Cumhuriyt Dönemi Şapka Devrimi Ve Tepkiler PDF

1
CUMHURYET DNEMNDE
APKA DEVRM VE TEPKLER
KAMURAN ZDEMR
(Yksek Lisans Tezi)
ESKEHR, 2007
CUMHURYET DNEMNDE APKA DEVRM VE TEPKLER
Kamuran ZDEMR
YKSEK LSANS TEZ

Tarih Anabilim Dal
Danman: Prof.Dr. hsan GNE
Eskiehir
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Ocak, 2007
3ii
YKSEK LSANS TEZ Z

CUMHURYET DNEMNDE APKA DEVRM VE TEPKLER
Kamuran ZDEMR
Tarih Anabilim Dal
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ocak 2007
Danman: Prof.Dr.hsan GNE
nsanlar giyim geleneine yzyllar boyu devam eden eitli aamalardan sonra
sahip olmulardr. Trkler iin de bu aamalardan bahsetmek mmkndr. En eski
devirlerden bu zamana kadar Trkler de, yaadklar zaman, inan, corafya ve yaam
biimlerine gre eitli giysiler ve bu giysilerini tamamlayan eitli apkalar
kullanmlardr. Bu aratrma da apkann Trkler iin nemi, tad anlam ve
zamanla geirdii evrelerle, apkayla beraber deien giysilerin yeni bir kimliin
inasndaki sreci incelenmeye allmtr.
Trklerin slamiyeti kabulyle, sark dinsel nitelik kazanmtr. Ancak zamanla
fes sarn yerini almtr. Mustafa Kemal, apka devrimini gerekletirdii zaman
apkaya gvur ii deyip kar klmtr. Kadn giysisinde de slamiyetin kabulyle
rtnme olgusu gnlk hayata girmitir. adalamann etkisiyle kent kadn giyimi ile
krsal kadn giyimi arasnda farklar belirmitir. Halkn giysisinde birliktelik yoktur.
Cumhuriyetin ilanyla halkn kyafetine dzen getirmek isteyen Cumhuriyet Hkmeti,
yeni ulusa kimliini kazandrmak iin d grne el atmtr. Erkein giysisi
deitirilirken, kadnn giyimine karlmamtr. Topluma modern grnm kazandrma
iine askeriyeden balanm, 1925te Kastamonuda sivil halka da uygulatlmaya
allmtr. Halk da kanunun kmasn beklemeden uygulamaya balamtr.
apkaya kar mecliste balayan tepkiler, baz ehirlerde de din elden gidiyor
sloganyla Trk Devrimlerine kar balam, kurulan stiklal Mahkemeleriyle sulular
cezalandrlmtr. Cumhuriyetin gerekletirdii sosyal devrimler nc Dnya
lkeleri diye bilinen devletleri de etkilemitir.
Anahtar Kelimeler: apka Devrimi, Klk-Kyafet Devrimi, apka Devrimine Tepkiler.
iii4
ABSTRACT
HAT REVOLUTION IN REPUBLIC ERA AND REACTIONS
Kamuran ZDEMR
Main Branch of History
Anatolian University, Social Science Institute, January 2007
Advisor: Prof.Dr.hsan GNE
Humans possesed dress tradition through centuries its with different phaces.
These developments have seen in also Turks. Turks from ancient time to present used
different dresses and hats. This research aimed the importance, meaninig and
developmental phaces of dressing and hat.
Acceptance of Islam, by Turks resulted turban as religions meaninig. When
Mustafa Kemal reliased hat revolution some reactions have seen as obstacle work. In
womans dressing influence of slam weiling entedred into daily life. Westernization
impact resulted with difference between dressing of urban and rural woman. There is no
unification in dressing of public with declaration of republic. Government of republic
wno wanted to unite public fo gainnig identity of new nation deal with external
appearance. When mans dressing change, dressing of woman thus not intervien.
Modern shape of society acquired legitimation first with military than this practise
applied to public in 1925 Kastamonu. Public carried the application before declaration
of low.
Reactions against hat in parlament with slogan, loose of religion introduced
against reforms of Turk and established courts of independence punished criminals.
Social revolutions were retiased by republic influenced states known as Third World
Countries.
Key Words: Hat Revoluton, Dress Revoluton, Hat Revoluton And Reactons.
5iv
JR VE ENSTT ONAYI
Kamuran ZDEMR in Cumhuriyet Dneminde apka Devrimi ve Tepkiler

balkl tezi 11.01.2007 tarihinde, aadaki jri tarafndan Lisansst Eitim retim
ve Snav ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca, Tarih Ana Bilim dalnda, Yksek
Lisans Yeterlik tezi olarak deerlendirilerek kabul edilmitir.
Ad Soyad
mza
ye (Tez Danman)
: Prof. Dr. hsan GNE
ye
: Yrd. Do. Dr. Kemal YAKUT
ye
: Yrd. Do. Dr. Zafer KOYLU
Prof. Dr. Nurhan AYDIN

Anadolu niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Mdr
6v
NSZ
Giysinin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlarn giydii giysinin eklini
iklim, corafi artlar, gelenekler, kltrler aras etkileim, inan ve dnce gibi pek
ok art etkilemi ve bu gibi sebeplerden dolay insanln giysisi yzyllar iinde
srekli deimitir. Dinamizm ve deiim bir toplumun yaadnn kantdr. Trk
toplumu da dinamizme ak olduunu, tarih boyunca deitirdii giysileriyle
ispatlamtr.
Modern Trkiyenin kurulmasnda ve yeni kurulan topluma milli bir kimlik
kazandrmada giysinin ve apkann nemi byk olmu, toplumu ekillendirmesi
bakmndan nemli grevler stlenmitir. Benim byle bir konuyu semekte ki amacm,
yeni kurulan bir lkede, toplumda birliin ve yeni bir kimliin inas srecinde d
grnn ve zelliklede apkann nasl bir yere sahip olduunu belirleyebilmektir.
Bu konu Cumhuriyet dneminde apka devriminin yaplmas ve apka devrimine
kar tepkilerle snrldr. Ancak apkann deitirilmesi srecinin, gerekliliinin ve
apka devrimine kar meydana gelen tepkilerin tahlillerinin daha iyi yaplabilmesi iin
konu Eski Trklerdeki balk kullanm ve eitlerine kadar indirilmitir.
Bu almay yaparken o zamanki artlar gz nne almaya altm. Ancak
bunu yaparken de mkemmel bir rn ortaya kardmz iddia edemem. Birok
eksiklik ve kusurun bulunduu bir gerektir. Bu kusur ve eksikler umarm baka
almalarla kapatlacaktr.
yi bir Yksek Lisans Tezi olmasna gayret ettiim byle bir konuda beni
aratrmaya ynelten ve fikirleriyle bana byk destek veren Sayn Hocam Prof. Dr.
hsan GNE e teekkr bir bor bilirim.
almalarm srasnda bana yakn ilgi gsteren Sayn Yard. Do. Dr. Kemal
YAKUT a, Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi ve Mikrofilm servisi
alanlarna, Babakanlk Cumhuriyet Arivi alanlarna, Trk Tarih Kurumu
Ktphanesi,
Milli
Ktphane
ve
Emniyet
Genel
Mdrl
Ktphanesi
alanlaryla, Polis Dergisi Yaz leri Mdr Sayn dris KARABRKe ve Ahmet
Z. ZDEMRe teekkr ederim.
Ayrca almamda manevi desteini eksik etmeyen aileme, almalarm

tamamladm gremeyen ancak bana olan inancn daima iimde hissettiim babama,
eime, arkadalarma ve hocalarma kran borlu olduumu belirtmeden geemem.
Kamuran CANDOAN ZDEMR
8vi
ZGEM
Kamuran ZDEMR
Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal

Yksek Lisans
Eitim
L.s.
1998
Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
Lise
1993
Ankara ankaya Cumhuriyet Lisesi Matematik Blm
/ stihdam
YOZGAT / Akdamadeni Kirsinkava lkretim Okulu
YOZGAT / Akdamadeni 75. Yl Cumhuriyet lkretim Okulu
YOZGAT / Akdamadeni 75. Yl Milli Piyango Anadolu Lisesi
Kiisel Bilgiler
Doum Yeri ve Yl: Ankara, 11.01.1977
Cinsiyet: K
Yabanc Dil: ngilizce
viii
9
NDEKLER
Z
ABSTRACT
JR VE ENSTT ONAYI
NSZ
ZGEM
NDEKLER
KISALTMALAR
GR
ii
iii
v
v
vi
viii
xi
1
BRNC BLM
CUMHURYET NCESNDE TRKLERDE GYLEN BALIKLAR VE

GYSLER
1. TANZMATIN LANINDAN NCE TRKLERDE GYS VE BALIK
5
6
10
1.1. Erkek Giysisi ve Bal

1.2. Kadn Giysisi ve Bal
2. TANZMATIN LANINDAN II. MERUTYETE KADAR OSMANLIDA

GYS VE BALIK
15
15
17
3. II. MERUTYETN LANINDAN CUMHURYETE KADAR GYS VE

BALIK
20
20
24
KNC BLM
APKA DEVRM
1. YEN TRKYE DEVLETNN KURULMASI VE YAPILANMASI
33
2. APKA DEVRMNN NEDENLER

3. APKA DEVRMNN BALAMASI
40
42
3.1. apka Devrimi in Kastamonunun Seilme Nedenleri

3.2. Atatrkn Kastamonu Gezisi
43
44
4. APKA KTSASI HAKKINDA KANUN IKARILMASI
49
4.1. Devlet Memurlarnn Giysileri Hakknda Kararname
49
ix
10
4.2. apka Kanununun karlmasna Giden Yol

4.3. apka ktisas Hakknda Kanunun Mecliste Grlmesi
4.4. 671 Sayl apka ktisas Hakknda Kanun ve Uygulanmas
4.5. apka Nereden ve Nasl Temin Edilecek?
5. KADIN GYSSNDEK DEM
52
54
58
62
65
5.1. Toplumsal Deiimde Kadn

5.2. Kadnn apka Giymesi
5.3. Cumhuriyet Dneminde Kadn Giysisi
5.4. Mustafa Kemalin Kadn Giyimi Hakkndaki Grleri
5.5. Cumhuriyet Dnemi Balolar
5.6. Gzellik Yarmas
65
68
69
76
79
83
6. BAZI KSVELERN GYLEMEYECENE DAR KANUN

IKARILMASI
85
NC BLM
GYS DEVRMNE KARI TEPKLER VE ALINAN NLEMLER
1. TEPKLER
89
1.1. skilipli Atf Efendi; Frenk Mukallitlii ve apka Risalesi

1.2. Halkn Tepkisi
1.3. Din Grevlilerinin Tepkisi
1.4. Tepkilerin Eyleme Dnmesi
2. NLEMLER
90
94
101
106
112
2.1. Askeri nlemler

2.2. Yasal nlemler
112
113
DRDNC BLM
APKA DEVRMNN TRKYE DIINDAK YANSIMALARI

1. TRK DEVRMNN TRKYE DIINDAK ETKLER
2. BAZI LKELERDE APKA DEVRMNN UYGULANMASI
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
Kbrs
Bulgaristan
Arnavutluk
Romanya
Yunanistan
Msr
ran
Suriye
127
130
130
132
134
134
135
136
142
146
11x
2.9. Filistin
2.10. Irak
2.11. Afganistan
2.12. Hindistan
2.13. Pakistan
147
148
149
151
152
3. GYS DEVRMNN DI BASINA YANSIMASI
153
SONU
159
KAYNAKA
167
xi
12
KISALTMALAR
A.A.M.D.:
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi
a.g.e.:
Ad geen eser
a.g.m.:
Ad geen makale
ASD :
Atatrkn Sylev ve Demeleri
B.C.A.:
Babakanlk Cumhuriyet Arivi
BMM :
Byk Millet Meclisi
B.T.T.D.:
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi
CHF.:
Cumhuriyet Halk Frkas
C.:
Cilt no
KKTC :
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
MEB :
Milli Eitim Bakanl
s.:
Sayfa
ss.:
Sayfa says
SBF :
Siyasal Bilgiler Fakltesi
TBMM :
Trkiye Byk Millet Meclisi
TCF :
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
TTK :
Trk Tarih Kurumu
YKY :
Yap Kredi Yaynlar
yy :
Yzyl
y.y
Yayn Yeri Yok
GR
Giysinin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. Toplumlar, duygu ve dncelerini

ilk alardan beri eitli giysi ve sembollerle ifade ederek; yaama biimlerini,
sevinlerini, hznlerini, mutluluklarn deiik anlamlar ieren giysilerine yansttlar.
Giysi, insanlar aras ilikilerin ekillenmesinde de iletiim arac olarak kullanld.
Kltrlerin birbirini etkilemesi de yine giysiler araclyla oldu. nsann i dnyasn da
yanstan giysinin geirdii aamalar toplumlar aras etkileim ve glerle gelen yer
deitirmelerle ekillendi ve zenginleti. Bu kltrler ne kadar karmak ve gelimi
olduysa, geleneksel giyim tarzlar da o derece estetik, hiyerarik ve eitli oldu.
Trklerin slamiyeti kabul, Anadoluya g ve yerleik hayata geiiyle
birlikte giyim kuamlarnda da farkllklar belirdi. Dier Trk devletleri iinde 13. yy.n
sonlarndan 20 yy.n ilk eyreine kadar varln srdren Osmanl Devleti, geirdii
aamalara gre deiik kltrlerle srekli etkileim iinde oldu. Siyasi ve kltrel
adan hzl bir gelime gstererek yaylma ve topraklarn geniletme dneminde,
idaresi altna ald lkelerin kltrlerinin yannda, giyim tarzlarnn yaylmasn da
salad.
Ancak, Osmanl Devletinin son dnemlerinde, lkede bozulan dzeni yeniden
yaplandrmak iin balayan adalama hareketleri yaam biimini de etkiledi.
Gnlk hayat Batya uydurma abalar giyim kuamda da kendisini gsterdi. II.
Mahmut dneminde, setre pantolon, Frenk gmlei, boyun ba giyilmeye balad;
erkekler salarn uzatp, byklarn kestiler. Konuurken yabanc szckler kullanmak,
kadn-erkek el skmak, dans etmek, dekolte elbise giymek, apka takmak saygnlk
kazandran davranlar haline geldi.1
Osmanl Devletinin son dnemlerindeki adalama abalaryla birlikte
grlen toplumsal yap deimelerinden beslenip gelen uzun bir srecin sonucu olarak
kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti Devletinde de, adalama almalar devam etti.
Cumhuriyet adalamas, ulusu bir yap zerine kuruldu. Trk kurtulu hareketinin
bamsz Milli Trk devletinin kurulmasnn ardndan gelen en nemli amac ise
adalamakt. Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trk milletinin ada uygarlk seviyesini
yakalamas, hatta amas almalar, bir yaam davas, bir var olma mcadelesi haline
1
Cevdet Kudret, Alafranga Dedikleri, Tarih ve Toplum, Cilt no 1, Say no 4: 27-31, (Nisan 1981),
s.31.
gelmiti. adalama genel olarak her bakmdan iinde bulunulan zamann gereklerini
benimseme, o gereklere uyma ve yerine getirme anlamndayd. Atatrk adalama
siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik ynleriyle bir btn ifade ediyordu. Trk
adalamas, sadece Trkiye iin milli bir deer olarak kalmam, zellikle
bamszlk kazanmak isteyen ve gelimekte olan lkeler iin de rnek oluturmutu.2
Atatrkn Milliyetilik, Halklk ve Laiklik ilkeleri, Cumhuriyetin temel
prensipleri olarak belirlendi. Milliyetilik ise, rejimin temeli sayld. Trk Dil
Kurumunun, Trk Tarih Kurumunun, Halkevlerinin almas ile milli bir kltr
yaratlp, milli devlet haline gelmek amalanmt. Dnce ve kurumlar Batllarken,
milli benlii kaybetmemek esast. Btn devrimlerin son gayesi, toplumun geleneki,
usl ve adetleri yerine, ada ve aklc fikirleri yerletirerek Trk toplumunu gnn
ihtiyalarna gre yeniletirmekti.3
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren uygulamaya konulan devrimlerle
Trkiyenin ada medeniyet seviyesine ulatrlmas hedeflenmiti. Bunun iin eski
ve ilevini yitirmi kurumlarn braklmas kadar, toplumun d grnmnn de
deitirilmesi nemliydi. mparatorluktan ulus devlete geiin tamamlanmak zere
olduu ilk yllarda klk ve kyafette yaplacak deiikliklerle toplum, eski dzenin
sembol haline gelmi bulunan kyafetlerden kurtularak modern bir grne
kavuacakt.4
Atatrkn Trkiyeyi ve Trk halkn uygar Batllar kadar ada duruma
getirme istei, toplum iinde her tabakadan insann giydii baln deimesini
gerektirdi. nk son yzyllarda giyim, zellikle baa giyilen balklar, deiik sosyal
snflarn amblemi haline gelmesi ve balklar ile din arasnda bir iliki kurulmas
bakmndan sakncal olmaya balad.5
nsann i dnyasyla ilgisi bulunmayan giysinin, devrim konusu yaplmas o
gnlerde tartma konusu oldu. apka, daima yabanc kalnabilecei sanlan Bat
dnyasnn bir sembol saylm ve din adamlar tarafndan en ak kfirlik belirtisi
etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi 1930-1945 (stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1983), s.
137-139.
3
Ayn, s. 136; Falih Rfk Atay, ankaya (stanbul, 1969), s.432.
4
Mesut apa, Giyim Kuamda Medeni Kyafetlerin Benimsenmesi ve Trabzon rnei, Toplumsal
Tarih, Cilt no 5, Say no 30: 22-28, (Haziran 1996), s.22.
5
Paul Genziton, Mustafa Kemal ve Uyanan Dou. eviren: Fethi lk (nc basm, Ankara: Bilgi
Yaynlar, 1995), s. 94.
olarak grlmt. Onun iin apka giymek Trklerde Bat uygarlk ailesine girmenin
bir sembol olarak alglanmt.
Toplumun aksayan ynlerini dzeltmeyi ve Doulu sembollerden kurtulmay
amalayan giysi devrimiyle istenilen hedefe Cumhuriyetin ilk yllarnda adm adm
yaklald. Yaplan yenilik hareketleri zor, bask ve iddetle deil, topluma mal etme,
yerletirme eklinde kabul grd. apka devrimiyle sadece toplumun giysisi
deimemi yeni i sahalarnn da almas salanmt. zmirde Sepetiler Okulu
alarak hasr apkalarn temini bu okuldan salanm, giyim okullarda sanat olarak
retilerek modern giyim sanayinin temelini oluturmu ve moda, bir sektr haline
gelmiti.
Bu Yksek Lisans Tezinin konusunu Cumhuriyet Dneminde Yaplan apka
Devrimi ve Tepkiler oluturmaktadr. almann birinci blmnde; Trklerin tarih
boyunca Cumhuriyetin ilanna kadar olan dnemde kullandklar giysi ve baln
evrimi kadn ve erkek giyiminde eitlilik ve deiiklik incelenmitir. Trk devletinin
inas ve yeniden yaplandrlmas srecinde apka devriminin yeri ve rolnn
sorguland blm ikinci blm olup kavramsal ereve niteliindedir. Bu blmde
konu genel hatlaryla ele alnm ve devrimin ortaya kmas ile toplum hayatnda
yaratt deiim anlatlmtr. nc blm ise bulgular ve yorumlar ksm olup
apka devrimine ve genel olarak yaplan deiimlere kar lkede meydana gelen
tepkiler incelenmitir. Tezin drdnc blmn, apka devriminin yurt dndaki
etkileri oluturmutur. Trkiyede ki apka devrimini aynen alp uygulayan lkeler
olduu gibi tepki gsterip kar kanlar da olmutur. Trkiyede ki yaplan yenilikleri
izleyerek kendi devletlerini kurmaya alan lkelere tesadf edilmitir. Bu anlamda, bu
blm de bulgular ve yorum ksm alarak adlandrlabilir. Tez, en sonda Sonu
olmak zere be ana blmden olumutur.
Bir lkenin yeniden yaplandrlmasnda toplumsal yeniliklerin yeri ve neminin
ne olduu ve bu dnmlerde karlalacak sorunlarn neler olabileceini belirlemek
iin hazrlanan bu tezde, ariv kaynaklar, dnemin gazete ve romanlar, ilgili yayn ve
aratrmalar taranarak, kan bilgiler bilimsel ynteme uygun yorumlanmtr.
Aratrmann sonucunda, insanlarn alkanlklarn deitirmenin zor olduu, ancak
toplumsal deiimleri yapmak zere ortaya kan, Lider vasfndaki kiinin toplumu
arkasndan gtrmek iin, kararllk ve tutarllk gibi kiisel zelliklere sahip olmas
gerektii anlalmtr. Atlacak her geri adm baarszlk ve kargaay da beraberinde

