumhuriyetin lk On Be Yl
19231938 (stanbul: Boyut Kitaplar, 1999), s. 303.
23
Yenieri ocandan hibir eser kalmamas iin mezar talarndaki klahlar bile krdrld. Genziton,
a.g.e., s. 85; Kololu, 1978, a.g.e., s. 31.
24
Ayn, s.3137; Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi (stanbul: Der Yaynlar, 1982), s.317.
25
Kololu,1978, a.g.e., s.40; Genziton, a.g.e., s.92; Turan, a.g.e., s.247.
26
Ayn, s.245; Ate, a.g.e., s.317; nan, 1981, a.g.e., s.117; Kololu, 1978, a.g.e., s.4041; Anadolu
erkei fesi hibir zaman benimseyip giymedi. Fes daha ziyade byk kent ve kasaba erkekleri arasnda
hzla yaygnlat. Fes apka ve kavuk arasnda bir gei, bir uzlama aracyd. Genziton, a.g.e., s.84.
27
Fes denilen balk krmz renkte kese bir klaht. Bunu klahtan kurtarmak iin dkknlarda kzgn
madeni kalplara ekerlerdi. Fes o zaman silindir eklini alrd. Bu biimi muhafaza iin fesi sk sk kalba
vurmak gerekirdi. Fesin tepesine pskl denilen bir deste siyah iplik taklrd. Ayn, s. 90.
28
Ayn, s.92; Kololu,1978, a.g.e., s.4142.
29
Kololu, 1999, a.g.e., s.303; Genziton, a.g.e., s.91.
30
Msr Valisi Mehmet Ali Paa, Bonapartn askeri ordularnda grdklerinden esinlenerek bu bal
kullanyordu. Ayn, s. 90.
10
sadece Adalarda oturan Rumlarn deil, hatta oradaki Mslmanlarn da fese benzer
balklar kullandn savundu.31
Fakat o devrin tutucu Mslmanlar iin kavuk peygamberin ba giysisinin
simgesi olduu iin ayr bir deer tamaktayd. Bu nedenle ulema, halk direnmeye
tevik ettiler. Arnavutluk, Makedonya, Bosna, Badat hatta stanbulda ayaklanmalar
olur.32 Fes artk reformun simgesiydi. Ba korumaktan baka hibir zellii olmad
gibi dini bir nitelii de olmayan fes, slamn, muhafazakrlarn ve yenilik kartlarnn
sembol haline geldi.33 Osmanl yaamnda kabul grmesi zaman alan fes, Osmanlda
din, mezhep, kltr ve sosyal snflarn simgesi olarak grlmeye34, bir saygnlk arac
olarak kullanlmaya ve benimsenmeye balad. Fesin boyutlar zamanla deiirken
krmz rengi hi deimedi.35
31
Ayn, s.89; Turan, a.g.e. s.246; Kololu, 1978, a.g.e., s.3235; Mslmanlar, Hristiyann iyisine
makul kefere, ktsne gvur, beterine apkal gvur derlerdi. Atay, a.g.e., s.430.
32
Aradan ok zaman gemeden ulema fesin din ve iman alameti olup olmadn tartmaya
balamlard. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi 1828den1995e (kinci bask, stanbul; Tekin
Yaynevi, 1976), s.1351; Ate, a.g.e. s.317; Kololu,1999, a.g.e., s.303; Gentizon, a.g.e. s.88; nan, 1981,
a.g.e., s.177.
33
Ayn, s. 177; Kololu, 1999, a.g.e., s.304; Gentizon, a.g.e., s. 88.
34
Avcolu, a.g.e. s.1351; Cihan Akta, Tanzimattan Gnmze Klk, Kyafet ve ktidar (kinci
bask, stanbul: Nehir Yaynlar, 1991), s.247.
35
Gentizon, a.g.e. s.92; Turan, a.g.e. s.247.
36
Ayn, s.252; Kadn ve erkek ayrm yapmadan st giyim olarak kaftan, apan (apan ve apkt),
ekmen (oban abas), d donluk ve ilik, bunlardaki yaka, kol, yen ve cepken, etek ve kuaklar, alvar
ve pantolon, izme ve ayakkablar, balklar, bu arada kadnlarn bartleri olan brmcek, yamak,
hotoz, kpe ve halkalar Mjgan Cunbur, Atatrkn Kadn Giyimleri zerine Dnceleri,
Uluslararas Atatrk Konferans 913 Kasm 1991, Cilt no I, Say no 20: 1-6, (n Bask, stanbul:
Boazii niversitesi Yaynlar, 1981), s.2.
11
toplumlarnda kadn erkek bir arada yaamaktayd ve kadnn rtnmesi ile ilgili bir
durum da sz konusu deildi.37
Trklerin slamiyeti kabulyle birlikte rtnmeyle tanan kadn giyimindeki
btn deerlendirmeler Nur suresi 30 ve 31. ayetleri ile Azhab suresi 59. ayetine gre
yapld. Diyanet ileri Bakanlnca onaylanm gvenilir evirilere gre Nur suresi 31.
ayetinde yle demektedir;
Ey Muhammed; Mmin kadnlara da syle gzlerini baklmas yasak olandan evirsinler,
iffetlerini korusunlar. Sslerini, kendiliinden grnen ksm mstesna, amasnlar. Bartlerini
yakalarnn zerine salsnlar. Sslerini kocalar veya babalar veya kaynpederi veya oullar
veya kz kardelerinin oullar veya Mslman kadnlar ya da kadnlarn mahrem yerlerini
henz anlamayan ocuklardan bakasna gstermesinler. Gizledikleri sslerin bilinmesi iin
ayaklarn yere vurmasnlar
Ahzap suresinin 59. ayetine gre ise; Ey peygamber! Elerine, kzlarna ve mminlerin
kadnlarna, dar karken zerlerine rt almalarn syle, bu onlarn hr ve namuslu
bilinmelerini daha iyi salar denilmektedir.
rtnmenin gerekli olduu eklindeki yorumlarn da etkisiyle Seluklular
dneminden balayarak kentlerde yaayan kadnlarn sokak giysilerinde yava yava bir
deiim meydana geldi. Krsal kesimde kadn ve erkein bir arada yaamas, almas
gibi ekonomik sebeplerle kadn dar karken, ban rtmesi yeterli grld. Ancak
kadnlarn yzlerini kapatmas ve tesettre uygun giyinmeye balamas, kentleme
kltryle birlikte ortaya kt. Kadn giysisi cepken, entari, hrka, kaftan biiminde
devam ederken kent sokaklarnda bunlarn stne araf-pee, ferace ve yamak
eklendi.38 Anadolu Seluklu Devleti zamannda yaplm olan Kubad-bd Saraynn
duvarndaki inilerde, kadnlarn skf ad verilen ve ular arkaya sarkan klah
biiminde keeden veya kaln kumatan yaplm balklar giydikleri, ancak yzlerinin
ak olduu grlmektedir.39
Eski Trk kadnlarnn giyimi ineden iplie btn zellikleriyle bir sanat ve
zevk eseridir. Kumalar, kesimleri, ilemeleri, kemer, dme, toka gibi aksesuar, ba
sslemeleri, orap ve pabular, tak ve mcevherleriyle bir btn olarak ele alnd
37
12
zaman kadn kyafetleri uyum, canllk, deikenlik ve zariflikle dolu zellikler tar.
Tadklar zelliklere gre, saray giyimi, saray d giyimi, ehir kadnlarnn giyimi,
Anadolu kadnlarnn giyimi gibi ayrmlar yapld gibi; kadnlarn saray iindeki
yerlerine; Anadoluda gen kz, gelin, evli kadn, dul kadn, yal kadn, kaynana
giyimlerinin de kendine zg zellikleri vard. Ayrca Anadoluda blgeler ve yerel
zellikler, o blgede geerli boyalar, dokumalar, ilemeler ve kesimlerle de kadn
giyiminde farkllklar yaratt.40 Trk kadnlarnn en eski giyimi alvar ve gmlekken,
daha sonralar alvarsz tek elbise biimine dnt. Byk kentler de uzun etek ve
ceketler giyilirken, hangi snfa mensup olursa olsun kadn gerek misafir kabulnde,
gerek ziyaretlerinde alvar ve gmlek zerine etekli srmal bir elbise giydi.41
Zengin ve fakir kadnlar arasnda kuman kalitesi dnda model ve giyim eidi
deiiklii sz konusu olmad gibi, Mslman kadnlarla Gayri Mslim kadnlarn
giyimi arasnda da fazla bir fark yoktu. Ancak sokakta Mslman ve Gayri Mslim
kadnlarn ayrt edilebilmesi iin ferace ve ayakkablarn statlerini belirleyici renkte
olmas n grld. Mslman kadnlar sokakta sar edik pabu, Gayri Mslimler ise
siyah ve koyu renklerde pabu giymek zorunda brakldlar. Kadn sokak giysisinin en
eskisi olan feracenin renklerinde de ayrm yaplarak, Mslmanlarn krmz, mavi,
yeil; Gayri Mslimlerin ise daha ak renkte ferace giymeleri istendi.42 Saray,
Mslman kadnlarn giyimlerinin Gayri Mslim kadnlarn giyimlerine benzememesi
konusunda hassas davranarak, kadnlarn giydikleri feracenin, arafn kuma, rengi ve
hatta biimi zerinde durarak nasl olmas gerektii hakknda devaml emirler
kardlar.43 stanbulda yabanc hanmlar yzn pee ile rterken, stanbullu kadnlar
da ayak bileklerine kadar inen entari giydiler. Balk olarak da hotoz kullandlar.44
1436da Osmanl topraklarnda yaam olan Salamon Schoeigger, Trkiye
hakknda yazd kitapta kentli ve kyl kadnlarn giyimlerini u ekilde anlatmt: 45
40
Nezihe Araz, Eski Trk Kadn Kyafetleri, Sanat Dnyamz, Yl 7, Say no 19: 10-14, (Mays 1980),
s.13.
41
Melek Sevktekin Apak, Filiz Onat Gndz ve Fatma ztrkeray, Osmanl Dnemi Kadn Giyimleri
(Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997), s.97; Taolu, a.g.e., s.15.
42
Feracenin stne iki tlbent parasndan oluan mahreme ya da yamak gz evresini akta brakarak
az ve burnu kapatacak ekilde sarlmt. Apak ve dierleri, a.g.e., s.100101; Sevin, a.g.e., s.58.
43
Rukiye Bulut, stanbul Kadnlarnn Kyafetleri ve II. Abdlhamitin araf Yasaklamas, B.T.T.D.,
Say no 8: 34-36, (Mays 1968), s.34; Cumhur, a.g.m., s.3.
44
rnein bu dnemde sarayda velide sultanlar harem iindeyken balarna Hotoz giymi ve barts
rtmleridir. Harem dna kldnda ise yamak ve ferace kullanmlardr. Apak ve dierleri, a.g.e.,
s.59; Sevin, a.g.e., s.54; Akta, a.g.e., s.55.
45
Ayn, s.53; Apak ve dierleri, a.g.e., s.105.
13
Bir kadn ba ak giysiler ve bartsz bir halde erkeklerin grmesini hi iyi karlamyorlar.
Kadnlar balarnda perdeli balk tayorlar ve sokaa kmak istedikleri zaman rtlerini
yzlerine indiriyorlar, bunu sadece ehirdeki kadnlar deil, kydeki kadnlar da yapyor. Yksek
mevki sahibi bir adamn kars sokaa karken yzn ince bir ipek rtyle rtyor.
14
D giyimin eitlenmesinin ardndan, rtnme ile ilgili ilk yasak 1725te geldi.
Bu yasaklarda Mslman Osmanl kadnlarnn Hristiyan kadnlara benzememek iin
koyu renkli giysiler yerine renkli giysiler giyinmeleri gerektii eklinde olduu gibi
bazen de Mslman kadna yakan tek giysi olduu iddiasyla renkli giysiler
yasaklanp araf giymeleri istenmekteydi.
halkmn gnlk kyafetlerinin eriata uygun olmas devlet namusu gereidir Baz yaramaz
kadnlar, sokaklarda halk batan karmak gayesi ile ar sslenmeye, yeni esvap yaptrmaya
balamlardr. Hristiyan kadnlar taklit ederek balarna acayip serpular geirmilerdir
Bundan byle kadnlar bir kartan ziyade byk yakal ferace ve deirmiden fazla ba
yemenisi ile sokaa kmayacaklardr. Bu yasalar dinlemeyecek olan kadnlarn sokakta
arkalarnn kesilecei ve esvaplarnn yrtlaca ilan olunsun 1725.
Ayn, s.98; Turan, a.g.e., s.255; Apak ve dierleri, a.g.e., s.75; III. Mustafa saltanatnn ilk yllarnda
baz hanmlarn verilen emirlere aykr olarak, ali sofdan ak ve bed renk uhadan ve byk yakal
ferace giydiklerini grm, buna mani olunmas, kadnlarn koyu yeil, gvez ve nefti gibi koyu renkli
uhlrdan yaplm ve kk yakal ferace giyinmelerini aksi hareket ederlerse cezalandrlmalarn ve
bunlarn terzilerinin de dkknlar kapatlp uzak yerlere srlmelerini emretmiti. Bulut, a.g.m., s.34.
53
Taolu, a.g.e., s.19.
54
Aksoy, a.g.e., s.55.
55
Akta, a.g.e., s. 57.
15
uzadndan kadnlar pee takmaktan vazgetiler. II. Mahmut dneminde ise feracelerin
yakas topuklara doru uzad. II. Mahmut bir fermanla Hristiyan kadnlarn Mslman,
Mslman kadnlarn ise Hristiyan kadnlar taklit eder ekilde rtmelerini
yasaklayarak, herkesin kendine ait kl giymesini istedi. Padiahn tm buyruklarna
ramen giyimde kadn bakaldrnn nne geilemedii gzlendi.56 Kadn giyiminde
bu dnemde modernlemeye doru gidilirken Tanzimat dneminde yaplacak olan
hareketlere de bir zemin hazrland.
56
Ayn, s.55; Sevin, a.g.e., s.102; Taolu, a.g.e., s.19; Apak ve dierleri, a.g.e., s.101.
1908 hareketine kadar fes, sultann tm tebaasyla onu kullanmayan ve bu nedenle Mslman olmayan
halk arasnda bir ayrm iareti oldu. Gentizon, a.g.e., s.92; Kololu,1999, a.g.e., s.304; Fesin kabuln
kolaylatrmak, halka ho gstermek iin methiyeler, arklar, gazeller yazlmt. Kololu,1978, a.g.e.,
s.4243.
58
Ayn, s.45.
59
Kololu, 1999, a.g.e., s.306.
57
16
geriye dn yaanarak, Aziziye fesi moda oldu.60 Aziziye fesi II. Abdlhamit
dneminde Hamidiye fesi haline gelirken, stanbulin denilen alaturka setre devlet
grevlilerinin resmi giysisi sayld.61 Yine bu yllarda renk renk redingot ve tek dmeli
setre moda oldu. Ceket ve pantolona ilgi artarak,62 pantolonlarnn paalar kvrld,
ndeki keskin t iziyle yeni bir moda meydana getirildi.63 Osmanllarn hayatna
alafrangalk, alafrangalama gibi kelimeler girerek, Bat kltrn benimsemeden
Batllar gibi yaamaya alan insan tipi ortaya kt.64
Setre pantolon giyiminden bir sre sonra Batl olmak anlamnda kolal gmlek
ve boyun ba kullanlmaya balad.65 Giyim-kuama dknlk yle ileri boyuta geldi
ki Osmanl mparatorluu giysilerini tantmak, Avrupay giysileri konusunda
bilinlendirmek ve bu konuda ki nyarglarn ykp, aalanmaktan kurtulmak
arzusuyla 1873 Viyana fuarna Elbise-i Osmaniye adl kitapla katld.66
1877 Osmanl-Rus savandan sonra Almanyadan askeri uzman istenerek,
yeniden orduda slahata balanmasyla, askerlerin giysilerinde de deiim meydana
geldi. Askerler balarna pskll fes takp, izme ve klot pantolon giydiler.67 Her
zaman olduu gibi yenilikler ilk nce askerler zerinde denenmekte, tutarsa halk arasna
da yaygnlatrlmaktayd. 19. yy. sonlarnda Trkiyeyi ziyaret eden talyan gazeteci
Edmon de Amicise gre, yenilik timsali olarak sar tamamen alt etmi gibi grnen
fesin durumu yleydi: 68
Eski Trk, deimez bir katlkla hl sarn, kaftann, sar deriden geleneksel ayakkablarn
giyiyor; en inatlarnn sar en by. Yenileen Trk, enesine kadar iliklenmi uzun siyah
bir pards, koyu renkli bir pantolon giyiyor, zerinde Trk alameti olarak sadece fesi var
Sanki tamamen ayr iki millet
17
Ayn, s.5057.
Ayn, s.5758.
18
Kemal Yakut, Tek Parti Dneminde Pee ve araf, Tarih ve Toplum, Cilt no 37, Say no 220: 2332, (Nisan 2002), s.23.
72
Araz, a.g.m., s. 14; bebe bal, gen kz bal, gelin bal, yeni evli kadn bal, ocuklu kadn
bal, dul kadn bal, 40 yana varm kadn bal, olu askere gitmi ana bal, nene bal.
Sabiha Tansu, Trk Kadn Balklar, Sanat Dnyamz, Yl 3, Say no 7: 2-8, (Mays 1976), s.4;
rnein kocas lm dul kadnlar fes stne kara yazma sararlard. Apak ve dierleri, a.g.e., s.132133.
73
Ayn, s.128129; Sermet Muhtar Alus, II. Abdlhamit Devrinde Kadn Kyafetleri, Resimli Tarih
Mecmuas, Cilt no 2, Say no 13: 544-547, (Ocak 1951), s.544.
74
Ayn, s. 545; Taolu, a.g.e., s. 23; Apak ve dierleri, a.g.e., s.128; Sevin, a.g.e., s.59.
75
Yakut, a.g.m., s.23-24.
76
Apak ve Dierleri, a.g.e., s.103; Sevin, a.g.e., s.130; Ate, a.g.e., s.67.
19
Ancak araf baskn karak iki sene gibi ksa bir sre iinde feraceyi ve
yama tarihe kartrd. araf modelleri de gittike deierek, deiik
modellerin uyguland bir giyim tarzna dnt. Giyenin statsn yanstr
hale geldi. 78 Bunlarn yannda ss unsuru olmas iin dantel eldiven ve dantel
emsiye kullanld. 79 Krlarda, bahelerde ar araflarla gezmek zor olunca
yeldirme denilen st giyimleri tercih edilir oldu. Bu yeldirmelere Antepte,
Badatta, Halepte malah ilave edildi. ehre giderken kullanlamayan
malahlar ve yeldirmeler genellikle kadn kadna elencelerde kullanld. 80
1890 senesinde Sultan II. Abdlhamit bir cuma namazndan sonra, yolda siyah
arafl ve ok ince siyah peeli baz kadnlar grd. Tam manasyla rtnmemi olan
hanmlar bu halleri ile matem elbiseli Hristiyan kadnlara benzetti. O sralarda baz
mnasebetsiz erkeklerin araf giyerek hrszlk ve saire trl maksatlarla teye, beriye
girdiklerini de iitmi olduundan gerek dindarlk, gerekse maslahat bakmndan zararl
grd iin, kadnlarn araf giymelerinin yasaklanmasn emretti. araf yasann
lke ekonomisini ilgilendiren boyutlar da sz konusuydu. mparatorlukta kuma ticareti
ile uraanlar, araf yasann yerli kuma retimine zarar verdiini savunuyorlard.
malathaneler ii cretlerini deyemeyecek, iini yitirenler yoksullua deceklerdi.
Bu sebeple padiahtan araf giyme konusundaki yasa kaldrmasn rica ettiler.81
II. Merutiyete doru giden yolda tesettr de tartma konusu haline
geldi. nk Abdlhamit sansrnden etkilenmeyen moda ve salon gazeteleri
77
20
82
Akta, a.g.e.,s.76.
Aksoy, a.g.e., s.59.
84
Kololu,1978, a.g.e., s.58.
83
21
Ayn, s.59.
Ayn, s.60.
87
Ayn, s.61.
88
Ayn, s.62-63; Sevin, a.g.e., s.137.
89
Kazm zalp ve Teoman zalp, Atatrkten Anlar (Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar),
s.4.
86
22
tayfa
ve
subaylarna
fes
giydirilerek
Osmanllklarnn
ilan
23
apka
giyme
zgrl
anlatlmalyd.
Ordunun
kulland
24
zamann
bekleyen
bir
devrim
olan
apka
Trk
toplumu
97
Ayn, s.79-80.
Kololu, 1999, a.g.e., s.306.
99
Aksoy, a.g.e., s.64-65; Yakut,a.g.m., s.23.
100
Akta, a.g.e., s.81.
98
25
yaynlar da art grlerek, Paris modasn takip eden dergilerde elbise ve tuvalet
reklmlar yaplr hale geldi.101
Yeni dnemle birlikte deiime direnen baz kiiler, ak-sak giyindikleri
ileri srlen Mslman kadnlar takip ederek, arabalarn taladlar. Hatta Hukuk
Mektebi rencilerinden bir grubun, bylesi kadnlara tacizlerde bulunmak iin bir
cemiyet kurduklar basna yansd. Zaptiye Nezareti halk zerinde uyanan bu heyecan
yattrmak iin gazetelere olaylarn bireysel olduunu aklamak zorunda kald.102
stanbulda kadnlarn karlam olduu bu durumlar halktan da tepki ekti. Kadn ve
tesettr konusunda tihat dergisine birok mektup gnderen okuyuculardan bazlar,
tihatn bu mesele zerinde daha ok durmas gerektiini dile getirdiler. tihat
Haysiyet-i Nisvan adl yazsnda; stanbulda kadnlara kar yaplan bu saldrlarn
irkin olduu ve bu irkin saldrlarn gnden gne artt belirtilerek, medeni
milletlerin kadnlara kar olan sayglarna karlk, stanbulda kadnlara kt
davranld, bu davran yapanlarn ileride kendi ailesine kar ayn hareketlerin
yaplmasna nasl tahamml edeceini sorarak konuyu basna tad.103
II. Merutiyetin ilanyla lkenin sorunlarnn zm iin Batnn btnyle
rnek alnmas gr arlk kazanmaya balad. Batlamann nndeki en byk
engel ise kadn rtnmesiydi. Kadn meselesi, sadece tesettr meselesinden ibaret gibi
grlyordu. Kadnlarn zgrleme ve kimlik kazanma abasnn bir sonucu olarak
araflarn atmas, ince pee kullanmas ya da hi pee takmadan dolamas, tesettr
tartmalarn alevlendirdi.104 Kadnn rtnmesiyle ilgili konularda Batclarla
slamclar kar karya geldiler. tihat ile Srat- Mstakim dergileri karlkl
atmann rnleriyle doludur.105
Batclar, Osmanl Devletinin kurtuluunu Batllamakta buluyor ve bu ynde
admlar atlmasn istiyorlard. Batnn her adan model alnmas ile Osmanl
Devletinin kurtulacan dnen Radikal Batclar ile Batnn ksmen model alnmas
gerektiini savunan Ilml Batclar, tihat dergisi etrafnda toplanarak grlerini
101
Ayn, s.83.
Yakut, a.g.m., s.23-24.
103
Sadk Albayrak, Merutiyet stanbulunda Kadn ve Sosyal Deiim (stanbul: Yeditepe Yaynevi,
2002), s.395-396.
104
Yakut, a.g.m., s. 24.
105
Dr. Abdullah Cevdet Beyin tesettr meselesi nvanyla bir bend nerettii makalesine Sebil-r Read
Cevap veriyordu. Tesettr Meselesine Cevap, Srt- Mstkim, Cilt no 6, (18 Austos 1327-1911)
s.413.
102
26
27
gibi yazlarla Kurandan, hadisten rnekler veren Sebil-r Reat, tesettrn gereklerini
aklamaya alan slamclarn grn desteklemeye alt. Sebil-r Reat, Ya
ulum- itimaiye ve felsefiye veya ulum-u eriye noktas nazarna gre mteala igc
edinen erbab- kalem meseleyi dinen eran halletmek istiyorlar. Bu halde
istinatghmz ancak hicac- eriye, zevabt- eriye, usul- fkhiye olacaktr. diyerek
112
28
zmirli smail Hakk, Nisaiyat, Tesettr Meselesinin Turuk- Halli, Sebil-r Reat, Cilt no 12, Say
no 291, (27 Mart 1330-1914), s.78.
118
Yakut, a.g.m., s. 24.
119
Akta a.g.e., s.77; Aksoy, a.g.e., s.60-64.
120
Ayn, s.76.
121
Albayrak, a.g.e., s.69-70; Akta, a.g.e., s.87.
122
Ayn, s.89.
29
tad. arafn yeni biim almas, ngilizlerin kullandklar ceketin giyilmesi, kadna
ynelik farkl sa modelleri de derginin sayfalarnda kendine yer buldu. Kadn
giyiminde modann yaygnlamas ile giyimde israf tartmas balad. Kadn giyiminin
deiimi konusunda somut olarak gndeme gelen istek, peenin kaldrlmasyd.