getirecektir. Yeni kurulan bir lkede kafalarnda yenilenmesi iine kafann dndan
balayan Atatrk, apkay bir sembol olarak semitir. Saltanatn kaldrlmas,
TBMMnin almas, Cumhuriyetin ilan, Halifeliin kaldrlmas gibi lkeyi yeniden
yaplandrmak iin siyasal alanda yaplan yeniklerden sonra halka ynelik olarak sosyal
alanda yaplan yeniliklerden biri de apka deiimidir. apka deitirmeyi kolaylkla
kabul edecek, bunu iine sindirecek zihniyetler bylece bundan sonraki admlar ok
daha kolay atacaklardr. Bu deiimin gereklemesi iin geri adm atmak, tereddt
etmek bu ana kadar yaplan, Kurtulu Sava da dahil, tm abalarn boa gitmesi
anlamna gelmektedir. Trkiyeyi izleyen lkelerde yaplan yeniliklerin tutmamasnn
da en nemli nedeni bu geri admlar olduu sonucuna varlmtr.
BRNC BLM
CUMHURYET NCESNDE TRKLERDE GYLEN BALIKLAR VE
GYSLER
Trkler, alar boyunca iliki kurduklar lkelerin iklim, meslek, snf, dil ve
dinlerine gre eitli giysi ve balk kullandklar iin giyim kuamnda bir birliktelik
yoktu. zellikle de slamiyeti kabul ettikten sonra, dinin etkisi giysilerine de yansd.
Derinin yerini dokuma ald, yerleik hayata geile birlikte kent ve krsal kesim
giyimleri birbirinden ayrld. Giysi blgelere gre deiiklik gsterir hale gelirken,
insanlar ait olduklar din ve mezheplere gre belli tipte ayakkab ve balk kullandlar.6
Eski Trklerde giyilen kalpak, Seluklu ve Osmanl Trklerinde yerini eitli
renklerdeki serpulara (balklara) brakt. En ok kullanlan balklar; brk, kallavi,
kafes, kalafat, selimi, dz ba, horasan, serden geti, kee, skf, klah, takke, sark ve
festi. Balkta bir birlik olmamakla birlikte, toplum hayatnda yle nemli bir yer
edinmiti ki, mezar talarna bile len kiinin kimliini belli edecek biimde balklar
yaplmt. Bundan dolay bugn tarihi mezarlklar, balklar bakmndan bir ak hava
mzesi grnmndedir.7
Trklerde kadn ve erkein giyim-kuamnda en ok farkllk balklar ve
ayaklarda grld. slamiyetin de kabulyle kadn giyimine rtnme (tesettr) olgusu
eklendi. Ancak, kadnn giyiminin nasl olmas gerektii genelde bir karar ve
davrantan ok, soruna dntrld. Kadn giyimi krsal kesimde ve kentte eitlilik
gsterdi.
Aada, Trklerin en eski tarihinden balayarak, Cumhuriyetin ilanna kadar
olan dnemde kullandklar giysi ve baln evrimi, kadn ve erkek giyiminde eitlilik
ve deiiklik bakmndan ayr ayr incelenecektir.
1. TANZMATIN LANINDAN NCE TRKLERDE GYS VE BALIK

Trkler Orta Asyada iken batan ayaa kadar btn giysilerini kendi
geleneklerine ve kendi zevklerine gre gelitirdiler. Geleneklerine bal kaldklar iin,
6
Genziton, a.g.e., s. 83; Afet nan, A History of Turkish Revolution and Turkish Republic [Trkiye
Cumhuriyetinin ve Trk Devriminin Tarihi]. eviren: Ahmet E. Uysal (Ankara: 1981), s. 177.
7
zzet Kumbaraclar, Serpular (stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Tarihsiz), s. 34.
bugn bile Orta Asya Trk Devletlerinin ounda eitli brk, kalpak, tepelik, hotoz,
takke, stlk, ilik, izme, dizlik, pabu gibi giysiler hl kullanlmaktadr.
Trklerin slmiyeti kabulyle birlikte erkek giysilerinde deiiklikler oldu.
Seluklular dneminde slmiyetten nceki giysiler giyilmeye devam etmekle birlikte,
bunlar Arapa ve Farsa adlarla anld. Geleneksel olan cepken ve gmlein yannda,
Araplarn entari ve hrkas da giyilmeye balad. Ayaa giyilen izme ve kunduralarn
biimleri deiti, Orta Asya Trklerinin simgesi olan kalpak unutularak, baa giyilen
brkn yannda, sark Mslman erkein simgesi haline geldi.8 Sarmak eyleminden
tretilen, Mslman Douda brk, klah, takke ve fes gibi baa giyilen eyler zerine
sarlan kuma ya da tlbent anlamnda kullanlan sark, eski alarda Asur, Babil ve
Msrda da kullanlmaktayd. Hindistan Sihlerinde de grlen bu tip balk, Mslman
olmayan topluluklarda da yaygnlat. slam dnyasna giren erkekler tarafndan da
benimsenince 4 ayr ynden simge nitelii kazand. Araplar iin kutsal, Mslmanlar
iin dinsel, asker ve sivil grevliler iin mesleksel, slm lkelerindeki Mslman
olmayan topluluklar iin ayrt edici bir simge haline geldi.9
Trklerin eskiden beri balarna giydii dikisiz ve yaygn bir giyim eyas olan
brk, Anadoluya yerletikten sonra da terk edilmeyip, tarikat yelerinin ve dzenli
ordunun kulland balk haline geldi.10 lmiye snf ve devlet grevlileri kavuu
zerine sark sararak kullandlar. Seluklulardan itibaren ise sark bir erkek bal
olarak yaygnlarken, sultanlarn ve padiahlarn kavuklar ile sarklarnda da byk
deiiklikler meydana geldi.11
Osmanl Devletinde Osman Beyden, II. Mahmuta kadar geen zamanda
Padiahlar deiik ekillerde balklar kullandlar. Osman Bey dneminde, devlet ileri
gelenleri tarafndan da giyilen Horasan Trklerinin sard sark ekli olan Horasani
Sark kullanm Fatih Sultan Mehmete kadar devam etti.12 Devlet grevlileri divana da
bu kavukla katlrken, seferde sivillerin ki gibi brk giydiler.13 Dnemin sivil genleri,
8
erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi (nc basm, stanbul: Bilgi Yaynevi, 2000),
s. 241.
9
Mslman olmayan toplumlarda sark ancak ayrt edici renk ve simgelerle kullanld. Ayn, s. 241;
Nurettin Sevin On Asrlk Trk Kyafet Tarihine Bir Bak (stanbul: 1973), s. 26; Orhan Kololu,
slamda Balk (Ankara: TTK Basmevi, 1978), s. 45.
10
Osmanl Devletinde, Mslmanlardan oluan azap askerleri krmz brk, yenieriler beyaz brk
giydiler. Turan, a.g.e., s. 242.
11
Ayn, s. 242.
12
Kololu,1978, a.g.e., s. 910; Sevin, a.g.e., s.45.
13
Ayn, s.47.
modern apkalar andran bir balk kulland.14 Askerin ise niforma cinsinden belli bir
giysisinin olmay sonucunda, 1335ten sonra Yenieri Ordusu ile niforma
uygulamas balad. 14. yy.da devleti idare eden beylerin giydikleri Horasani sarkta
deiiklik yaplarak sert keeden yaplm kavuklarn stne sarlarak giyildi.
Osmanllarn ilk zamanlarnda sark sarmak trenler dnda pek grlen bir uygulama
deildi.15 Osmanllarda ilmiye snf olan kazaskerler, kadlar, mderrisler ise trenlerde
rfi Kavuk giyiyorlard.16 15. yy.da Fatih, dilimli bir klah giyerken; Vezirler ise
trenlerde burma sarklarn dilimli bir kavuk stne sararak kullanyorlard.17 Yavuz
dneminde giyilen, Selimi ad verilen kavuk 17. yy.a kadar kullanld.18
Kanuni Sultan Sleyman zamannda sark tama artlarna belli bir dzen
getirilerek, rtbesi olamayan kimselerin resmi olmayan giysilerle ksa burunlu kavuk;
sarayda hizmet eden grevlilerin ise, eitli balklar giymeleri kurala baland. Beyaz
sark Trklere; krmz, sar ve siyah renkler Mslman olmayanlara ayrld. Kanuninin
bu dnemde giydii balk ise, dilim dilim dikili, krmz uzun klahl bir sarkt19.
En eski Trk bal olan kalpak, 17. yy.da, Enderun Mektebi rencilerinde
grld. Bu renciler, Padiahn karsnda fasllar yaplaca zaman, Yusufi kavuk
ve srmal elbise giydiler.20 Avrupa giysilerinin kabul edildii 1827 ylna kadar
trenlerde vezirler ve yksek kademedeki devlet memurlar mcevvez denilen bir
balk kullandlar. 18. yy.a gelindii zaman ise erkekler, ehirliler, askerler, tacirler
hatta kyller bile krkten elbise giydiler. Sivil halk senenin mevsimlerine gre d
elbiselerini deitirip, Padiahla beraber belli gnlerde, bahar, yaz, sonbahar ve k
kyafetlerini giydiler.21 18.yy.da lmiye snf rfi Kavuu giyerken, devlet ileri
gelenleri ise kallavi kavuk giydiler. Osmanl Devlet adamlar 18. yy. sonlarna doru
geleneksel giysi deiikliinde bulundular. lk adm da 1790larda Nizam- Ceditle
14
Ayn, s.50.
I. Murat zamannda Mevlevi Klah sarksz olarak daima giyilen balklardand. Ayn, s.56.
16
Ayn, s.62.
17
Ayn, s.69.
18
Ayn, s.76.
19
Ayn, s.77; Kololu, 1978, a.g.e., s.7.
20
Bu bilgileri Evliya elebiden rendiini nakleder. Sevin, a.g.e., s. 93.
21
Padiah selamla karken mevsim kyafetini deitirecei bir memur vastasyla ilan edilir, saray
halk ve btn devlet erkn ona gre hangi renkte krk giyecekse onu giyerdi. Ayn, s. 107.
15
atld. Ordunun kyafetinde dzenlemeler yaplrken, III. Selimin tahttan indirilmesi ve

Nizam- Cedit uygulamalarnn kaldrlmasyla giysideki modernleme de durduruldu.22
III. Selimin yenilik uygulamalarn devam ettirmeye alan II. Mahmut,
1826da yeniliklerin nnde engel oluturan Yenieri ocan kaldrdktan sonra yerine
kurduu Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun bana obaray yerletirdi.
1827 yl ortalarnda, obarann gne ve yamurdan kolayca bozulmas dikkate
alnarak yeni bir balk dnld. Halkn karnaval grnmndeki giysi ve balk
geleneine son vermek iin Avrupadan eitli giysi ve balk rnekleri de getirildi.23
Serasker Koca Hsrev Paann, Tunustan dnnde kara pskll krmz fesi
getirip, II. Mahmuta tantmasyla balk aray yeni bir evreye girdi. 1828de,
Sadrazam Selim Mehmet Paann bakanlnda, paalar, yeni ve eski eyhlislamlar,
drt vaiz-hoca ve devletin ileri gelenlerinin toplanarak; 24
kenarl balklarla namaz klnamayacan, slam giyiminden olan fesin Msr ve Magripte
erlere giydirildiini, Mekke emirinin buyruundaki erlerin fesli olduunu, obarann renk, ekil
ve kalite bakmndan dayankszl yznden hazineye zarar verdiini, fesin daha dayankl
olduunu, Tunus ve Cezayirden ustalarn getirilip stanbulda yaptrlmas halinde daha ucuza
mal edilebileceini
ne srmeleri zerine, Tunusta kalyoncu erlerinin giydii fes, bununla birlikte setre ve
pantolon asker giysisi olarak belirlendi.
Adn Fasn Fez kentinden alan, krmz uhadan yaplm saks eklinde ve
arka taraf siyah pskll olan bu baln kullanlmas emriyle birlikte, Tunus
Beylerbeyliinden elli bin adet fes sipari edildi. Fes imali bal bana bir konu olduu
iin Fes Nazrl kurulup, bana zmirli Ktip-zade Mustafa Efendi getirildi. 1830
ylnda da Tunustan getirilen fesi ustalarn vastasyla Eypn Defterdar semtinde
Feshane denilen yapmevi kurularak yerli fes yapmna baland.25 Giyim alan
22
III. Selim dorudan doruya Avrupa ordularnn setre ve pantolonunu almaktansa en eski yenieri
giysilerinden 18. yy. sonu Avrupa giysilerine en yaknlarn almay tercih etmiti. Bu giysiye gre
balarna; bostanclarn brk gibi yatrmal, krmz brk; srtlarna n sk, sar dmeli gmleimsi
ksa bir ceket; bacaklarna skma denilen yukardan dizlere kadar bol, baldr taraflar iten kopalanr bir
potur giydiler. Bellerine hamailli ve sar tokal beyaz bir kemer, kemerin sol tarafndaki engele de, bir
nefer kl takarlard. Ayaklarna krmz yemeni giyerlerdi. Ayn, s.113; Genziton a.g.e., s.87; Kololu,
1978, a.g.e., s.1225; Orhan Kololu, Bir adalama rnei Olarak Cumhuriyetin lk On Be Yl
19231938 (stanbul: Boyut Kitaplar, 1999), s. 303.
23
Yenieri ocandan hibir eser kalmamas iin mezar talarndaki klahlar bile krdrld. Genziton,
a.g.e., s. 85; Kololu, 1978, a.g.e., s. 31.
24
Ayn, s.3137; Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi (stanbul: Der Yaynlar, 1982), s.317.
25
Kololu,1978, a.g.e., s.40; Genziton, a.g.e., s.92; Turan, a.g.e., s.247.
genileyince istekleri karlayabilmek iin kurulan fes fabrikasnn bulunduu Hali de