Giysilerin, kadnlarn darda rahat alabilecekleri hale getirilmesi, arafn
modernletirilmesi, rtnmenin kadn toplumsal yaamn dna iterek eve hapsetmesi
dergide tartma konusu yaplan dier konulardand.123
Kadn giyimine ilikin modernleme talepleri muhafazakrlarn tepkisini
ekmekle birlikte hkmet katnda da ho karlanmad sylenebilir. Bir hkmet
yesi olan eyhlislam Abdurrahman Nesip Efendi, 1912 ylnn Mart aynda bir
beyanname yaymlayarak, moday takip eden Mslman kadnlarn araf ekillerini
deitirmelerine
izin
verilmeyeceini,
aksine
hareket
edenlerin
ise
Ceza
123
30
erkeklerin
cepheye
sevkiyle
boalan
kadrolara
kadnlarn
31
stanbulda Ruslar apkaszlktan balarna tl sarnca hanmlarda bunu uygulad. Rus ba ya da skma
ba denilen earplar hanmlarn hayatna girdi. Cumhuriyat devri stanbul hanmlar apka giymeye
oktan hazr oldu. Akta, a.g.e., s. 118 vd.; Modaya uyan yksek tabaka araf 1918de terk etti. Sevin,
a.g.e., s. 140; Taolu, a.g.e., s.53-54; Apak ve dierleri, a.g.e., s.102; Aksoy, a.g.e., s.89.
133
Ayn, s.87.
134
Testtr Meselesi, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (10 Nisan 1335 -1919), s.131.
135
Tesettr ine Zabta Karmasn M?, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (13 ubat 1335-1919), s.13;
Ahmet Naim, Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (27 ubat 1335-1919), s.37.
136
Yakut, a.g.m., s.25.
32
137
33
KNC BLM
APKA DEVRM
1. YEN TRKYE DEVLETNN KURULMASI VE YAPILANMASI
19. ve 20. yzylda dnya byk deiimlere sahne oldu. Avrupada,
Amerikada ve dnyann daha birok yerinde yeni devletlerin ortaya kmasyla politik
g dengesi alt st oldu. Ar sanayinin yaratt hammadde, pazar, iveren, ii
ilikileri bir takm sorunlar da ortaya kard. Bu durumdan etkilenen Trkiye de eski,
ypranm yasalarla ve teokratik kurallarla sorunu zmeye alt. Dnya yznde
rnek alabilecei bir Mslman devlet de bulunmuyordu. I. Dnya Savann sonunda
bamsz tek Mslman devlet ise rand. ran hibir zaman ve hibir ynden rnek
alnacak durumda deildi. O halde Atatrk yeni Trkiye iin rneini kendisi
bulacakt.138 19191938 arasnda dnyada egemen eilim bulunuyordu: Faistlerin
rk
milliyetilii,
Sosyalistlerin
emeki
evrensellii,
Liberallerin
smrgeci
138
Neet aatay, Atatrk Devrimlerinin Amalar ve Esprisi, IX. Trk Tarih Kongresi, Cilt no III:
1537-1545, (Ankara: TTK Basmevi,1989), s.1542.
139
Kololu, 1999, a.g.e., s.388.
140
Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi (stanbul: nklp
Kitabevi, 1996), s.22.
34
141
Ayn, s.24-32; Afet nan, Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrim Tarihi (Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1977), s. 25-26.
142
Ayn, s.31.
143
Ayn, s.33-35; Mumcu, a.g.e., s. 37-40.
35
36
dalmadan nce ald son ve en nemli karar olan Misak- Milli ile milli mcadelenin
hedefini, vatann snrlarn ve bamszlk esaslarn benimsemi oldu. 147
Meclisin kendi yararlarna karar alacan uman tilaf Devletleri, Misak-
Millinin kabul edilmesiyle 16 Mart 1920de stanbul'u resmen igal ettiler. stanbulun
igali ve Mebuslar Meclisinin datlmas, aydnlarn ve milletvekillerinin tutuklanmas
Osmanl Devletinin sona erdiini gsteriyordu. Bu gelime ile TBMMnin almas
iin zemin hazrlanm oldu. Milli egemenlie dayal devlet kurmay dnen Mustafa
Kemal, bu frsat iyi deerlendirerek, kuraca devletin temel organlarn oluturacak
yeni meclisin toplanmasn salayacak almalar balatt. Meclis, yeni seilenler ve
Osmanl meclisinden kaabilenlerin katlmasyla Ankara'da topland. 23 Nisan 1920de
alan Byk Millet Meclisi, Trk milletini temsil ettiini ve kendi stnde g kabul
etmediini tm dnyaya ilan etti. 148
TBMMnin almasna bir tepki olarak Anadoluda ve stanbulda, stanbul
Hkmetinin, galci Devletlerin ve Aznlklarn desteiyle ayaklanmalar kt. Bu
ayaklanmalarn bastrlmas sonucunda TBMM Anadoluda var olan otoritesini daha da
glendirdi. tilaf Devletleri, kendi aralarndaki anlamazlklar ve Trk Milletinin
direnii sebebiyle, Trklerle anlama yapmak zorunda kald. Osmanl Devleti ile tilaf
Devletleri arasnda Sevr Antlamas (10 Austos 1920) imzaland. Ancak bu anlama
Misak- Milli kararlarna uygun deildi. TBMM antlamay tanmadn bildirdi.
Antlamay imzalayanlar vatan haini ilan etti. 149
Bu gelimeler zerine Dzenli Orduyu kuran TBMM Kurtulu Savana balad.
Kurtulu Sava'nda Trk Ordusu, cephede savat. Dou Cephesi'nde Ermenilerle,
Gney Cephesi'nde Franszlarla, Bat Cephesi'nde ise Yunanllarla mcadele edildi. 11
Ekim 1922'de tilf devletleriyle imzalanan Mudanya Mtarekesi ile silhlar braklarak
Kurtulu Sava sona erdi. Bu yeni devlete gidiin ilk safhasyd. Sra Anadolu ve
Rumelide tam bamsz, laik bir yeni Trkiye Devletinin kurulmas safhasna geldi.
Kurtulu Savandan sonra da Trk milleti iin de yeni bir dnya domu; ada,
demokratik ve lik Trkiye Devletinin kuruluuna uzanacak olan btn yollar almt.
Bu sebepledir ki lkeyi dman istilsndan temizleyen byk asker zaferleri takiben,
bu baarlarn semerelerini toplamak zere siyas faaliyetlere geildi.
147
Ayn, s.64-66.
Ayn, s.66-69; Mumcu, a.g.e., s. 48-55.
149
Ayn, s.56-62; nan, 1977, a.g.e., s. 69-74.
148
37
Mustafa Kemale gre Kurtulu Sava zaferle sona ermesine ramen, asl sava
bundan sonra balyordu.150 Bu asl sava 1919da 7 Temmuzu 8 Temmuza balayan
gece Mahzar Mfite (Kansu) not ettirdiklerinden baka bir ey deildi. Bu notlar iinde
yeni bir devletin kurulmas ve bu devletin kkletirilmesi iin yaplacak devrimler iaret
edilir ki bu da kurulan yeni Trkiye Devletinin, uygar bir devlet haline dntrlmesi
safhasdr. Bu notlarda yer alan u maddeler bu aamalarn iaretiydi:
151
Zaferden
sonra hkmet ekli cumhuriyet olacaktr; Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince
gerekli ilem yaplacaktr. Tesettrn kaldrlacak, fes kalkacak, medeni milletler gibi
apka giyilecektir. Latih harfleri kabul edilecektir. Bir Trk Devriminin gerekliliini
ve gerekletirecek olan kiiyi ise Aydemir, u ekilde ifade etmiti:152
Dnyann en eski medeniyetine beik olan Trk topraklarnda toplum hayat bir ilka ilkellii
iindeydi Memleket yolsuz, isiz, asayisiz bir dzensizlik iinde bunalyordu. Sonu gelmez
savalar Milletin gen kudretini eritmi, bitirmiti. Hulsa o gnlerde yeni Trkiye, sosyal ve
ekonomik yaps bakmndan eski kaam bir kalntdan ibaretti. Bu kalntnn temizlenmesi,
topyekn deimesi ve an isteklerine, an akmlarna gre yeniden dzenlenmesi lazmd. Bu
bel vermi yapnn ve ilkel hayatn yeni bir dzene ynelii iin Gazi Mustafa Kemalin
ahsiyetinden baka bir umut yoktu.
stanbula gelen bir Rus bilgini; Rusyann yapt inklp sizin inklbnzn
yannda kk bir slahat hareketi niteliindedir. Biz ne yaptk? Yalnz memleketimizin
iktisadi eraitini deitirdik. Hlbuki siz, bir devirden dier devre, Kurunu Vustadan
Kurunu Ahire atladnz. szyle yeni Trkiyede yaplanlar ak bir ekilde dile
getiriyordu.153 1919da Lloyd George Trkler, kmekte olan bir rka mensupturlar,
Yunanllar ise dostumuzdur ve gittike ykselen bir millet durumundadr diyerek
Yunanllar Anadoluya saldrtmt. Ancak aradan geen yllar iinde durum hite
umduklar gibi olmad. 1938de bir ngilizin syledii u szler bu durumu gzler
nne sermektedir: Byk sava izleyen bir sr ihtilal iinde Trkiyedeki kadar
beklenmedik ve takdire deer sonular veren olmad. Oysa savan sonunda Trk
milletinin yaayabileceine kimse inanmyordu.154
150
38
Savatan sonra iyice rselenmi bir toplum vard ortada. Maddesel adan her
taraf yoksullukla dolu olduu gibi, manevi adan da sava bkknlyla yorulmutu.
lerlemenin sabr ve zveri, adalamann bir sre olduunu anlatabilmenin gl
iinde gelimenin gnlk yaama yansyaca gne kadar devrim heyecann tutmak
kolay deildi. Her eyden nce devrimin insan kadrolarn oluturmak gerekiyordu.
Tarihi boyunca yukardan ynlendirilmeye artlanm Trk toplumunu ada uygarlk
dzeyine eritirebilmek iin her ferdini bilinlendirecek kurumlara ihtiya vard. Ancak
kulluktan kurtulup vatanda kimliine sahip olduklar zaman yeni aamalarn
gereklemesi mmknd. Tanzimatla balayan adalama admlarnn ulusal
egemenlik yolunda eritii aama, 1919 sonrasnda kanlmaz olarak Cumhuriyeti
getirdi.155
Cumhuriyete giden yolda, 1 Kasm 1922'de TBMMnin karar ile saltanatla
hilfet birbirinden ayrlarak saltanat kaldrld. Kurtulu Savann ardndan 24 Temmuz
1923te imzalanan Lozan Bar Antlamas ile yeni Trkiye Devleti'nin bamszl
btn dnyaca onayland ve mill snrlar izildi. Bu antlama Atatrk'n ifadesiyle
"Trk milleti aleyhine asrlardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamasyla tamamland
zannedilmi byk bir suikastn ykln ifade eden bir vesika" idi.156
Bu gelimeden sonra, artk mevcut ynetimin isminin de aka ifadesi ve iln
gerekmekteydi. 13 Ekim 1923'de TBMMnin karar ile Trkiye Devleti'nin Hkmet
Merkezi olarak Ankara belirlendikten sonra, nihayet 29 Ekim 1923te, Cumhuriyet iln
edildi. Bu sonucu takiben Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, oybirlii ile
Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbakan seildi. Cumhuriyetin iln ile gerekleen
bu byk devrimin yan sra devlet rgt ve toplum ynetiminin de ada devlet
anlayna uygun olarak liklemesi gerekiyordu. Byle bir anlay iinde halifeli
Cumhuriyet sz konusu olamazd. Cumhuriyetin ve egemenliin kaytsz artsz ulusa
ait olmas ilkesi ile egemenliini Tanrdan alan Halifelik kurumu badamamaktayd.
Bu sebeple 3 Mart 1924'te artk hibir lzumu kalmayan, aksine zararl bir kurulu
halini alm bulunan halifelik kaldrld. Son halifeyle beraber Osmanl hanedan yurt
dna karld. Ayrca ayn gn karlan kanunlarla da din ileri, vakflar ve
genelkurmay bakanlklar kaldrlarak, eitim ve retim birletirildi. Bylece bata
eitim ve din alannda hzl bir laikleme sreci balad. Bu deiikliklerden sonra
155
156
Ayn, s.390.
Mumcu, a.g.e., s.103-109.
39
157
zer Ozankaya, Trkiyede Laiklik ve Atatrk Devrimlerinin Temeli (stanbul: Cem Yaynlar,
1993), s. 209-211; aatay, a.g.m., s.1543; nan, 1977, a.g.e., s. 129-131; Aksoy, a.g.e., s.111.
158
Ayn, s.109.
159
Ayn, s.110.
40
kaldrlarak Trk Meden Kanunu kabul edildi. Arap harfleri terk edilerek Ltin harfleri
esasna dayanan Trk alfabesi dzenlendi. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu
kurularak Trk tarihi ve Trk dili zerinde almalar yapld. niversite'de de byk
bir reform gerekletirilerek ona ada bir grnm kazandrld. Bu arada ihtiya
duyulan eitli faklteler ve krsler ald. Kadn hukukunda reform yaplarak Trk
kadnna seme ve seilme hakk tannd. Zira faaliyetlerle beraber; ticaret ve mill
sanayi de gelitirildi. Salk ilerine nem verildi. Gl bir ordu kuruldu. Yeni Trkiye
Devleti'nin temeli olan btn bu dnmlere "Atatrk nklplar" ad verilmektedir.
160
Trkler, Dou kltr sahasndan kp, Bat kltr sahasna girme kararn
vermiti.163 Bat uygarl, insanln evrensel geliim izgisinde en ileri ve gelimi
dzeyini temsil etmekteydi.164 Aslnda yaplmakta olan yahut yaplacak yenilikler,
medeni dnyaya katlmann gerei deil, yirminci yzyl kltrnn zerine bina
160
41
165
Ayn, s.237.
Aydemir, a.g.e., s.224; Gide, 1914te Balkan savandan sonra ziyaret ettii Trkiye ile ilgili
gncesindeki notlarnda; Trklerin kyafeti aklnza gelebilecek en irkin kyafet ve dorusunu sylemek
gerekirse bu rkta bu elbiseyi hak ediyor demiti. Orhan Pamuk, Avrupallamak ve Kyafetimiz; Gide,
Tanpnar ve Atatrk, Radikal (5 Aralk 1999), s.4.
167
apa, a.g.m., s.22.
168
Mustafa Kemal, hr fikirli bir Trk Devrimcisi idi. Fes ve apka demek medeniyet demek olmadn
pek iyi bildiine phe yoktu. Fakat balk deitirmenin din ve iman deitirme gibi Batl inanlara
saptanan ve mhlanan bir kafaya hibir ileri tefekkr vurmayacan da bilirdi. Atay, a.g.e., s.432.
169
apka ktisas Hakknda Kanun Grmeleri, TBMM Zabt Ceridesi. Cilt no 19, Devre no 2,
(Ankara: TBMM Yaynlar, 1977), s.221.
170
Gentizon, a.g.e., s.93.
171
Ayn, s.94.
166
42
Dinine bal olan halk, apkay Hristiyanlamann bir sembol olarak kabul ederken,
fesi Osmanlln simgesi olarak grd ve daha sk sarld. Ancak fes, gemiten gelen
ve gelecee ait olmayan bir sembold. Bunun iin de Osmanlnn bir uzants olan fesin
terk edilmesi gerekiyordu.
Mustafa Kemal, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra yeni nesli irkin
kyafetlerden kurtarp medeni insanlarn giydii apkay benimsemesiyle, kamuoyunun
yaplacak dier devrim hareketlerine hazrlanmasna nemli katk salad. apka
devrimi, Trkiyede snf ayrcalnn ve gericiliin kalktn, demokratik ve laik
kurallarn uygulandn, tepeden trnaa uygarlaldn gsteren ak bir simge haline
geldi. nnye gre yaplan apka devrimi; Banazlk hastaln bir kazan arac
olarak bileine takanlar en ufak ekil meselelerini kanl bir surette kullanabilmilerdir.
Byle bir tarihten gelen millette apka Devrimi bir geni grme, dnme devrimi
olmutu.172 smail Habip Sevk bu konuda u benzetmeyi yapyordu; Kavuk
mmetimiz, fes Osmanllmz, kalpak ihtilalimiz, apka inklbmzdr.173
Fes kullanlmaya baland zamanlarda giyilmesi caiz olmayan gvur icad
fetvalaryla kar konulmu, ancak zamanla dinsel bir kimlik kazanmt. Yine ayn
ekilde ayn kar koyu bu defa fesin kaldrlp, apkann kullanlmasn isteyenlere
kar oldu. Ankara bakent olup resmi daireler ve memurlar Ankaraya tannca,
Anadolu yeni bir kltrle karlat. Bu Batl deerler Ankarann deimesine n ayak
oldu. Bu deiim baz romanlara alayc bir dille konu edildi. Ancak her eyden nemlisi
Elit ya da sekin zmrede balayan deiiklie devletten de destek gelmesiydi. Btn
bu gelimelere ek olarak giysi ve yaam biimine ilikin moda akmlar baz sekin
evreleri de etkiledi. te bu moda hareketi devlet politikasyla da desteklenerek tm
Trk insannn giysi ve yaama biimi haline getirilmeye alld.
Kololu, 1978, a.g.e., s. 95; Halit Kvan, Buna apka Derler, Milliyet (21 Kasm 1962), s.5.
Kololu,1999, a.g.e., s.136.
174
Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkiler, 19241930 (Ankara, 1972), s.137.
173
43
hayrna ne gibi inklplar, hamleler yapm isem hep byle halkmzla temas ederek,
onlarn alaka ve muhabbetlerinden gsterdikleri samimiyetten kuvvet ve ilham alarak
yaptm. Bu hareketi yapmaktaki amacn ise; Milletimizi en ksa yoldan medeniyetin
nimetlerine kavuturmaya mesut ve mreffeh klmak eklinde belirtiyordu. 175
Meclis, (1341)1925 ylnda erkenden tatile girdi. Bu uzun yaz tatili yeni bir
hamle iin en uygun frsatt. Ancak neye, nereden balanacakt. Atatrk, 10 Austos
1341 (1925) tarihinde Kastamonudan gelen heyeti kabul ettiinde,176 onlara mutlaka
Kastamonuya geleceini syledi. Heyet, ileri Bakan Cemil (Uybadn) tarafndan
uyarlarak feslerini karp, balar ak olarak Cumhurbakannn huzuruna kabul
edilmiti.
177
Mustafa Selim mece, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri 1925.
(Ankara: TTK Basmevi, 1959), s.38; Mehmet Baytimur, Aziz Demirciolu ve Hasan elikolu;
Atatrkn Kastamonu Gezisi ve apka Devrimi (Ankara, 1982), s.65.
176
Cumhuriyet (10 Austos 1925), s.1; Kastamonu Mebusu Mehmet Fuatn bakanlnda Kastamonu
CHP Mutemedi Hsne (Berker), Belediye Meclisi azasndan Akdoanl Zade Mehmet (Ali Efendi), l
Daimi Encmeni yesi Sabri, Ticaret Odas Reisi Eczac Hac Mehmet (Rza Saltk), Trk Oca dare
Heyeti, Halk Frkas azasndan Tatlzade Emin, Ak Sz Gazetesi sahibi Hsn Beylerle, Kz Ortaokulu
retmenler Birliinden Hacer (Kafadar) ve nc Anaokulu Baretmeni Hikmet (Melike Bakan)
Hanmlardan oluan dokuz kiilik davet heyeti Ankaraya gelir. mece, a.g.e., s.10; Baytimur ve dierleri,
a.g.e., s.26da Heyet Bakan olarak Hsn Berkerin ad gemektedir. Halit Kvan, a.g.m., (10 Kasm
1962), s.5; Nait Hakk Ulu, Byk Devrim (stanbul: Ak Yaynlar, 1973), s.128.
177
Kololu, 1978, a.g.e., s.87.
178
Aydemir, a.g.e., s.224; mece, a.g.e., s.9; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.8.
179
19 Mays 1919 tarihinden sonra nebolu Anadolu ihtilaline katlmak zere zellikle stanbuldan deniz
yoluyla gelenlerin iskelesi olmutur. Ayn, s.1.
44
Franszlarn, Adana, Urfa, Antep ve Mara igalini protesto etmek iin yaplan
mitingde kadnlarn, altn, bilezik ve dier ziynet eyalarn Hilal-i Ahmere (Kzlay)
balamalar da180 duyarllklarnn baka bir gstergesiydi. Kurtulu Savanda
Kastamonulularn bir dier katks bunlarn yannda cepheye gnderdii askerdi. eitli
cephelere krk bin civarnda asker gndermiti. Kastamonu ayrca, Kurtulu Savanda
en ok ehit veren il olarak Konya ve Ankaradan sonra nc srada yer almt.
181
180
Ayn, s.4.
Ayn, s.15.
182
Ayn, A.g.e., s.22; Ulu, a.g.e., s.116 ; Kansu, a.g.e., s.20.
183
Kvan, a.g.m., (10 Kasm 1962), s.5; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.19-23; Atay, a.g.e., s.434.
184
Ayn, s.433.
181
45
Kastamonuya doru yola kt.185 Yolculuk, sabah erken saatlerde olaca iin
kimsenin uurlamaya gelmesi istenmemiti. Bundan dolay yola hangi kyafetlerle
kldn gren olmamt. Ancak geziyi izleyenlerin anlarna gre Mustafa Kemal,
gri renkte sade bir elbise giyerek, gzlerine vapurduman gzlk, ellerinde bej renginde
eldivenler, banda beyaz renkli panama apkas takmt.186 Elinde panama apkas
olduu halde yol boyunca ba akt.187
Mustafa Kemalin Kastamonuya geliinde ve karlanmas srasnda ilk defa
Panama apkas ile grnmesi, halk ba ak selamlamas zerine, o srada
Kastamonu Valisi olarak grev yapan Kbrsl Fatin Bey ile Kastamonu milletvekili
Mehmet ve Ali Rza Beyler ile bir ksm Kastamonulular, baz memur ve adliyeciler
bunu bir iaret sayarak alelacele terzilere beyaz renkte kumatan apkaya benzeyen
balklar yaptrarak giydiler.188
Kastamonudaki incelemelerine, 25 Austos 1925te zerinde Mareal
niformasyla klay ziyaret ederek balayan Mustafa Kemal, askeri tefti ederken,
birka erin baln karttrarak inceledi. Fikrimiz, kyafetimiz tepeden trnaa kadar
medeni olacaktr"diyerek bu yapt hareketinin nedenini aklad.189 Memleket
hastanesini tefti ederken de sark meselesini ele ald. Sar selahiyatdar olmayanlara
sardrmamal, bir de vazifelerini yaparken sardrmaldr
190
185
Baz kaynaklarda hareket tarihi 24 Austos olarak belirtilmektedir. Ancak Kastamonunun yerel
gazetesi olan Akszde haberin tarihi 23 Austos olduu iin bu tarih kullanlmtr. Aksz (23
Austos 1925), s.1; Aydemir, a.g.e., s.224; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.6.
186
Ayn, s.36; Ulu, a.g.e., s.128; Cumhuriyet (24 Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s. 10.
187
lk durak olan Kalecikte ankrda ba ak olarak kylleri selamlamtr. Ayn, s.11; Baytimur ve
dierleri, a.g.e., s.33;Ulu, a.g.e., s.130.
188
Ayn, s.136; Aksz (25 Austos 1925); Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5; mece, a.g.e., s.15.
189
Ayn, s.14; Aksz (25 Austos 1925), s.1; Cumhuriyet (25 Austos 1925), s.1; Vakit, (25 Austos
1925), s.1; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.40; Aydemir, a.g.e., s. 227.
190
Aksz (24 Austos 1925); Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.41; Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5.
46
191
Vakit (26 Austos 1925); Aksz (25 Austos 1925); mece, a.g.e., s.17; Kvan, a.g.m., (11 Kasm
1962), s.5; Gololu, a.g.e., s.139.
192
Ateperestten alnan inek yeni sahibine stn sadrmazsa, o adamn ateperest kyafetine
girebilecei hakkndaki hkm hatrlatr. mece, a.g.e., s.18; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.45; Ulu,
a.g.e., s.135; Aydemir, a.g.e., s.229; Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5; Aksz (25 Austos 1925).
193
Ayn, (26 Austos 1925); mece, a.g.e., s.33.
194
Ayn, s.42; Aydemir, a.g.e., s.230.
195
Ayn Tarihi (Eski seri, Eyll 1925, No: 18), s.469; Atatrkn Sylev ve Demeleri. Cilt no 3,
(Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,1989), s.210; Aksz (30 Austos 1925); Vakit (29
Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s.43; Ulu, a.g.e., s.138; nebolu Nutku, Trk Ocakl genlerden kr
Tekand, sa Tzer, Naim Tl, Cemal Kayaalp, kr Ustaolu ve maliyeci evket tarafndan zapt ve
tespit edilmitir. Baytimur ve dierleri, A.g.e., s.71; Mehmet Saray, Kyafet ve Laiklik (Ankara:
Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, 1989), s.5; Aydemir, a.g.e., s.231.