zamanla Feshane olarak anlr oldu.
Sadrazam bakanlndaki komisyonun nce yalnz ordu iin kararlatrd
giyim reformu, 3 Mart 1829da hazrlanan Elbise Tznn (Kyafet Nizamnamesi)
yrrle konmasyla sivil memurlara da yayld. Bylece fes, ksa zamanda pek ok
Osmanlnn benimsedii balk haline geldi. Cbbe ve sark ise yalnz Ulemaya
braklrken, fes btn asker ve siviller iin zorunlu klnd. Baln biimi, rengi ve
boyutlar da ayarland.26 Bylelikle II. Mahmutun memur ve askerlerin giyinmesini
zorunlu kld fes, Osmanllarn hayatna girmi oldu.27
Osmanl Devletinde Mslman olan halk bana dilediini koymakta serbest
brakld. Daha ok memurlarn fesi benimsemesi bu baln, halk ile memur ve asker
arasnda bir ayrm iareti saylmasna yol at. Hristiyan uyruklar arasnda ise fese
doru bir istek grlmeye balad. Fes, Osmanl Devleti iinde yaayan Hristiyan ve
Yahudilerce de sadakat ve drstlk anlam tayordu. Gayri Mslim halklar bu bal
tayarak, Mslmanlardan ayrt olunmaz duruma geldiler.28 lmiye snf ise sark
giymeye devam etti. Kyller ise feslerinin etrafna bir yazma sararak balklarn sara
benzettiler. Ban kapal olmas bir sayg belirtisi olarak grlrken, ba ak gezmenin
gnah olduunun dnlmesiyle, herkes sabah baln giydi ve yatncaya kadar da
karmad.29
Giysilerde modernlemekle birlikte, balkta Msr valisi Mehmet Ali Paann
askerlerine giydirdii fesi kabul ettirmek zor oldu.30 Halk fesi, Venedik, Adriyatik
Sahili, Balkanlar ve Mora halknn, ksmen de Hristiyan halkn bal olarak bildii
iin, Gvur baldr diyerek, giymek istemedi. Bu durum, o zaman, Tanzimatlara
gvur denmesine neden oldu. eyhlislam bata olmak zere btn ulema da fesin
giyilmesinin caiz olmadn sylediler. Ancak II. Mahmut fesin bir yenilik olmadn,
26
Ayn, s.245; Ate, a.g.e., s.317; nan, 1981, a.g.e., s.117; Kololu, 1978, a.g.e., s.4041; Anadolu
erkei fesi hibir zaman benimseyip giymedi. Fes daha ziyade byk kent ve kasaba erkekleri arasnda
hzla yaygnlat. Fes apka ve kavuk arasnda bir gei, bir uzlama aracyd. Genziton, a.g.e., s.84.
27
Fes denilen balk krmz renkte kese bir klaht. Bunu klahtan kurtarmak iin dkknlarda kzgn
madeni kalplara ekerlerdi. Fes o zaman silindir eklini alrd. Bu biimi muhafaza iin fesi sk sk kalba
vurmak gerekirdi. Fesin tepesine pskl denilen bir deste siyah iplik taklrd. Ayn, s. 90.
28
Ayn, s.92; Kololu,1978, a.g.e., s.4142.
29
Kololu, 1999, a.g.e., s.303; Genziton, a.g.e., s.91.
30
Msr Valisi Mehmet Ali Paa, Bonapartn askeri ordularnda grdklerinden esinlenerek bu bal
kullanyordu. Ayn, s. 90.
10
sadece Adalarda oturan Rumlarn deil, hatta oradaki Mslmanlarn da fese benzer
balklar kullandn savundu.31
Fakat o devrin tutucu Mslmanlar iin kavuk peygamberin ba giysisinin
simgesi olduu iin ayr bir deer tamaktayd. Bu nedenle ulema, halk direnmeye
tevik ettiler. Arnavutluk, Makedonya, Bosna, Badat hatta stanbulda ayaklanmalar
olur.32 Fes artk reformun simgesiydi. Ba korumaktan baka hibir zellii olmad
gibi dini bir nitelii de olmayan fes, slamn, muhafazakrlarn ve yenilik kartlarnn
sembol haline geldi.33 Osmanl yaamnda kabul grmesi zaman alan fes, Osmanlda
din, mezhep, kltr ve sosyal snflarn simgesi olarak grlmeye34, bir saygnlk arac
olarak kullanlmaya ve benimsenmeye balad. Fesin boyutlar zamanla deiirken
krmz rengi hi deimedi.35

slamiyet ncesi dnemde kadnlar genellikle deriden yaplm giysiler
kullanyorlard. lk Trk boylar genelde ata binen sava milletler olduklar iin
giyimleri tarlada alan ve kentte oturanlardan farkllk gstermekteydi. Ata entari ile
binilemeyecei iin kaln pantolon, izme giyerler, bellerine ipek kemer yerine yiyecek
ve silahlarn asabilecekleri deri kemer takar, ak havada yaadklarndan kaln palto ve
krk, balarnda da soua ve rzgra kar kulaklk ve enselikli apkalar giyerlerdi. D
giyimde kadn ve erkek arasnda pek farkllk grlmezdi. Koca erken kalkarsa
karsnn, kadn erken kalkarsa kocasnn elbisesini giyebilirdi.36 slamiyet ncesi Trk
31
Ayn, s.89; Turan, a.g.e. s.246; Kololu, 1978, a.g.e., s.3235; Mslmanlar, Hristiyann iyisine
makul kefere, ktsne gvur, beterine apkal gvur derlerdi. Atay, a.g.e., s.430.
32
Aradan ok zaman gemeden ulema fesin din ve iman alameti olup olmadn tartmaya
balamlard. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi 1828den1995e (kinci bask, stanbul; Tekin
Yaynevi, 1976), s.1351; Ate, a.g.e. s.317; Kololu,1999, a.g.e., s.303; Gentizon, a.g.e. s.88; nan, 1981,
a.g.e., s.177.
33
Ayn, s. 177; Kololu, 1999, a.g.e., s.304; Gentizon, a.g.e., s. 88.
34
Avcolu, a.g.e. s.1351; Cihan Akta, Tanzimattan Gnmze Klk, Kyafet ve ktidar (kinci
bask, stanbul: Nehir Yaynlar, 1991), s.247.
35
Gentizon, a.g.e. s.92; Turan, a.g.e. s.247.
36
Ayn, s.252; Kadn ve erkek ayrm yapmadan st giyim olarak kaftan, apan (apan ve apkt),
ekmen (oban abas), d donluk ve ilik, bunlardaki yaka, kol, yen ve cepken, etek ve kuaklar, alvar
ve pantolon, izme ve ayakkablar, balklar, bu arada kadnlarn bartleri olan brmcek, yamak,
hotoz, kpe ve halkalar Mjgan Cunbur, Atatrkn Kadn Giyimleri zerine Dnceleri,
Uluslararas Atatrk Konferans 913 Kasm 1991, Cilt no I, Say no 20: 1-6, (n Bask, stanbul:
Boazii niversitesi Yaynlar, 1981), s.2.
11
toplumlarnda kadn erkek bir arada yaamaktayd ve kadnn rtnmesi ile ilgili bir
durum da sz konusu deildi.37
Trklerin slamiyeti kabulyle birlikte rtnmeyle tanan kadn giyimindeki
btn deerlendirmeler Nur suresi 30 ve 31. ayetleri ile Azhab suresi 59. ayetine gre
yapld. Diyanet ileri Bakanlnca onaylanm gvenilir evirilere gre Nur suresi 31.
ayetinde yle demektedir;
Ey Muhammed; Mmin kadnlara da syle gzlerini baklmas yasak olandan evirsinler,
iffetlerini korusunlar. Sslerini, kendiliinden grnen ksm mstesna, amasnlar. Bartlerini
yakalarnn zerine salsnlar. Sslerini kocalar veya babalar veya kaynpederi veya oullar
veya kz kardelerinin oullar veya Mslman kadnlar ya da kadnlarn mahrem yerlerini
henz anlamayan ocuklardan bakasna gstermesinler. Gizledikleri sslerin bilinmesi iin
ayaklarn yere vurmasnlar
Ahzap suresinin 59. ayetine gre ise; Ey peygamber! Elerine, kzlarna ve mminlerin
kadnlarna, dar karken zerlerine rt almalarn syle, bu onlarn hr ve namuslu
bilinmelerini daha iyi salar denilmektedir.
rtnmenin gerekli olduu eklindeki yorumlarn da etkisiyle Seluklular
dneminden balayarak kentlerde yaayan kadnlarn sokak giysilerinde yava yava bir
deiim meydana geldi. Krsal kesimde kadn ve erkein bir arada yaamas, almas
gibi ekonomik sebeplerle kadn dar karken, ban rtmesi yeterli grld. Ancak
kadnlarn yzlerini kapatmas ve tesettre uygun giyinmeye balamas, kentleme
kltryle birlikte ortaya kt. Kadn giysisi cepken, entari, hrka, kaftan biiminde
devam ederken kent sokaklarnda bunlarn stne araf-pee, ferace ve yamak
eklendi.38 Anadolu Seluklu Devleti zamannda yaplm olan Kubad-bd Saraynn
duvarndaki inilerde, kadnlarn skf ad verilen ve ular arkaya sarkan klah
biiminde keeden veya kaln kumatan yaplm balklar giydikleri, ancak yzlerinin
ak olduu grlmektedir.39
Eski Trk kadnlarnn giyimi ineden iplie btn zellikleriyle bir sanat ve
zevk eseridir. Kumalar, kesimleri, ilemeleri, kemer, dme, toka gibi aksesuar, ba
sslemeleri, orap ve pabular, tak ve mcevherleriyle bir btn olarak ele alnd
37
Murat Aksoy, Barts-Trban, Batllama-Modernleme, Laiklik ve rtnme (stanbul: Kitap

Yaynevi, 2005), s.41.
38
Turan, a.g.e., s.253; alvarla giyinenler, alvarsz giyinenler, alvar ve ilikler, etek ve ceketler olmak
zere eitli paralardan olumutu. alvarla giyilenler etek peli ya da iki etek iki peli
diye anlan elbiseler kadn giyiminin en eski rneklerindendir. Muhaddere Taolu, Kadnn Sosyal
Durumu ve Kadn Kyafetleri (Ankara, 1958), s.2.
39
Aksoy, a.g.e., s.42.
12
zaman kadn kyafetleri uyum, canllk, deikenlik ve zariflikle dolu zellikler tar.
Tadklar zelliklere gre, saray giyimi, saray d giyimi, ehir kadnlarnn giyimi,
Anadolu kadnlarnn giyimi gibi ayrmlar yapld gibi; kadnlarn saray iindeki
yerlerine; Anadoluda gen kz, gelin, evli kadn, dul kadn, yal kadn, kaynana
giyimlerinin de kendine zg zellikleri vard. Ayrca Anadoluda blgeler ve yerel
zellikler, o blgede geerli boyalar, dokumalar, ilemeler ve kesimlerle de kadn
giyiminde farkllklar yaratt.40 Trk kadnlarnn en eski giyimi alvar ve gmlekken,
daha sonralar alvarsz tek elbise biimine dnt. Byk kentler de uzun etek ve
ceketler giyilirken, hangi snfa mensup olursa olsun kadn gerek misafir kabulnde,
gerek ziyaretlerinde alvar ve gmlek zerine etekli srmal bir elbise giydi.41
Zengin ve fakir kadnlar arasnda kuman kalitesi dnda model ve giyim eidi
deiiklii sz konusu olmad gibi, Mslman kadnlarla Gayri Mslim kadnlarn
giyimi arasnda da fazla bir fark yoktu. Ancak sokakta Mslman ve Gayri Mslim
kadnlarn ayrt edilebilmesi iin ferace ve ayakkablarn statlerini belirleyici renkte
olmas n grld. Mslman kadnlar sokakta sar edik pabu, Gayri Mslimler ise
siyah ve koyu renklerde pabu giymek zorunda brakldlar. Kadn sokak giysisinin en
eskisi olan feracenin renklerinde de ayrm yaplarak, Mslmanlarn krmz, mavi,
yeil; Gayri Mslimlerin ise daha ak renkte ferace giymeleri istendi.42 Saray,
Mslman kadnlarn giyimlerinin Gayri Mslim kadnlarn giyimlerine benzememesi
konusunda hassas davranarak, kadnlarn giydikleri feracenin, arafn kuma, rengi ve
hatta biimi zerinde durarak nasl olmas gerektii hakknda devaml emirler
kardlar.43 stanbulda yabanc hanmlar yzn pee ile rterken, stanbullu kadnlar
da ayak bileklerine kadar inen entari giydiler. Balk olarak da hotoz kullandlar.44
1436da Osmanl topraklarnda yaam olan Salamon Schoeigger, Trkiye
hakknda yazd kitapta kentli ve kyl kadnlarn giyimlerini u ekilde anlatmt: 45
40
Nezihe Araz, Eski Trk Kadn Kyafetleri, Sanat Dnyamz, Yl 7, Say no 19: 10-14, (Mays 1980),
s.13.
41
Melek Sevktekin Apak, Filiz Onat Gndz ve Fatma ztrkeray, Osmanl Dnemi Kadn Giyimleri
(Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997), s.97; Taolu, a.g.e., s.15.
42
Feracenin stne iki tlbent parasndan oluan mahreme ya da yamak gz evresini akta brakarak
az ve burnu kapatacak ekilde sarlmt. Apak ve dierleri, a.g.e., s.100101; Sevin, a.g.e., s.58.
43
Rukiye Bulut, stanbul Kadnlarnn Kyafetleri ve II. Abdlhamitin araf Yasaklamas, B.T.T.D.,
Say no 8: 34-36, (Mays 1968), s.34; Cumhur, a.g.m., s.3.
44
rnein bu dnemde sarayda velide sultanlar harem iindeyken balarna Hotoz giymi ve barts
rtmleridir. Harem dna kldnda ise yamak ve ferace kullanmlardr. Apak ve dierleri, a.g.e.,
s.59; Sevin, a.g.e., s.54; Akta, a.g.e., s.55.
45
Ayn, s.53; Apak ve dierleri, a.g.e., s.105.
13
Bir kadn ba ak giysiler ve bartsz bir halde erkeklerin grmesini hi iyi karlamyorlar.
Kadnlar balarnda perdeli balk tayorlar ve sokaa kmak istedikleri zaman rtlerini
yzlerine indiriyorlar, bunu sadece ehirdeki kadnlar deil, kydeki kadnlar da yapyor. Yksek
mevki sahibi bir adamn kars sokaa karken yzn ince bir ipek rtyle rtyor.
stanbulun fethi ve yerleik dneme gemesiyle birlikte kadnlarn sokak

giyimlerine getirilen kurallarla, Osmanl Devleti snrlar iindeki farkl yrelere
mensup kadnlarn giyim-kuam ve yaam tarzyla bakentli kadnn giyim kuam ve
yaam tarzlar arasnda eitli farkllklar ba gsterdi.46 Osmanl Devletinde
stanbulun alnmasna kadar kurumsal olarak yerlemeyen rtnme, bu tarihten sonra
inantan ok toplumsal bir tedbir gerei olarak grlmeye balad. Ev dna kan
kadn yzn peeyle kapatt. Pee, zellikle kentlerde, tannm ailelere mensup
hanmlar arasnda yaygn olarak kullanlrken, kyl kadnlardan da zaman zaman pee
kullananlar oldu.47
16. yy.da Avrupa ile kurulan ilikiler sonucunda pazarda artan eitlilik
hanmlarn dardaki giyimlerine yansd. Bylece giyim-kuam konusunda hanmlar
arasnda balayan yarmann padiahn gzne arpacak boyutla varmas zerine;
kadnlarn giyecekleri feracelerin, yamak ve pabularn ekil ve renklerini tespit eden,
sokaa rasgele klmasn nleyen fermanlar yaynland. Bu kontrol ve snrlama
yalnzca Mslman kadna zgyd. Gayri Mslim kadnlar kendi rf ve adetlerine
gre giyinmeyi srdrdler.48 Kyl kadn yaam pratiine uygun olan giysileri
giyerken, kentli kadn ise giyiminde zarafete, modaya, tm yasaklamalara ramen
devam etti. 16. yy.da stanbulda kadn giysisine zarafet egemen oldu.49
Yzn yarsn kaplayan yamaa ise 17. yy.da rastland. Bu yzylda, kadnlar
sokaa karken yamak ve feraceyi birlikte kullandlar. Kadnlarn i elbiseleri ise basit
ve gnek eklindeydi. Ba giyimlerinde ise Trk kadnlar fes, takke, hotoz, tas, tepelik
arakin gibi eitli balklar kullanrken,50 evde balarna yemeni, krmz kumatan
yksek hotoz giydiler.51 17. yy.da saray iinde oturan her grevlinin de kyafeti
farklyd. eitli renklerde alvar ve yemeni giydiler, baa eitli ekillerde hotoz
taktlar ancak dar karken arafa brnerek pee kullandlar. Evlerinden veya
46
Ayn, s.101; Akta, a.g.e., s.54.

48
Ayn, s.43; Akta, a.g.e., s.56; s.101.
49
Ayn, s.107; Meral Altndal, Osmanlda Kadn (stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1894), s.81.
50
Ayn, s. 62.; Apak ve dierleri, a.g.e. , s. 75.
51
Ayn, s. 114; Sevin, a.g.e., s. 95.
47
14
saraylardan kma frsatn pek az yakalayan kadnlar giyimlerine zen gstermeyi

ihmal etmediler.52
17171718 yllarnda Trkiyede bir eli ei olarak bulunan Lady Monteg,
dostlarna yazd mektuplarda, o yllardaki bir kesim kadnlarn giydikleri kyafetlerini
u ekilde belirtmiti:53
Hangi mevkide olursa olsun bir kadn feracesiz sokaa kamaz. Bu feracenin kollar dar,
uzunluu parmaklara kadardr. Ferace kn uhadan, yazn ince ynl veya ipekli bir kumatan
yaplyor. Kadnlar bu ferace ile o kadar kyafet deitiriyorlar ki, en kskan bir koca bile
zevcesini sokakta grse tanyamaz. Yamaklardan biri ile gzler mstesna olmak zere yzlerini
rtyorlar, br ile salarn rtp bedenlerinin yarsna kadar arkalarndan sarktyorlar.
D giyimin eitlenmesinin ardndan, rtnme ile ilgili ilk yasak 1725te geldi.
Bu yasaklarda Mslman Osmanl kadnlarnn Hristiyan kadnlara benzememek iin
koyu renkli giysiler yerine renkli giysiler giyinmeleri gerektii eklinde olduu gibi
bazen de Mslman kadna yakan tek giysi olduu iddiasyla renkli giysiler
yasaklanp araf giymeleri istenmekteydi.
halkmn gnlk kyafetlerinin eriata uygun olmas devlet namusu gereidir Baz yaramaz
kadnlar, sokaklarda halk batan karmak gayesi ile ar sslenmeye, yeni esvap yaptrmaya
balamlardr. Hristiyan kadnlar taklit ederek balarna acayip serpular geirmilerdir
Bundan byle kadnlar bir kartan ziyade byk yakal ferace ve deirmiden fazla ba
yemenisi ile sokaa kmayacaklardr. Bu yasalar dinlemeyecek olan kadnlarn sokakta
arkalarnn kesilecei ve esvaplarnn yrtlaca ilan olunsun 1725.
Kadnlarn giyimindeki arln kayna olarak Hristiyan kadnlara benzeme abalar

gsterildi, sadece giyimleri kullananlar deil, bunlar yapan ve denetlemesi gereken
kiilerin de sorumlu tutulaca belirtildi.54
17541757 yllarnda padiahlk yapan III. Osman dneminde ise kadnlarn
sokaa kmalar yasaklanm, kmak zorunda kalanlarn ise yzlerini siyah ve kaln
pee ile rtmeleri zorunlu olmutu.55 Pee bu ekilde zorunlu hale gelirken, yamaklar
da incelerek kadnlarn gzelliini ne karmaya balad. Feracelere yaka taklarak
gerdann akta kalmas saland. Yzyln sonlarna doru ferace yakalar bele doru
52
Ayn, s.98; Turan, a.g.e., s.255; Apak ve dierleri, a.g.e., s.75; III. Mustafa saltanatnn ilk yllarnda
baz hanmlarn verilen emirlere aykr olarak, ali sofdan ak ve bed renk uhadan ve byk yakal
ferace giydiklerini grm, buna mani olunmas, kadnlarn koyu yeil, gvez ve nefti gibi koyu renkli
uhlrdan yaplm ve kk yakal ferace giyinmelerini aksi hareket ederlerse cezalandrlmalarn ve
bunlarn terzilerinin de dkknlar kapatlp uzak yerlere srlmelerini emretmiti. Bulut, a.g.m., s.34.
53
Taolu, a.g.e., s.19.
54
55
Akta, a.g.e., s. 57.
15
uzadndan kadnlar pee takmaktan vazgetiler. II. Mahmut dneminde ise feracelerin
yakas topuklara doru uzad. II. Mahmut bir fermanla Hristiyan kadnlarn Mslman,
Mslman kadnlarn ise Hristiyan kadnlar taklit eder ekilde rtmelerini
yasaklayarak, herkesin kendine ait kl giymesini istedi. Padiahn tm buyruklarna
ramen giyimde kadn bakaldrnn nne geilemedii gzlendi.56 Kadn giyiminde
bu dnemde modernlemeye doru gidilirken Tanzimat dneminde yaplacak olan
hareketlere de bir zemin hazrland.
2. TANZMATIN LANINDAN II. MERUTYETE KADAR OSMANLIDA

GYS VE BALIK
Tanzimat dneminde Mslmanlar ve Gayri Mslimler arasnda eitlik
salanmaya allmas zerine, Gayri Mslimler farkl balk giymek zorunda
braklmaktan kurtulmak iin fese zel bir ilgi gsterdiler. Gayri Mslimlerin bu ilgisi
aalanmaktan kurtulmak istemeleriyle de yakndan ilgiliydi. Bu durum fese kar
balayan tepkinin azalmasn salayarak, Mslmanlarn fese daha ok sahip kmasna
neden oldu. Bu da fesi Osmanllarn sembol haline getirdi.57 Gayri Mslimlerde apka
giyme eilimi artnca 19. yy. son eyreine doru fes Mslmanln simgesi haline
geldi. Artk fesi brakm apka giymi deyimi slamdan kmak anlamnda kullanlr
oldu.58 Avrupal devletlerde fesi aalanmas gereken bir hedef haline getirdiler. Bu
nedenle Avrupaya gidenler balarna apka geirerek, merak ve elence arac olmaktan
kurtulmaya alyorlard. Ancak, fesi, sar bir kiilik iareti sayarak Avrupada
brakmayanlar da vard.59
19. yy ortalarnda Fransz askerinin kasketinde meydana gelen gelimeden
etkilenen Osmanl Devleti, askerine, Mecidiye fesi denilen fesle birlikte tek sra
dmeli, etekleri klo lacivert setre ve pantolon giydirdi. Abdlaziz dneminde ise
56
Ayn, s.55; Sevin, a.g.e., s.102; Taolu, a.g.e., s.19; Apak ve dierleri, a.g.e., s.101.
1908 hareketine kadar fes, sultann tm tebaasyla onu kullanmayan ve bu nedenle Mslman olmayan
halk arasnda bir ayrm iareti oldu. Gentizon, a.g.e., s.92; Kololu,1999, a.g.e., s.304; Fesin kabuln
kolaylatrmak, halka ho gstermek iin methiyeler, arklar, gazeller yazlmt. Kololu,1978, a.g.e.,
s.4243.
58
Ayn, s.45.
59
Kololu, 1999, a.g.e., s.306.
57
16
geriye dn yaanarak, Aziziye fesi moda oldu.60 Aziziye fesi II. Abdlhamit
dneminde Hamidiye fesi haline gelirken, stanbulin denilen alaturka setre devlet
grevlilerinin resmi giysisi sayld.61 Yine bu yllarda renk renk redingot ve tek dmeli
setre moda oldu. Ceket ve pantolona ilgi artarak,62 pantolonlarnn paalar kvrld,
ndeki keskin t iziyle yeni bir moda meydana getirildi.63 Osmanllarn hayatna
alafrangalk, alafrangalama gibi kelimeler girerek, Bat kltrn benimsemeden
Batllar gibi yaamaya alan insan tipi ortaya kt.64
Setre pantolon giyiminden bir sre sonra Batl olmak anlamnda kolal gmlek
ve boyun ba kullanlmaya balad.65 Giyim-kuama dknlk yle ileri boyuta geldi
ki Osmanl mparatorluu giysilerini tantmak, Avrupay giysileri konusunda
bilinlendirmek ve bu konuda ki nyarglarn ykp, aalanmaktan kurtulmak
arzusuyla 1873 Viyana fuarna Elbise-i Osmaniye adl kitapla katld.66
1877 Osmanl-Rus savandan sonra Almanyadan askeri uzman istenerek,
yeniden orduda slahata balanmasyla, askerlerin giysilerinde de deiim meydana
geldi. Askerler balarna pskll fes takp, izme ve klot pantolon giydiler.67 Her
zaman olduu gibi yenilikler ilk nce askerler zerinde denenmekte, tutarsa halk arasna
da yaygnlatrlmaktayd. 19. yy. sonlarnda Trkiyeyi ziyaret eden talyan gazeteci
Edmon de Amicise gre, yenilik timsali olarak sar tamamen alt etmi gibi grnen
fesin durumu yleydi: 68
Eski Trk, deimez bir katlkla hl sarn, kaftann, sar deriden geleneksel ayakkablarn
giyiyor; en inatlarnn sar en by. Yenileen Trk, enesine kadar iliklenmi uzun siyah
bir pards, koyu renkli bir pantolon giyiyor, zerinde Trk alameti olarak sadece fesi var
Sanki tamamen ayr iki millet
Bu gelimelerin yan sra II. Abdlhamitin saltanat dneminde fes slam'n ve

Bat karsnda Dounun, birleme simgesi haline geldi. ster fese taraftar olsun ister
aleyhtar, Doudakileri apkallara kar birletirdi. Balkanlardan, Kafkasyaya ve
60
Sevin, a.g.e., s.124.

stanbulin, yaplan deiikliklerle, Cumhuriyete kadar resmi kyafetler arasnda kald. Ayn, s.126.
62
Ayn, s.128.
63
Ayn, s.134.
64
Alafrangalama; Frenklerin (Avrupallarn) tre, alkanlk ve yaamna uygun olmak. Kudret, a.g.m.
s.267; Turan, a.g.e., s.249.
65
Kudret, a.g.m., s.267.
66
Osman Hamdi Bey ve Marie de Launay, 1873 Ylndan Trkiyede Halk Giysileri Elbise-i Osmaniye
zerine. Hazrlayan: Erol yepazarc (stanbul, 1999), s.6.
67
Sevin, a.g.e., s.134.
68
Kololu,1978, a.g.e., s.51.
61
17
Krmdan Anadoluya doru balayan Mslman g, apka aleyhtarlnn

iddetlenmesine yol at. 19. yy ortasnda ve sonlarnda dzenlenen uluslararas
kongrelerin tablolarnda hepsi ba ak Avrupal politikaclar arasnda tek ba kapal
(fesli) olarak tasvir edilenler Osmanl temsilcileriydi. Ayn dnemde Osmanl Devleti
ve Msr Hidivlii hizmetine giren yabanclarn anlamalarna fes giyme koulu
eklenmeye balad. Bylece fes resmi bir nitelik kazanarak Osmanl protokolne girdi.
rnein, 1893te Pariste II. Abdlhamitin Doum yldnm vesilesi ile dzenlenen
balo davetiyesinde u kayt vard: erkekler iin (Hristiyan) siyah habi -kadnlar iin
tuvalet- Mslman erkekler iin fes.69
Bir yandan da fes nemli bir ticari ve iktisadi konu haline geldi. nceleri tepesi
tablal ve aas darca yaplan fesin daha sonra deiik biimleri de yapld. 1903 ylna
gelindii zaman Abdlhamit svari ve topu askerlerine kalpak giydirmek istediinde,
eyhlislm, fes gibi mbarek balk dururken kalpak giyilmesinin eriata uygun
olmayacan ileri srerek yeniden fes tartmasn gndeme getirdi. Ancak yine her
eyde olduu gibi, dine aykr gerei ile yenilikleri kabul etmeyenler, var olan mevcut
dzeni korumaya altlar. Zamannda fesi en byk kfirlik alameti sayanlar, imdi
fese drt elle sarlarak ona iman, din bayraktarln verdiler. 20. yzyln ilk yllarnda
fes tam anlamyla slamn simgesi haline geldi. Bir zamanlar sara kar eitlik iareti
olarak fese sarlan aznlklar, her gn bir para daha kuvvetten den ve paralanan
Osmanl Devletine kar aktan aa apkaya taraftar grnmeye baladlar.
Avrupann gznde ise fes dk bir medeniyeti temsil etmekteydi. Bu yzden 20.yy
banda imparatorluu yeniletirmek isteyenler, yava yava fes dman kesilmeye
baladlar. Osmanl snrlarndan kar kmaz bana apka geirenlerin, snrlara girer
girmez bunu fesle deitirenlerin says artmaya balad. Ancak henz kimse aka
apkaya gemeyi ileri srecek cesareti kendisinde bulamad.70

Osmanl Devletinde 19. yy ortalarndan itibaren snrlar genileyen ve etkili
olmaya balayan modernleme abalar, gndelik yaam alkanlklaryla beraber giyim
kuam da deitirdi. Krm sava srasnda (18531856) ngiliz ve Fransz subay
69
70
Ayn, s.5057.
Ayn, s.5758.
18
elerinin Bat modasn stanbula tamalar bu deiim srecini hzlandrd. 19. yy

sonlarna gelindiinde toplumdaki gelenek ve modernlik arasndaki atma kadn
giyimini de iyiden iyiye etkiledi. Kyafette hzla Avrupa modas izlenirken, Saray halk
ile st tabaka ailelerinin kyafetleri dorudan Paristen getirtildi.71
Bu dnemin kadnlar, genleri ve yallar evde ve darda farkl farkl
giyindiler.72 Yallar yazn ev iinde oyal yemeni ya da beyaz tlbent sardlar, gmlek,
zbn, entariyle beraber, bellerine kuak baladlar; genler ise ev iinde ksa kollu
gmlek i eteklik ve keten yelek giydiler. Saraydaki cariyeler ise, kaftan, uzun elbise,
alvar ve yemenilerini, kn omuzlar ve kollar krkl kaftanlarla tamamladlar.73 D
giyimde ise henz yamak ve feraceden vazgeilmemiti. Yaz k ipekliden yaplan
feraceler giyerek, ba ve yz ipekli yazma ile kapattlar. Ferace 19.yy. nin ikinci
yarsnda yenilikler erevesinde ekil ve model deitirdi.74 Dnemin talyan
edebiyat-seyyah tanklarndan Edmon de Amicis, yaanan deiimi yle saptamt:
Kadnlar eski yama ve hatlarn gizleyen feraceyi muhafaza ediyorlar; gel gelelim
yamak tyl bir hotozu gsterecek kadar effaflam ve ferace ekseriya Paris
modasna gre dikilmi bir elbisenin zerine giyil(mektedir). Giyimdeki bu deiim,
Amicis'in deimiyle Trk kadnnn (yzn) artk bir sr olmaktan karyordu. 75
1872de feraceler zar denilen araflarla birlikte kullanld. Kadnlarn
stanbulda araf giymeleri 19. yzyl ortalarnda grld. 1850lerde Suriye
Valiliinden dnen Suphi Paann kars stanbulda ilk defa araf giyen kadn oldu.
Ancak arafn yaygnlamas uzun bir zaman ald. Bu giysi, bu tarihte batan yere
kadar uzanan, kolsuz, tekparal bir sokak giysisi iken, 18761908 arasnda ise, ba ve
omuzlar rterek bele kadar uzanan bir pelerin ve belden ak kemiklerine kadar inen bir
etek olmak zere iki paral sokak st giysisi olarak deiiklik gsterdi.76
Ancak arafn kadn tmyle kapatmas sakncal gren Saray,
kadnlarn araf giymesini yasaklad. stanbul polislerine araf nerede
71
Kemal Yakut, Tek Parti Dneminde Pee ve araf, Tarih ve Toplum, Cilt no 37, Say no 220: 2332, (Nisan 2002), s.23.
72
Araz, a.g.m., s. 14; bebe bal, gen kz bal, gelin bal, yeni evli kadn bal, ocuklu kadn
bal, dul kadn bal, 40 yana varm kadn bal, olu askere gitmi ana bal, nene bal.
Sabiha Tansu, Trk Kadn Balklar, Sanat Dnyamz, Yl 3, Say no 7: 2-8, (Mays 1976), s.4;
rnein kocas lm dul kadnlar fes stne kara yazma sararlard. Apak ve dierleri, a.g.e., s.132133.
73
Ayn, s.128129; Sermet Muhtar Alus, II. Abdlhamit Devrinde Kadn Kyafetleri, Resimli Tarih
Mecmuas, Cilt no 2, Say no 13: 544-547, (Ocak 1951), s.544.
74
Ayn, s. 545; Taolu, a.g.e., s. 23; Apak ve dierleri, a.g.e., s.128; Sevin, a.g.e., s.59.
75
Yakut, a.g.m., s.23-24.
76
Apak ve Dierleri, a.g.e., s.103; Sevin, a.g.e., s.130; Ate, a.g.e., s.67.
19
grrlerse eteklerini boydan boya kesmeleri emredildi. stanbulda yasaklar sz

konusu iken, Anadolu kadnlar iin ferace ya da araf gncel bir tartma konusu
olmad. Anadoluda yamak ve pee kullanma alkanl bile yoktu. Hatta 1882de
karlan bir fermanla ferace giymeleri istenen kadnlar bu buyrua isyan etti.
stanbulda yaynlanan The Levant Herald gazetesinin 27 Temmuz 1882 saysnda
zmitteki uygulama yle anlatlmaktayd: 77
zmitin yeni valisi, kent evresindeki kylerde yaayan kadnlarn Pazaryerlerinde ferace ile
rtnmeden ve ayakkabsz olarak mallarn satmak iin durmalarn yasaklamtr. Aksine
davrananlar be gne kadar hapse ve bir mecidiye para cezasna mahkm edilecektir
Ancak araf baskn karak iki sene gibi ksa bir sre iinde feraceyi ve
yama tarihe kartrd. araf modelleri de gittike deierek, deiik
modellerin uyguland bir giyim tarzna dnt. Giyenin statsn yanstr
hale geldi. 78 Bunlarn yannda ss unsuru olmas iin dantel eldiven ve dantel
emsiye kullanld. 79 Krlarda, bahelerde ar araflarla gezmek zor olunca
yeldirme denilen st giyimleri tercih edilir oldu. Bu yeldirmelere Antepte,
Badatta, Halepte malah ilave edildi. ehre giderken kullanlamayan
malahlar ve yeldirmeler genellikle kadn kadna elencelerde kullanld. 80
1890 senesinde Sultan II. Abdlhamit bir cuma namazndan sonra, yolda siyah
arafl ve ok ince siyah peeli baz kadnlar grd. Tam manasyla rtnmemi olan
hanmlar bu halleri ile matem elbiseli Hristiyan kadnlara benzetti. O sralarda baz
mnasebetsiz erkeklerin araf giyerek hrszlk ve saire trl maksatlarla teye, beriye
girdiklerini de iitmi olduundan gerek dindarlk, gerekse maslahat bakmndan zararl
grd iin, kadnlarn araf giymelerinin yasaklanmasn emretti. araf yasann
lke ekonomisini ilgilendiren boyutlar da sz konusuydu. mparatorlukta kuma ticareti
ile uraanlar, araf yasann yerli kuma retimine zarar verdiini savunuyorlard.
malathaneler ii cretlerini deyemeyecek, iini yitirenler yoksullua deceklerdi.
Bu sebeple padiahtan araf giyme konusundaki yasa kaldrmasn rica ettiler.81
II. Merutiyete doru giden yolda tesettr de tartma konusu haline
geldi. nk Abdlhamit sansrnden etkilenmeyen moda ve salon gazeteleri
77
Aksoy, a.g.e., s. 58; Kololu,1978, a.g.e., s.55-56.