47
olunabilecek bir kyafet ne millidir, ne de beynelmileldir. O halde kyafetsiz millet olur mu?
Medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir.
198
Efendiler
48
nazarndan ameli olmak itibaryla her nokta-i nazardan tecrbe edilmi medeni kyafet iktisa
edilecektir. Bunda tereddde mahal yoktur. Asrlarca devam eden gafletin ac derslerini
tekrarlamaya takat yoktur. Biz, medeni insanlar olduumuzu ispat ve izhar iin icab edeni
yapmakta asla tereddt etmeyeceiz .
200
Aksz (2 Eyll 1925), s.1; Cumhuriyet (31 Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s.67; Ulu, a.g.e.,
s.155; Gololu, a.g.e., s.145; Kvan, a.g.m. (16 Kasm 1962), s.5.
201
Atay, a.g.e., s.398; Fevzi Paa henz viziyerli-emssiperli kasket yaptrmamt. Zafer gnlerinden
sonraki serpuu banda idi. stiklal Mahkemesi Reisi Afyon Mebusu Ali Beyinde banda kulaklarna
kadar geen kalpa vard. Karlayclar arasnda en ok dikkati eken, Ankarann milli kahraman,
Diyanet leri Reisi Rfat Breki idi. Mtevaz, temkinli ve vakarl hali ile sarkl fesini koltuunun
altna almt. Ulu, a.g.e., s.158; Aksz (5 Eyll 1925), s.1; Osman Zeki Genosman, Altn Yllar
(stanbul: Hr Yaynlar, 1981), s.110.
49
202
50
5. Kisve-i ilmiyyeyi lbis olanlar binalar haricinde teti-i selam iin serpularn
kararak bala veya serpularn karmayarak elle harekette muhtardrlar.
Ancak kanunen Cumhuriyet bayram olan gnn resmi mersimi esnasnda
selm tetisi serpuunu kararak ba ile ifa olunur.
6. Birinci maddeye gre ilmiye snf haricinde bulunanlar kisve-i ilmiyyeyi iktisa
edemezler.
Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas, lmiye Snf Ve lmiye Kisvesi ve Bilumum
Devlet Memurlar ile ilgili olan ksmda ise, btn memurlarn apka giyecei
belirtiliyordu.207
205
206
51
Trkiye Cumhuriyeti memurlarnn olduu gibi halknn da eitli giysiler ile grlmesi hi de
mucibi eref deildir. Hayattaki rakiplerimize kendimizi tanttrmak ve telkini hrmet etmek iin
onlardan hi farkmz bulunmadn gstermek lazmdr. zaha lzum yoktur ki kyafet ve kisve
ile itikadat arasnda hi fark yoktur.
2 Eyll 1925 (1341) tarihli 2413 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi resmi gazetede
yaynlanarak konuya aklk getirildi. Bu dzenlemelerden sonra zellikle genler ve
aydnlar, apka giymeye baladlar. Bilumum Devlet Memurlarnn Kyafetleri
Hakknda Kararname ise u ekildedir:
1. Ordu ve donanma mensuplaryla ilmiye snfna mensup olanlardan ve yarglar
gibi giysileri devlete zel ekilde saptanm bulunanlarn dnda tm devlet
memurlarnn giysileri dnya yzndeki uygar uluslarn ortak ve genel
giysilerinin ayndr. Yani gndz ve gecenin deiik durumlarna ve resmi
trenlere gre giyilmek zere deiik giysiler ve apkalardr.
2. Binalar iinde ba ak bulunmak kuraldr.
3. Binalar dnda selamlamak apka ile olur.
4. Genellikle halk, ordu ve donanma ve ilmiye snfna zg ya da yarglar iin
olduu gibi zel yasa ile saptanm giysileri giyemezler. Fakat devlet
memurlarnn giysileri her trl halk tarafndan aynen ya da alma durumlarna
uygun surette kabul olunabilir.
Alnan bu kararlar, Siirt Milletvekili Mahmutun, 6 Eyll 1341 (1925) tarihli
nklp Sahasnda Yeni Bir Hamle Daha balkl yazsyla, o gnk hayatn zorunlu
artlarndan olduu ynnde deerlendirildi.208 Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas,
lmiye Kisvesine ve Bilumum Devlet Memurlarnn Kyafetleri Hakknda Kararname
yaynlanmasndan sonra, atlacak ikinci adm, kararnamelerin uygulanmasyla ilgili
dairelerin yapmas gereken ilemlerin duyurulmasyd.209 Buna gre: Dhiliye
Vekletinden
telgraflarla
gnderilen
kararnamenin
sureti
illerin
en
yksek
Hakimiyeti Milliye ( 6 Eyll 1925 ), s.1; B.C.A. Bakanlar Kurulu Kararlar Bavekalet Katolou
030.18.1.15.54.7; Resmi Gazete (5 Eyll 1925), s.168.
208
Hakimiyeti Milliye (6 Eyll 1925), s.1.
209
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katolou, 051.V35.5.43.21.
52
210
53
213
54
217
55
giymek mecburiyetindedir. Trkiye halknn umumi serpuu apka olup buna mnafi bir ihtiyatn
devamn hkmet men eder.
Madde 2. bu kanun tarihi nerinden itibaren meriyl icradr.
Madde 3. bu kanun Byk Millet Meclisi ve cra vekilleri heyeti tarafndan icra olunur.
Ayn, s.221.
Gololu, a.g.e., s.150.
222
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulduu zamanlarda yaplan bir ara seimde bamsz, ancak TCF
yanls olarak Bursadan Milletvekili olmutur. Kurtulu Sava srasnda merkez ordusu ve 1. Ordu
Komutanlklarnda bulunmutur. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin
Kurulmas 1923-1931 (Ankara: Yurt Yaynlar, 1981), s.117 ve dipnot 1 den.
223
Gololu, a.g.e., s.150; TBMM Zabt Ceridesi, s.222.
221
56
eziyet, zor alm yasaktr., 74. Maddesinde Hibir kimse hibir fedakrla zorlanamaz.
denilmektedir ki, kanunun bu maddelerle salanm tabii haklarna aykr olarak hibir kayt
konamaz. zgrln, i ve alma serbestliinin snrlanmasn gerektiren byle bir kanun
tasarsnn, Anayasann ruhuna aykr olarak ele alnmas en geni ve ileri zgrlk idaresinin
gerekletirilmesini zerine alm olan Cumhuriyet kavram ile kart olur.
4. Bu sebeplerle;
a) Anayasaya aykrlndan tr bu kanun tasarsnn reddedilmesini,
b) Bakanlar Kurulunun kanunla belli yetkileri dnda olan ve Anayasaya aykr hkmleri iine
alan, Takriri Skn kanununa dayatlmas da mmkn olmayan 2.9.1925 gn ve 2413 sayl
kararnamenin karlmam saylmasn,
c) Anayasal haklar ve kiisel egemenlik ve kiisel dokunulmazla aykr ilemin halka
uygulanmamasn arz ve teklif ederim
Nurettin Paa ile Refik Bey arasndaki tartma uzaynca sz Adalet Bakan
Mahmut Esat Bey alarak,225 Nurettin Paann, kanun teklifinin Anayasaya aykr
olduu ynndeki kukusunun yersiz olduunu belirterek, Trkn zgrl ynnde
yapt konumasna ise zgr ve uygar uluslarn kln almak, zgrlkszlk
mdr? Her zgrln kanunlar ile, nizamlar ile bir snr vardr. Onun snrlar Trk
224
225
57
226
58
olan
herkes) Trk
Milletinin
giymi
olduu
apkay
giymek
mecburiyetindedirler. Trk halknn da genel bal apka olup buna aykr bir
alknln devamn hkmet yasaklar.
Madde 2: Bu kanun yaynland tarihten itibaren geerlidir.
Madde3:Bu
kanunun
uygulanmasndan
Hkmet
(Bakanlar
Kurulu)
sorumludur.235
Devlet Memurlarnn Kyafetine Dair Kararnamenin yaynlanmasnn ardndan
memurlar apka giymeye balamt. Bu konuda ilk rnek Adliye Reisinin ve
memurlarnn 2 Eyllden itibaren apka giymesiydi. Mahkeme bakanlarndan sarkl
olan bazlar hoca kisvesini, sivil giysiyle deitirdiler. stanbulda da Evkaf Mdriyeti
memurlar, Evkaf Mdr Hakk, muhasebeci Fahri Bey ve Akarat Vakfiye Mdr
Niyazi Bey apka alarak, makamlarna geldiler.236
gnderdii bir genelge ile btn memurlarn setre ve pantolon giymelerinin zorunlu
olduunu bildirdi.237 apka ve dier medeni kyafetlerin kabulne ilikin yasal
dzenlemeden nce, yerel yneticilerin, aydnlarn, Trk Ocaklarnn bu konuda
nclk yaptklar grld.238
232
Ayn, s.150; Aydemir, a.g.e., s. 247; ztrk, a.g.e., s.65; Cumhuriyet (16 Kasm 1925) , s.1.
TBMM Zabt Ceridesi, s.232; Gololu, a.g.e., s.156.
234
Kololu, 1978, a.g.e., s. 94.
235
TBMM Zabt Ceridesi, s.230; Hakikat, (25 Kasm 1925); Aksz (26 Kasm1925); ztrk, a.g.e.,
s.79.
236
Cumhuriyet (3-7 Eyll 1925), s. 1. Bursa da bata Vali, olmak zere btn memurlar apka giyerler.
237
Ayn, (8 Eyll 1925), s.2.
238
apa, a.g.m., s. 27.
233
59
241
stanbulda ise her gn yeni bir apkac dkkn alyordu. Bunlarn hepsi de,
hayatnda ilk kez bana apka geirip aynada kendini seyredenlerle dolup tat.
Aralarnda hanm apkalar giyenler bile vard. Ba ak olmama dncesiyle,
apkann nasl olacann ve ne ile giyileceinin bilinmemesi komik grntler
239
60
olumasna neden oldu.242 apka kanunu kar kmaz kprnn iki ba ile anayol
kavaklarna yerletirilen polisler fesleri ve feslileri toplamaya baladlar.243 stanbulda
hamallar feslerini toplayarak Boaza attlar. Kzlay da fes toplama kampanyasna
girierek toplad fesleri yoksullara terlik yaptrd.244 Milli Eitim Bakanl ise,
rencilere elbise renginden yaplm apka giydirerek uygulamaya yeni nesli de
katt.245
Tketim o kadar ok artt ki, Avrupadan eski stoklar bile getirtildi. apka yerine
namaz klarken yana evrilmesi kolay olduu iin kasketler de tercih edildi. Hatta
halkn kurnazl ile her trl maddeden balk icat edenler bile kt.246 Trkiyedeki
apka giyimi konusunu dikkatle izleyen dnyaca nl ftr apka imalats talyan
Borsalina kardelere ait azna kadar apka dolu bir gemi,, stanbula geldi. Eylln ilk
haftalarnda eitli Avrupal apka imalatlar da apka seferleri dzenleyip, ftr,
panama, kasket gibi apka trlerini stanbula getirdiler. ngiltereden bile ftr ve
panama apkalar alnd. Ancak bu d almlarla halkn ihtiyac karlanamayarak, yerli
fabrikalarn kurulmas istendi.247 Bu balamda zmirde Sepet, iek ve apka Okulu
ald. Bu okulun alt ubesinden ikisi; kadn ve erkek apkacl blmleriydi. Burada
yaplan apkalar Avrupa kalitesinde ve yzde krk daha ucuza satlmaktayd.248
Mustafa Kemalin iareti zerine apka konusu gazetelerde de yank buldu.
Birok gazete emssiperli Serpuu eitli adlar altnda ilediler. apka diyebilme
konusunda gazeteler ve gazeteciler zorland iin birok yeni kelime icad edildi. Ancak
Mustafa Kemal, bu baln adnn apka olduunu belirtmesi zerine bu konudaki
skntlarda giderildi. Basnda zellikle Hkimiyet-i Milliye ve Cumhuriyet, apka
lehine kamuoyunu bilinlendirme grevini yerine getirmeye altlar. Bu yolla halkn,
bir takm art niyetli kiiler tarafndan kandrlarak yasa d yollara srklenmesinin
nne geilmesi hedeflendi.249 Gazeteler halk aydnlatmaya alarak, Hangi apka
nerede giyilir, apka nasl giyilmeli gibi konularn ilendii grg kurallar keleri
242
H.C.Armstrang, Bozkurt. eviren: Gl aal Gven (stanbul: Arba Yaynlar, Mart 1997), s.207.
Cumhuriyet (2 Eyll 1925) s.1.
244
Kololu,1978, a.g.e., s. 95.
245
Cumhuriyet (9 Kasm 1925), s.1.
246
Marcel Lucain, Mustafa Kemal Trkiyesi, Milliyet, (13 Kasm 1973), s.5.
247
Tunay, a.g.e., s.150.
248
Cumhuriyet (15 Temmuz 1929), s.1.
249
Cumhuriyet (1 Eyll 1925), s.1; Hkimiyeti Milliye (24 Eyll 1925), s.1.
243
61
ap, apka giyimi kltrn halka retmeye altlar.250 apkann pahallnn geici
olduunu anlatp, apka alm konusunda oluan panii yattrmay amaladlar.
Gazeteler apkay vc, fesi ve feslileri yerici ierik kazanarak, fesin aleyhine hava
oluturarak, apka giymenin gz meselesi olduu, zamanla allacana dair yaynlarla
apkay desteklediler.251
apka devriminden nce genellikle aydn kesim Avrupaya giderken bu bal
giydii iin, nce aydnlar arasnda kabul edildi. Mustafa Kemal, millete mal etmeye
balad devrim anlayn ve hazrlklar tamamlamak iin Meclis almadan nce yeni
bir yurt gezisine daha kt. 22 Eyll 1925te Mudanyaya geldiinde Bursallar hibir
kanun hkm ya da hkmet zoru olmad halde Gaziyi apkal olarak karladlar.252
8 Ekim 1925te Balkesirde 10 Ekimde Akhisar ve Manisada, 11 Ekimde zmirde, 12
Ekimde Kemalpaada, 1719 Ekimde Konyada, 21 Ekimde Afyonda yapt
konumalarda; Milletimizin ilerlemeye, yenilie, gelimeye istekli olduu, uygar
toplumlarn seviyesine gelmek iin hep birlikte urald, bunun bir grev olduu, bu
grevinde lnceye kadar bitmeyeceini belirtti.
Mustafa
Kemalin
apka
giydirmek
ve
devrimleri
uygulattrmaktaki
kararllnn nemli bir rnei de, Mekkede toplanan slam Kongresine Trkiyeyi
temsilen gnderilen Servet (Tr) Beye verdii talimatta grld. 253
Mekkeye gidip bizi temsil edeceksin. Trksn ve Mslmansn. Trklk, Mslmanln
ncs ve klavuzudur. Mslman milletleri uygarlamaktan alkoyan Batl inanlar ykmak
iin, Mekkeye apka ile gireceksin. Kara taassup seni paralamaya bile kalksa ban vereceksin,
fakat eilmeyeceksin.
62
63
gurupta giysi devrimiyle birlikte Batl kyafetleri benimsedi. Ancak bir farkla,
Tanzimat Batcs Avrupa kumandan, Millici ise yerli kumatan elbise istedi.261
Her eyiyle ulusal olmaya alan yeni Cumhuriyet giysi ve baln da yerli
fabrikalarda, yerli kumalardan yapmak istedi. Yeni Devlet, bu amacn gerekletirmek
iin Milli Burjuvazisini yaratmaya alt. Osmanl imparatorluunda, ticarette en
byk pay aznlklarla yabanclarn elindeydi. Yeni devlet, vatandan ticarete sokmak
iin kendi eliyle destekliyordu.262
Bakanlar Kurulu kararnamesinin kabul edilmesinin hemen ardndan apkalara
Narh, apka malathaneleri, apka Fabrikas, apka ve Milli ktisat, apka ve
ktisadi Neticeleri balklaryla konunun ekonomik yn gazetelere tand. apkalara
Narh balkl yazda, stanbuldaki apkaclarn Belediyeye birer apka numunesi ve
fatura getirdikleri, getirilen apkalarn stanbulda imal edildii iin olduka ucuz
olduu belirtilmiti. Lks apkalarn ise Avrupadan getirildii, Ancak stanbuldaki
apkaclarn ounun Rum olduu, ayrca stanbulda Yahudi ve ngiliz apkaclarnn
olduu sylenerek, aralarnda hi Trk ve Ermeni apkac bulunmadna dikkat
ekilmiti. Gazete bu karm Belediyeye getirilen faturalardan belirlemiti.263 Halkn
apkaya gsterdii rabet zerine apkac dkknlarndan pek ok al veri oldu ve
apka fiyatlar artt. En dk kalitedeki panama apkas (on), uha apkalar (on alt)
liraya kadar frlad. Ancak halkn, artan fiyatlara ramen apka giymeye altklar
gzlendi. stanbul Belediye Bakan ise, haksz kazanc engellemek iin apka
fiyatlarn kontrol altna almaya alt.264 Beyolunun nadir apka dkknlarndan
ok fazla alveri olduu iin, birka ay iinde apkaclarn umulmayacak derecede
zenginletikleri grld.265
apkann tamimi kffesi Gayr- Trk apka tccarlar iin pek byk kra vesile olmutur.
Bundan bir iki ay evvel iki liraya sattklar foter apkalar derhal yedi sekiz liraya karmlar
ve frsatn kendilerine temin ettii hadsiz krlar ceplerine yerletirmeye balamlardr.266
apka, modas da srekli deitii iin birka tane olmalyd. Ayrca pahalyd
ve apkaya denen para yurt dna gidiyordu. Bundan dolay bir an nce apka
261
64
Ayn, (4 Eyll 1925), s.1; Hakimiyet-i Milliye (27 Ekim 1925), s.2.
Cumhuriyet (2 Eyll 1925) s.1.
269
Ayn, (4 Eyll 1925).
270
apka Fabrikas, Fabrikamzn her nevi kasket imal etmekte olduu mterilerimize arz olunur.
Sultanhamam No: 25, Duhanizade Mahdumlar, Ayn, (2 Ekim 1925), s.6; apka Fabrikas, Fabrikamz
yeni kuad edilen apka dairesinde ngiliz ve Gabardin kumalarndan mamul muhtelif cinslerde kasket
imal eylediimizi muhterem tara mterilerimize beyan eyleriz. Sultanhamam No: 25, Duhanizade
Mahdumlar, Ayn, (14 Ekim1925), s.6; Ayn, (2 Eyll 1341); Yldz apka fabrikas, Caalolunda,
stiklal caddesinde fabrikamzda imal edilen bilumum apkalar Avrupa mamulatndan olup, ayn fiyatlar
zerinden toptanclara satlmaktadr. Ayn, (18 Ocak1929).
271
Ayn, (7 Eyll 1925); Toptan olarak dzinesi 25, 27, 30, 33, 36 liraya satlmaktadr.; Ayn, (13 Aralk
1925).
272
Hakimiyet-i Milliye (16 Ekim 1925), s.2, Haim Nahit ayn konuyu (27 Ekim 1925) tarihli
Hakimiyet-i Milliye gazetesinde de apka ve Milli ktisat makalesiyle ele almtr.
268
65
66
bir deiim yaand. Osmanlnn geri kalmasnn sembol olarak kabul edilen kadn,
Cumhuriyetle birlikte modernlemenin sembol oldu.
1923n hemen sonrasnda, balangta nemli bir tarihsel gemie, birikime,
altyapya dayanmasa da, kltrel devrimlerle yeni kadn tipi ortaya kt. Bu kadn tipi
yeni sistemin iaretlerini tamaktayd. Trk toplumunu Doulu simgelerden koparp,
Batya ynelten yeni sistemde yalnzca zihinsel alanda deil, d grn olarak da
yeniden ekillenme balamt. Bu ekillenme toplumun btnne de uygulanmak
istendi. Ancak deiim bir anda ve Trkiyenin genelinde ayn boyutlarda
yaygnlaamad. Corafi koullar nedeniyle iletiimin kopuk olduu, ulamn imknsz
olduu yrelerde hibir deime grlmedi. Dnsel ve kltrel atlm, btn
kesimleri kapsayacak boyutta ve lde gerekletirilmediinden, toplumsal farkllklar
bu dnemde iyice artt.276
Modernleme ile gelen yaam biimi, zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda bir
st snf yaratt.277 Cumhuriyetin ilk yllar yetenekli, sekin, iyi eitimli ailelerin
ocuklarnn ykselebilmesi ve yeni yaam her ynyle tadabilmesi iin inanlmaz
olanaklar sundu. Buna dair en gzel rneklerden biri, dnemi yaam, sekin aileye
mensup entelektel bir kadn olan Mina Urgann yaam yksnden karlabilir.
Urgan, anlarn toplayp yaynlad kitabnda, genlik dnemlerinde yaad renkli
hayat, kadnl-erkekli karma toplantlar, renci aylarn, gezileri, balolar,
rencilerin urak yeri olan kahveleri, stadyumdaki malarn heyecann, kadn ve
erkek bir arada toplumsallamann gereklerini anlatp, Atatrk dneminde yaanan
toplumsal deiimleri dile getiriyordu.278
imdi sras gelmiken, Kemalist, hem de sapna kadar Kemalist olduumu ak seik sylemek
isterim. Mustafa Kemal benimle dans etti, on bir yanda bir ocua insan muamelesi yapt iin
deil, eer Mustafa Kemal olmasayd, ben ben olmayacam iin Kemalistim. Eitim grm,
seksenini gemi bir kadnn bu memlekette Kemalizme inanmamas tamamen anormal olurdu.
O srada kktm ama, tramvaylarda erkeklerin oturduklar blm kadnlarn oturduklar
blmden ayran perdeyi ok iyi anmsyorum. Mustafa Kemal o perdeyi de, kadnlar toplum
276
Leyla Krkpnar, Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler,
Bilano 98. ss. 13-28, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998), s.16.
277
Aksoy, a.g.e., s.105.
278
Aye Durakbaa, Cumhuriyet Dneminde Modern Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluumu;
Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75. Ylda Kadnlar ve Erkekler, Bilano 98. ss. 2950, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998), s.42.
67
yaamndan dlayan, karanlk kelere kapatan btn perdeleri de yrtt o gzel elleriyle.
Kadnlarn her adan erkeklerle eit olduklarn savundu.
279
279
Mina Urgan, Bir Dinozorun Anlar (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998), s.158.
Claude Farrere, Ankaral Drt Hanm. eviren: Kriton Dinmen (stanbul: Scala Yaynclk, 1999),
s.14.
281
Krkpnar, a.g.m., s.19.
282
Tekinalp, Kemalizm. eviren: etin Yetkin (stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998), s.128.
280
68
283
69
ilanlarnda apka sipari atlyelerinin yer almasyla zamanla bir sektr haline geldi. Her
yl moda olan apkalar gazetelerden de takip edilmeye baland. Giysileri yer ve zamana
gre ayrma ilemi apkalar iinde geerli olmaya balad.290
295
Atatrk, kadn meselesinin stne pek varamamtr. Kyde ve geri kalabalkta din kadar
kuvvetli ey, rz, rz da kadn demektir. Ahlakn ls rzdr. Dnlmeyen yemin, rz stnedir.
Medeni Kanun yeni Trk Cemiyetinin hazr nizam deil, ideali idi. Bu cemiyet mahkemelerde
kalptan dklmeyecekti. Kzl erkekli mektepten yetiecek ve mektepten kacakt. ktisadi
289
70
artlarn yarataca yaama imknlar kadn hrriyetine kavuturacakt. Halk kadnnn kurtuluu
uzunca bir zaman alacakt.
gidemediklerini,
gerekesinin
ise
orada
yaayan
kadnlara
kar
296
Amanullah Han lkesine dner dnmez kadn kyafeti hakknda yasa karr. Mustafa Kemalde;
Eyvah adam gitti demektir. Ben kendisine srarla bu konuya girmemesini tlemitim, ok yazk oldu
der. Avcolu, a.g.e., s.1358.
297
Kn ynl, yazn ipekli kumatan yaplm, tayyr zerine rengine uygun ve ayn kumatan pelerin,
baa arkadan skma tl rts eklinde. Taolu, a.g.e., s.81.
298
Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara (9. bask, stanbul: letiim Yaynlar, 1999), s.249
299
Taolu, a.g.e., s.82.
300
Aksoy, a.g.e., s.117.
301
Karaosmanolu, 1999, a.g.e., s.56.
71
Eski devir adet ve kurallarnn belirledii kyafet ekli olan araf, zamanla
deiime urad. Kadn giyiminin medeni hale getirilmesi iin ilk somut adm 15 Ocak
1924te okullara gnderilen bir genelge ile atlarak kadn retmenlerin yzlerini pee
ile rterek derslere giremeyecekleri bildirildi.302 1925 ylnn Aralk aynn banda ise
Eskiehir Belediye Bakan Kamil Bey, halka hitaben yaynlad bir beyannamede
kadnlarn geleneksel kyafetlerini brakarak medeni kyafeti benimsemeleri gerektiini
aklayarak, beyannamede u grlere yer verdi: 303
Kanun- ahirin apkay btn Trkiye halkna temil ettii bir srada pek irkin bir manzara
tekil eden petamal rtnmenin de medeni kyafetlerle ve medeni, asri telakkilerle mnasip bir
ekle ifra edilmesi zaman gelmi olduundun pek iptidai ve gayr-i medeni bir kyafet olan bu
petamal rtnme ekline bir nihayet verilmelidir. Bunun yerine bir ksm hanmlarmzn
iktisa ettii elbise ekilleri kaim olmaldr.
birlikte
baz
yerel
ynetimlerin
nclnde
kyafetin
302
72
salamak zere bir talimatname yaynlad. Bu talimata gre; pee, petamal ve srta
alnan boeler yasakland. Bu karara uymayanlardan be liradan yirmi be liraya kadar
nakit para cezas alnacakt. Uygulama kazalarda iki ay, kylerde ise alt ay sonra
balayacak; karar merkezde polis mdrl vastasyla btn mahalle muhtarlar, kaza
ve kylerde jandarma vastasyla ky muhtarlar ve kap kap dolamak suretiyle evlere
bildirecek olan polis, jandarma ve belediye avular uygulayacakt.307
Bu konuda alnan kararlar yaygnlatrlamam, araf ve pee sorunu 1930lu
yllara kadar tanmt. 5 Aralk 1934 tarihinde kadnlara milletvekili seme ve seilme
hakk verilmesinden hemen sonra baz belediyeler araf, pee ve kafesi yasaklamaya
baladlar. Yerel gazetelerde araf ve peenin a dl, ilkellii ve ahlakla bir
ilgilisinin olmad ilenmeye balad. eitli il ve ilelerde araf ve peeye kar farkl
uygulamalar ve yntemler grlyordu.308
Aralk 1934 tarihinde Bodrum ve Fethiyede araf ve pee belediye meclisi
karar ile yasakland. Adana Belediye Meclisi, 15 ubat 1935 tarihinde yapt
toplantda, 16 Mart 1935 tarihinden geerli olmak zere, araf ve peeyi oy birlii ile
yasakladn bildirdi. Belediye Meclisi karar ile Akaabat, Maka ve Ofta da araf
ve pee kaldrld. Baz yerlerde ise kadnlar meclis karar olmadan Halkevi ve CHP
binasnda toplanarak araf ve pee giymeme karar ald. Kimi yerlerde de devlet
memurlar, halkevi yeleri kendi ailelerine araf ve pee yerine manto giydirmeye
karar verdiler.309
Kadnlarn araf ve pee kullanmasnn yasaklamak
yolunda yasal
307
73
74
gizleyebildikleri iin polis daima uyank olmalyd. Byk ehirlerde vapur, tramvay,
kahve ve gazino gibi yerlerde byle peelilerin nne geilmeliydi 314
Bu direktifler sonucu tm illerde belediye meclislerinin ve vilayet genel
meclislerinin ortaklaa almas sonucunda art arda pee ve arafn yasaklandna
ilikin kararlar alnd. Aydn Vilayetinde Belediye Encmen Meclisinin pee ve araf
14 Austos 1935ten itibaren oybirlii ile yasakladn, karara aykr hareket
edenlerinse cezalandrlacan bildirdi. Ancak Aydn Emniyet Mdrlnden, ileri
Bakanlna gnderilen bir yazda, evki adl bir petamal reticisinin petamal
kullanlmazsa isiz kalacan Atatrke bildirmesinden dolay duyduu rahatszl dile
getirdi.315 Afyonda ise yasan iyi karland, kadnlarn yzde doksannn medeni
kyafetlerle gezmeye baladklar, ancak kt niyetli kiilerin kadnlara sarkntlkta
bulunduklar, bu nedenle kadnlarn gelip getii ar ve pazar gibi genel caddelerde
polise gzcle baland ileri Bakanlna bildirildi.316
CHP, ileri Bakanlnn almalarna paralel olarak, kurultayda alnan karar
uyarnca pee ve arafn kaldrlmas iin harekete geti. 9 Eyll 1935te parti
rgtlerine gnderilen gizli bir yaz bu amac ak bir ekilde belirtiyordu.317 Yaz
zerine il rgtlerinden genel sekreterlie alma raporlar gnderildi. rnein, Sinop
l rgtnn hazrlad rapora gre, ehirdeki tm alanlarn, kendi ailelerine
Cumhuriyet bayramna kadar manto diktirmeleri ve genel trenlere manto ile
katlmalar szbirlii ile karar altna alnd. Ayrca, hali ve vakti pek yerinde olmayan
halk ve esnaf tabakalarnn da karar tarihinden itibaren ay iinde kendi hanmlarna
manto temin etmeleri iin izin verildi.
318
Cumhuriyetin 75. Yldnmnde Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler 150likler, Kubilay Olay,
araf-Pee-Petamalla rtnme Sorunu, zel Say, Belge No: 13216-7/1, (Ankara: Emniyet Genel
Mdrl, Ekim 1998), s.89-90.
315
Ayn, (17.8.1935), s.92.
316
Ayn, (18.11.1935), s.96.
317
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.1.17.88.1/11.
318
Ayn, 490.1.17.88.1/11, (30.9.1935).
75
emir almt. araf ve peenin yasaklandna dair ilan yaynlandktan sonra Trabzon
Halkevi ynetim kurulu yoksul aileler iin manto yaptrmaya karar verdi.319 Rize l
Genel Meclisi de, Trabzonun ald karar aynen alp uygulamakta gecikmedi.
Bursada da belediye meclisi karar olmadan kadnlar araf ve peeyi atmaya
baladlar. araf ve peenin giyilmesine ynelik yasaklama karar almakla beraber,
terzilerin araf dikmesi ve evlerdeki kafesler belediye Meclisi karar ile yasakland.320
Mula il rgtnn 15 Ekim 1935 tarihli yazsyla, Babakann 1926da kente
gelmesinden sonra toplanan Vilayet Genel Meclisinde peenin kaldrld, arafn ise
1 Ocak 1935te toplanan Parti l Kongresinde grld ve bata halkevi olmak
zere dier yerel rgtlerin de abalaryla byk mesafe alnd, ancak tmyle
ortadan kalkmamas zerine 1 Hazirandan itibaren yasakland Parti Genel
Sekreterliine bildirildi.321
Yozgatta 1 Eyll 1935te yasaklanm bulunan pee ve arafa ilikin Parti l
rgtnn gr, dnemin gr ile birebir rtyordu. Partinin bu ve bu gibi
ulusal ve sosyal btn ilerde Valilerle sarslmaz bir dnce ve ibirlii iinde olmas
olumlu bir yaklam olarak deerlendiriliyordu.322 araf ve peenin her yerden ve
tamamen kaldrlmas iin partinin klavuz olmas gerektii belirtilerek araf ve pee
altnda yaplan iler ve neden olduklar olumsuzluklar yle sraland: 323
1. araf ve pee altnda hrszlk olmutur.
2. Pee ve arafla kendini tantmayarak yabanc erkekle buluanlar ve baka temiz kadnn adn
verip, boanmaya, aile ocann snmesine sebep olanlar grlmtr.
3. Sulu olup ta pee ve arafa brnerek kaanlar olmutur.
4. Pee ve araf ulusal giyim deildir. Kadna yakmaz.
5. Sosyal acunda ve n srada yer alan Trklerin kadnlarnn bu klkta bulunmas doru
deildir.
6. Yabanc ve sosyal gezmenlerin bir kadnmz dahi bu ayrks klkta grmeleri iyi deildir.
7. Yoksullar manto alamazlar sznde isabet yoktur. nk tutumlu olanlar pee ve arafn
parasna ucuz manto edinebilirler. Savurgan olanlar pee ve arafa daha ok para verirler.
76
tek bir kadna rastlanmad, bu baary elde etmek iin ise Halkevinin fakir kadnlara
yz eli manto datt bilgisi Parti Genel Merkezine ulat.324 CHP ve ileri
Bakanlnn srarl takibine karlk baz yerlerde pee ve arafn tmyle
kaldrlamamas ileri Bakanln harekete geirdi. Bakanln Ordu Vilayetine
gnderdii bir genelgeye gre; valilerin, belediye meclislerinin ve CHP yerel
rgtlerinin aldklar nlemler uygulamada eitli zorluklarla karlamakta ve bu
nedenle etkili olamamaktayd. Pee ve arafn srarla kullanlmas rejimin ilkelerine
aykryd. Bu genelgeyle Orduda 23 Nisan 1937den itibaren pee, araf gibi
kyafetler yasakland, yasaa uymayanlarn ise Vilayet dare Kanunu gereince be
liradan yirmi be liraya kadar cezalandrlmalar gerektii emredildi. 325
77
binasnda toplanan halk ile grmesi srasnda yapmt. Kadnn toplumdaki yerine
deinen Mustafa Kemal, ilk defa olarak da kadn giyimine dikkat ekerek, tesettrn
kadn toplumsal hayattan soyutlamayacak, ahlaka uygun, basit bir ekilde olmas
gerektiini vurgulad.328
Trk kadnlyla ilgili en nemli konumalarndan birini Konyada Kzlay
Kadnlar ubesinde 21 Mart 1923 gn yapt. Bir konumasnda halk kadnn savunan
Mustafa Kemal, yabanclarn Trk kadnn erkekten, toplumdan, uygarlktan ayr birer
yaratk saydklarn, bunun da kadnlarn rtn eklinden doan yanl dnceden
kaynaklandn yle anlatt. 329
Gerekten de zellikle byk ehirlerde kyafetimiz bizim olmaktan kmtr. ehirlerdeki
kadnlarmz iki ar klk iinde grnyorlar. Ya dardan ne olduu bilinmeyen, ok kapal,
karanlk bir klk ya da Avrupann en serbest balolarnda bile gsterilemeyecek kadar ak bir
giyini. Her ikisi de dinimize aykrdr. Kapal olmayan fakat erdemli olan bir giyimle ilim ve
sanat hareketlerine, sosyal hareketlere katlan kadn, dnyann en tutucu milleti bile beenir.
78
333
ASD, III, s.210-211; Cunbur, a.g.e., s.12; Saray, 1989, a.g.e., s.6.
Ayn, s.8; Caporal, a.g.e., s.648; Cunbur, a.g.m., s.13; Gololu, a.g.e., s.141; Kvan, a.g.m., (16
Kasm 1962), s.5.
335
Cunbur, a.g.m., s.14.
334
79
336
80
339
Ayn, s.104.
Atay; Osmanl vakanvislerinden birinin 19. yy.n sonlarna ait bir balo davetini yle anlattn
belirtir; ...Bu esnada ngiltere Elisi Tersane-i Amire Haliinde, gemisinde balo tertibi ile vkelay
davet etmitir. O vakte kadar alafranga ziyafet ve hususi balo, stanbulca grlm bir ey olmadndan
grenler ve iitenlerin taaccbn mucib olarak trl szler tehadds etmitir.Davetli olan zevat, yats
namazn tersane divanhanesinde klarak saat ikide (alaturka saat) sandallar ile gemiye gitmiler,sabaha
kadar orada elenmilerdir. Atay, a.g.e., s.408.
341
Gentizon, a.g.e., s.133.
342
Kololu,1999, a.g.e., s.331,
343
Duman,a.g.m., s.46; Sabahn ikisinde Gazi, niformal subaylarn kendi aralarnda fokstrot yaptklarn
grnce nedenini aratrd. Bir temen ona, kabahatin daveti kabul etmeyen bayanlarda olduunu syledi.
O zaman Mustafa Kemal yle haykrd; Arkadalar, dnyada subay niformas tayan bir Trk ile dans
etmeyi reddeden bir kadn bulunabileceini dnemiyorum. imdi emrediyorum, salona dalnz, dans
ediniz. Gentizon, a.g.e., s.136. Dipnot 54ten; Hariciye vekili Tevfik Rt Paa, saat 8de Ankara
Palasta ziyafet vermitir. Ziyafet ok samimi olmu, vekiller, baz mebuslar ve sefirler hazr
bulunmulardr. Ziyafete, Gazi hazretleri de itirak buyurmulardr.Cumhuriyet ( 31 Ekim 1925 ), s.2.
340
81
tm
sosyetenin zevk alanna girdi. Brili, dansl ay davetlerinde tango denilen danslar
yaplmaya balad. Dans retmenlii, artk bir meslek olarak kendini kabul ettirdi.347
Yaplacak olan balolarn ilanlar gazetelerin ilk sayfalarnda yer alyor, hatta
balo dzenlemek iin komisyonlar kuruluyordu. Bu komisyonda milletvekilleri bile
grev yapyordu.348 rnein 17 Haziran 1927 de gazete de ilan edilen Matbuat
344
82
Balosunu dzenleyecek heyetin iinde Giresun Milletvekili Hakk Tark Bey de vard.
Bu balolarda, en k bayan seilir, karikatrler yaplr, balo gazetesi datlrd. 349
Bykadada yaplacak Kzlay balosunun gazete ilanna ise, balo biletlerinin
fiyatlar: ki kiilik bilet 5, yalnz erkek 3, yalnz kadn 2 lira olarak yansmt.350 Bilet
fiyatlarndan da anlalaca gibi kadn ve erkei ayr ayr deil, beraberce elenceye
katmak amat. Yalnzca erkein katlaca elenceye ho baklmyordu.351 Bu arada
maskeli balolar da dzenlenmeye balad.352 Balolara ait bir baka ilgin nokta ise,
baloya katlabilmek, dans ve elbise yarmalarna girebilmek iin, gazetenin bast
kuponlarn biriktirilmesi gerekliydi.353
Bu tr balolara, yabanc ailelerle Batl yaam tarzna ok uzak olmayan zengin
ailelerden kadn ve erkekler ve elit aileler byk ilgi gsterdiler. Bu bir anlamda elit ile
halkn kopuunu hzlandran sreti.354 Her ne kadar balolarla kltrel deiim
yerletirilmeye allsa da, sonuta halk ile elit arasnda farkllklar da yaratt. Bu
kopuun en gzel rneini Yakup Kadri Karaosmanolu Ankarasnda, Selma
Hanmn evindeki lgn balodan kan Neet Sabitin baka bir mahallede ellerinde
mum klaryla camiye mevlide giden halk ile karlamasyla anlatr.355 Ayn gece ayn
ehirde iki ayr insan ve yaant manzaras anlatlarak, uurumun alt izilmitir.
Bu modern toplantlarda her kadndan daha gzel, daha ssl, daha itibarl
grnmek amat. Bir Avrupal gibi giyinip sslenmek, dans etmek, yaayp elenmek,
byk bir zafer kazanmak kadar nemliydi.356 Balolar ayn zamanda bir klk ve
gsteri yarnn da olduu yerler haline geldi. Kyafetler ya Avrupadan smarland ya
Paristen modeller getirtildi ya da stanbuldaki terzilerden temin edildi.357
Bat toplumlarnda elence kltrnn ve sosyal yaamn paras olan balolar ile
Cumhuriyet ynetimi, eski alkanlklarn yerine yeni deerleri ina yoluna giderek,
kadn, erkek cins ayrm yapan gelenekleri ykmaya almt. Yukarda da grld
gibi balolar, toplumun ok kk ve snrl bir blmne hitap etmi, geni kitlelere
349
83
ulaamamt. Fakat yeni rejimin Batl yaam tarzn topluma yerletirmek iin kltrel
alanda deiimi yukardan aaya gerekletirmenin bir amac olmutu.358
358
84
362
85
372
368
86
374
87
377
88
Kanunun uygulama tarihi yaklatka bir takm almalar gzlendi. Patrik Bay
Arslanyas, Ermeni ruhanileri arasnda ilk olarak sivil elbiseyle grnm ve sokakta
byle gezmiti. Siyah ceket, izgili siyah pantolon, siyah ftr apka giymi ve yumuak
bir gmlek zerine kravat takmt. Ortodokslar ve Katolikler de kanunun uygulama
vaktine kadar hazrlklarn bitireceklerdi.382
Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair kanunun 6. Maddesine gre tatbik
suretini gsterir bir nizamname hazrlanmt. Nizamname 3 ubat 1935 gn
yaynlanarak383 kanunun uygulanmasna baland. Uygulamadan halk memnun kalmt.
Bunun en gzel rneklerinden biri Mu Halkevinden gelen 11 Nisan 1935 tarihli btn
hocalarn medeni kisveyi sevinle karlad yani uygulamann firesiz olduu anlatan
yazyd.384
382
Sryani Patrii Bay Abdullahat, stanbulda btn ruhanilerden nce sivil giymeye balamtr. Kurun
(11 Aralk 1934), s.1.
383
Dstur, s.588.
384
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01.611.122.1, Kisve Kanunu Hkmlerinin
Uygulanmas, (11.08.1935).
89
NC BLM
TEPKLER VE ALINAN NLEMLER
1. TEPKLER
Trk Devrimleri iinde en fazla direnme, apka devrimi zerine oldu. nk bu
konuda halkn din duygular smrlerek, devrini oktan tamamlam kimi yarglar,
yeni Trkiyenin temeline oturtulmaya allyordu. 385
apka ktisas Hakknda Kanun TBMMye teklif edilmeden nce, Babakan
smet nn imzasyla btn illere gnderilen Bakanlar Kurulu kararnamesiyle devletin
btn alanlarnn apka giymesi zorunlu tutulmutu. Bu kararname ve uygulama daha
mecliste tartlrken ilk tepkisini bir milletvekilinden ald. Bursa Milletvekili Nurettin
Paann tm itirazlarna ramen, kanun kabul edildi. Mecliste byle bir tepkinin
domas Takrir-i Skn kanunu yrrlkte olduu halde, eyh Sait isyanyla alevlenen
ancak atei snmeyen irtica hareketlerinin yeniden domasn krkleyerek, lkede yer
yer protestolarn balamasna sebep oldu.
Nurettin Paann meclisteki bu giriimine basndan da sert eletiriler geldi.
zellikle Hkmet yanls olan Cumhuriyet Gazetesi, Millet Meclisinde rtica
Paasnn i Ne? diyerek Nurettin Paann tavrn eletirdi. Gazeteye gre Nurettin
Paa Mecliste hi azn amayan, varl neredeyse unutulacak bir milletvekiliyken,
birden ortaya kmas, apka aleyhinde takrir vermesi memleketin baz yerlerinde
korkudan sinmi, uyumu olan irtica ile bilenenleri canlandrm, ayaklandrm, irtica
hareketlerini krklemiti. Gazete, daha da ileri giderek byle bir kiinin milletin
duygularna tercman olan Millet Meclisinde deil de, stiklal Mahkemesinde veya
zindanda olmas gerektiini syleyerek, apkay deil fesi, inklb deil irticay,
ilerlemeyi deil yerinde saymay savunan Nurettin Paay bu milleti temsile layk
bulmuyordu. Nurettin Paann bu giriimini hi de samimi bulmayan Yunus Nadi, u
szleriyle Nurettin Paay eletiriyordu:386
Millet fesi att ve apkay ald. Kendisini Mslman addeden veya yle gsteren Nurettin Paa,
bu yeni serpuu kabul etmeyerek kalpakta kald. Bunun anlam udur: apka din noktasnda
pheli bir serputur. Meclise bir kanun layihas geldi. Nurettin Paa, bu manada bir takrir verdi.
385
Mustafa Baydar, apka Konusunda Atf Hoca-Sleyman Nazif atmas, Trk Dili Dergisi,
Say no 230: 132136, (Kasm 1970), s.132.
386
Cumhuriyet (2 Aralk 1925), s.1.
90
Hlbuki meselenin mucip olduu hal iinde gnn birinde Nurettin Paa dahi Isparta Mebusu
Hoca Hsn Efendi delaleti ile alnan apkay giymi olduundan haberdar olduk. Demek ki
apka din konusunda pheli bir serpu deilmi. Bu hareketlerin samimiyet neresinde?
91
tanmlayarak390 asli ve arzi olmak zere ikiye ayrd. Gayrimslimler gibi, dinsel
zorunluluklar ve slam hkmlerini kabul etmeyenleri Asli kfr; slm kabul etmi,
Mslman bir babadan dnyaya gelmiken daha sonra kendi istei ile slam dininden
dnen dinsizleri de Arzi kfr olarak tanmlad.391
Bu aklamalardan sonra konuyu apkaya getiren Atf Hoca, apkay, Batl
devletlerin dinsizliini simgeleyen bir alamet ve gayri Mslimlerin, Mslmanlardan
ayrt edilmesine yarayan ba kisvesi392 olarak deerlendirdi. Kitapn zellikle 23.
sayfasndan sonraki ksmlarnda da giyim, kuam ve balk zerine dncelerine yer
verdi. skilipli Atf Hocaya gre; bir baka milletin giysisi alnnca o millete uymak
gerekiyordu. Eer bu giysiyi kii d etkilerle almsa vicdan azab duymasna gerek
yoktu. Eer severek, isteyerek kfrn zel iaret ve alametleri olan kyafetleri
giyiyorsa o zaman kfrn kendisi olurdu. Atf Hocaya gre, apka Tanr tanmayan,
dinsizlerin sembol olduu iin yalnzca Mslman olmayan Yahudiler ve Mecusiler
giymeliydiler. Fakat ticaret, eitim, seyahat gibi zel karlar iin yurt dna
gidiliyorsa, apka giymekte bir saknca yoktu. 393
.....apka din ve milliyet alameti olduu iin onu giyen kimse (ben bu millettenim) diye ikrar
yapm olur... apka gibi kfr alametini giyen ve taknanlarda milliyeti slamiyeden kp kfr
zmresine iltihak etmi olduklarna hkmederler.... slam hukukular Mecusi apkas giyen
kimsenin kfrn akladklar halde, Yahudi serpularndan bahsetmiyorlar... Gayri Mslim
unsurlardan herhangisi olursa olsun onlarn alametleri olan eyleri giymek, taknmak,
kuanmak... sahih olan szlere gre kfrdr 394
390
Ayn, s.132133.
Ayn, s.133.
392
skilipli Mehmet Atf, Frenk Mukallitlii ve apka. Hazrlayan: Mcahit Korkmaz (stanbul: Yipar,
1993), s.23.
393
Ayn, s.25.
394
Ayn, s.29; Baydar, a.g.m., s.133.
391
92
Tahirl Mevlevi Olgun, Matbuat lemindeki Hayatm ve stiklal Mahkemeleri (2. bask, stanbul:
Nehir Yaynlar, 1991), s.232233.
396
Ayn, s.248.
397
Caporal, a.g.e., s.646.
398
Baydar, a.g.m., s.134.
399
Ayn, s.134.
93
olmad gibi her apka giyen de kfir deildi.400 Hatta Nazif, mmet fertlerini apka,
fes, sark gibi eylerle slam dinine balamay o dine hakaret olarak gryordu. Ayrca
Atf Hocann zina ve hrszlk sularn apkaya oranla daha hafif bulmas tartmay
daha da iddetlendirdi. Bu tr atmalarn ardndan Atf Hoca da, Son Telgraf gazetesine
cevaben yazlar gnderdi. Ancak gazete yneticileri bunlar sakncal bularak
yaynlamadlar.401
Bir buduna benzemeye alanlar o budundandr. hadisini eletirenler arasnda
Aaolu Ahmet Beyde vard. Hkimiyeti Milliye Gazetesinde, slamiyette Telebbs
(giyinme) Meselesi var mdr? balkl yazsyla bu konuya deinmiti.402 Aaolu
Ahmet Beye gre hadisten, milliyeti bir mana kararak, bu hadisi milleti ilerletme
yolunda kullanmak gerekiyordu. Bir milletin, dili, mzii, ksaca ruhunun ve kalbinin
belirdii znt ve sevinleri vard. Eer kalben ve ruhen baka bir milletin sahip
olduu zellikleri hissedip, onun gelimesi iin allrsa elbetteki kendi milletinden
ziyade, benzemeye alt milletin yesi olunurdu. Bu dnceden dolay hadis
aslnda insanlar baka milletlerden ayrmaya deil, aksine kendi milletinin gelimesi
iin almaya ynlendiriyordu.
Aaolu Ahmet, hadisi tek ynl deerlendiren ve yalnzca kyafet konusuyla
alakal gren zihniyeti eletirerek, Batdan gelen her eyi doduu gibi temiz ve nezih
olsa bile kfr ve kfirlere kendini benzetmek olarak deerlendirdikleri iin geri
kalndn ve bugn Batnn elinde tutsak olunduunu belirtiyordu.403 slamiyete zarar
verenin hurafeler olduunu syleyerek, hurafecilerin dini hadisleri kullanmak suretiyle
slamiyeti ve Trkl medeniyet ve insanlktan ayrmaya altklarn dile getirdi.
Aaoluna gre bu tr insanlarn slamiyetten de haberi yoktu. Trk milletini ise
sadece kendini kurtaran deil ayn zamanda hurafecilerle de uraarak slamiyeti de
kurtaran olarak gryordu.404
400
94
kopamayan,
deer
yarglarn
deitiremeyen
bir
kesimin
95
iin
evden
dar
kmamak
protestosuna dnemin
Ersin Kalkan, O apkay Torunlar Giydi, Hrriyet Pazar, (19 Mart 2006), s.1213.
Genosman, a.g.e., s.116.
411
Kvan, a.g.m., (18 Kasm 1962) s. 5.
412
Karaosmanolu, 1954, a.g.e., s.24.
413
Hkimiyeti Milliye (25 Ekim 1925), s.1.