Akta, a.g.e., s.72; Apak ve dierleri, a.g.e., s.103; Sevin, a.g.e., s.120.
79
Ayn, s.125; Altndal, a.g.e., s.75.
80
Earb andran, st genellikle yandan cepli, nden bele kadar dmeli, uzun sokak giyimi olarak hafif
kumalardan yapld. Apak ve dierleri, a.g.e., s.105; Sevin, a.g.e., s.132; Cunbur, a.g.m., s.6.
81
Bulut, a.g.m., s.35; Akta, a.g.e., s.69; Aksoy, a.g.e., 57-58.
78
20
ehirli kadnn hayatn, sokaktaki giyim ve davranlarn etkilemekte, bu da

sokaklarda rahatsz edici olaylarn yaanmasna sebep olmaktayd. 82 Tesettr
konusunda tartmaya katlan erkek yazarlar kadnlarn eitim grmesi ve
ahlaken ykselmesi sonucundan rtnme zaruretinin ortadan kalkacana
inanyorlard. Osmanlnn Batllama srecinde kadn, slahatlarla muhafazakrlar
arasnda kald. Bir gr Batllamann gereklemesiyle kadnn durumunun dorudan
ve kendiliinden dzeleceini varsayarken, dier gr geleneksel deerleri koruma
yolunun kadnn mevcut durumunun korunmasndan getiini ileri srd. Birbirine zt
bu iki gr II. Merutiyet dnemindeki Batclk ve slamclk fikirlerinin de temelini
oluturdu.83
3. II. MERUTYETN LANINDAN CUMHURYETE KADAR GYS VE

BALIK
Fesi Trkiye snrlar iinde kaldracak olan Atatrkn fese kar tepki
gelitirmesine sebep olan olaylar 1908 ile 1913 arasnda meydana geldi. Bu olaylarn
ilki Mustafa Kemali, Trablusa gtren vapurun Sicilyaya uramasyla yaand. Mola
srasnda ak fayton kiralayp ehri dolamaya kan Mustafa Kemal, mahalle
ocuklarnn fesli yabancy limon kabuuna tutmasyla karlat. Bu olaya tepkisini
yle dile getirmiti: Sicilyal ocuklarn terbiyesizliine deil, neden byle yabani bir
bala esir olduuma kzmtm. kinci olay ise Fransada Pikardi askeri manevralar
srasnda yaand. Her lkeden gelen subaylarn tartmalar srasnda Mustafa Kemal
genellikle Avrupal uzmanlarn savunduunun aksi bir tezi savundu. Dinleyiciler bu
szlere dudak bktler. Oysa iddiann doruluu ertesi gn manevralarn gelimesiyle
ortaya kt. O zaman bir yabanc albay bu dudak bkmenin nedenini yle aklad:
Sizin grnzn doru olduu dn akamdan belliydi. Fakat ne diye bu tuhaf
bal giyersiniz? Banzda bu olduka kafanza kimse itibar etmez.84
Hseyin Cahit Yaln da anlarnda, Avusturyada (1908 ylnda) okul
ocuklarnn kendisiyle Cavit Beyi sokakta fesle grnce pek alacak bir manzaraya
82
Akta, a.g.e.,s.76.
84
Kololu,1978, a.g.e., s.58.
83
21
rastlamlar gibi haykrarak, birbirlerine haber verdiklerini anlatmt. Hseyin Cahit,

31 Mart Olay nedeniyle Trkiyeden kaabilmek zere vapura binebilmek iin apka
giydiini, ancak Romanyaya iner inmez kafasna yeniden fes geirdiini de anlatmt.
Bu olayn en nemli yan 20. yzyl banda Osmanl topraklar iinde bir
dokunulmazlk salayabilmek iin apkadan medet umulmas ve apkann simgeledii
yabanc gce kimsenin gcnn yetmeyeceine inanlmasyd.85
Batnn Trkiye zerendeki etkisi arttka Avrupa grmlerde fese kar
oluan tepki de iddetlendi. nk fes geri kalmann btn sulusu olarak grlyordu.
Bundan dolay, II. Merutiyetle beraber Gen Trklerde fesin yerine yeni, ancak apka
olmayan bir balk koyma abalar grld. 1908 htilalcilerinin byk ksmnn
banda, Orta Asyadan Trklerin getirdii, fakat sonradan yalnz Hristiyan reayann
kulland, 19. yzyl ortalarnda onlarn da kafalarndan attklar kalpak vard.
Padiahtan balayarak devletin btn ileri gelenleri, memurlar ise fes tamaya devam
ediyorlard.86 Halk ise balk konusunda gelenee olan balln 31 Mart Olay
srasnda sark sarp yry yaparak gstermiti. 87 31 Mart Olay bastrldktan
sonra ordu iin yeni bir nizamname hazrlanarak yeni bir balk kabul edilmesi
zorunluluu belirdi. 18 Haziran 1909 tarihinde kara ordusu nizamnamesi
hazrlanarak btn askeri snflarda resmi balk olarak haki renkli kalpak kabul
edildi. Birinci Dnya Savann sonuna kadar da subaylarn zellikle tren
bal olarak kullanld. Kalpaa eklenen bir eridin rengi askeri snflar
belirleyecekti. Kalpan yerine savata veya normal gnlerde kalabak denilen
bezden yaplm bir balk kullanlacak, fes yalnzca Bahriyelilere has olarak
kalacakt. O dnemde kalpak giyimine din adamlar tarafndan fesin din ve
iman alameti olduu sylenerek kar kld. 88 Balk deiiklii iin ilk
giriimde tepkiden korkulduu iin hafif geile yetinilmeye alld. Kazm
zalp anlarnda bu olay yle anlatmt; 89
31 Mart olayndan birka ay sonra Arnavutlukta kan isyan bastrmak zere
Harbiye nazr Mahmut evket Paa Selanike gelir. syan bastrldktan sonra askerin
giysisindeki subay giyimine yakmayan bozukluklar grerek Bu serpu iine zm
85
Ayn, s.59.
Ayn, s.60.
87
Ayn, s.61.
88
Ayn, s.62-63; Sevin, a.g.e., s.137.
89
Kazm zalp ve Teoman zalp, Atatrkten Anlar (Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar),
s.4.
86
22
bulunmaldr diyerek askerlerinin fikrini sorar. Mustafa Kemal hi beklemeden

apka kabul edilmelidir der. Bu teklif ok cazip olmakla birlikte ok tepki de
toplayabilirdi. Ancak uzun tartmalardan sonra Subaylar iin kalpak, erler iin
kumatan yaplm, siperliksiz balklar uygun grld.
1911de Trablusgarp savana katlan subaylar Afrika gneine dayanamayp

apkalarn katlayarak kullanmaya baladlar. Bu ekilli balklar Balkan Savalar
srasnda Enveriye balk olarak kullanlacak balklara dnecekti. Baz tutucu
evreler, yine dini bahane ederek bu bal kabul etmek istemediler. Ancak bu baln
yalnz askerlere zg olmas ve sava halinin skynetiminden dolay fazla ses
karamadlar.90
Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhak etmesi fesi tekrar birinci
plana kard. Bu olay fesin apkallara kar kinini artrd. Balkan Savalar
fes-apka ekimesine yeni bir gerginlik getirdi. Osmanl Devleti fes ithaltnn
byk bir ksm Avusturyadan yapt iin, bu mallara boykot ilan edildi.
Selanike giren Yunan kuvvetlerinin esir Trk erlerinin ve subaylarnn
feslerine ha iareti izmeleri veya yaptrmalar, baln bir dini inancn
temsilcisi saylmas eilimini bsbtn kuvvetlendirdi. Hatta bu savala
ilgilenen Hindistan Mslmanlar arasnda, fesi dini nitelik sayan inancn
kklemesine yol at. Bu yllarda da yabanclarla yaplan anlamalara fes
giyme art konmaya devam etti. 91
1913 ylna gelindiinde dnemin Batclarndan Klzade Hakknn
tihat Dergisinde yaynlad Pek Uyank Bir Uyku adl makalesinde,
Padiahtan ere kadar herkes yerli kuma giyecek, asker siperlii olan balk
(apka) giyecektir. 92 diyerek Batl anlamda balklarn askere giydirilmesi
gerektii fikrini savundu. nk bu tarihlerde ayaklanan halk Osmanl tebas
olmaktan ktn fesini atarak gstermekteydi. 93
Fesin Mslman ve Osmanlln simgesi saylmasnn en ilgin
rneklerinde biri de Gben (Yavuz) ve Breslav (Midilli) gemilerinin Trkiyeye
snnca
90
tayfa
ve
subaylarna
fes
giydirilerek
Osmanllklarnn
ilan
Ate, a.g.e., s.317; Sevin, a.g.e., s.142-144.

Kololu, 1978, a.g.e., s.63-64.
92
M.kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul:
dal Neriyat,1981), s.375-383.
93
1913te Yunanllar Selaniki igal ettikleri srada, artk Osmanllktan kan halk feslerini deirmenlerin
zerinden attlar. Gentizon, a.g.e., s. 92.
91
23
edilmesiydi. Gemilerin zerine Osmanl bayra ekilmekle yetinilmemi,

Amiral ve yanndakiler balarnda feslerle fotoraflara poz vererek gemilerin
Mslmanl ispatlanmaya allmt. 94
Mtareke gnlerinde stanbula ngiliz, Fransz, talyan birliklerinin
girmesiyle birlikte, stanbulda bulunan Mslmanlarn feslerine sarlarak
apkalya olan nefretlerini dile getirmelerine ramen, buradaki Rum, Ermeni ve
Yahudi aznlklarda apkaya doru bir eilim grld. Milli mcadele
dnemine gelindiindeyse festen honut olmayanlar Kuvay-i Milliyecilerin
bal olan kalpa giydiler. Kalpak bu dnemde ulusal kurtuluun sembol
oldu. Ancak bu harekete kar olanlar yine sark ve fesi giymeye devam
ettiler. 95 Trkiye Byk Millet Meclisinin alndan birka gn sonra 29 Nisan
1920de fesle ilgili bir nerge tartld. Fes ithal edilmekte olduu iin, parann
ekonomik sknt iinde olan lkede kalmas ve fesin yerine kalpan ulusal
balk olmas istendi. orum milletvekili Haim Bey ve Bolu Milletvekili
Tunal Hilmi Bey bata olmak zere baz vekiller buna itiraz ettiler. 96 Meclis
bakan gnn artlarnn fes mi, kalpak m? tartmas iin uygun olmadn
belirterek herkes istediini giysin szleriyle tartmay kapatt. Bundan sonra
meclise apkayla ya da ba ak gelenlerde olacakt.
Kurtulu Sava ortamnda hava tmyle apkann aleyhineydi. Halk
arasnda ktlk yapan bir Hristiyan gvur, ok kts ise apkal
gvurdu. apka konusunda bir fikir birlii yoktu. apkadan yana olanlar
saknarak gidilmesini neriyorlard. Halkn tepkisi dikkate alnarak altrma
sresi kabul edilmeli, nce baz kimseler apka giymeli, saldranlar polis
nlemeli,
apka
giyme
zgrl
anlatlmalyd.
Ordunun
kulland
Enveriye adl balk katlatrlmal, sonra devlet memurlarna zorunlu

tutulmal bylece 35 yl sonra apka yerleebilirdi. Ayrca apka ad
kullanlmamal, Siper-i emsli Serpu, yani gne siperli balk ad
verilmeliydi. Mustafa Kemal, 4 ubat 1923te zmirde gazetecilerle yapt bir
94
Kololu, 1978, a.g.e., s.65.

Ayn, s.63-81; TBMMdeki kinci Grup arasnda fes ve sark olduka yaygndr. Ate,
a.g.e., s.317; Sevin, a.g.e., s.149.
96
Tunal Hilmi Bey, Fesin Trkn ruhuna yerletiini syledi. Haim Bey ise Tunusta baz Mslmanlar
fes giyiyorlar, biz giymezsek onlarn manevi kuvvetleri zayflar dedi. Sivas mebusu Mustafa Taki Efendi
ise slam milletleri ve zellikle Osmanllar iin zel klk fesdir; diyerek grlerini belirttiler. Akta,
a.g.e., s.126; Aksoy, a.g.e., s.95; Kololu, 1978, a.g.e., s.79-80.
95
24
sylei srasnda, tasarlad devrimler arasnda apkaya da deinerek, orada

bulunan gazetecilerden Hseyin Cahit Yalna bu konu hakknda ne
dndn sordu. Hseyin Cahit, apkaya taraftar olmasna ramen byle bir
eyin imknszl ynnde cevap verdi. 97 Grld gibi apka konusunda hl
bir ekimserlik srmekteydi. Aslnda kesin bir deiiklikten sz edememekle
birlikte
zamann
bekleyen
bir
devrim
olan
apka
Trk
toplumu
Avrupallamaya baladndan beri gnlk hayata girmi, ancak beenilip

kabul grecei gn beklemeye balamt. Kololu, apkann zaferi, fesin
yenilgisi szleriyle baln geirdii serveni ve savatan sonra ald ekli
zetliyordu. 98

1908de Merutiyetin yeniden ilan Osmanl Devletinde bir zgrlk havas
yaratt. Bu dnem ayn zamanda kadn zerine yrtlen almalarn oalp
younlat bir dnemdi. stanbulda kadnlarn peesiz dolamaya balad
grldnden dolay, daha nce rtnme konusunda konulan yasaklar yumuamaya
balad. Avrupal gzlemcilerin ilk saptamas, Merutiyetin sokakta yaratt ilk
deiimin kadnlarn pee ve araflarn karmak biiminde olduu ynndeydi.99
Bu dnemde meydana gelen Asrileme merak ile, kadnlar ev iinde tesettre
nem vermeden yabanc erkeklerle bir araya gelip asri kadnlar gibi dans edebilen
Avrupai kadn tipini ortaya karmasyla beraber, lks ve israf arttrd.100 Giyim, kuam
tuvalet ve davranlarda Bat taklitiliiyle alafranga zbbe, k, sitilize, asil, sosyetik,
snop, monden, bopstil gibi sfatlar, gndelik hayatta kullanlr hale geldi. Kadn
giysisine Batdan alnd belli olan biimler girmise de bunlar topyekn bir deiiklii
ifade etmedi ve geni halk kitlelerine yaylmad. Kadnn sosyal hayata katlmay, halk
tabakasndan olan kadnn i ve meslek hayatnda yerini almay, kadn kyafetindeki
deiimi dar bir erevede braktrd. II. Merutiyet'in ilanyla kapal giyim aleyhine
97
Ayn, s.79-80.
Kololu, 1999, a.g.e., s.306.
99
Aksoy, a.g.e., s.64-65; Yakut,a.g.m., s.23.
100
Akta, a.g.e., s.81.
98
25
yaynlar da art grlerek, Paris modasn takip eden dergilerde elbise ve tuvalet
reklmlar yaplr hale geldi.101
Yeni dnemle birlikte deiime direnen baz kiiler, ak-sak giyindikleri
ileri srlen Mslman kadnlar takip ederek, arabalarn taladlar. Hatta Hukuk
Mektebi rencilerinden bir grubun, bylesi kadnlara tacizlerde bulunmak iin bir
cemiyet kurduklar basna yansd. Zaptiye Nezareti halk zerinde uyanan bu heyecan
yattrmak iin gazetelere olaylarn bireysel olduunu aklamak zorunda kald.102
stanbulda kadnlarn karlam olduu bu durumlar halktan da tepki ekti. Kadn ve
tesettr konusunda tihat dergisine birok mektup gnderen okuyuculardan bazlar,
tihatn bu mesele zerinde daha ok durmas gerektiini dile getirdiler. tihat
Haysiyet-i Nisvan adl yazsnda; stanbulda kadnlara kar yaplan bu saldrlarn
irkin olduu ve bu irkin saldrlarn gnden gne artt belirtilerek, medeni
milletlerin kadnlara kar olan sayglarna karlk, stanbulda kadnlara kt
davranld, bu davran yapanlarn ileride kendi ailesine kar ayn hareketlerin
yaplmasna nasl tahamml edeceini sorarak konuyu basna tad.103
II. Merutiyetin ilanyla lkenin sorunlarnn zm iin Batnn btnyle
rnek alnmas gr arlk kazanmaya balad. Batlamann nndeki en byk
engel ise kadn rtnmesiydi. Kadn meselesi, sadece tesettr meselesinden ibaret gibi
grlyordu. Kadnlarn zgrleme ve kimlik kazanma abasnn bir sonucu olarak
araflarn atmas, ince pee kullanmas ya da hi pee takmadan dolamas, tesettr
tartmalarn alevlendirdi.104 Kadnn rtnmesiyle ilgili konularda Batclarla
slamclar kar karya geldiler. tihat ile Srat- Mstakim dergileri karlkl
atmann rnleriyle doludur.105
Batclar, Osmanl Devletinin kurtuluunu Batllamakta buluyor ve bu ynde
admlar atlmasn istiyorlard. Batnn her adan model alnmas ile Osmanl
Devletinin kurtulacan dnen Radikal Batclar ile Batnn ksmen model alnmas
gerektiini savunan Ilml Batclar, tihat dergisi etrafnda toplanarak grlerini
101
Ayn, s.83.
Yakut, a.g.m., s.23-24.
103
Sadk Albayrak, Merutiyet stanbulunda Kadn ve Sosyal Deiim (stanbul: Yeditepe Yaynevi,
2002), s.395-396.
104
Yakut, a.g.m., s. 24.
105
Dr. Abdullah Cevdet Beyin tesettr meselesi nvanyla bir bend nerettii makalesine Sebil-r Read
Cevap veriyordu. Tesettr Meselesine Cevap, Srt- Mstkim, Cilt no 6, (18 Austos 1327-1911)
s.413.
102
26
savundular. Bu dnemde Batclarn yazdklar yle zetlenebilir: Trk toplumunun

geriliinin balca nedeni kadnlarn durumuydu ve bunun sorumlusu da dindi. Bu
durumun srp gitmesini salayan da din adamlaryd.106
Batclarn en nemli liderlerinden olan Abdullah Cevdet, II. Merutiyet
dneminde rtnmeye kar sava ilk veren kiiydi. Tesettre olan kartln hem
Kuran, hem de kadnlar a sloganyla dile getiren Abdullah Cevdete gre kadnlar
gelecekte fanatik ulema ya da serserilerin sz hakk olmadan istedikleri gibi
giyineceklerdi.107 Kadnn yozlamasn araf giyimine balayan Abdullah Cevdet,
gen kzlar evleninceye kadar araf giymeyeceklerdir diyerek araf ve peeye kar
da sava at.1915te yaynlad Kadn ve Tesettr balkl makalesinde Tesettrden
matlub olan netice kadnn her tarafn sk sk rtp, kendisini bir ucubeye evirmek
deildir. Maksat kendisinin muhafazai iffetidir diyerek grlerini daha da
netletirdi.108
Baka bir Batc fikir adam olan Selahaddin Asm, Trk ve slam kadnlnn
ruhsal ve toplumsal olarak pek elim bir zayflk ve kntye dmesinin en nemli
nedenlerinden biri olarak araf giyilmesini gsterdi.109 Ahmet Cevat ise, kadn giyim
ve kuamnda deimelerin kanlmaz olduunu, peenin tannmamak, saldrya
uramamak, daha gzel grnmek gibi yararlar bulunduunu syleyerek, erkein
kadn arkada olarak grmesiyle pee kullanmnn nemini yitireceini ifade etti.110
Klzade Hakk Bey, kadnlarn diledikleri tarz ve biimde giyinebilecekleri,
polislerin, softalarn ve ayak takmnn bu giyim tarzna mdahale edemeyecekleri,
eyhlislamlarn pee ve araflara ilikin beyannameler yaynlamayacaklar modern bir
toplumun hayalini kurduunu belirtti. Yazd Pek Uyank Uyku adl makalesinde,
lkenin kurtuluunu kadnlar zgr klmayla, bunun ise rtlerini karp atmalaryla
salanacan ifade etti.111
106

Akta, a.g.e., s.91.
108
Hamdi Can Tuncer, Klzade Hakknn Testtre lan- Harbi, Toplumsal Tarih, Cilt no XI, Say
no 66: 34-36, (Haziran 1999), s.35; Taolu, a.g.e., s.38; Yakut, a.g.m., s.24.
109
Ayn, s.24; Aksoy, a.g.e., s.78.
110
Ayn, s.80.
111
Kadnlar diledikleri tarzda giyinecekler yalnz israf etmeyeceklerdi. Polisler, softalar ve arabac
makulesi kimselerle, klhan beyler kadnlarn giyimlerine katiyen mdahale etmeyeceklerdi. eyhlislam
efendilerde araflara dair beyannameler imla ve imza etmeyeceklerdi. Polisler kadnlarn iine ancak ve
ancak mnasebetsiz ve adab- umumiyyeyi muhil ahvalde mdahale ve bu vazifelerini byk bir
nezaketle ifa edeceklerdi. Peyami Safa, Trk nklabna Baklar (stanbul: tken Yaynlar, 1997),
s.60; Avcolu, a.g.e., s.1354-1355; Turan, a.g.e., s.258; Yakut, a.g.m., s. 24; Aksoy, a.g.e., s.79.
107
27
Ana hedefleri Trkl ve Trkln ulusal varln ne karmak olan Trklerden

Ziya Gkalp, kadnlarn rtnmesi meselesini ele alarak, araf ve rtnme aleyhine
almalar yapt. Gkalpe gre rtnmenin devam Trk kadn iin en byk
hakaretti.112 Rza Tevfik ise, tesettr dini deil, sosyal bir mesele olarak grdn
belirterek, Kuranda byle bir emire rastlamadn, tesettrn Bizanstan alnm
olabileceini ileri srd. Ancak bu konudaki deiim birdenbire olursa tepki
doabileceinden, yava bir deiim sreci izlenmesi gerektiini syledi. Halide Edip,
tesettr konusunda mstakil bir yaz yazmamakla birlikte, Yeni Turan romannda
ideal Trk kadnn, arafn atm, yz ak, salar kapal, mantolu olarak tasvir
etti. Trkler kadnn rtnmesi ve sosyal konumu konusunda Batclara yakn,
slamclara mesafeli bir gr tamaktaydlar.113
Batclar ve Trkler tesettre kar tavr alrken, slmclarda bo durmayarak
programlarna ve yayn organlarna bu meseleyi tadlar. slmclk, slm bir btn
olarak yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metotla Mslmanlar, slam
dnyasn Bat smrgesinden, zalim ve baskc yneticilerden, esaretten, taklitten,
hurafelerden kurtarmak; medeniletirmek, birletirmek ve kalkndrmak uruna yaplan
aktivist ve modernist ynleri ar basan siyasi, fikri ve ilmi almalarn, araylarn,
teklif ve zmlerin btnn ieren bir hareketti.114 slmclarn programnda kadn ve
tesettr konusuyla ilgili olarak; salar dahi dhil olduu halde vcutlarn ziynetten ar
bir eyle calib-i ehvet olmayacak bir libasla rtmelidirler. Fakat bu tesettr kadna
hibir meru hakkn kaybettirmez.115 maddesi yer almaktayd.
Kadnlarn yzlerini rtmesi bila kayd- art vacibat- diniyyedendir demek, ancak merutiyet
dini itimai bir takm esbabdan dolay zaruret hkmne girmitir. Dini olan esvap kadnn
ssnden, mcevheratndan hali olarak darya kamamasdr. Nitekim bedevi ve kyl
kadnlar bu haldedir. te bu ziynettir ki din onun bile msaade setrini emrediyor.116
gibi yazlarla Kurandan, hadisten rnekler veren Sebil-r Reat, tesettrn gereklerini
aklamaya alan slamclarn grn desteklemeye alt. Sebil-r Reat, Ya
ulum- itimaiye ve felsefiye veya ulum-u eriye noktas nazarna gre mteala igc
edinen erbab- kalem meseleyi dinen eran halletmek istiyorlar. Bu halde
istinatghmz ancak hicac- eriye, zevabt- eriye, usul- fkhiye olacaktr. diyerek
112
Akta, a.g.e., s.101; Avcolu, a.g.e., s.1352.

Aksoy, a.g.e., s. 83-84.
114
Ayn, s.73.
115
Akta, a.g.e., s.66.
116
Nisaiyat ,Yine Tesettr Meselesi,Sebil-r Reat, Cilt no 1, (12 Kanunuevvel 1329-1913), s.242.
113
28
tesettr meselesine zmnn yine eriatn iinde bulunduunu belirtti.117 Ancak

meselenin tamamen hallolmadka bitmeyeceini, slam dini kartlarnn yeryznden
kaldrlmadka sorunun zlemeyeceini szlerine ekledi.
Dnemin Muhafazakr ideolojisi iinde etkin bir yeri olan ve tm yaam
boyunca modernleme kartln srdren eyhlislam Mustafa Sabri Efendi, kadn
ve tesettr sorununa klasik fkh asndan bakarak tesettrn kadnn iffetini
koruyan bir ileve sahip olduu,118 rtnme ile kadnn sosyal pozisyonu arasnda
bir ba kurulamayaca ynnde ki fikirlerini, rtnn ekli, mul yoktur
szleriyle destekledi. Mustafa Sabri Efendiye gre kadnn pee kullanmasyla
cahil kalmas arasnda ba yoktu. 119
Sait Halim Paa, kadnn toplumdaki yerinin deimesinin bir sre meselesi
olduunu belirterek, kadn giyiminin deimesi konusunda halkn tepkisini dile
getirdi.120 slmclardan Musa Kazm; tesettr, zellikle gen ve gzel kadnlar
yabanc erkeklerin baklarndan koruduu iin gerekli buldu. II. Merutiyetin ilan ile
anayasal bir dzenlemeye gidildii ve bu durumun kadnlarda rtnme meselesine
uymadn, bundan dolay Mslmanlar arasnda byk bir fitnenin kacan iaret
etti. Giyimdeki baboluu gidermek amacyla bizim giyim eklimizin Avrupallarn
giyim ekli gibi olmasnn mmkn olmadn ileri srerek, araf giyilmesini
zorunlu klacak bir yasayla hkmete bavurdu.121 Mehmet Akif de, toplumdaki taklit
hastaln eletirerek, taklidin bir milletin z benliinden koparacan belirtti.122
Mslman kadnn rts Batllamann nnde engel olduu iin, slamc dnrler
Batllamamak Avrupay kyafetle de olsa taklit etmemek iin toplumda tesettr
meselesini hep canl tutmaya altlar.
Bu tartmalardan baka, giyim konusundaki deiim, kadn hareketinin
odanda yer alan Kadnlar Dnyas dergisinde de zel bir tartma konusu oldu.
Kadnlarn talepleri en fazla bu dergide yer buluyordu. Dergide giysinin
milliletirilmesi ve kadnlarn ne giyeceklerinin yasayla belirlenmesi ynnde neriler
ileri srld. Giyim konusundaki bu tartmalar doal olarak moday da gndeme
117
zmirli smail Hakk, Nisaiyat, Tesettr Meselesinin Turuk- Halli, Sebil-r Reat, Cilt no 12, Say
no 291, (27 Mart 1330-1914), s.78.
118
Yakut, a.g.m., s. 24.
119
Akta a.g.e., s.77; Aksoy, a.g.e., s.60-64.
120
Ayn, s.76.
121
Albayrak, a.g.e., s.69-70; Akta, a.g.e., s.87.
122
Ayn, s.89.
29
tad. arafn yeni biim almas, ngilizlerin kullandklar ceketin giyilmesi, kadna
ynelik farkl sa modelleri de derginin sayfalarnda kendine yer buldu. Kadn
giyiminde modann yaygnlamas ile giyimde israf tartmas balad. Kadn giyiminin
deiimi konusunda somut olarak gndeme gelen istek, peenin kaldrlmasyd.
Giysilerin, kadnlarn darda rahat alabilecekleri hale getirilmesi, arafn
modernletirilmesi, rtnmenin kadn toplumsal yaamn dna iterek eve hapsetmesi
dergide tartma konusu yaplan dier konulardand.123
Kadn giyimine ilikin modernleme talepleri muhafazakrlarn tepkisini
ekmekle birlikte hkmet katnda da ho karlanmad sylenebilir. Bir hkmet
yesi olan eyhlislam Abdurrahman Nesip Efendi, 1912 ylnn Mart aynda bir
beyanname yaymlayarak, moday takip eden Mslman kadnlarn araf ekillerini
deitirmelerine
izin
verilmeyeceini,
aksine
hareket
edenlerin
ise
Ceza
Kanunnamesinin ilgili maddeleri uyarnca cezalandrlacan aklad. Ancak bu

beyanname etkili olmad.124
1912de Yunanllarn igalinden kap stanbula gelen gmenlerle stanbul ve
birka byk kentte slmi gelenekten olduka uzak giyim-kuam ve yaama
biimleriyle Avrupa modas Avrupa mallarnn tketimi kadnlarn hayatna girdi.125
Balkan savalar yenilgisinin nedeni olarak da bu tarz kadn giyimi gsterildi.
Kimilerine gre kapal ve arafl giyimler, kimilerine greyse ak ve ssl giyimleri
bu savan kaybna neden olmutur.126
ttihat ve Terakki Hkmeti yllarnda kadnlarn sokak giyimlerini belirleyen
nizamnameler yaynladka, kadnlarda da tesettre dikkat etmeden gsterie kaan
elbiselerle gezmeye olan ilgi artt.127 Bu dnem kadnlarnda dar etekle ince grnmek
moda oldu. Kadnlar Arap, Avrupa, Rus kadn giysilerinden karma giysiyle gezmeye
baladlar. Moda dknln eletiren yazlarda modann israfa yol at, aile
kurumuna zarar verdii dile getirildi.128
123
Aksoy, a.g.e., s.66-72.

Yakut, a.g.m., s.24.
125
Akta, a.g.e., s.l11.
126
Mehmet Tahir Testtrn emri ilahi olduu arafn ekli ve biimiyle savataki yenilgi arasnda bir
ilgi kurulamayacan, tesettrn terakkiye mani olmayacan sylyordu. Ayn, s.103; Aksoy, a.g.e.,
s.85; Albayrak, a.g.e., s.532-533.
127
Avcolu, a.g.e., s.1352;.Akta, a.g.e., s.83.
128
Hanmlarmz arasnda bir moda dadasdr gidiyor. Servet-i olanlar yahut zevci bulunanlar 5, 10, 20,
100 lira demiyorlar moda uruna feda edip duruyorlar, vatana ve vatanla beraber kendilerine felaket ve
124
30
Dnemin romanlarnda Batlamaya alan snoblar anlatlarak, isteksek de

istemesek de Avrupallamamak zorundayz temalar ilendi. Her ne kadar
Avrupallamaya alanlar garip bir ekilde hicvedilse de toplumda alkanlk
kazanmaya balayan davranlar haline gelmekteydi. Birbiriyle sarlp dans etmek,
kollar gs ak elbise giymek, apka giymek bu alkanlklardand. Avrupa kadn
kyafetlerinde grlen yandan dmeli botlar, oraplar, eldivenler, yava yava gnlk
hayata yerlemeye balamt.129
1914te
erkeklerin
cepheye
sevkiyle
boalan
kadrolara
kadnlarn
yerletirilmesiyle, darda almakta olan kadnlarn d giyimleri de deiiklik

gsterdi. Kadn d giyimimde zellikle ayaklarn belirgin olarak grnmesi zerine
1914te Emniyet Mdrlnn mhrn tayan bir kararname ile Trk kadnlarnn
ince kumalardan yaplm araf ve yeldirme giymeleri yasakland. Kararnameye
gre, arafn st ksm kollar rtecek uzunlukta, alt ksm ise bacaklar rtebilmesi
iin boyu ayak bileklerine kadar uzun olmal, yeldirme altna giyilmi elbisenin
kesiminde de olmamalyd. rt, ba tamamen kapatmalyd. Ynetmelik de tanm
yaplan giysilere uymayan klklar deitirmek iinde iki hafta zaman tannd.130
1915de devlet dairelerinde i saatlerinde arafn karlmasna izin verildi.
Kimi memurlarn etek boylar ynetmelikle belirlenenden daha ksa olduu iin polis
tarafndan evlerine geri gnderildiler. Sava yllarnda kadnlara yerli mal
kullanmalar, Avrupa ilerini terk etmeleri nerildi. 1918de Trk Kadn Dergisinde
ki Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti balkl yaz bu amala yazlmt. Makalede
kadnlarn sade giyinmeleri iin bir cemiyet kurmalar, msriflikten kamalar
istenmekteydi.131
Fakat mahal-i haysiyet olmayacak kadar temiz bir elbise ile gezmek elzemdir... Kadnlarmz
kat kat, ift ift, renk renk, elbise, ayakkab yaptryorlar... Tiyatroya gidilen kyafetle ziyarete
gidilmiyor. Ayn elbise ile ayn misafiri birka kere kabul etmek rencide ediyor. Fakat
kadnlarmz iin sade bir kat elbise ile kanaat etmek zaman oktan gelmitir. Btn bir
millet... Fedakrlklarla uzun bir harbe katlyorken, kadnlarmzdan fazla sslerden vazgeip
sade giyinmelerini rica edersek fazla bir ey istemi olmayz....
sefalet girdaplar hazrlamalarnn sebebi hep kibar ve zengin hanmlardr. Ayn, s.86.; Albayrak, a.g.e., s.
541.
129
Kololu,1999, a.g.e., s.309; Akta,a.g.e., s.83.
130
Ayn, s.115; stanbul belediyesi kadnlardan zel bir niforma ve pantolon giyen sokak temizleyicisi
olarak yararlanmtr. Avcolu, a.g.e., s.1352; Taolu, a.g.e., s.44; Aksoy, a.g.e., s.86-87.
131
Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti, Trk Kadn, (20 Haziran 1334), s.44; Ebubekir Sofuolu,
Osmanllarda Kadn ve sraf, Tarih ve Toplum, Say no 207: 19-22, ( Mart 2001), s.22.
31
Fakat kadnlar bu tr yaynlara itibar etmeyerek, sava yllarnda Balkanlardan

ve Rusyadan gelen gmenlerden giyim, kuam ve yaam tarz ile moda ve elenceyi
rendiler. Bat tarz tayyrler, pelerinler, uzun eldivenler ve boyu ksalm etekler,
mantolar moda olmaya balad. Rus kadnlar apka ile araf arasnda grnmde olan
trban kullandlar. I. Dnya savandan sonra stanbul, ngiliz, Fransz ve talyan
kuvvetlerince igal edilince igal kuvvetleri subaylaryla stanbula gelen Avrupal
kadnlar, stanbullu kadnlarn giyimlerindeki Avrupallama srecini hzlandrdlar.
Bylece mtareke yllar yerli giysilerin son deiimlerini tamamlad, Avrupa
giysilerinin yerlemeye balad yllar oldu. Cumhuriyetten nce sekin evreye
mensup kadnlar arasnda moda tayyrler, roplar, tuvaletler, kesik sa, hatta apka
kullanlmaya balad.132 Kadnlarn sosyal alanda grnmesinin bir sonucu olarak
alan Biki Yurdunun mezunlarnn hazrlad eitli d giyimlerden biri olan manto,
bir sre sonra baz kadnlarn araf yerine manto giymeleri srecini balatt.133
Sebil-r Reat, kadn kyafetlerinde meydana gelen deiimleri eletiren bir
yaz yaynlayarak, kadn kyafetlerinin Mslmanlar utandracak ve irendirecek bir
hale geldiini134 belirtti. Hkmetin tesettr konusuna karmasn isteyerek, tesettrn
dini mi, ahlaki mi, hukuki mi olduu ynnde tartmasn srdrd.135
Mtarekenin imzalanmasndan sonra eyhlislam Haydarzde brahim Efendi
tesettr meselesine bir dzen getirmek iin bir komisyon oluturdu. Ancak bu
komisyon istenilen dzenlemeyi gerekletiremedi. 4 Mart 1919da kurulan Birinci
Damat Ferit Paa Hkmeti dneminde ise tesettr hakknda bir nizamnamenin
hazrlanmakta olduu haberi ile ilgili olarak grlerine bavurulan eyhlislam
Mustafa Sabri Efendi ise, gerekirse kadnlarn slmi kurullara uygun tarzda
giyinmelerini salamak zere nizamnamenin de tesinde bir kanun dzenlenmesi
gerektiini aklad.136
lm kalm savann olduu Kurtulu Sava yllarnda ise artk kimse pee ile
ilgilenmedi. Peeli, peesiz tartmas bir sre iinde olsa rafa kaldrld. Millet Meclisi
132
stanbulda Ruslar apkaszlktan balarna tl sarnca hanmlarda bunu uygulad. Rus ba ya da skma
ba denilen earplar hanmlarn hayatna girdi. Cumhuriyat devri stanbul hanmlar apka giymeye
oktan hazr oldu. Akta, a.g.e., s. 118 vd.; Modaya uyan yksek tabaka araf 1918de terk etti. Sevin,
a.g.e., s. 140; Taolu, a.g.e., s.53-54; Apak ve dierleri, a.g.e., s.102; Aksoy, a.g.e., s.89.
133
Ayn, s.87.
134
Testtr Meselesi, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (10 Nisan 1335 -1919), s.131.
135
Tesettr ine Zabta Karmasn M?, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (13 ubat 1335-1919), s.13;
Ahmet Naim, Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat, Cilt no 16, (27 ubat 1335-1919), s.37.
136
32
aldktan sonra ba rtl ama yz ak olan kadnlar meclise konumalar dinlemek