410
96
tadm biliyorsunuz. Fakat beni iyi tanyan memleketim halkna kar apka ile grnmek
manevi nfuzumu krar. nk herkes beni dini btn bir Mslman olarak tanmaktadr. Bu
vaziyetimi muhafazaya, halkn hakkmdaki hsn nazarlarn idameye mecburum.
414
97
surette halk tenvir etmeleri iin Vilayet ve Mlhakat vaizlerine tebligat icras lzumu tamimen
tebli ve beyan olunur.
418
418
98
zaman bu tr byk devrimlerin bana gelen kurban verme olayna rastlanmad. Halkn
kabuln kolaylatrd iin, milletin isteklerine uygundur denebilir. 421
lkede apkaya kar halk tarafndan gelitirilen tepkiler apkay giymemek
ynnde olduu gibi, lkede kan ayaklanmalar protesto etmek biiminde de geliti.
eitli illerde apka Kanununa kar balayan tepkiler, ora halkndan destek
gremedii iin abucak yok edilebilmiti.422 Halkn yaratt bir baka tepki de
Nurettin Paann Mecliste yapt konumaya dair Kastamonu, Bergama, Trabzon,
Manisa, Eskiehir, Diyarbakr, Gemlik, zmir, Karaman, Antalya, Silvan, Erzincan gibi
daha pek ok l ve leden imzal protesto yazlarnn gazetelerde yaynlanmasyd.
Belediyelerden, Cumhuriyet Halk Frkasndan, Ticaret Odalarndan, Trk Ocaklarndan,
bir ksm Kurum ve Kurululardan eitli telgraflar meclise ve gazetelere gnderilerek
halkn bu olaylarn yannda olmad, protesto ettii ifade edildi.423 Hkimiyeti Milliye
ve Cumhuriyet gazetelerine gnderilen telgraflarla Nurettin Paaya, nklp
Meclisinde Yerin Yok mesaj verilmiti.
Kadnhan: Mebus Nurettin Paann malum takririyle baz yerlerde apka aleyhinde balayan
nmayi ve grlen mahsusat burada nefret ve lanetle karlanmtr. Fitne ve fesad i bilen sefil
dnceli mebusun meclisten ihracn btn halk rica ve talep etmektedir. Belediye Reisi Bekir
Hulusi, Hilal-i Ahmerden Veli Naci, Ticaret Odasndan Kerim, Trk Oca Reisi brahim, Halk
Frkas Mutemedi Hafz Enver, Hseyin Feyzi.424
Alaehir: Bursa Mebusu Nurettin Paann milletimizin ciddi emel ve efkrna mugayir olarak
teceddt ve temeddn ve apka Kanunu aleyhinde pek muhterem Meclis-i Milletimize takrir
vermesi memleketimizde nefret-i umumiyeye mucib olmutur. Bu takrir inklab- mukaddes
aleyhinde ve necip milletimizin hakknda kurulmu bir tuzak ve kundak mahiyetindedir. Nurettin
Paa gibi zihniyet sahiplerinin meclisimizin harim-i ismetinde yeri olmadnn arz ve iblan
istirham ederiz. Belediye Reisi Akif, Meclis-i Umumi Azasndan Ahmet Nazmi, Meclis-i dare
Azasndan zzet Muhtar, Ticaret Odas Reisi mer Ltfi, Ziraat Odas Reisi Cevat, Hilal-i
Ahmer Heyeti namna Hseyin Huti, Tayyare Cemiyeti namna brahim Ethem, Meclis-i
Belediye Azasndan Hseyin Hsn, Tccardan Remzi, Trk Oca Murahhas Sleyman Saim,
Himaye-i Etfal Cemiyeti Azasndan Hac evket.425
Silvan: Kara taassubu ve teceddde kar dmanl btn memlekete malum olan Nurettin
Paann apka Kanunu mnasebetiyle verdii takrir, necip milletimizin kan pahasna
421
99
kazand nklap aleyhine konmu bir kundaktr. Terakkimize kar kin ve garaz besleyen ve
mukadderatmza byle suikastlar tertip eden bu sefil ve meum zihniyetteki adamlarn Meclis-i
Alimizin harim-i ismetinde yeri olmamak lazm gelir. cab- serian delalet buyurulmasn
ehemmiyetle niyaz eyleriz efendim. Cumhuriyet Halk Frkas Reisi Ahmed Hilmi, Meclis-i
dareden Yakup, Belediye Reisi Sleyman, Tayyare Cemiyeti Reisi Hakk. 426
426
100
zorunlu klan bir karar almak zorunda kald. Hatta kararda, ilan tarihinden sonra gn
iinde apka giyilecei kesin bir dille ifade ediliyordu. 430
Halkn apka giymekte yava davranmas konusunda Cumhuriyet gazetesi, Her
kesin i yz bilinmez, belki baz kimselerin apka alp giymeye hal ve vakitleri msait
olmam olabilir. szyle apkann bir de ekonomik boyutu olduuna dikkatleri
ekti.431 apka giymeme ynnde oluan bir tepki hareketi ise maddi durumu zayf olan
halktan gelmiti. Halk apkay festen daha ucuz olacak diye beklerken apkann
pahalya mal oluu, ekonomik ynden herkesin srtlanamayaca bir yk oluturuyordu.
Balangta apkann ekonomik yn stnde de durulmu, fakat hkmete nlemler
alnd ileri srlerek halk yattrlmt.432 apka kanununa gsterilen tepkiyi insanlar,
alm glerinin dklne balarken, asl olarak fes ve sarn etkisini kimse dile
getirmiyordu.433 Bu tepkileri yok etmekte stiklal Mahkemelerine dt. Mete Tuncay,
stiklal Mahkemeleri tarafndan apkaya kar doan tepkilerin iddetle bastrlmas
zerine, gerekten pahalya mal olduu halde, hi kimse de apka giymenin pahal
olabileceini syleyecek hal kalmadn nk artk sorunun fes ya da apkay deil,
onlardan birinin giyilecei kafay yerinde tutabilmek olduunu vurgulad.434
apkaya tepkinin ileriki tarihlerde ortaya kan rneklerinden biri de Menemen
olay idi (23 Aralk 1930). Cumhuriyetin ok partili sistem denemesi srasnda gericilii
hortlatmak abalarn srdrenler, Din elden gidiyor! eriat isteriz! apka giymek
kfirliktir! sloganlaryla ortaya ktlar. Camiyi basp 810 kiiden oluan cemaate
yetmi bin kiilik Halife ordusunun gelmekte olduunu bildirdiler. apka giyen
kfirdir, yaknda fes giyilecek, eriata dnlecek, bize kurun ilemez diyen Dervi
Mehmet ve arkadalar gen temen Kubilay ve iki bekiyi ldrdler. Ancak
kendileri de idam sehpasnda can verdiler. Bylece bu gerici giriim, daha fazla ykma
sebep olmadan ksa srede bastrld.435
1950li yllara kadar suskun kalan muhalefet, bu yllarda dnemin verdii
serbestlikle takke giymeye balad. Bu durum, devrime kar bir tepki olarak
alglanabilir. nk 1925ten sonra apka isyanlarndan dolay Hkmetin apka
430
101
102
438
103
Dnemin gazeteci vaizlerinden olan Tahirl Mevlevi, sark takabilmek iin vesika
istemesini u ekilde anlatmt; 446
Btn memur ve muallimlerin ve neticede btn millet fertlerinin apka giyecei, imam
hatiplerin, vaizlerin, bir de Diyanet leri Reisi ile msamere heyetinin sark sarabilecei
hususuna Vekiller Heyetince karar verildiini gazeteler ilan etti... ocukluumdan beri ba ak
gezmediim iin... yllarca devam ede gelen alkanlmdan ayrlmak g geliyordu. Sark
sarabilecek vaizlerin Diyanet leri Riyasetince tayin edilmi olmas lazm geldii iin arzuhal
yazp Diyanet leri Riyasetine gnderdim. Mtevelli tarafndan tayin edilmi olduum
dersiyenin uhdeme tevcihini istida ettim.
Uzun incelemelerden sonra Tahirl Mevleviye yle bir vesika verildi. 447
Trkiye Cumhuriyeti
stanbul Vilayeti Mftl
Adet 9/29
Yukarda fotoraf bulunun Tahirl Mevlevi Efendinin Laleli Camii erifinde
vaiz
446
104
Recep Zht Beyin verdii nergeyle; sark hkmet tarafndan memur resmi
kyafeti olarak kabul edildi. lmiye kyafeti giymeye ve sark sarmaya yetkili olanlar bu
kyafetlerini yalnzca grevleri bandayken giyeceklerdi. Grev haricinde apka
giymeleri zorunluydu. Ancak yer yer bu kurala uymayanlar da kmt. Kula
Kaymakam, lede gerek tesadf biimde gerekse teftii esnasnda baz kasabada ve
kyde alan hocalarn ilmiye kyafetine uymayarak, ceket ve baka renkte kyafet
zerine sark sardklarn grd. Baz hocalarn da resmi kyafetleriyle bakkallk ya da
zel ilerini yaptklar, bazlarnn ise banda sarkla tarla apaladklar incelemeler
sonucunda ortaya kt. Baz kylerde, hi ihtiya olmad halde, mescitlerin says
fazla gsterilerek, iki mescit iin vesika alan hocalar vard. Bu mescitlerden birinin
imamn banda sarkla kalayclk yaparken, dierini apa yaparken grdn belirten
Kaymakam, lzumsuz ve ehliyetsiz vesika sahiplerinden bu vesikalarnn geri
alnmasn Kaza Mftlnden istedi. On be gn iinde bu dilein yerine
getirilmesini, ilmiye kisvesinin vazife haricinde giyenlerin jandarma tarafndan
Kisvey-i lmiye Kanununa muhalefet etmekten dolay mahkemeye verilmesini, bu
sre iinde btn vesikalarn incelenerek tasfiyeye tabi tutulmasn, kyafeti tayacak
olanlarn kanuna uygun hale getirilmesi isteini de ekledi. 450
Adapazarnda da kahvecilik, aktarlk, ttnclk, bakkallk gibi ilerde bulunan
ve sark sarma hakkna sahip olanlarn ilerinin banda iken sarklaryla altklar
grld. Bu kiilere de i yerlerinde sarklarn kararak apkalarn giymeleri zorunlu
tutuldu.451 zmirde de sark sarmaya yetkisi olanlardan ticaretle uraanlarn,
dkknlarndayken sarklarn tamamalar gerektii Diyanet leri Bakanl ve
ileri Bakanlnca bildirilmesine ramen hl grevi banda sark takanlara
rastland.452
Bir yandan dini kyafet tamaya yetkisi olanlar durumlarn ktye kullanrken,
dier yandan dini kyafet tayabilme yetkisi alabilmek iin uraanlar da vard. Ancak
bavuran her ulemaya dini giysi giyebilmesi iin gerekli belge verilmedi. rnein,
Kasaba Kazas Mftlne bavuran Hseyin Sabri, Pazar camii erifinde on be
seneden beri vaizlik yaptn, ilmiye kisvesi giymek ve sark sarmak yetkilerine sahip
olduunu bu nedenle de vesika verilmesini istedi. Ancak kendisinin maal grevli
450
105
olmad belertilerek bu istei geri evrildi.453 Ayn ekilde dini kyafet giymek iin
bavuru yapan bir mezzinin dilekesi, mezzinlik grevinin ilmiye kisvesini
giyebilecek grevliler arasnda bulunmad belirtilerek reddedildi.454 Bununla birlikte
dini giysi tamaya uygun grlmeyen ancak sark ve cbbesini yaynlanan genelgeye
ramen karmayanlar da cezalandrld.455
apka Devrimini ulema arasnda kabul edenler de oldu. Dnemin Diyanet leri
Bakan Rfat (Brekinin), Mustafa Kemal Paay Kastamonu gezisi dn ba ak
karlamas bu kabuln gstergesiydi. Ayvalk Mfts Mehmet akir Efendi ise
apkann kabul konusunda din adamlarna nclk yapt. apkal fotoraflar
gazetelerde baslan bir din adamnn bu tutumu halk zerinde de olumlu bir hava
yaratt.456 Balkesir Mfts smet Efendi ise apka ve medeni giysi konusunda bir
bildiri yaynlayarak apkann giyilmesi konusunda bir saknca olmadn;457
Serpu ve kyafeti Meclis ile Hkmet-i Cumhuriyemizin bize hrriyet-i efkar, hrriyet-i vicdan
ve iman ile bahettii, onun yapt ilerin vicdani olduu ve Trkn riyakar olmad; dini
dnya ileriyle kartran menfaatperestlerin ve slamiyeti hurafelerden ibaret grenlerin
putperestlerden fark olmad, mukaddes dinimize kast edenlerin fes, apka, sark arasnda
mukayese yapanlar olduu; elbise, medeni kyafet ve apka hakknda tereddt gsterilmemesi ve
halkn medeni kisveyi almalar lzumu
grevlilerin
giysileriyle
ilgili
kararnamenin
genelgeler
halinde
illere
Ayn, 051.V45.13.110.21, (27.9.1925); Mderris smail Hakknn dini kyafet giyebilmesi iin
kendisine belge verilmesinin mmkn olmad. 051.V43.13.111.41, (15.5.1926).
454
Ayn, 051.V14.3.15.13, (16.9.1925).
455
B.C.A. Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou, Eskiehirde Abdullah Azmi Hocann
sarn ve cbbesini karmad iin cezalandrlmas. 030.1.40.239.5, (23.9.1925).
456
Cumhuriyet (2 Mart 1926), s.1.
457
Ayn, (3 Aralk 1925), s.1.
458
Dstur, Cilt no 16, s.588.
106
nce
kanuna
uymalarnn
gerektii
hatrlatlarak
aksi
takdirde
sahip
olamayan,
alt
gelenekleri
kaybetmeye
korkan
halkn
ayaklanmalarna sebep oldu. Yeniliklere kar direnmenin bir baka sebebi olarak da
korku ve cehalet gsteriliyordu. Yaplan yeniliklerin baarl olabilmesi iin, rm
ve eskimi gelenekleri terk etmekte korkulacak bir ey olmadnn halka anlatlmas ve
ikna edilmesi gerekiyordu. Genel olarak kan ayaklanmalarda, din elden gidiyor
parolas kullanlmakla birlikte, hkmetin dul kadnlarn toplayp Rusyaya sevk ettii
ve smet Paann ld haberlerinin provokatrlerce yaylmas da etkili olmutu. 460
apka giyilmesinin yaygnlamasna kar ilk olay 14 Kasmda Sivasta
Hkmete hakaret dolu beyannamelerin duvarlara yaptrlmasyla meydana geldi. Bu
beyannamede, ayrca meclis iinde hkmete muhalif mebuslarn saysnn artarak
459
107
461
Ayn, (13 Aralk 1925), s.2; Hakimiyeti Milliye (26 Kasm 1925); Aybars, a.g.e., s.343; Gololu,
a.g.e., s.157.
462
Cumhuriyet (3 Aralk 1925), s.1
463
Ayn, (13 Aralk 1925), s.2; Aybars, a.g.e., s.343; Gololu, a.g.e., s.157; Akta, a.g.e., s.145.
464
Trk li (26 Kasm 1925), s.1; Hakimiyeti Milliye (30 Kasm 1925); Tunay, a.g.e., s.152; Gololu,
a.g.e., s.156; Ergun Aybars, stiklal Mahkemeleri (2. bask, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1998), s.343.
465
Cumhuriyet (27 Kasm 1925).
108
Erzurumda bir iki softa, birka serseri inklbmzn ifadesi olan Trkiyat- timaiyemize kar
nmayie sevk etmi. Devlet grevlilerini (Valileri), gvur kabul etmilerdir. Bu inklplar vcut
bulacak deildir, vcut bulmutur. Erzurumda nmayiin yapld gn TBMM den apkann
mecburiyeti hakkndaki kanunun km olmas kadar kudret-i inklp ifade eyleyecek bir hadise
olamaz. nmzdeki hadise bir irtica hadisesidir.
Erzurumda olan bu olaylarn elebalar Gvur mam adnda bir hoca ile Hoca
Osman adl ahslard. teki illerde de bu tip olaylar oluyordu. Hepsinde propaganda;
hkmetin dinsizlie gittii, kadnlarn namuslarnn zedelendii eklindeydi.466
Cumhuriyet gazetesine gre; bu hareketi yapanlar yeniyi deil eskiyi, bugn ve yarn
deil, dn ve evvelki gn istemekteydiler.467
Rize'de de apka inklb ve dier devrimlere kar cami imam aban ve Muhtar
Yakup Aann giriimiyle Dinsizlie doru gidiyoruz. Hkmeti bu dinsizlikten men
etmek gerekir iddiasyla bir eylem gerekleti.468 syanclar halkn desteini de
arkalarna alarak, hkmet konana, oradan da Botaniye Jandarma Karakoluna
yrdler. mam aban, eriatn korunmas iin Rizeyi basp yamalamay,
hapishanenin boaltlmasn, Hkmet Konann ele geirilmesini teklif ederek,
bundan kaanlar ldreceini syledi. syann elebalar, Rizelilerin bundan sonra
devlete vergi vermeyeceini ilan ettiler. 25 Kasmda balayan bu olaya halk, dua
toplants sanarak gelmi, fakat Jandarma karakolunu basarak alt Jandarmay esir
almlard. Muhtar Yakupun akrabas Bieli Mehmet, Ankarann ihtilal iinde
olduunu, Mustafa Kemalin yerinden yaralandn, smet Paann ortadan
kaldrldn syleyerek halk galeyana getirmiti. Bugnk manada kitle iletiim
aralar mevcut olmad iin sylenenleri dorulayacak bir vasta da sz konusu
deildi. Ortamn elverisizlii rejim kartlarnn iine yaramt. Bieli Mehmet
Dindar paalarmz hkmeti ellerine aldlar. Korkacak bir ey kalmamtr. Erzurum
yapacan yapt. Bizde itirak edelim diyerek ortam eylem iin hazr hale getirdi.
Daha sonra da apka aleyhinde baka hocalar konuarak eylem geniletildi. Bylece,
din hem politikaya, hem de yamacla ara yaplm oldu.469
Bu olaylar 10 gn srd ve kylere kadar srad. Yz elli kiilik silahl bir
kuvvet Rizeyi yamalamak iin hareket ettiyse de, sonucu grebilen slhiye kylleri
466
109
ve onlara katlan dier kyller, jandarmalarn silahlarn geri vererek kylerine geri
dndler. Rizede sert tedbirler alndn haber alan dier topluluk ise kendiliinden
dald. syan bastrmak zere grevlendirilen Hamidiye Zrhls, kentin aklarna
demirleyerek Rize'de isyanclarn ynak yapt noktalar iki gn boyunca bombalad.
Kk bir silahl grup tarafndan balatlan isyan, Rizeye giden stiklal Mahkemesinin
olaya el koymasyla sonuland.470
26 Kasmda Marata skpl brahim Hoca adnda biri Camii Kebir etrafnda
toplad baz kimselerle apka istemeyiz diye bararak hkmet aleyhine bir gsteri
dzenledi. Bu olay gazetelerde Yeni bir irtica olay olarak duyuruldu. Olaylar
srasnda Marata Camii Kebirin tam karsndaki Halk Frkas binasnda misafir
olarak bulunan Cumhuriyet gazetesi muhabirinin anlatmna gre; Cuma namazndan
sonra,
Mslmanlar
ne
duruyorsunuz?
Mslmanlk
gidiyor,
Allah
Allah,
470
Gololu, a.g.e., s.157; Tunay, a.g.e., s.154; Bu olaylar srasnda bir de trk kar ortaya: Atma
Hamidiye atma / Lahana tarlalarnedeysun / Vergi de vereceuz, serpu da giyeceuz... Kalkan,
a.g.m., s.12-13; Aybars, a.g.e., 347.
471
Cumhuriyet (6 Aralk 1925), s1.
110
472
111
477
112
ekti.482 Bu kiilerin mahkemeleri devam ederken, bu vesile ile stanbulda baz kiiler
de nezarete alnd. Sorgulamalar ve eitli yerlerde yaplan incelemeler sonucunda, bu
irtica faaliyetlerine katlanlar ya politikayla uraan kimseler olduklar ya da dardan
geldikleri belirlendi. Bu eylemlere katlanlar ise cahilane bir ekilde gayrete gelenlerdi.
Mahkeme heyetinde, btn bu olaylarn propaganda sloganlarnn ayn olmas, dardan
ehre gelmeleri ve e zamanl olarak grlmesi, bir merkezden ynetildii kanaatini
uyandryordu.483
Bata Erzurum olmak zere, Sivas, Rize, Mara ve Giresunda meydana gelen
olaylardan dolay halk galeyana gelerek, gelecek hakknda endie duymaya baladlar.
Ancak telaa gerek olmadn belirten Hakimiye-i Milliye gazetesi, bu hareketlerin ite
deil d dnyada ki etkilerini ok daha nemli gryordu. Bu ayaklanmalar vatana
kar ilenen bir cinayet olarak deerlendiren gazete, Trkiyede er ge yeniliklere kar
bir hareket olacana dair beklentide olan devletler tarafndan beslenen duygular
harekete geireceinden, bu tr irticai hareketleri mazur grmeye imkn yoktu.484
Yarm tedbirler lkede daima byle bir frsat kollayanlar iin ortam uygun hale
getirmekteydi. Son olaylardan sonra hkmet her trl tedbiri alarak, bu tr olaylarn,
lkenin herhangi bir noktasnda bir daha tekrarna meydan verilmeyecei duyurdu.485
Bundan dolay da ayaklananlarn yanna kalmamas iin sert bir ekilde askeri ve yasal
nlemler alnd.
2. NLEMLER
2.1. Askeri nlemler
Erzurum ve evresinde din adna, apka meselesi alet edilerek bir ksm halkn
da kkrtlmasyla kan ayaklanma, Valinin tutumu ve Mstahkem Mevki Komutan
Hasan Paann fiilen askeri mdahalede bulunmas zerine bastrld. Bu durum
karsnda, Erzurum ilinin tamamnda Baveklet Tezkeresi ile 24 Kasm 1925 tarihinde
Hkmetin karar ve TBMMnin onay ile bir aylk skynetim ilan edildi. rfi
482
113
486
Hakikat (20 Kasm 1925); Trk li, (26 Kasm 1925); Aybars a.g.e., s.346; Akta, a.g.e., s.145.
Cumhuriyet (29 Kasm 1925).
488
Hkimiyeti Milliye (16 Aralk 1925).
489
Aybars, a.g.e., s.17.
487
114
gelip,
mahkeme
kurulunun
toplanmasn
beklemek
zorundaydlar.
490
Ayn, s.3942.
Ayn, s.46.
492
Ayn, s.46.
491
115
almasyla
beraber
sulularn,
zellikle
harp
divanlarnca
cezalandrlmas, harp divanlarn askeri bir otorite haline getirdi. TBMM Trk
ihtilalinin eseri olup, halkn meru temsilcileri tarafndan kurulduu iin cezalarn
Meclis otoritesine bal kurulularca verilmesi gerekiyordu.496 Bu dncenin
sonucunda eski hukuk usulleri de yetersiz bulunarak, Fransz ihtilalinin ihtilal
mahkemeleri rnek alnp, olaanst dnemin gerei olan ihtilal mahkemeleri kuruldu.
stikll Mahkemeleri, olaanst tehlike karsnda yasama organnn kendi iinden
setii yelerden kurulu olaanst mahkemelere, olaanst yetkiler verilmesi sonucu
11 Eyll 1920de kurulan ihtilal mahkemeleriydi.497
Toplum varln toptan tehlikeye dren, gvenliini ve geleceini sarsan
sava, isyan, ekonomik buhran gibi olaanst durumlarda, yrtme organna normal
durumlar dnda geni yetkiler verildi. Byle durumlarda mahkemelerde yrtme
organnn yetkilerine uygun ekilde alrlard. TBMMde yasama ve yrtme
kuvvetlerini halktan ald yetkiyle kendine topladndan, uygulamay da yine halk
adna yrtmek zorundayd. Bu dncenin sonucu olarak meclis, ihtilal dneminin
yarg yetkisini de, kurduu bu olaanst mahkemelerle eline ald.498
Kurulularndaki ama, dzenli ordunun kurulmasn ve yaamasn salamak
iin asker kaaklar sorununu zmekti. Kurulularndan ok ksa bir sre sonra
493
Ayn, s.47.
Ayn, s.47.
495
Ayn, s.48.
496
Ayn, s.44.
497
Ayn, s.17.
498
Ayn, s.37.
494
116
yetkisi
oluturuyordu.
yoktu.
yelerini
Meclis
iinden
seilen
milletvekili
499
Ayn, s.18.
Ayn, s.403.
501
Ayn, s.18.
500
117
Ayn, s.401.
Cumhuriyet (26 Austos 1925).
504
Aybars, a.g.e., s.339
505
Ayn, s.342.
506
Ayn, s.342; Nedim, a.g.e., s.347; Cumhuriyet (23 Kasm 1925), s.1.
503
118
24 Kasm Sal akam Kayseriye gelen stiklal Mahkemesi, apka kanunu ile
ilgili ilk yarglamasn 25 Kasm 1925 tarihinde yapt. Halk sark sarmaya tevik etmek
ve zorla sark sardrmak iddiasyla Nakibend eyhi Mekkeli Ahmet Hamdi Hoca ve
drt arkadann yarglamasna baland. afi mezhebine ve Nakibend tarikatna
mensup olan Mekkeli Ahmet Hamdi ve drt arkada hakknda grlen davadan idam
karar kt.507 Ankara stiklal Mahkemesine 20 Nisan 1341 (1925) tarihinde tatile giren
Byk Millet Meclisine, meclisin tekrar toplanaca zamana kadar idam edebilme
yetkisi verilmiti.508 Ancak TBMM nin tatilde bulunduu srece Ankara stiklal
Mahkemesine tannm olan idam yetkisi, Meclisin almas sebebiyle kalkmt.
Mahkemenin idam edebilme yetkisi bulunmadndan dolay dava eyh Sait isyan ile
birletirilerek sonuca baland.509
Muhtelif suretlerle apka aleyhinde ve sark lehinde propagandalarda bulunduklar anlalan
Kayseride mukim Mekkeli Arap Hac Ahmet ve Kayseri Eytam Mdr iken apka giymemek
iin istifa ettii sylenilen Karsl Hac Abdullah ve Kayserili Hafzaazade Hoca Hac ve
Kayseri esnafndan Nebiolu Vehbi ve Medineli Arap Hac Mehmet Efendilerin, memleketin
skun ve asayiini ihlale matuf olan Harekat- vakalarna mebni, Takrir-i Skun Kanunu
mucibince, Ankara stiklal Mahkemesine tevdileri, Dahiye Vekalet-i Celilesinin 22 Terinisani
341 tarih ve Emniyet-i Umumiye Mdriyeti 2506 numral tezkiresiyle vuku bulan teklifi
zerine, cra Vekilleri Heyetinin 23 Terinisani 341 tarihli itimanda tasvip ve kabul
olunmutur. 510
507
119
512
120
Ayn, (3 Aralk 1925); Hakimiyeti Milliye (3 Aralk 1925); Trk li (6 Aralk 1925); Aybars, a.g.e.,
s.344; Nedim, a.g.e., s348.
517
Cumhuriyet (29 Kasm 1925).; Aybars, a.g.e., s.346.
518
Ayn, s.344.
519
Ayn, s.343; Nedim, a.g.e., s.349.
121
duyduklar
rahatszlklarn
dile
getirdikleri
telgraflar,
TBMMye
122
mtercimi mer Rza, Mahfel mecmuas sahibi Tahirl Mevlevi, Evkaf Mstear
sabk evki ve Nuri Beyler de vard. 527
22 Aralkta almaya balayan Mahkeme, 23 Aralkta incelemelerini bitirerek,
sulularn Ankarada yarglanmalarna karar verdi. nk stiklal Mahkemesinin
Ankarada bulunmad srede, eitli illerden yzlerce sulu Ankaraya getirilmiti ve
yarglanmak iin Mahkemenin Ankaraya dnmesi bekliyorlard. Bunlar iinde en
nemlisi, Mara olay ile ilgili olarak Ticaret Odalar, dare Meclisi ve Belediye
yelerinden daha nce tutuklanan 19 Aralkta Ankaraya gnderilen 27 kiiyle
beraber528 21 Aralkta da ikinci parti olarak Ankaraya yolland bildirilen 32 kiiydi.
apkaya kar Risale yaynlamakla sulanan, stanbuldaki 28 tutuklu da yarglanmak
zere Ankaraya gnderilenler arasndayd.
29 Aralkta Ankaraya dnen stiklal Mahkemesine heyetinin, istasyonda
askeri bir trenle Babakan smet Paa, Meclis Bakan Kazm Paa, mebuslar ve
Cumhurbakan Yaveri tarafndan karlanmas, stiklal Mahkemesine verilen nemi
gstermesi bakmndan nemliydi.
Ankaraya gelen stiklal Mahkemesi, 31 Aralktan itibaren grevine balad.529
3 Ocakta ki yarglamann sonucunda, erkete cami duvarna, apka aleyhinde ilan
ast ileri srlen Hoca Ahmet susuz bulundu. 14 Ocakta, Mara olay sanklarndan
Mara Cami-i Kebiri Mezzini Hafz Mehmet ve hademelerden Abdullah ve halktan
Ali, Hac Hseyin, Ahmet Remzi, olak Ali ve Aliolu Mumlihinin mahkemesi
yapld. Hademe Abdullah, sabah camiye geldiinde kapnn nnde bir yaz
bulunduunu, nceden kendisine mezzin ve imamn tembihine uyarak namazn
sonunda cemaati haberdar ederek, yaznn kime ait ise almas gerektiini sylediini,
ancak yaznn mahiyetini bilmediini aklad. Dier sulularda, camiye namaz klmaya
geldiklerini yineleyerek, Hkmete olan sayglarn dile getirdiler.
530
18 Ocaktaki
durumada sanklar, apkalar iyi olmad iin terziye geri verdiklerini, Hkmete
kar gelmediklerini tekrarladlar. Kararn veren Mahkeme, halk apka bahanesiyle
ayaklanmaya kkrtarak hapishaneyi boaltma giriiminde bulunan ve suu sabit olan
Molla brahim, Muhtar ve Bayraktar Hamdi, Mezzin Hafz Mehmet, nallah Maallah
527
123
lakapl Ali ve Pekmezci Hseyinin birinci derecede sulu olduklar iin idamlarna
karar verdi. Bununla birlikte, smail olu Mahmut ve Mezzin Battal Mehmetin de
ilerinde bulunduu on bir kii on beer sene hapse, olayla ikinci dereceden ilgili
bulunan eski Mara Mebusu Hasib Beyi on sene ve dier bir san sene hapse
mahkm etti.531
Giresun olay sanklarnn durumas ve Erzurum olay iin yaplan soruturmalar,
apkaya kar beliren tepkide Raif Hocann kurmu olduu Muhafaza-i Mukaddesat
Cemiyetinin etkisi, hatta olaylarn bu cemiyet tarafndan yapld gr olutu.532 1
ubatta balayan Giresun ve Erzurum olay sanklarnn yarglanmasnda sanklar
iddialar reddettiler. Savc, Giresunlulardan, Babaeski eski Mfts Ali Rza Hocann
idamn, skilipli Atf, Sleyman, Fettah, Hoca Tahir, Saati smail, Muhlis, Kseolu
ve Erzurumlulardan Osman, Mehmet, Telgraf Mdr Halit, Yusuf Kenann
seneden on be seneye kadar hapisleri ve dierlerinin de beraatlarn istedi. 533
3 ubat 1926da yaplan son durumada Mahkeme, Erzurum, Rize, Giresun
olaylarn hazrlayanlarn banda 7 Aralk 1925ta tutuklanm olan Atf Hoca, Ali Rza
ve Sleymann olduuna karar verdi. Atf Hocann, Trkiye Cumhuriyetinin doru
yolda att ilerici admlara engel olmak, halk isyan ve irticaa tevik etmek kastyla
stanbulda 1924 senesinde Frenk Mukallitlii ve apka adl bir kitapk yaynlanp,
bu kitap eitli yollarla lkenin birok yerine yollad, polis ve dier resmi
raporlarla da kesinleti. apka ile ilgili kanunun kmasndan sonra da eitli yerlerde
aleyhte propaganda yapanlarn zerinde de ele geirilen bu kitapn zellikle Dou
illerinde etkili olduuna karar verildi. Cumhuriyete kasteden son olaylarda maddeten
ve manen ilgili bulunduu eldeki delillerle de doruland.
Ali Rza da, Milli Mcadelede halk Yunanllara kar koymamaya arma
suundan mahkm olmu, sonra aftan yararlanarak serbest kalmt. Sicili temiz deildi.
dam edilmi olan Hafz Mehmetle de haberlemesi sonucunda, stiklal Mahkemesi
Giresun olaynda kkrtc olduuna karar verdi. Ceza kanununun 55. maddesine gre
Trkiye Cumhuriyetinin Tekilat- Esasiye Kanununu tamamen veya ksman taygir
531
124
nedeniyle Atf Hoca ve Ali Rzann idamlarna karar verildi. Dier sanklardan olan
Sleyman ise Fatihte sofular ve Tabyanllar eyhiydi. 534
Erzurum Hasankale Telgraf Mdr Halit ve ayaklanma srasnda apka
aleyhinde propaganda yapan eyh Hoca Osman ve kardei Mehmet, Hac Bey, Kara
Sabri, yzbalktan emekli smail ve Uakta apkay bahane ile halk ayaklandrmaya
kkrtan Kseoullarndan Ahmet, Salih, Kamil Paazade Hulusi haklarnda ileri
srlen sularla ilikileri haklarnda dzenlenen tutanak ve il idarelerinin yollad
raporlarda geen kitap aracl ile kkrtclk yaptklar, tanklarn ve kendi
ifadeleriyle tespit oldu.
Hasankale Telgraf Mdr Halit, Uakl Kseolu Ahmet, Salih, Yusuf Kenan
onar, Saati Sleyman, Kamil Paaolu Muhlis on beer sene kree; Muharip Ali,
Hoca Osman, Hac Bey, Hoca Mehmet, Kara Sabri, Emekli Yzba smail yedier sene
ve Fatih trbedar Hasan be sene hapse mahkm oldular. Hoca Tahir, Hac Fettahn
sene Adanada; Hasan Fehminin sene Ispartada; Sami Muhsin, Sabuncuzade
Mustafa ve Zhdnn sene stanbulda srgn bulunmalarna karar verildi. Dier
sanklar beraat etiler. dam hkmleri ertesi sabah Meclis binasnn nnde yerine
getirildi. 535
Her yenileme hareketine kar meydana gelen gerici ayaklamalar, Eski
ypranm temelleri ykarak hayatn yeni esaslar zerine kurmaya karar vermi olan
Trk milletinin, bu ileri hareketini dtan ve iten hareketlerle ykmaya alanlar,
stiklal Mahkemelerinin devrimci almalar ile etkisiz hale getirildiler. Btn bunlar
toplumun ounluunca yaratlm olaylar deildi. Birok yerden TBMMye halk adna
telgraf yollanarak, bu gerici olaylar knand. 22 ubat 1926da Erzurum Belediye
Bakan Nafz ve Erzurum Meclis Umumi yesi Tevfik Beyler Erzurumlular adna
Ankaraya gelip Atatrk ziyaret ederek olaylarla ilgili zntlerini dile getirdiler.
Erzurumun Trk devrimine olan balln belirttiler. Daha nce de belirttii gibi, halk
tarafndan yaplmayan bu olaylar baz gericilerce karlm ve ksa zamanda, stiklal
Mahkemelerinin byk gezisi ve yapt almalar ile devrimin azim ve iradesini
fiilen gstermesi sayesinde yok edilmiti.536
534
Ayn, s.158; Aybars, a.g.e., s.351; Cumhuriyet (12 Mays 1926), s.2.
Nedim, a.g.e., s.356; Aybars, a.g.e., s.352.
536
Ayn, s.353.
535
125
537
Ayn, s.408.
Olgun, a.g.e., s.354.
539
Aybars, a.g.e., s.352.
540
Ayn, s.353.
541
Mango, a.g.e., s.421.
542
Aybars, a.g.e., s.402-408.
538
126
maddelerinde koruma altna alnd ve tek tek saylarak bir anayasa hkm haline
getirildi. Bu kanun nedeniyle apka Kanunu hl sembolik olarak yrrlktedir.543
543
Suna Kili, eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri (Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 1995), s.312. nklp Kanunlarnn Korunmas Kanunu, Madde 174.
Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye
Cumhuriyetinin laiklik niteliini korumak amacn gden, aada gsterilen inklp kanunlarnn,
anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu
eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz:
1.
2.
3.
4.
17 ubat 1926 tarihli ve 743 sayl Trk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin
evlendirme memuru nnde yaplacana dair medeni nikh esas ile ayn hukukun 110 uncu
maddesi hkm;
5.
20 Mays 1928 tarihli ve 1288 sayl Beynelmilel Erkamn Kabul Hakknda Kanun;
6.
1 Terinisni 1928 tarihli ve 1353 sayl Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun;
7.
26 Terinisani 1934 tarihli ve 2590 sayl Efendi, Bey, Paa gibi Lkap ve Unvanlarn
Kaldrldna Dair Kanun;
8.
3 Knunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun.
127
DRDNC BLM
APKA DEVRMNN TRKYE DIINDAK YANSIMALARI
1. TRK DEVRMNN TRKYE DIINDAK ETKLER
Bugn Asya ve Afrika lkelerinin oluturduu ve nc Dnya adyla
anlan devletlerin byk ounluu Bat emperyalizminin boyunduruu altnda
bulunmaktayd. Bundan dolay Atatrk bu devletleri, Mazlum milletler olarak
adlandrd. Gemite ezilen bu uluslar ile Trk ulusunun aln yazlar bir bakma ortak
olmu, Batnn saldrlarna urayarak, Batya kar kurtulu savalarn vermilerdi.
Bat saldrlarna kar en uzun ve srekli sava veren lke ise Trkiye idi.544
Trkiye,
Dou
ile
Batnn,
Asya
ile
Avrupann
kesitii
noktada
Bilal N. imir Atatrk ve nc Dnya lkeleri, VIII. Trk Tarih Kongresi, ss. 1903-1940,
(Ankara: TTK Basmevi, 1983), s.1903.
545
Ayn, s.19041905.
128
mparatorluuna alan her sava, Batnn Douya yeni bir saldrs olarak grld.
Douda Trklerin aclar, az ok paylalarak, Trkiyenin yenilgileri zntyle,
baarlar sevinle karland.546
Birinci Dnya Savanda Dou uluslar, baz vaatlerle, smrgecilerin yannda
savaa srklendiler. Bununla birlikte ezilen uluslar, bu byk savatan baz dersler de
kardlar. ngiliz ordularnn Irakta ve anakkalede yenildiini grerek, Batnn
yenilmez olmadn anladlar. Savan sonunda ise smrgecilerin szlerini
tutmadklarna tank oldular.547 Bundan dolay, zamanla Mustafa Kemal Paann, Trk
ulusunu bamszla ve zgrle kavuturmak iin verdii Kurtulu Sava ve
bamszlk anlay, boyunduruk altndaki tm uluslarn ortak zlemi haline geldi. Bu
bakmdan Mustafa Kemalin davas, tm ezilen uluslarn ortak davas oldu ve Trk
Kurtulu Savana evrensel bir kimlik kazandrd. Dounun ezilen insanlar, zellikle
Hindistan halklar, Trkiyenin Kurtulu Savan kendi davalar gibi benimsediler.
Trk Kurtulu Savan desteklemek iin gsteriler dzenleyip, kampanyalar atlar,
Ankaraya Yardm Fonu ad altnda para topladlar.548
Bir yandan Mustafa Kemalin yeni yeni baarlar kazanmas, te yandan
smrgelerdeki kaynamalarn gnden gne glenerek bir bakaldrya dnmesi,
Batllar ciddi olarak dndrmee balad. rnein, ngiliz askeri makamlaryla
Hindistan leri Bakanl, vakit geirmeden Mustafa Kemal ile anlamaya giderek
Hindistandaki kaynamalar yattrmay dndler. Buna karlk Babakan Lloyd
George ile Dileri Bakan Lord Curzon tam tersi gr savundular. Onlara gre,
Trkiyeye dn vermek, rnein stanbulu boaltmak, Mustafa Kemalin nnde
boyun emekti. Byle bir gerileme, ngilizlerin itibarn adamakll sarsacak,
Hindistandaki kaynamalar daha da glendirecekti. Bunun sonu, ngilterenin
Hindistan mparatorluunun kertilmesine varacakt. Bu nedenle Mustafa Kemali
ezmek ve smrgelerdeki bamszlk umutlarn sndrmek gerekiyordu.549
Mustafa Kemalin liderliinde, Trk ulusunun kazand Byk Zafer, dorudan
doruya Emperyalizmin yenilgisiydi. Trk Kurtulu Sava, Atatrkn de deyimiyle
yalnz Trkiyeye ait deildi, bundan dolay yalnz Trk ulusuna bamszlk ve
546
Ayn, s.1906.
Ayn, s.1907.
548
Ayn, s.1908.
549
Ayn, s.1910.
547
129
zgrlk yolunu amakla kalmad. Btn Trk dnyas, Asya ve Afrikann ezilen
uluslar, Trk zaferini kendi zaferleri gibi cokuyla karladlar.550 Endonezyadan Fasa
kadar tm slam lemi, bu durumu kalpakllarn apkallar zerindeki zaferi olarak
yorumlayp, feslerini havaya atarak kutladlar. Bu durumu, slamn simgesi olarak
kabul edilen fesin tekrar sayg grmesi olarak deerlendirdiler.551 Doulu yurtsever
aydnlarn gznde artk ideal lke, Atatrk Trkiyesiydi. Trkiyede birbirini izleyen
devrimci sramalarla geri bir toplumdan nasl ileri, ada ve aydn bir ulus yaratld
Douda ok yakn bir ilgiyle izlendi.552 Trkiyenin vermi olduu ulusal Kurtulu
Sava ve sava sonrasnda meydana gelen devrimler, bamszlk isteyen
halklar ve nderlerini de etkiledi.553 Atatrk, bugn adna nc Dnya denen
mazlum lkelerin lideri olarak da tarihe geti.554
Batl deerleri benimseyerek Doudan vazgeip, Batya ynelen
Mustafa Kemal ortaya kan modeli propaganda yoluyla ihraca almayarak,
gr belki benimsersin dncesiyle hareket etti. 555 Trk milletinin verdii
mcadelenin Trkiye snrlar iinde kalmayacan bunun ezilen smrge
topluluu haline gelmi mazlum milletlere k tutacak, evrensel nitelikli bir
hareket olacan dnmekteydi. Daha 1923te Msr elisine, bir sabah, ankaya
srtlarndan domakta olan gnei gstererek syledii u szler bu dnceyi dorular
nitelikteydi:556
Doudan imdi doacak olan gnee baknz! u anda gnn aardn nasl gryorsam,
uzaktan btn Dou milletlerinin de uyann yle gryorum. Bamszlk ve hrriyetine
kavuacak daha ok karde millet vardr. Bu milletler, btn glklere, btn engellere ramen
mnileri yenecekler ve kendilerini bekleyen gelecee ulaacaklardr. Mstemlekecilik ve
emperyalizm yeryznden yok olacak ve yerlerini milletler arasnda hi bir renk, din ve rk fark
gzetmeyen yeni bir ahenk ve ibirlii a alacaktr!
Ayn, s.1912.
Ayn, s.1917; Kololu,1978, a.g.e., s.76.
552
imir, 1983, a.g.m., s.1931.
553
Blent Tanr, Kurtulu Kurulu (kinci bask, stanbul: ada Yaynlar, Ekim 1995), s.285; Vehbi
Tanfer, Trk nklabnn Evrensellii, A.A.M.D. Cilt no II, Say no 32: 493-499, (Temmuz 1995),
s.493; imir, 1983, a.g.m., s.1932; Kololu, 2004, a.g.e., s.12.
554
Ayn, s.1935; Orhan Kololu, Mazlum Milletler Devrimleri ve Trk Devrimi (stanbul: Kaynak
Yaynlar, 2004),s.174.
555
Tanr, a.g.e., s.286; Kololu, 1999, a.g.e., s.346; Tekinalp, a.g.e., s.33.
556
Kololu, 2004, a.g.e., s.134-135.
551
130
oluturmutu. 557 Atatrk ile simgelenen Trk Devrimi hem anti-emperyalist bir
eylem, hem de Batllk ideolojisinin bileimi olduu iin dnyada ikinci bir
rnei yoktu. 558 Trk adal ve bamszln salayan bu model,
mazlum milletlerin de ulusal bir kimlik kazanmalarna yardmc oldu.
Trkiyede yaplan devrimler tam bamszlk koullarnda ortaya
konduu iin, o tarihlerde tam bamsz olmayan lkelerde uygulanan bu
yenilikler istenen sonucu veremedi. Trkiyede yaplan devrimlerin etkiledii,
belirlenebilen sz konusu lkelerde bu hareketlerin kkl dnm yapmas ya
zaman ald, ya iktidarn yapsna bal olarak geriye doru krlma gsterdi ya
da uygulamaya konan deiiklikler aniden geri alnd. Bunda devrimleri
uygulayacak
kadrolarn
yetersiz
olmas
ve
halkn
yeteri
kadar
bilinlendirilmemesi de sz konusuydu.
Aada, belirlenebilen lkelerde, aratrma konusu olan apka, klkkyafet devriminin uygulama almalar izlenecektir.
Kololu, 1999, a.g.e., s.304; Tanr, a.g.e., s.285; Tanfer a.g.m., s.498; Zhu Kerou, On Atatrks
Reforms [Atatrk Devrimleri zerine], Uluslararas Atatrk Konferans Tebliler 9-13 Kasm 1981,
Cilt no II, Say no 41: 1-7, (n bask. stanbul: Boazii niversitesi, 1981), s.6.
558
Halide Pek, Atatrk Dnce Sistemi ve ada Trk Bireyi, Gemiten Gelecee Atatrk. ss.
111-121, (stanbul: ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, 1993), s.113.
559
H.Fikret Alasya, Atatrk nklaplar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas Atatrk Konferans
Tebliler 9-13 Kasm 1981, Cilt no I, Say no 4: 1-9, (n bask. stanbul: Boazii niversitesi, 1981),
s.6; Hasan A. Binatl, Kbrsta Kyafet nklab, Kadn Haklar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas kinci
Atatrk Sempozyumu A.A.M.D., Cilt no I: 395-403, (Ankara 1996), s.395.
131
Rauf Denktan babas hkim Raif Beyin grevine apka ile gitmesi, ngiliz
aleyhtar
olarak
adlandrlmasna
ve
smrge
valisi
tarafndan
srgn
edilmesine sebep oldu. Ancak Raif Beyin srgne ramen bandaki apkay
karmamas ve dier Trk hkimlerinin de apka giymeye balamasyla, ngiliz
ynetimi apka giyimine kar olan tutumunu yumuatmak durumunda kald. 560
ngiliz Hkmetinin yan sra baz gericilerde devrimin uygulanmamas
iin ellerinden geleni yaptlar. Vaizler, apka giyenlerin kfir olacan syledi,
baz sarkl retmenler liselerde apka giymeyi yasaklad. ngiliz okullarna
apkayla giden Trk renciler, feslerini giymeleri iin evlerine geri
gnderildiler. 561 1925 yl Cumhuriyet Bayramnda Kbrsl Trklerin apka
giymesini hedef alan yaynlar yaplmasna ramen tartmalar srd. 562 1926da
Sz gazetesi imtiyaz sahibi Mehmet Remzi Okan, Trkiyede olduu gibi
Kbrsta da apka giyilmesi lehinde yazd bir makaleden dolay, o srada
Lefkoada oturmakta olan Sait Mollayla girdii tartma sonunda yergi ve
svme (zemmkadh) suuyla iki ay (Temmuz-Austos 1926) hapse mahkm
edildi. 563 Ancak Kbrsta btn bu engellemelere ramen devrim benimsendi.
Kbrs Trklerinin genci, yals apka giydi, yalnz liseliler deil, ortaokul
rencileri de Trkiye deki rneine uygun olarak kasket giydiler. 564
apka ve giysiye yaplan yenilik benimsenirken, apka bulmakta
glkler ortaya kmaya balad. Bulunan ve salanan apkalar halka yetmedi.
Yakn lkelere sipariler verildi. Bu durum Kbrs Trk halkna apka imalatn
kendilerine meslek edinme olanan salad. Atlyeler, imalathaneler ald. 565
ndirimli satlarla zellikle rencilerin apka giymesi tevik edilmeye
alld. 566 Sz gazetesi, 15 Haziran 1934te Kbrsl Trk polisleri fes yerine
apka giydikleri iin takdir eden yazlar yaynlad. 567
560
Kololu, 1999, a.g.e., s.291; Alasya, a.g.m., s.5; Binatl, a.g.m., s.399.
Beria Remzi zoran, Mustafa Kemal Atatrk nklab ve Kbrs Trk, IX. Trk Tarih Kongresi
Kongreye Sunulan Bildiriler. 21-25 Eyll 1981, Cilt no III: 2119-2124, (Ankara; TTK Basmevi, 1989),
s.2120.
562
Ayn, s.2121.
563
Kololu, 1999, a.g.e., s.371.
564
Ayn, s.291; zoran, a.g.m., s.2121.
565
Binatl,a.g.m., s.398.
566
19 Kasm1925 Hakikat gazetesi s.2de yer alan bir bildiride; Sanayi Salonu, Lefkoede yeni Cuma
pazarna mstakil Trk messesidir. Asri vesaitini bil ikmal kravatlk, ciltilik ve apkaclk ubeleri
faaliyete gemitir. Mektep talebesine byk tenzilat yaplr. Toptan yaplacak iler iin her snfn
561
132
Kbrs
gazeteleri
2.2. Bulgaristan
Bulgar toplumu, Mustafa Kemali 19131915 yllar arasnda ateemiliter
olarak grev yapt yllardan beri tanmaktayd. Mustafa Kemali daha nceden
tanyan bu toplum, Onun att her adm takip ederek, ilgiyle izledi. Ancak
yapt devrimlerin Bulgaristana etkileri zerine fazla bir bilgi mevcut
deildir. Yalnz baz Bulgar akademisyenler, Bulgaristandan Atatrk ve
Trkiyeyi izleyerek, bu gzleme dair yazlar yaynladlar.
Bulgar bilim adam Bobev, Gen Trkiye Cumhuriyeti Hakknda: Trk
Cumhuriyeti her ynyle yenilie doru genlik admlaryla ilerlemektedir.
aralarndaki fakir renciden para alnmaz. Messese Mdr M.Sadk. Mustafa Haim Altan, Atatrk
Devrimlerinin Kbrs Trk Toplumuna Yansmas (Ankara: TTK Basmevi, 1997), s.118.
567
Binatl, a.g.m., s.299.
568
Ayn, s.399.
569
Ayn, s.400 vd.
570
Altan, a.g.e., s.130.
571
Alasya, a.g.m., s.6.
133
kurtarcs,
Byk
Petro
gibi,
karanlklarn
perdesini
yrtt
ve
buyruklarn lkeye duyurdu. Birka saat iinde tam asr sresince reformlar
alannda yaplanlarn hepsini geen kararlar alnd. Bylelikle Trkiyenin toplumsal
deiiminde son byk olay da tamamlanm oldu.
Baka bir Bulgar bilim adam olan Petro Hristov Stoyanov ise, yeni
Trkiye Cumhuriyetinde eski teokratik sistemin kaldrlmas ve laik bir
devletin kurulmas hakkndaki dncesini yle ifade etti: 574
Biz, Trk halknn ve Cumhuriyetinin ahsnda tarihin gericilik olarak brakt
eylerden ok zgr bir
millet karsndayz.
572
577
134
2.3. Arnavutluk
Arnavutluk da, Trk rneini izleyen baka bir lkeydi. Nfusunun
yardan fazlasn Mslmanlarn oluturmasna ramen, dini, politikann dnda
brakmaya zen gsterdiler. Arnavutlua dair elde edilen tek bilgi, 1923te
Mslman
Yksek
Konseyinin,
kadnn
peesiz
dolaabilecei
kararn
vermesidir. 578
2.4. Romanya
Trkiyede gerekletirilen devrimler Romanya Trk-slam toplumunu da
etkileyerek, yaam tarzlarnda deiikliklerin meydana gelmesini salad. Bu
dorultuda, Cumhuriyet gazetesi, Dobrucada birok Trkn, feslerini atp
apka giymeye baladklarn belirledi. 579
Romanyada kan Yldrm Gazetesinin 1936 yl 45. saysnda Fes ve
araf gibi giysiyle ilgili reformlar tartma konusu olduu halde, derin
sorunlara sebebiyet vermedi. Fes, bir Yunan bal idi ve bundan dolay apka
giymekten
daha
doal
bir
ey
olamayaca
sylenerek
uygulama
578
Kololu, 1999, a.g.e., s.342; Atatrk inklaplaryla ilgili olarak Romanyada yaayan ve Evlad-
Fatihan adyla bilinen Trk halknn geirdii merhaleler dikkate deer bir rnek tekil eder. Mustafa
Mehmet, Atatrk inklaplar ve Romanya Trk Toplumu, Ankara niversitesi SBF Uluslararas
Konferans, Atatrklk ve Modern Trkiye 22-23 Ekim 1998, ss. 191-196, (Ankara, Ankara
niversitesi SBF Yaynlar, 1998), s.191.
579
Cumhuriyet (6 Aralk 1925), s.2.
580
Kololu, 1999, a.g.e., s.342.
581
Ayn, s.342.
135
2.5. Yunanistan
Yunanistan Trk cemaatlerinin din adamlar ve retmen, gazeteci gibi
aydnlar arasnda, Trkiyede yaplan yeniliklere katlanlar olduu gibi, kar
kanlar da oldu. Bunlar genellikle bal bulunduklar hkmetlerin siyasi
eilimlerine gre tavr almak durumunda kaldlar. Ankarayla iyi geinen
hkmet, iktidara gelince Yeni Trkler, kart olanlar gelince Eski Trkler
cemaatin bana getirildi. Bu kararszlk ortamnda, 1932 ylnda apka ve dier
yenilikler hakknda, Gmlcine Mfts akl danmak iin; 582
Buradaki yenilik taraftarlar gelimelerde Trkiye Cumhurbakann izliyorlar ve
onun her getirdii yenilii destekliyorlar. Ben ise resmi sfatmla bu yenilikleri uygun
bulmuyorum Buna karlk bana saldryorlar ve haklarn yediimi sylyorlar,
oysa ben Kuran yasalarna gre davranyorum. Tuttuum yol doru mudur? Bana k
tutunuz?
Ayn, s.370.
Ayn, s.371.
584
Cumhuriyet (6 Aralk 1934), s.1; Kurun (6 Aralk 1934), s.1.
585
Cumhuriyet (7 Aralk 1934), s.1; Kurun (7 Aralk 1934), s.1; Ulus (7 Aralk 1934), s.2.
583
136
konumasnda;
Yunan
Dileri
Bakannn
grevini
iyi
2.6 Msr
Msr, bir yandan Trkiyeden kaan ya da kovulan btn rejim kartlarna
kucak aan, Trkiye Cumhuriyeti ve Atatrk aleyhinde yaplan almalara gz yuman
bir lke iken; dier yandan ise aydnlarnn ve genliinin bir blmnn Atatrk
Trkiyesine hayranlk besledii, Trkiyede yaplan devrimlerin etkiledii bir lkeydi.
Bundan dolay 1925 ylnda yaplan apka devrimi, ortamna gre olumlu ve
olumsuz tepkiler alarak Msr etkiledi.588 Ancak yinede fesi en gl ekilde
savunan lke oldu.
Msrn st tabakasnn, Avrupaya gidince apkay kullanma alkanl
vard. Bu alkanlk sebebiyle Trkiyede apka devrimi olmadan nce 1923te
Msrda enseleri yazn scaktan, kn souktan koruyacak balk arayanlar ve
apka giymenin dine aykr olmayacan ileri srenler kmt. 589 Bu abalar
Msrda hibir sonu getirmemesine ramen, 1925te Trkiyenin apkay
586
137
ylnn
24
ubatnda,
rencilerin
okula
geleneksel
giysilerle
590
Ayn, s.112.
imir, 1984, a.g.m., s.4.
592
Kololu, 1999, a.g.e., s.309; Kololu, 1978, a.g.e., s.112.
591
138
atmas
badamadn,
Trkiyeyi
taklit
ederek
yaaylarn
himayecinin
Msr
uygarla
eritireceine
dair
yazlar
593
Burada aslnda ama apka deil, Trkiye gibi bamszlk kazanmakt. Kololu, 1999, a.g.e., s.310;
Kololu, 1978, a.g.e., s.112-113.
594
Kololu, 1999, a.g.e., s.310.
595
Kololu, 1978, a.g.e., s.116.
139
596
Sorunun zmn zel bir balk seimi iin btn Msr dnrlerinin katlaca toplantyla
olmasn istiyordu. Kololu, 1999, a.g.e., s.311; Kololu, 1978, a.g.e., s.117.
597
Milli giysileri bakalarnkini almak zere terk etmek ve onlar taklit ak kendi milliyetimizin kaybna
neden olur. Kololu, 1999, a.g.e., s.311.
598
Ayn s.313; Kololu, 1978, a.g.e., s.118-119.
599
Ayn, s.155-156.
600
imir, 1984, a.g.m., s.1.
140
1932 yl Cumhuriyet Bayram akam Ankara Palasta verilen resmi yemee ve yemei
izleyen baloya Ankaradaki yabanc elilerin hepsi de davetliydi. Fes olaynn
yaand srada orada bulunan ve yaananlara tank olanlardan, ngiliz Bykelisi Sr
George Clerkin Londraya yazd rapora gre olay yle gereklemiti; Atatrk,
Msr Elisinin yanndan geerken: Kralnza syleyiniz, ben Mustafa Kemal, size bu
akam fesinizi karmanz talimatn verdim diyerek, bir garson arm ve elinin
fesini garsona vermitir. Fransa Bykelisi Kont de Chambrun ise olay yle
anlatmt: 601
Cumhurbakan, arada bir, fese alayc bir gz atyordu. Zavall meslektam bunun farkna
varmad. Ama Gazi, srkleyici mziin temposuna ayak uyarak masadan kalknca Msrlnn
yanndan geti ve geerken bir kedi mrltsn andran usulca bir sesle kendisine bir eyler
syledi, onun omzunu okad. Az sonra bir garson fesi gm bir tepside hzl admlarla
gtryordu.
Trkiye Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt (Aras)n ifadesine gre ise olay u
ekilde meydana gelmiti:602 Cumhurbakan, Msr sefirinin yanndan geerken
tevecchkar baz iltifatta bulunmular ve fesini kararak rahat edebilmesine msaade
buyurduklarn sylemilerdir. Sefir bir an iin tereddt ettikten sonra fesini bizzat
karmtr. Msr Dileri Bakan Yahya Paann anlatmna gre ise olay yleydi:
603
Gazi yemekten sonra Msr Elisine kesin bir dille fesini karmasn sylemitir. niformal
olan Eli bu istei yerine getirememi, bunun zerine Cumhurbakan fesi karmas iin bir
uaa emir vermitir. O zaman ve artk fes giymemesi iin Kral Fuada yazmas yolunda
Cumhurbakannn ak srar karsnda Hamza Bey fesini kendi karmay uygun grmtr
Bu beklenmedik mdahaleyle sarslan Eli salonu terk etmek zorunda kalmtr.
Drt deiik azdan drt deiik yorumla anlatlan, apka devrimiyle dorudan ilgili
olan bu Fes Olay Trkiye ile Msr arasnda diplomatik krize neden oldu.
2 Kasmda Daily Herald adl ngiliz gazetesinin, Bir Fes Diplomatik Frtna
Koparabilir diye irice bir balk atarak yaynlad haber, kapanm gibi grnen Fes
Olayn gndeme tad.604 Msr muhalefet basn da, ulusal bal kartlmakla
Msra hakaret edildii ynnde yazlar yaynlayarak olayn stne gitti.605
601
Ayn, s.6-7.
Ayn, s.8.
603
Ayn, s.9.
604
Ayn, s.10.
605
Ayn, s.13.
602
141
Msr Dileri Bakan Yahya Paann, Trkiye gderi evki Beye verdii
notayla fes olay resmiyete dklerek, Trkiye ile Msr arasnda bir sorun haline
geldi. Msrn notasna gre; Fes Msrn ulusal bal saylyordu. Msr Elileri
bunu giymek zorundaydlar. Bundan byle Trkiyede Msr Elisinin fesine
dokunulmayacakt. Trkiye Hkmeti bu konuda Msr Hkmetine gvence
vermeliydi. Msr Hkmeti, fes yznden Trkiye ile diplomatik ilikileri kesmeye
kadar ileri gitti.606
Trk Hkmetinin, Msr Hkmetine gnderecei cevab notada, ortada bir
olay bulunmadn belirterek Msra dostluk elini uzatyordu.607
Msr Elisine, fesini kararak rahat etmesi izni verilmiti. Bu, pek iltifaktar ve dosta bir jestti
ve durum bundan ibaretti. arptlm ya da uydurma haberlerin, gelimekte olan Trkiye-Msr
ilikilerine glge drme tehlikesi yaratm olmas Trk Hkmetini zmt. Balk giyme
konusuna gelince, her Devlet kendine uygun niformay benimseyebilirdi ve yine her Devlet
kendi protokoln zgrce dzenleyebilirdi. Bunun anlam; Msr kendi niformasn
saptayabilir ve bu niformann bir paras olarak fesi kabul edebilirdi. Ama Trkiye de kendi
protokol kurallarn belirlemekte zgrd.
taraflar
yattrmaya
koyuldu.610
ngiliz
Yksek
Komiserinin
yumuatlmas telkiniyle Trkiyeye verilmek iin hazrlanan ikinci Msr notas ile iki
ay sren Fes olay, 27 Aralk 1932de kapanm oldu. Olayn tam da kapand
606
Ayn, s.15-16.
Ayn, s.24.
608
Ayn, s.28.
609
Ayn, s.37.
610
Ayn, s.38-39.
607
142
gnlerde, yaplan Kzlayn ylba balosuna Msr Elisi Hamza Bey bu defa fessiz
geldi.611
Msrda fes konusunda olduu gibi kadnlarn giyimiyle ilgili gelimeler
de yaand. Msrda, kadn giyiminde Trk kadnlarnn rnek alnmasn
isteme 1911lere kadar
gider.
Bu
yllarda,
2.7. ran
Atatrkn Trkiyede yaptklarn hayranlkla takip eden bir baka lke
de rand. ran ordusu kumandan olan Rza Han, Kagar Hkmdar Ahmed
ah devirerek, randa da, tpk Trkiyede olduu gibi, milleti ilerletecek
yenilikler yapmak midiyle baa geti. 615 Trkiyede olduu gibi lkesine milli
kimlik kazandrma iine balktan balayan ran, fese zel bir tutkusu olmayan,
611
Ayn, s.44-49.
Kololu, 1999, a.g.e., s.344.
613
Tanr, a.g.e. , s.295.
614
Ayn, s.346.
615
Mehmet Saray, Trk-ran likileri (Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1999), s.108109.
612
143
apkay zorlamak iin sebep grmeyen, kendine ulusal balk arayan bir
toplumdu. Bunu, ah Rzann 1930 ylnda bir gazeteciye verdii demeten de
karmak mmkndr 616: ranllardan bir Avrupalnn kt kopyasn yapmak
niyetinde deilim. Kendi vatandalarmdan iyi ranllar yaratmak istiyorum.
randa 20. yzyln ilk yllarnda kullanlan ay eklinde siperlie, yuvarlak
balk eklenmesiyle Pehlevi ortaya kt. zel giysi giyecek grevli memur
dnda, herkese niforma giyme zorunluluu getirildi. Pehlevi balk zorunlu
tutuldu. Elbise olarak da Avrupa kl benimsendi. 617 Bu almalarla randa
yeni bir ran milliyeti yaratlmaya allmaktayd.
ah Rzann yeniliklerine kar ulemadan ve merkezi ynetimde
bamsz kalan airetlerden, tpk Trkiyede olduu gibi tepkiler geldi. 618 ii
imamlar, ah Rza ve yapt yenilikler aleyhinde nce gizliden ve sonra da
aktan faaliyet gstermeye baladlar. 1927 ylnda, Hac Aga Nurullah
adndaki sfahanl dini lider, Kum ehrinde byk bir yry dzenleyerek,
ah Rzann yapt yenilikleri iddetle eletirdi. sfahandaki taraftarlarn
harekete getirerek, ehir esnafnn ay dkknlarnn kapal kalmasn salad.
Bu durum ehir hayatnda nemli lde aksamaya sebep oldu. ii imamlarn
bu gsterisinden bir yl sonra Kum ehrini ziyarete gelen ah Rza ve ailesinin,
bir cami ziyareti srasnda, Ayetullahlarn ileri gelenlerinden biri olan
Muhammed Taki Bafhnn, ahn einin giyimini nezaketsiz bir ekilde
eletirmesi sonucunda, ah Rza ve Muhammed Taki Bafh arasnda yaanan
tatsz olaylar, din adamlar ile ah Rzann arasnn almasna sebep oldu. 619
Airet ayaklanmalar ise, Medeni giysi ve Pehlevi baln giymek
istememelerinden kaynakland. in zorla olmayacan anlayan ah Rza, bu
konuda dn vermeye balad.1928de balayp tm 1929u kapsayan bu olaylar
ah Rzann gerekletirmek istedii yenileme giriimlerini frenleyerek,
hkmeti kararlarndan zaman zaman geri dnmee, hele krsal alanda nemli
616
144
dnler vermee zorlad. rnein kyllerin stne fazla gidilmedi, baz tarikat
yelerine de Pehlevi balnn zorla giydirilmesi ynteminden vazgeildi. 620
1929 yl sonlarnda ran gezmi olan Batl yazar S. Stelling Michaud,
Gazete Lausanneda (25 Aralk 1929), ah Rzann reformunu ve niteliini
yle ifade etmiti:
621
Rza Pehlevi randan uygar bir lke yaratmay hayal etti. lkel ve ilenmemi bir
halk bahis konusu olduu cihetle en uygun yntemi uygulad. lgintir ki son ylarda
Yakn ve Orta Doudaki tm ulusal Doular bir giysi deiiklii ile balamtr.
Kemal Paa komple Avrupa giysisi oyununu baard, oysa zavall Amanullah
ilerlemenin kurban oldu. Ayn kt sonu az daha randa da, gney airetlerinin
ayaklanmas srasnda yineleniyordu.
uygulattrd
mecburi
askerlikten
baarl
bir
ekilde
yararland.
620
145
626
Ayn, s.320.
ranl bir arkc ancak sk polis nlemleri altnda yz ak olarak ilk konserini vermitir. Kololu,
Ayn, s.337.
628
Ayn, s.338; Tanr, a.g.e., s.292.
629
Kololu, 1999, a.g.e., s.338; Kololu, 1978, a.g.e., s.138.
630
Kololu 1999, a.g.e., s.339; Tanr, a.g.e., s.292.
627
146
2.8 Suriye
amda rencilerin fes yerine, bedevi kefiyesi ve ageyl ile okula
gelmelerinin ardndan balk tartmalar gndeme geldi. 632 amn A-aab
gazetesi, yeni bir balk ortaya konuncaya kadar ageyl ve kefiyenin fesin yerini
alabileceini belirtti. Ancak renciler Milli balk akmna srarla devam edip,
tepkilerini feslerini yakarak dile getirdiler. 633
Suriyeliler genellikle fesin atlmasnda birleiyor, ancak ageyl ve
kefiyeyi milli balk olarak kabul etmiyorlard. Devlet bakan Fahri Bey
Barud, Arap kiiliini bozmayacak milli bir balk teklif edecek olana dl
vereceini syleyerek bir yarma dzenledi. Ancak dller ve yarmalar fesi
ortadan kaldrmaya yetmedi. Orta Douda, efendi snfndan olduunu
gstermek isteyenler fes giymeye devam ettiler. 634
Fes gibi deitirilmeyen bir dier unsur da peeydi. Trkiyedeki gibi
baz kadnlar sokaa peesiz olarak kmaya balaynca ulema ve mft
hkmete muhtra vererek iffet ve onura aykr giyinmenin engellenmesini
istediler. 635 Suriye, var olan Hatay sorunu sebebiyle de Trkiyenin uygulad
devrimleri rnek almak istemeyerek; fes, araf ve peeye daha sk sarld.
Ancak, Hatay sorunu yznden Trkiye ile Suriye arasnda apka ile fes
nemli bir sorun haline geldi. Hatay Trkleri 1922den beri Trkiye ile
birleme kampanyasn devam ettirdikleri ve bunun ancak Mustafa Kemali
izlemekle
gerekleebileceini
bildiklerinden,
Trkiyede
ki
yenilikleri
147
olan Araplar, mandaclarn timsali sayd apkaya olan nefretini, fese sarlarak
belirtiyor; Trkler ise amalarna varmakta apkann nemli olmadn kabul
ederek,
bana
onun
baln
geirmekte
saknca
grmyordu.
Bunun
2.9 Filistin
Filistinde ise apka ve fes atmas, blgenin nfus yaplanmasna
paralel olarak, daha ok dinler atmas halinde meydana geldi. Yahudilere
kar ortak bir cephe kuran Mslman ve Hristiyan Filistinliler, Musevilere
kaptrmak istemedikleri Kuds ve evresinde nfus ounluuna sahip
636
Ayn, s.372.
Kololu, 1978, a.g.e., s.166.
638
Kololu, 1999, a.g.e., s.372.
639
Kololu, 1978, a.g.e., s.168.
637
148
artlarnn
byle
bir
deiiklie
elverili
olmad
eklinde
dnmekteydi. 640
Mslman ileri gelenleri de bu tartmalarn odanda fesin milli giysi
olmayp, Trkler tarafndan getirilmi bir balk olduu ynnde karar verdiler.
Yahudilerse yalnz Hristiyan ve Mslmanlarn deil kendi rktalarnn da fes
giymesinden rahatsz olduklarn dile getirdiler. 641 Bunun Filistinlilere eski bir
Trk grn verdiini ve lkede gerekletirilen yenileme ve ilerlemeyi
yabanclarn fark etmesini nlediini belirttiler. Yahudiler tamamen apkaya
geince Filistinliler Bedevilerin geleneksel ageylini simge olarak setiler.
Bylece Irak Faysaliyyesi de ksa bir sre iin Filistinde de grld.
Fes Avrupadan getirtildii halde bunun yerli mal kumala ucuza
yaplabilmesi Avrupa ve Musevi mallarna kar boykot yrten milliyeti
Araplarnda
desteini
kazanmasn
salad.
Arap
gazeteleri,
faysaliye
2.10. Irak
Irakta 1920lerde Kral Faysal, milli bir balkla ortaya kt. Bu balk
fese ve apkaya benzememekteydi. Irakiyye
640
ya da faysaliyye denilen
149
2.11. Afganistan
20. yzyln banda Trkiyenin emperyalizme kar mcadeleye girimesi,
Afgan halk tarafndan, Mslmanlarn kurtuluu biiminde dnlyordu. Ancak her
iki lkede Mslmanlk vurgusu ne kmakla birlikte Asyann, Dounun ve btn
ezilenlerin bamszlk mcadelelerinin ortakl zerinde duruldu.646 Afganistan,
1919da bamszln kazandktan sonra, kendi apnda modernleme hareketine
giriti ve bu konuda Trk devrimini rnek ald.647
Afgan Kral Amanullah Han, kendi lkesini yepyeni bir yaama ve
yepyeni bir gelecee gtrme kararll ile 3 Temmuz 1928 gn Trkiyeyi de
kapsayan uzun d gezisinden lkesine dnnce kkl reformlar yapmaya
giriti, fakat Afganistann artlarnn Trkiyeden farkl olduunu yeterince
hesaba katmad. Reformlara giriirken dikkatli olmas yolunda Atatrkn
verdii
tlere
de
pek
aldr
etmeyerek,
Trkiyede
grdklerini
644
Ayn, s.321.
Ayn, s.321.
646
Zeki Sarhan, Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002),
s.259-260.
647
Sarhan, a.g.e., s. 261.
648
Bilal imir, Atatrk ve Afganistan (Ankara: Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi
Yaynlar, 2002), s.211.
645
150
649
151
ve
devrim
iin
gerekli
kadrolar
oluturulamamasndan
2.12. Hindistan
Hindistanda bamszla kavumasnda Trkiyeyi rnek alm lkelerden
biriydi. 1920 ylnda Hindistanda Gandinin nderliinde, kaynan Trkiye in
Adalet sloganndan alan, ngilizlere kar pasif bamszlk sava balad.656
Trkiyede Kurtulu Sava kztka, zellikle stanbulun tilaf devletlerince
igalinden ve Sevr anlamasnn stanbul Hkmetine dikte edilmesinden sonra,
Hindistanda yrtlen hareket gittike glendi ve ngiliz smrgeciliine kar byk
bir bakaldr biimini ald. Hindistandaki bu Trk heyecan, ilk bakta dinsel bir
hareket, bir hilafet hareketi olarak grndyse de aslnda siyasal bir bakaldryd.657
Bamszlklarn kazandktan sonra Trkiyedeki gibi yenilikler yaparak lkenin
ehresini deitirmeyi dndler.
Hindu ya da Mslman Hintler iin apka genel olarak kabul edilir ya da
hoa giden bir ey deildi. Koyu Mslmanlar iin apka giymek slamiyetten
dnmek ya da ulusu dnceyi taklit etmenin bir sembol idi. Fes
Hindistanda eitim grm ve zengin olan Mslmanlarn bal olarak kabul
655
Ayn, s.223-224.
imir, 1983, a.g.m., s.1907.
657
Ayn, s.1909.
656
152
edilmiti. Trk paltosu ile daha ok Trk bal olarak bilinen fes, o gnlerde
ilkokuldan balamak zere mezuniyet sonras okullara kadar okul formas
olarak benimsenmi, niversitenin ileri gelenleri ile niversite mezunlarnca da
giyilen giysilerden olmutu. 658 Fes, Trkiyede kaldrlmasndan sonra bile Trk
bal olarak 2030 yl daha moda olmaya devam etti. 659
Hint Mslmanlarnn, Hindularla kark yaamalar, ngiliz ynetimi
altnda olmalar ve iklimin de etkisiyle pee konusunda da kararsz kalmlard.
Peenin tamamen kaldrlmasn ya da tamamen uygulanmasn istemiyorlard.
Gandi, peenin kalkmasn umduunu, ama zmn uzun zamana ve eitime
bal olduunu sylemiti. 660
Bu konu hakknda makalesinden yararlanlan S.A. Haqq einin 40l
yllarn sonlarnda purdak (perde) 661 kuralna sk skya bal kalarak yksek
renimini tamamladn, daha sonra lkedeki kzlarn ngilizce eitim yapan
bir okula etek bluzla gittiklerini bu iki kadn tipinin de ateli birer
Atatrk 662olduunu belirtmiti. Trkiyede tekkelerin kapatlmasyla halkn
byk bir ounluu Mslman olan Hindistanda, Mustafa Kemale olan ilgi
azalarak, adala dayanan politikasna kar sessiz bir krgnlk domutu.
Haqqya gre ise Mustafa Kemali hem Hindulara hem de gen kuaklara
sevdiren de yine bu politikayd. 663
2.13. Pakistan
Pakistan Devletinin kurucusu Muhammed Ali Cinnah da Mustafa Kemal
gibi akn bir Mslman halk kalabalndan bir millet yaratmaya alt. 664
Atatrkn dzelttii ne kadar aksaklk varsa Pakistanda da grlmekteydi.
Drt tane eyaletten meydana gelmekte olan Pakistanda hibir konuda birlik
658
Hindistan genel valisi Lord Wallingdan bile kendisine eref doktoras verilirken fes giymiti. S. A.
Haqq, Atatrk Devrimi ve Hindistan, Bildiriler ve Tartmalar, Uluslararas Atatrk Sempozyumu
17-22 Mays 1981, ss. 631-659, (kinci bask, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1984), s.656.
659
Fesin ve Trk paltosunun moda olarak benimsenmesi, Osmanl Trklerine, bamszlklar, moderniz
imleri ve Mslman kimliinin bir sembol olma nedeniyle verilen deerin bir sonucuydu. Ayn, s.656.
660
Kololu,1999, a.g.e., s.342.
661
Pee taklmas kadnlarn bir paravana arkasnda oturmalar kural. Haqq, a.g.m., s.651.
662
Ayn, s.652.
663
Ayn, s.653.
664
Hanif Haqq Faoq Atatrk ve Pakistan, Bildiriler ve Tartmalar, Uluslararas Atatrk
Sempozyumu 17-22 Mays 1981, ss.603-629, (kinci bask, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar,
1984), s.615.
153
665
Bar Emek Ergin, Pakistanda Atatrk Hayranl, Atatrk Dnce, Yl 1, Say no 2: 31-32,
(Haziran 1994), s.32.
666
Ali Satan, Trk nklaplarnn ngiltere Basnna Yansmas, 1923-1930, (Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 1994), s.32.
154
balyla duyurdu.667 Fesin Sonu stanbulda Zorla apka balkl haber ise The
Times gazetesinde 30 Ekim tarihinde yaynland. Gazete, Cumhuriyetin yldnm
kutlamalarnda insanlarn fes ve kalpak giymediklerini 28 Ekim sabahndan itibaren
gelen emir dorultusunda, apka giyilmesinin telkin edilip, giymeyenler hakknda
yaptrmlar uygulanacann bildirildiini kaydetti. The Times, stanbul dn Avrupal
gibi apka giydi derken polisin yoldan geenlere apka verdiini ve ev ev dolap
apka giymeleri konusunda vatandalarn uyarldn yazd. stanbulda en karl iin
apka satmak olduu ve alelacele retilen apkalarla Trklerin komedyenlere benzedii
gazetede gze arpan dier haberlerdendi.668
Avrupa basn Mustafa Kemalin Kastamonu seyahatinden de byk bir ilgiyle
bahsetmeye balad. Bu gazete yazlar sadece haber ve fkra eklinde bir takm ksa
yazlar olmayp stunlar dolduran mektuplar, siyasi ve sosyal ierikli makaleler
eklindeydi. Trk devriminin son yenilii olan apka, yalnzca Trkiye basnnda yer
almakla kalmad, ayn zamanda Avrupa basnnda da yer buldu. Avrupa basnna gre,
Douda meydana gelen her gelime, Tarihi bir olay niteliindeydi. Avrupa basnn
en ok hayrete dren ise, Yeni Trkiyenin hi ba dnmeden, aya sendelemeden,
dz ve geni bir sahrada yrr gibi bu yenilikleri yapmasyd. Dier devletlerde
Trkiyede yaplan yeniliklerin yars bile bir sr kanl olaylara sebep olduu halde,
Trkiyede devrim kurbanlarnn parmakla saylacak kadar az olmas da Avrupa basnn
dikkatini eken bir baka konuydu. Trkiyede yaplan bu devrim Avrupa basnnda bir
devirden bir devire atlamak olarak nitelendi. Bylece Trkler tam bir Avrupal hale
gelmi oluyor ve Avrupa medeniyetini ksa zamanda randan Hindistana kadar uzatma
roln stleniyordu. Avrupa basnnda kan haberlerde Anadoluda yeni bir detin
doduunu, insanlarn birbirine elleriyle selam vermeleri yerine apkalaryla
selamladklarn yazd.669
Trkiyedeki apka aleyhine olan gelimeler de Avrupa gazetelerine yansd. 31
Austos tarihli The Times, Trkiyede Reform Ulemaya Panama apkas haberiyle,
Mustafa Kemalin iddetli bir ekilde, Trk vatandalarna Avrupa kyafeti ve bal
giydirdiini, Kastamonuya giderken herkesin fesli, kalpakl ve trbanl olduunu ancak
dnte memur ve ulemann hep birlikte, Panama apkas giydiini bildirdi. Mustafa
667
Ayn, s.32.
Ayn, s.32-33.
669
Hakimiyeti Milliye (16 Eyll 1925), s.1.
668
155
156
676
kttan da olsa apkann bir kenar vardr ki, gerekte olmasa bile grnte giyeni
eski Trk olunca alnn yere dedirmekten alkoyar. Hibir gavur alnn yere dedirmez,
gavurlar uygardrlar. Dolaysyla kenarlkl apka giyenler de uygardrlar. London
Timesin bayazar da ayn tarihte yazd yazsnda, Fesle birlikte arballk ve
airce hayaller, gizlilik ve pimanlk iinde ortadan yok olacak apka bir ayrkotu
gibi, btn dnyay bir rneklemee mahkm ederek yaylmaya devam ediyor.
673
157
diyerek grlerini dile getirdi.677 Corriera della Sera 3 Aralk 1925 ve Le Reveil 9
Aralk 1925 tarihli gazetelerin de Fes Trajedisi veya Trkiyenin akas yok
balklaryla, yasann sert uygulamasna ait haberleri, tutuklamalar, silahl atmalar,
idamlar, Byk Millet Meclisindeki direnmeleri, hep Osmanl kafasnn deimemi
olmasnn bir kant olarak ileri srd. 678
New York Timesin Harry A. Franck adl yazar da 31 Kasm 1927de Trk
fesini hl kafasnn iine giyiyor diyerek ayn dnceyi paylatn belirtti. Olay
tamamen glmece konusu olarak ele alan France Militaire ise yle yazd:679
Geleneksel Trk kafas artk ne sark ne de fesle grlmeyecek. Gelgelelim yine Trk Kafas
kalrsa ne yapacaz? Bizi kukulandran da bu ite. yle anlalyor ki, Trkiyede uygarln
ruhu zerinde yanl bir anlama var. lkeler kiileri melon apka giydikleri iin uygar
olmazlar. Bir millet terziler ve apkaclarla uygarlatrlamayaca gibi, perukaclarla da
uygarlatrlamaz. imdi stanbul sokaklarnda polisler yasalara kar gelenleri karakola
gtryorlar.
677
Ayn, s.102.
Ayn, s.99.
679
Ayn, s.100.
680
Ayn, s.103-104.
678
158
681
684
Ayn, s.105.
Ayn, s.106.
683
Ayn, s.107.
684
Cumhuriyetin 75. Yldnm Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler, s.93.
682
159
SONU
Giysi, insanlk ortaya kt andan itibaren kltrn ve toplum mirasnn nemli
bir paras olmutur. Her toplumun kendi zelliklerine gre beliren giysi tipleri vardr.
Giysinin tarihi dinler, devletler, adetler, dnceler tarihi ile i ie medeniyet tarihinin
bir paras olarak ele alnr. nsanlarn ruh zenginlii, kltr zenginlii ve dnce
yapsn belirler. Giysilerin deimesi ile detlerin deimesi birbirine paraleldir.
Giysideki deimelerin sebebi etnolojik, iktisadi, siyasi, dini, manevi ve sanatla ilgili
artlarda aranabilir.
Trkler, Orta Asyada gebe bir hayat srdrdkleri iin giysilerini de
hayat pratik hale getirecek malzemelerden setiler. Hayvanclk yaptklar iin
deriyi, at stnde hareket ettikleri iin de genelde daha rahat giysileri
kullandlar. Gnlk giysileri tamamlayan ba giysisinin Orta Asya Trklerinde
nemli bir yeri vard. Eski Trklerin kullandklar kalpak, Milli Mcadele
yllarnda Kuvay-i Milliyenin de sembol oldu. Kalpak, bugn bile hl Orta
Asya Trk Devletlerinde kullanlan balk olma zelliini tamaktadr.
Trklerin slamiyeti kabul ve yerleik hayata gemeleriyle birlikte
giyim ekilleri de deimeye balad. rtnme ya da tesettr denen olgu
kadnn gnlk hayatna girdi. Krsal kadn sadece ban rtmekle yetinirken,
kentte yaayan kadn slamiyetin de etkisiyle sosyal anlamda erkekten ayr
yaamaya balad. Zamanla da kadnn rts, gnlk hayatn gerei deil
sorunu haline geldi. alvar ve gmlek gibi geleneksel kyafetler, araf ve pee
ile tamamlanarak giyildi.
Erkek giysilerinde ise geleneksel olann yannda Arap ve ran giysileri
beraber kullanld. Kalpan yerini alan sark zamanla slam dininin simgesi
haline geldi. Hlbuki sark lkalarda Asur, Babil ve Msrllar tarafndan
kullanlan bir balkt. Zamanla Mslman olmayan toplumlarda da zellikle
Hindistandaki Sihlerde grld. slamiyetinde etkisiyle zamanla kadn olsun,
erkek olsun ban rtlmesi nem kazand.
Osmanl mparatorluunun ilk yllarnda Orta Asya gelenekleriyle
slamn getirdikleri yan yana yaad. mparatorlukta yaayan Mslman,
Hristiyan, Musevi gibi dini bakmdan farkl topluluklarn kendilerine ait
giysileri vard. Her dinin temsilcisi, kendi dinlerine ait zel giysileri giydiler.
160
161
baladlar.
Tesettrn
kalkmasn,
kadnn
sosyal
yaantya
162
deiikliklere
kar
olan
evreler
Terakkiperver
Cumhuriyet
Frkasnn (TCF) kurulmas ile kendilerini ifade edip eylemlerini dile dkecek
ortam buldular. TCF nin programnda yer alan dini ilkelere saygl olma
maddesinden yola karak Doudaki baz eyhlerin kkrtmasyla Cumhuriyet
rejimine ve devrimlerine kar din elden gidiyor sloganyla ayaklanma kt.
Douda kan bu isyan eyh Sait syan ya da Dou syan diye de
bilinmektedir. Olaylar bastrmak iin Takrir-i Skn Kanunuyla birlikte,
olaanst yetkilerle grev yapan, yeleri de milletvekillerinden oluan stikll
Mahkemeleri kuruldu.
eyh Sait isyannn kt gnler devrim kanunlarnn yerletirilmeye
alld
olaanst
bir
dneme
rastlar.
Bundan
dolay
stiklal
Dnemin
Sivil
Toplum
rgtlenmesi
saylan
bu
Skn
Kanununun
yrrlkte
olmas
(19251929)
frsat
bilinerek bir takm sosyal devrimlere giriildi. TCF yi, Dou syan ile ilgili
olduu gerekesiyle kapatp, muhaliflerini susturmak suretiyle iktidarda yalnz
kalan Halk Frkasnn nnde duracak kimse yoktu artk.
Yaplacak her yenilik hamlesi iin uygun zaman bekleyen Mustafa
Kemal iin yeni hamleler nndeki tm engeller ortadan kaldrlmt. Mustafa
Kemal,
yenilikler
iin
mutlaka
alt
yapy
da
hazrlamakta,
kamuoyu
163
srasnda karar verdii, Mazhar Mfite not ettirdii yenilik hamlelerinden olan
fesin kaldrlmas ve apka giyilmesiyle ilgili almalara balamak iin 1925
yaz en uygun zamand.
Yeni Devlet laiklemeli, dinsel baskdan kurtulmal ve halk arasnda
eklen bir ayrlk olmamalyd. Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna
Trk Milleti denir gereinden yola kan Atatrk, lkede yaayan deiik
etnik gruplarn giysilerine gre toplumdan ayrlmamalarn, toplumun her
anlamda ada olmasn istemiti. Osmanl mparatorluundan gelen yaa,
cinsiyete, mevkiye ve milliyete gre giyinme yeni Trkiyenin ruhuna uygun
deildi. Topluma milli bir kimlik verme iine, Osmanl kalnts grn ve
fikirlerden arnmayla ulalacakt.
Mustafa Kemal, Osmanlln sembol olan fesin yerine modern balk
olan apkay tantaca gezisine Kastamonudan balad. Kastamonudan
balamasnn sebepleri arasnda, bu yrenin lkede muhafazakr olarak
bilinmesi ve Mustafa Kemalin buraya hi gelmemesi vard. Halk Onu nasl
grrse yle benimseyecei ve model alaca iin apkay Kastamonuda
giymeye karar verdi. Ayrca Milli Mcadele zamannda Rusyadan gelen ve
stanbuldan karlan silah ve cephane Kastamonu yoluyla cephelere tanmt.
Sava srasnda da en ok ehit veren ehirler arasnda nc srada yer
almaktayd. Ayrca savaa en ok asker gnderen ehirlerdendi. Mustafa
Kemalde
askerlikte
kullanlan
emir
komuta
zinciri
bu
ilde
kendini
Bir
Takm
Unvanlarn
Kaldrlmas,
Dinsel
Giysilerin
164
getirildi. alanlara apka avans verildi, din adam olmayanlarn dinsel giysi
giymeleri yasakland, dinsel giysileri ancak vesikas olanlarn giymesine izin
verildi. Birok le apka mfettii gnderilerek halkn apka giyip giymedii
tespit edilmeye alld. Alan apka imalathaneleri ile yeni i olanaklar
dodu. apka devrimiyle birlikte lkede apka yapm iin hummal almalara
baland. nk apkay yapacak fabrika olmadndan apkay kimin imal
edecei sorun haline geldi. malathane amak iinde Trk olan esnafa deil,
aznlklara mensup esnaflar bavurmulard. Bylece apkann sosyal ynnden
ziyade bir de ekonomik yn belirdi.
Bata insanlarn apkay nasl giyeceini ve kullanacan bilmedikleri
iin komik grntler ortaya kmasna ramen, zamanla vazgeilmez bir
aksesuar haline geldi. apka giyiminde Falih Rfknn dedii gibi sorun balk
sorunu deil, ba sorunuydu. Tek parti ynetiminin egemen olduu dnemde
yaplan yeniliklerin uygulanp uygulanmadn kontrol etmek iin en kk
birimlere bile jandarmalar gnderilerek devrimin yerlemesi salanmaya
alld. Karaosmanolu, bu durumu Panoramasnda eletirmi, yaplan
yenilemenin bundan dolay iselleemediini, jandarma korkusuyla, caydrc
nlemlerden dolay uygulandn sylemitir.
apka kanununu karmak iin toplanan Mecliste kanun Anayasaya
aykrdr diyen Bursa Milletvekili Nurettin Paaya ramen, yaplan oylama
sonucunda 25 Kasm 1925te memurlara ve milletvekillerine apka giydiren
kanun kabul edildi. Bu tarihten sonra, nsanlar selamlamay apka kararak
yapmaya baladlar ve zamanla apka siyasi bir nitelikte kazand. rnein; 9.
Cumhurbakan Sleyman Demirelle ftr apka siyasi bir simge olurken,
apkam alr giderim cmlesi deyim haline geldi.
apka kanunun kmasn takip eden gnlerde Erzurum, Sivas, Rize,
Giresun, Kayseri gibi ehirlerde din elden gidiyor, kadnlarmzn yzlerini
aacaklar diyerek ayaklanmalar karld. Devrim kanunlarn yerletirmek iin
kendine kar gelen muhalifleri tasfiye etmek amacyla kurulan stikll
Mahkemeleri, tek tek ayaklanan illeri gezerek yarglamalara balad.
lmiye snfna mensup olanlarla, muhalif gazeteci ve yazarlar da
tutuklanarak, yarglandlar. Bu yarglamalarn ve idamlarn ardndan en ok
165
tartlan konu skilipli Atf Hocann apka Devriminden nce yazd bir
kitapktan dolay yarglanp idam edilmesi oldu. Ancak gz ard edilmemesi
gereken nokta bu kitapk her ne kadar devrimden ncede yazlsa da iindekiler
asndan halk kkrtmaya yetmesiydi. lkenin dinsizlie gittiinin delili
olarak gsterilen skilipli Atf Hocann Frenk Mukallitlii ve apka Risalesi
bir ksm softay harekete geirmiti.
Cumhuriyet Trkiyesinde erkeklerin apka giymeleri iin zel bir yasa
karlrken, kadn giyim kuamnda bylesi bir yasal dzenlemeye gidilmedi.
Bu konuda kadn giyimi tevikle deitirilmeye alld. Laikleme adna
birok yenilik yapld iin kadn giysisine dokunulmaktan kanld. Kadn
sosyal hayata katld, ekonomik zgrln kazand zaman zaten ister
istemez giyim biimini de deitirecektir dncesi hkimdi. Kadn almaya
balad zaman arafn kard, manto ve barts eski giysilerinin yerini
ald. Eskiden gelen alkanlklar devam ettiren elit kadnnn hayatnda bir
deiiklik olmad, nasl giyiniyorsa yle giyinmeye, nasl yayorsa yle
yaamaya devam etmiti. Toplumsal anlamda yaplan modernleme almalar
toplumun btnn ilgilendirmekle birlikte katlm snrl kald.
Kadn erkekle birlikte sosyal hayatn iine ekmek, beraber yanyana
olmalarn salamak iin balolar dzenlendi. Burada hem kadn ve erkein
yanyanaln salamak, hem de ehresi deien erkein yannda kadnn da
zorunlu olarak ehresini deitirecei dnlmt. Her yl Cumhuriyet
Bayramnda balolarn dzenlenmesi zorunlu hale gelmi, en kk yerleim
birimlerinde dahi balolar geleneksel hale getirilmeye allmt. Kadnn
yzn atn, yeni ve salam bir millet kurulduunun ispat iin Gzellik
Yarmas dzenlendi. Trk kadn da lkesi gibi ehresini deitirmitir
dncesini ispatlarcasna 1932de birde Dnya Gzeli kard. Bugn kadn
giyim kuam Devlet grevlileri ile renciler iin olan ynetmeliklerin
ierdikleri hkmler dnda, doal akn srdrmektedir.
Dinsel
giysilerin
Giyilemeyeceine
Dair
dzeltilmesi
kanun
iin
ise
karlarak,
1934te Baz
lkede
yaayan
Kisvelerin
dier
dini
166
Habip
Sevkn
dedii
gibi
Kavuk
mmetimiz,
fes
verilen
siyasi
dnler
dolaysyla
giyside
birlikten
sapmalar
167
KAYNAKA
Kitaplar
Aksoy, Murat. Barts-Trban, Batllama-Modernleme, Laiklik ve rtnme.
stanbul: Kitap Yaynevi, 2005.
Akta, Cihan. Tanzimattan Gnmze Klk Kyafet ve ktidar I. kinci bask.
Ankara: Nehir Yaynlar, 1991.
Albayrak, Sadk. Merutiyet stanbulunda Kadn ve Sosyal Deiim. stanbul:
Yeditepe Yaynevi, 2002.
Altan, Mustafa Haim. Atatrk Devrimlerinin Kbrs Trk Toplumuna Yansmas.
Birinci bask. Ankara: TTK Basmevi, 1997.
Altndal, Meral. Osmanlda Kadn. stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1994.
Apak, Melek Sevktekin, Filiz Onat Gndz ve Fatma ztrk Eray. Osmanl Dnemi
Kadn Giyimleri. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997.
Armstrong, H.C. Bozkurt. eviren: Gl aal Gven. stanbul: Arba Yaynlar, Mart
1997.
Atay, Falih Rfk. ankaya. stanbul: 1969.
Ate, Toktam. Trk Devrim Tarihi. stanbul: Der Yaynlar, 1982.
Avcolu, Doan. Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e. kinci bask. 4. Kitap.
stanbul: Tekin Yaynevi, 1976.
Aybars, Ergun. stiklal Mahkemeleri. kinci bask. stanbul: Milliyet Yaynlar, Eyll
1998.
Aydemir, evket Sreyya. Tek Adam 19221938. Onaltnc Basm. Cilt 3. stanbul:
Remzi Kitabevi, 1999.
168
169
170
Osman Hamdi Bey ve Marie De Launay. 1873 Ylnda Trkiyede Halk Giysileri
Elbise-i Osmaniye zerine. Hazrlayan: Erol yepazarc, stanbul: 1999.
Ozankaya, zer. Trkiyede Laiklik ve Atatrk Devrimlerinin Temeli. stanbul:
Cem Yaynlar, 1993.
zalp, Kazm ve Teoman zalp. Atatrkten Anlar. Ankara: Trkiye Bankas
Yaynlar, 1994.
Bilal
N.
Atatrk
ve
Afganistan.
Ankara:
Avrasya
Stratejik
171
Tunay, Mete. Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 19231931. Ankara: Yurt Yaynlar, 1981.
Turan, erafettin. Trk Kltr Tarihi. nc basm. stanbul: Bilgi Yaynevi, 2000.
Ulu, Nait Hakk. Byk Devrim Eitiminin Birletirilmesi, apka ve Giyimin
Deitirilmesi, Trk Harflerinin Kabul. stanbul: Ak Yaynlar, 1973.
Urgan, Mina. Bir Dinozorun Anlar. 39. bask. stanbul: YKY Yaynlar, 1998.
Yetkin, etin. Trkiyede Tek Parti Ynetimi 19301945. stanbul: Altn Kitaplar
Yaynevi, 1983.
Makaleler ve Tezler
Aksz. 23 Austos30 Kasm 1925.
Alasya, Fikret. Atatrk nklplar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas Atatrk
Konferans, Tebliler. I, 4: 1-9, n bask. stanbul: Boazii niversitesi 9-13
Kasm 1981.
Alus, Sermet Muhtar. II. Abdlhamit Dneminde Kadn Kyafetleri, Resimli Tarih
Mecmuas. II, 13:544-547, Ocak 1951.
Araz, Nezihe. Eski Trk Kadn Kyafetleri, Sanat Dnyamz. VII, 19: 10-14, Mays
1980.
Ayn Tarihi. Eyll 1925.
Baran, Tlay Alim. Resimli Ayda Kadn, Toplumsal Tarih. II, 63: 6-10, Mart 1999.
Baarr, Dn. apka nklbnn Konya Basn ve Kamuoyundaki Yanklar,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits,1995.
Baydar, Mustafa. apka Konusunda Atf Hoca-Sleyman Nazif atmas, Trk Dili
Dergisi. 230: 132-136, Kasm 1970.
172
173
Yaynlar, 1998.
Tuncer, Hamdi Can. Klzade Hakknn Tesettre lan- Harbi, Toplumsal Tarih.
XI, 66:34-36, Haziran 1999.
Kvan, Halit. Buna apka Derler, Milliyet. 10-21 Kasm 1962.
Kudret, Cevdet. Alafranga Dedikleri, Tarih ve Toplum. I, 4: 27-31, 1984.
Mehmet, Mustafa. Atatrk nklaplar ve Romanya Trk Toplumu, Uluslararas
Konferans Atatrk ve Atatrklk 22-23 Ekim 1998. ss.191-196, Ankara:
Ankara niversitesi SBF Yaynlar, 1998.
Lucain, Marcel. Mustafa Kemal Trkiyesi, Milliyet. (13 Kasm 1973).
Nadi, Yunus. Muhalefet ve rtica, Cumhuriyet. 2 Mart 1925.
174
Naim, Ahmet. Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat. XVI, 27 ubat 1335-1919.
Nisaiyat ,Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat. I, 12 Kanunuevvel 1329-1913.
zoran, Beria Remzi. Mustafa Kemal Atatrk nklab ve Kbrs Trk, IX Trk
Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler 21-25 Eyll 1981. III: 21192124, Ankara: TTK Basmevi, 1989.
Pamuk, Orhan. Avrupallamak ve Kyafetimiz, Radikal. 5 Aralk 1989.
Pek, Halide. Atatrk Dnce Sistemi ve ada Trk Bireyi, Gemiten Gelecee
Atatrk. ss. 111-121, ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, 1993.
Resmi Gazete. 5 Eyll 1925.
Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti, Trk Kadn. 20 Haziran 1334-1918.
Safa, Peyami. arafa Ait Sorular, Din, nklab, rtica. ss. 233-234, stanbul:
tken Yaynlar, 1976.
Satan,
Ali.
Trk
nklplarnn
Yaymlanmam
Yksek
ngiltere
Lisans
Basnna Yansmas,
Tezi.
Marmara
19231930,
niversitesi
Trkiyat
175
Ariv Belgeleri
Bakanlar Kurulu Katalou
Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou
Cumhuriyet Halk Partisi Katalou
Diyanet leri Bakanl Katalou
176