iin katlarak yeni bir dnemin balayacana dair ipular verdiler.137
137
Kololu, 1999, a.g.e., s.330.
33
KNC BLM
APKA DEVRM
1. YEN TRKYE DEVLETNN KURULMASI VE YAPILANMASI
19. ve 20. yzylda dnya byk deiimlere sahne oldu. Avrupada,
Amerikada ve dnyann daha birok yerinde yeni devletlerin ortaya kmasyla politik
g dengesi alt st oldu. Ar sanayinin yaratt hammadde, pazar, iveren, ii
ilikileri bir takm sorunlar da ortaya kard. Bu durumdan etkilenen Trkiye de eski,
ypranm yasalarla ve teokratik kurallarla sorunu zmeye alt. Dnya yznde
rnek alabilecei bir Mslman devlet de bulunmuyordu. I. Dnya Savann sonunda
bamsz tek Mslman devlet ise rand. ran hibir zaman ve hibir ynden rnek
alnacak durumda deildi. O halde Atatrk yeni Trkiye iin rneini kendisi
bulacakt.138 19191938 arasnda dnyada egemen eilim bulunuyordu: Faistlerin
rk
milliyetilii,
Sosyalistlerin
emeki
evrensellii,
Liberallerin
smrgeci
milliyetilik anlaylar. Atatrk bunlarn n de reddetti. Kendi snrlar iinde bir

zm anlay getirerek, aznlk anlayn kaldran, insan olmann eitliinden baka
gerekesi bulunmayan bir ilkeyi gelecein dnyasna kk bir model olarak sundu.139
Bu yeni model iki safhada gerekleti: Birincisi, Trk Kurtulu Sava ve tam
bamsz, yeni Trkiye Devletinin kurulmas. kincisi, kurulan yeni Devletin, uygar bir
devlet haline dntrlmesi. Bunun iin sadece askeri savalar deil ayn zamanda
daha geni toplumsal deiimler gerekliydi. Milli ve bamsz bir devlet haline
gelebilmek iin Trk toplumunun kalkndrlmas ve siyasi baarlarn toplumsal
deiimle desteklenmesi gerekiyordu.
Yeni Trkiye Devleti kurulu sreci itibariyle, Trk tarihinde en byk zorluklar
yaayan devletti. Birinci Dnya Savann ardndan Osmanl Devleti ile imzalanan 1918
Mondros Atekes Antlamasndan 1922 Mudanya Atekes Antlamasna kadar geen
sre Kurtulu Sava dnemidir. Bu Kurtulu Sava ayn zamanda bir devletin kuruluu
olayn da iine almaktadr. Btn bu uralarn baarya ulamasndan sonra asl
devrimler yaplmtr.140
138
Neet aatay, Atatrk Devrimlerinin Amalar ve Esprisi, IX. Trk Tarih Kongresi, Cilt no III:
1537-1545, (Ankara: TTK Basmevi,1989), s.1542.
139
Kololu, 1999, a.g.e., s.388.
140
Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi (stanbul: nklp
Kitabevi, 1996), s.22.
34
Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan sonra Suriye'de grev yapan

Mustafa Kemal, stanbul'a geldiinde, stanbul'dan vatann kurtuluunu mmkn
grmeyerek Anadolu'ya gemeye karar verdi. Samsun ve evresinde Trkler ile Rumlar
arasndaki atmalar nlemek isteyen stanbul Hkmeti tarafndan, 3.Ordu Mfettii
olarak grevlendirilen Mustafa Kemal, Dou Anadolu'da sivil ve askeri kurumlara
emretme yetkisini de alarak 16 Mays 1919 tarihinde Samsun'a hareket etti. Asl amac
milli mcadeleyi balatmak ve organize etmek olan Mustafa Kemal, arkadalaryla
birlikte 19 Mays 1919 tarihinde Samsun'a ayakbast. Bu tarih, Kurtulu Sava'nn
balang tarihi olarak kabul edilir. 141
Samsuna kar kmaz faaliyetlerine balayan Mustafa Kemal, btn ordu
komutanlaryla haberlemeyi salayarak askeri ve sivil makamlara genelgeler gnderdi.
Milli bilincin uyandrlmas amacyla yaynlad Havza Genelgesi (28 Mays 1919) ile
btn yurtta igallerin protesto edilmesini ve mitingler dzenlenmesini istedi. 22
Haziran 1919da Amasyaya gelen Mustafa Kemal Paa; Rauf Paa, Ali Fuat Paa,
Refet Paa ve Cafer Tayyar Paann yazl desteini alarak Kurtulu Savan resmen
ilan eden Amasya Genelgesini yaynlad. Bu genelgenin maddeleri Kurtulu Sava'nn
ama, gereke ve yntemini aklyordu. Ayn zamanda Milli egemenlik yolunda atlan
ilk admd. Yetkilerini at gerekesiyle stanbul'a geri arlan Mustafa Kemal, hem
grevinden, hem de askerlikten istifa ettiini bildirdi (78 Temmuz 1919). 142
Bu gelimeden sonra, Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan
dzenlenen kongreye katlmak iin Amasyadan Erzuruma gelen Mustafa Kemal,
Erzurum Kongresinde (23 Temmuz 1919) kongre bakan seildi. Kongre, Dou illeri
adna toplanm olmakla beraber alnan kararlar bakmndan milli bir kongre zellii
tamaktayd. Vatann bir btn olarak savunulaca ilk kez belirtiliyordu. Alnan
kararlar Sivas Kongresi ve Misak- Milli kararlarnn biimlenmesinde de etkili oldu.
Kongreden sonra 9 kiiden oluan ve bakanln Mustafa Kemalin yapt bir Temsil
Heyeti oluturuldu. Bylece, Mustafa Kemal, kongreden milli mcadelenin lideri
olarak kt. 143
141
Ayn, s.24-32; Afet nan, Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrim Tarihi (Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1977), s. 25-26.
142
Ayn, s.31.
143
Ayn, s.33-35; Mumcu, a.g.e., s. 37-40.
35
Amasya Genelgesi ile toplanmasna karar verilen ve yurdun her tarafndan

temsilcilerin katlmasyla oluan Sivas Kongresinde (411 Eyll 1919), Erzurum
Kongresi kararlar kabul edildi. Temsil Heyeti, sayca geniletilerek, yetkileri artrld ve
bakanlna yine Mustafa Kemal getirildi. Toplan amac ve ald kararlar
bakmndan ulusal bir kongre zellii tamaktayd. Yurdun her yanndan gelen
delegelerin katlmyla topland iin ulusal bir meclis gibi alt. Bu ynyle de
TBMMnin bir provas niteliindeydi. 144
Anadolu'da, igallere kar kanlar, Mustafa Kemal ve arkadalarnn etrafnda
bir araya gelmeye baladlar. Bu ilk tepkiler zamanla yerini direnie ve mcadeleye
brakt. stanbul Hkmetleri, Anadolu'da igallere kar kma eylemi olarak balayan
ve milli mcadele olarak adlandrlan bu hareketten rahatsz oldular. tilaf Devletleri'nin
bu direnie kzacan ve tm yurdun elden gideceini savunan stanbul Hkmetleri,
igalci devletlerin basklaryla milli mcadeleyi baltalamaya altlar. Bu hkmetler
iinde en fazla milli mcadele kartl yapan, Damat Ferit Paa Hkmetiydi.
Anadolu'da ise Temsil Heyeti, milli bir hkmet gibi, TBMM alana kadar grev
yapt.145
Damat Feritin istifasndan sonra kurulan Ali Rza Paa Hkmeti uzlamac bir
politika izledi. Ali Rza Paa Hkmeti'nin temsilcisi, Bahriye Nazr Salih Paa ile
Mustafa Kemal arasnda yaplan Amasya Grmeleri (22 Ekim 1919) Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin stanbul Hkmeti'nce tannmasn salad.
Bylece, Ulusal direniin gz ard edilemeyecei anlald. Mustafa Kemal ve Temsil
Heyeti, yakn bir tarihte toplanacak olan Osmanl Mebuslar Meclisi'nin almalarn
yakndan takip edebilmek, corafi konumu, ulam ve haberleme kolayl ile Bat
Cephesi'ne yakn oluu gibi nedenlerden dolay Ankara'ya getiler (27 Aralk 1919).
Bylece Milli Mcadelenin merkezi Ankara oldu. 146
Amasya Grmelerinde zerinde uzlalan tek konu meclisin almas idi.
Mustafa Kemal stanbul'un igal altnda olmas nedeniyle buradaki meclisin rahat
alamayacan, salkl kararlar alamayacan, alnsa bile uygulanamayacan
sylemi olmasna ramen, bakentin stanbul olmas, padiahn varl ve anayasa
gerei meclis, 12 Ocak 1920'de stanbul'da topland. Osmanl Mebuslar Meclisi,
144
Ayn, s.40- 43; nan, 1977, a.g.e., s. 36-38.

Mumcu, a.g.e., s.43.
146
nan, 1977, a.g.e., s. 44-45.
145
36
dalmadan nce ald son ve en nemli karar olan Misak- Milli ile milli mcadelenin
hedefini, vatann snrlarn ve bamszlk esaslarn benimsemi oldu. 147
Meclisin kendi yararlarna karar alacan uman tilaf Devletleri, Misak-
Millinin kabul edilmesiyle 16 Mart 1920de stanbul'u resmen igal ettiler. stanbulun
igali ve Mebuslar Meclisinin datlmas, aydnlarn ve milletvekillerinin tutuklanmas
Osmanl Devletinin sona erdiini gsteriyordu. Bu gelime ile TBMMnin almas
iin zemin hazrlanm oldu. Milli egemenlie dayal devlet kurmay dnen Mustafa
Kemal, bu frsat iyi deerlendirerek, kuraca devletin temel organlarn oluturacak
yeni meclisin toplanmasn salayacak almalar balatt. Meclis, yeni seilenler ve
Osmanl meclisinden kaabilenlerin katlmasyla Ankara'da topland. 23 Nisan 1920de
alan Byk Millet Meclisi, Trk milletini temsil ettiini ve kendi stnde g kabul
etmediini tm dnyaya ilan etti. 148
TBMMnin almasna bir tepki olarak Anadoluda ve stanbulda, stanbul
Hkmetinin, galci Devletlerin ve Aznlklarn desteiyle ayaklanmalar kt. Bu
ayaklanmalarn bastrlmas sonucunda TBMM Anadoluda var olan otoritesini daha da
glendirdi. tilaf Devletleri, kendi aralarndaki anlamazlklar ve Trk Milletinin
direnii sebebiyle, Trklerle anlama yapmak zorunda kald. Osmanl Devleti ile tilaf
Devletleri arasnda Sevr Antlamas (10 Austos 1920) imzaland. Ancak bu anlama
Misak- Milli kararlarna uygun deildi. TBMM antlamay tanmadn bildirdi.
Antlamay imzalayanlar vatan haini ilan etti. 149
Bu gelimeler zerine Dzenli Orduyu kuran TBMM Kurtulu Savana balad.
Kurtulu Sava'nda Trk Ordusu, cephede savat. Dou Cephesi'nde Ermenilerle,
Gney Cephesi'nde Franszlarla, Bat Cephesi'nde ise Yunanllarla mcadele edildi. 11
Ekim 1922'de tilf devletleriyle imzalanan Mudanya Mtarekesi ile silhlar braklarak
Kurtulu Sava sona erdi. Bu yeni devlete gidiin ilk safhasyd. Sra Anadolu ve
Rumelide tam bamsz, laik bir yeni Trkiye Devletinin kurulmas safhasna geldi.
Kurtulu Savandan sonra da Trk milleti iin de yeni bir dnya domu; ada,
demokratik ve lik Trkiye Devletinin kuruluuna uzanacak olan btn yollar almt.
Bu sebepledir ki lkeyi dman istilsndan temizleyen byk asker zaferleri takiben,
bu baarlarn semerelerini toplamak zere siyas faaliyetlere geildi.
147
Ayn, s.64-66.
Ayn, s.66-69; Mumcu, a.g.e., s. 48-55.
149
Ayn, s.56-62; nan, 1977, a.g.e., s. 69-74.
148
37
Mustafa Kemale gre Kurtulu Sava zaferle sona ermesine ramen, asl sava
bundan sonra balyordu.150 Bu asl sava 1919da 7 Temmuzu 8 Temmuza balayan
gece Mahzar Mfite (Kansu) not ettirdiklerinden baka bir ey deildi. Bu notlar iinde
yeni bir devletin kurulmas ve bu devletin kkletirilmesi iin yaplacak devrimler iaret
edilir ki bu da kurulan yeni Trkiye Devletinin, uygar bir devlet haline dntrlmesi
safhasdr. Bu notlarda yer alan u maddeler bu aamalarn iaretiydi:
151
Zaferden
sonra hkmet ekli cumhuriyet olacaktr; Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince
gerekli ilem yaplacaktr. Tesettrn kaldrlacak, fes kalkacak, medeni milletler gibi
apka giyilecektir. Latih harfleri kabul edilecektir. Bir Trk Devriminin gerekliliini
ve gerekletirecek olan kiiyi ise Aydemir, u ekilde ifade etmiti:152
Dnyann en eski medeniyetine beik olan Trk topraklarnda toplum hayat bir ilka ilkellii
iindeydi Memleket yolsuz, isiz, asayisiz bir dzensizlik iinde bunalyordu. Sonu gelmez
savalar Milletin gen kudretini eritmi, bitirmiti. Hulsa o gnlerde yeni Trkiye, sosyal ve
ekonomik yaps bakmndan eski kaam bir kalntdan ibaretti. Bu kalntnn temizlenmesi,
topyekn deimesi ve an isteklerine, an akmlarna gre yeniden dzenlenmesi lazmd. Bu
bel vermi yapnn ve ilkel hayatn yeni bir dzene ynelii iin Gazi Mustafa Kemalin
ahsiyetinden baka bir umut yoktu.
stanbula gelen bir Rus bilgini; Rusyann yapt inklp sizin inklbnzn
yannda kk bir slahat hareketi niteliindedir. Biz ne yaptk? Yalnz memleketimizin
iktisadi eraitini deitirdik. Hlbuki siz, bir devirden dier devre, Kurunu Vustadan
Kurunu Ahire atladnz. szyle yeni Trkiyede yaplanlar ak bir ekilde dile
getiriyordu.153 1919da Lloyd George Trkler, kmekte olan bir rka mensupturlar,
Yunanllar ise dostumuzdur ve gittike ykselen bir millet durumundadr diyerek
Yunanllar Anadoluya saldrtmt. Ancak aradan geen yllar iinde durum hite
umduklar gibi olmad. 1938de bir ngilizin syledii u szler bu durumu gzler
nne sermektedir: Byk sava izleyen bir sr ihtilal iinde Trkiyedeki kadar
beklenmedik ve takdire deer sonular veren olmad. Oysa savan sonunda Trk
milletinin yaayabileceine kimse inanmyordu.154
150
Mumcu, a.g.e., 85-88.

Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber. Cilt no 1, (Ankara: TTK
Yaynlar, 1997), s.130.
152
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam 19221938. Cilt no 3, (On altnc basm, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1999), s.197.
153
Hkimiyeti Milliye (16 Eyll 1925), s.1.
154
Kololu, 1999, a.g.e., s.377.
151
38
Savatan sonra iyice rselenmi bir toplum vard ortada. Maddesel adan her
taraf yoksullukla dolu olduu gibi, manevi adan da sava bkknlyla yorulmutu.
lerlemenin sabr ve zveri, adalamann bir sre olduunu anlatabilmenin gl
iinde gelimenin gnlk yaama yansyaca gne kadar devrim heyecann tutmak
kolay deildi. Her eyden nce devrimin insan kadrolarn oluturmak gerekiyordu.
Tarihi boyunca yukardan ynlendirilmeye artlanm Trk toplumunu ada uygarlk
dzeyine eritirebilmek iin her ferdini bilinlendirecek kurumlara ihtiya vard. Ancak
kulluktan kurtulup vatanda kimliine sahip olduklar zaman yeni aamalarn
gereklemesi mmknd. Tanzimatla balayan adalama admlarnn ulusal
egemenlik yolunda eritii aama, 1919 sonrasnda kanlmaz olarak Cumhuriyeti
getirdi.155
Cumhuriyete giden yolda, 1 Kasm 1922'de TBMMnin karar ile saltanatla
hilfet birbirinden ayrlarak saltanat kaldrld. Kurtulu Savann ardndan 24 Temmuz
1923te imzalanan Lozan Bar Antlamas ile yeni Trkiye Devleti'nin bamszl
btn dnyaca onayland ve mill snrlar izildi. Bu antlama Atatrk'n ifadesiyle
"Trk milleti aleyhine asrlardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamasyla tamamland
zannedilmi byk bir suikastn ykln ifade eden bir vesika" idi.156
Bu gelimeden sonra, artk mevcut ynetimin isminin de aka ifadesi ve iln
gerekmekteydi. 13 Ekim 1923'de TBMMnin karar ile Trkiye Devleti'nin Hkmet
Merkezi olarak Ankara belirlendikten sonra, nihayet 29 Ekim 1923te, Cumhuriyet iln
edildi. Bu sonucu takiben Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, oybirlii ile
Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbakan seildi. Cumhuriyetin iln ile gerekleen
bu byk devrimin yan sra devlet rgt ve toplum ynetiminin de ada devlet
anlayna uygun olarak liklemesi gerekiyordu. Byle bir anlay iinde halifeli
Cumhuriyet sz konusu olamazd. Cumhuriyetin ve egemenliin kaytsz artsz ulusa
ait olmas ilkesi ile egemenliini Tanrdan alan Halifelik kurumu badamamaktayd.
Bu sebeple 3 Mart 1924'te artk hibir lzumu kalmayan, aksine zararl bir kurulu
halini alm bulunan halifelik kaldrld. Son halifeyle beraber Osmanl hanedan yurt
dna karld. Ayrca ayn gn karlan kanunlarla da din ileri, vakflar ve
genelkurmay bakanlklar kaldrlarak, eitim ve retim birletirildi. Bylece bata
eitim ve din alannda hzl bir laikleme sreci balad. Bu deiikliklerden sonra
155
156
Ayn, s.390.
Mumcu, a.g.e., s.103-109.
39
devlet dzenlemelerine ilikin yasal dzenlemeleri hukuk, eitim, kltr alanlarnda

yaplan birok toplumsal reformlar izledi. Kabul edilen bu yasalar Cumhuriyetin laik
nitelii asndan nemlidir.157
1924e kadar yaplan devrimler greli olarak yava ilerledi. Bunu hem Mustafa
Kemalin bata din olmak zere toplumsal hassasiyetlere daha fazla dikkat etmesine,
hem de dnemin koullarna balamak mmkndr. Ancak 1924 sonras yaplanlar
daha hzlyd ve esas dnm bu tarihte balad. Bu gne kadar dine ve dini unsurlara
sahip kan Cumhuriyet ynetimi bu tarihten sonra hzl bir laikleme srecine girdi.
zellikle dinin kamusal alandaki grnrln ortadan kaldrmak iin nemli
reformlar yapld.158 Saltanatn 1 Kasm 1922de kaldrlmas ile balayan sre birbirini
izleyen ve tamamlayan admlardan olutu. Btn bu srece bir anlamda laikleme
demek mmkndr. Saltanatn kaldrlmas ve Cumhuriyetin ilanna ters dmesine
ramen kabul edilen deiiklik ile devletin dini, din-i slamdr hkm anayasaya
konmutu. Bu maddenin yasalamas, yaplan deiimlerin halk zerinde yaratt
etkileri azaltmasna ramen, bu hkm devrimleri ve reformlar durduramayacakt. 159
Mustafa Kemal, bu devleti kurarken, devletin ayakta kalabilmesi ve hayatn
devam ettirebilmesi iin, her trl ayrnty dnmt. Bunlardan en nemlisi ise
kukusuz devletin bir ve btn olarak Trk kimlii erevesinde hayatna devam
etmesiydi. Atatrk milliyetilii ada, aklc, medeni, demokratik, toplayc birletirici
ve bardr. Ne mutlu Trkm diyene sz ile rka dayal olmayan bir milliyetilik
anlayn ortaya koyar. Ona gre cumhuriyetin temeli Trklerdir ve dier zmreler
Trk kimliine aitlik hissettii ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Kanunlarna bal
kald srece her trl hakka sahiptiler. Devletin modern bir ekil almas ve milletin
ada uygarlk seviyesine en ksa zamanda eriebilmesi yolunda byk yenilikler
birbirini takibe balad. Bu esnada 1923 ylnda Trkiye'de ilk defa olarak bir ktisat
Kongresi toplanarak memleketin ekonomik problemleri grld. Sosyal alandaki
devrimlerin ilki olarak apka ve kyafet devrimi yapld. Halk uyuuklua sevk ederek
her trl hayat enerjisini yok eden tekkeler, zaviyeler, trbeler kapatld. Uluslararas
takvim, saat ve rakamlar kabul edildi. Hukuk alannda, eriye mahkemeleri ve Mecelle
157
zer Ozankaya, Trkiyede Laiklik ve Atatrk Devrimlerinin Temeli (stanbul: Cem Yaynlar,
1993), s. 209-211; aatay, a.g.m., s.1543; nan, 1977, a.g.e., s. 129-131; Aksoy, a.g.e., s.111.
158
Ayn, s.109.
159
Ayn, s.110.
40
kaldrlarak Trk Meden Kanunu kabul edildi. Arap harfleri terk edilerek Ltin harfleri
esasna dayanan Trk alfabesi dzenlendi. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu
kurularak Trk tarihi ve Trk dili zerinde almalar yapld. niversite'de de byk
bir reform gerekletirilerek ona ada bir grnm kazandrld. Bu arada ihtiya
duyulan eitli faklteler ve krsler ald. Kadn hukukunda reform yaplarak Trk
kadnna seme ve seilme hakk tannd. Zira faaliyetlerle beraber; ticaret ve mill
sanayi de gelitirildi. Salk ilerine nem verildi. Gl bir ordu kuruldu. Yeni Trkiye
Devleti'nin temeli olan btn bu dnmlere "Atatrk nklplar" ad verilmektedir.
160
2. APKA DEVRMNN NEDENLER

Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temeli Milliyetilik, Halklk ve
Laiklik zerine ina edilmiti. Ankaradaki ngiliz Bykelisi Lindsayn 1925te
hkmetine gnderdii raporda; adalamak gen Trkiye Cumhuriyetinin
politikasnn yreidir, ruhudur. Ulusuluk ve laiklikte el ulaklardr161 cmleleri,
Trkiyenin ald yeni ekli belirtiyordu. Yeni lkeye yeni ehre kazandrmak ve
Atatrkn kafasndaki modele ulamak iin takip edilmesi gereken yol Avrupay
rnek almaktan geiyordu. Mustafa Kemal, Batya kiisel bir tavrdan dolay deil,
sahip olduu evrensel niteliinden dolay ynelmiti. Batnn sahip olduu medeniyet
doludizgin yoluna devam etmekteydi. Bu ifadenin en gzel rneine, medeniyeti bir
arabaya benzeten Karaosmanolu Panoramasnda rastlamak mmkndr. 162
.... bu arabann nne geip durduramazsn, ya bir kenara ekilirsin, ya altnda ezilirsin, ha
birde bunun iine binmek var... Emme otomobilin dmeni elinde olmadka binmek marifet
deil! Makineye sahip olacaksn. Yoksa makine sana sahip olur. Onun ilminden anlayan ofr
seni istedii yere gtrr.
Trkler, Dou kltr sahasndan kp, Bat kltr sahasna girme kararn
vermiti.163 Bat uygarl, insanln evrensel geliim izgisinde en ileri ve gelimi
dzeyini temsil etmekteydi.164 Aslnda yaplmakta olan yahut yaplacak yenilikler,
medeni dnyaya katlmann gerei deil, yirminci yzyl kltrnn zerine bina
160
Mumcu, a.g.e., s.128; nan, 1977, a.g.e., s.172-175.

erafettin Turan, adalama, Atatrk Dnce, Cilt no 6, Say no 62: 5 (Haziran 1999), s.5.
162
Yakup Kadri Karaosmanolu, Panorama. Cilt no 1, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1954), s.3.
163
Norbert Van Bischoff, Ankara Trkiyedeki Yeni Oluun Bir zah. eviren: Burhan Belge
(Ankara: Ulus Basmevi, 1936), s.233.
164
Ayn, s.226.
161
41
edilecek yeni, modern ve milli Trk Cemiyetinin yeniden inasn oluturmakt.165

Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulamaya konulan devrimlerle adalama hedeflendii
iin, ilevini yitirmi kurumlarn terki kadar, toplumun d grnmnn de
deitirilmesi gerekiyordu. apka devrimi de laiklik ve uygarlk atlmnn bir aamas
olduu iin Mustafa Kemal, sosyal devrimlere ve dolaysyla adalamaya apka
Devrimiyle balad.
apka devrimi, d grnle, ekil ve biimle ilgili bir yenilik olarak
grlebilir. Ancak temelde bir birlik salamak ve eklen uygarl yakalamak amacyla
gerekletirilmiti. Orhan Pamukun da yazsnda belirttii gibi, Andre Gidenin
Trklerin kyafeti aklnza gelebilecek en irkin kyafet demesi Atatrkn balatt
kyafet devrimini etkilemi olabilir mi?166 bilinmez ama, bilinen bir gerek var ki;
mparatorluktan ulus devlete geiin tamamlanmak zere olduu Cumhuriyetin ilk
yllarnda giyside yaplacak deiikliklerle toplum ve devlet sembol haline gelmi
giysilerden kurtulup modern bir grne kavuacakt.167
Atay n belirttii gibi bu balk deil, ba davas idi. Asl mesele kafann
iindeki Batl inanlar deitirebilmekti.168 Bu Batl inanlar ve zihniyeti
deitirmede balk ve giysi bir engel oluturuyordu. nk eklen deime olmadan,
bu deiiklik benimsenmeden, isel deiiklik olamazd. apka ktisas Hakkndaki
Kanunun gerekesinde ise bu dnce yle akland; Aslnda hibir neme sahip
olmayan balk sorunu ada, uygar uluslar ailesi iine girmeye kararl Trkiye iin
zel bir deere sahiptir.169 Ancak, Mslman bir halkn ba giysisine verdii nem
karsnda Batl baln kabul ettirmeye almak tehlikeliydi.170 Peygamberin
Gnee dnk savaacaksn sz zamanla ba giysilerinde sipere izin vermeyen bir
emir olarak kabul edildiinden171 iman ile ba giysisi arasnda hep bir iliki kuruldu.
165
Ayn, s.237.
Aydemir, a.g.e., s.224; Gide, 1914te Balkan savandan sonra ziyaret ettii Trkiye ile ilgili
gncesindeki notlarnda; Trklerin kyafeti aklnza gelebilecek en irkin kyafet ve dorusunu sylemek
gerekirse bu rkta bu elbiseyi hak ediyor demiti. Orhan Pamuk, Avrupallamak ve Kyafetimiz; Gide,
Tanpnar ve Atatrk, Radikal (5 Aralk 1999), s.4.
167
apa, a.g.m., s.22.
168
Mustafa Kemal, hr fikirli bir Trk Devrimcisi idi. Fes ve apka demek medeniyet demek olmadn
pek iyi bildiine phe yoktu. Fakat balk deitirmenin din ve iman deitirme gibi Batl inanlara
saptanan ve mhlanan bir kafaya hibir ileri tefekkr vurmayacan da bilirdi. Atay, a.g.e., s.432.
169
apka ktisas Hakknda Kanun Grmeleri, TBMM Zabt Ceridesi. Cilt no 19, Devre no 2,
(Ankara: TBMM Yaynlar, 1977), s.221.
170
Gentizon, a.g.e., s.93.
171
Ayn, s.94.
166
42
Dinine bal olan halk, apkay Hristiyanlamann bir sembol olarak kabul ederken,
fesi Osmanlln simgesi olarak grd ve daha sk sarld. Ancak fes, gemiten gelen
ve gelecee ait olmayan bir sembold. Bunun iin de Osmanlnn bir uzants olan fesin
terk edilmesi gerekiyordu.
Mustafa Kemal, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra yeni nesli irkin
kyafetlerden kurtarp medeni insanlarn giydii apkay benimsemesiyle, kamuoyunun
yaplacak dier devrim hareketlerine hazrlanmasna nemli katk salad. apka
devrimi, Trkiyede snf ayrcalnn ve gericiliin kalktn, demokratik ve laik
kurallarn uygulandn, tepeden trnaa uygarlaldn gsteren ak bir simge haline
geldi. nnye gre yaplan apka devrimi; Banazlk hastaln bir kazan arac
olarak bileine takanlar en ufak ekil meselelerini kanl bir surette kullanabilmilerdir.
Byle bir tarihten gelen millette apka Devrimi bir geni grme, dnme devrimi
olmutu.172 smail Habip Sevk bu konuda u benzetmeyi yapyordu; Kavuk
mmetimiz, fes Osmanllmz, kalpak ihtilalimiz, apka inklbmzdr.173
Fes kullanlmaya baland zamanlarda giyilmesi caiz olmayan gvur icad
fetvalaryla kar konulmu, ancak zamanla dinsel bir kimlik kazanmt. Yine ayn
ekilde ayn kar koyu bu defa fesin kaldrlp, apkann kullanlmasn isteyenlere
kar oldu. Ankara bakent olup resmi daireler ve memurlar Ankaraya tannca,
Anadolu yeni bir kltrle karlat. Bu Batl deerler Ankarann deimesine n ayak
oldu. Bu deiim baz romanlara alayc bir dille konu edildi. Ancak her eyden nemlisi
Elit ya da sekin zmrede balayan deiiklie devletten de destek gelmesiydi. Btn
bu gelimelere ek olarak giysi ve yaam biimine ilikin moda akmlar baz sekin
evreleri de etkiledi. te bu moda hareketi devlet politikasyla da desteklenerek tm
Trk insannn giysi ve yaama biimi haline getirilmeye alld.
3. APKA DEVRMNN BALAMASI

Mustafa Kemal tasarlad herhangi bir uygulamay gerekletirmeyi, kt bir
yurt gezisinde dile getirir, kamuoyunun tepkilerini ler, kabul ettirme yoluna giderdi.
Bu devrim hareketini hazrlama, aratrma ve yoklama davranyd.174 Mustafa Kemal,
bu davrann u szleriyle ifade etmiti; Ben imdiye kadar millet ve memleket
172
Kololu, 1978, a.g.e., s. 95; Halit Kvan, Buna apka Derler, Milliyet (21 Kasm 1962), s.5.
Kololu,1999, a.g.e., s.136.
174
Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkiler, 19241930 (Ankara, 1972), s.137.
173
43
hayrna ne gibi inklplar, hamleler yapm isem hep byle halkmzla temas ederek,
onlarn alaka ve muhabbetlerinden gsterdikleri samimiyetten kuvvet ve ilham alarak
yaptm. Bu hareketi yapmaktaki amacn ise; Milletimizi en ksa yoldan medeniyetin
nimetlerine kavuturmaya mesut ve mreffeh klmak eklinde belirtiyordu. 175
Meclis, (1341)1925 ylnda erkenden tatile girdi. Bu uzun yaz tatili yeni bir
hamle iin en uygun frsatt. Ancak neye, nereden balanacakt. Atatrk, 10 Austos
1341 (1925) tarihinde Kastamonudan gelen heyeti kabul ettiinde,176 onlara mutlaka
Kastamonuya geleceini syledi. Heyet, ileri Bakan Cemil (Uybadn) tarafndan
uyarlarak feslerini karp, balar ak olarak Cumhurbakannn huzuruna kabul
edilmiti.
177
Tarih boyunca slamda ve Osmanlda sayg, ba kapal olarak
gsterilmekteydi. Bu durum, yeni bir devrim hamlesinin Kastamonudan balanacana

iaret ediyordu. Sosyal alandaki deiikliin en nemli sembol olan apka
Kastamonuda hayat bulacak, yeni Devletin yeni yaantsna buradan katlacakt. Bu
gezinin ad apka Devrimiydi.
3.1. apka Devrimi in Kastamonunun Seilme Nedenleri

Kurtulu Sava yllarnda nebolu-Kastamonu-ankr yoluyla Ankara ve
stanbulun balants salanm, yeni kurulmakta olan Milli Ordunun malzemesinin
ikmali, cephane ve dier ulamda Kastamonu ve nebolu halknn ok byk hizmet ve
fedakrlklar grlmt. stanbuldan karlan ve Rusyadan gelen silah ve cephane
Ankaraya yine bu yolla ulatrlmaktayd.178 Kastamonu bu yllarda bamszlk
konusunda da bir hayli duyarlyd. lin Kurtulu Savana fiilen katlma tarihi bile
zmirin Yunanllar tarafndan igalinin hemen ertesi gn olan 16 Mays 1919du.179
175
Mustafa Selim mece, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri 1925.
(Ankara: TTK Basmevi, 1959), s.38; Mehmet Baytimur, Aziz Demirciolu ve Hasan elikolu;
Atatrkn Kastamonu Gezisi ve apka Devrimi (Ankara, 1982), s.65.
176
Cumhuriyet (10 Austos 1925), s.1; Kastamonu Mebusu Mehmet Fuatn bakanlnda Kastamonu
CHP Mutemedi Hsne (Berker), Belediye Meclisi azasndan Akdoanl Zade Mehmet (Ali Efendi), l
Daimi Encmeni yesi Sabri, Ticaret Odas Reisi Eczac Hac Mehmet (Rza Saltk), Trk Oca dare
Heyeti, Halk Frkas azasndan Tatlzade Emin, Ak Sz Gazetesi sahibi Hsn Beylerle, Kz Ortaokulu
retmenler Birliinden Hacer (Kafadar) ve nc Anaokulu Baretmeni Hikmet (Melike Bakan)
Hanmlardan oluan dokuz kiilik davet heyeti Ankaraya gelir. mece, a.g.e., s.10; Baytimur ve dierleri,
a.g.e., s.26da Heyet Bakan olarak Hsn Berkerin ad gemektedir. Halit Kvan, a.g.m., (10 Kasm
1962), s.5; Nait Hakk Ulu, Byk Devrim (stanbul: Ak Yaynlar, 1973), s.128.
177
Kololu, 1978, a.g.e., s.87.
178
Aydemir, a.g.e., s.224; mece, a.g.e., s.9; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.8.
179
19 Mays 1919 tarihinden sonra nebolu Anadolu ihtilaline katlmak zere zellikle stanbuldan deniz
yoluyla gelenlerin iskelesi olmutur. Ayn, s.1.
44
Franszlarn, Adana, Urfa, Antep ve Mara igalini protesto etmek iin yaplan
mitingde kadnlarn, altn, bilezik ve dier ziynet eyalarn Hilal-i Ahmere (Kzlay)
balamalar da180 duyarllklarnn baka bir gstergesiydi. Kurtulu Savanda
Kastamonulularn bir dier katks bunlarn yannda cepheye gnderdii askerdi. eitli
cephelere krk bin civarnda asker gndermiti. Kastamonu ayrca, Kurtulu Savanda
en ok ehit veren il olarak Konya ve Ankaradan sonra nc srada yer almt.
181
Kurtulu Savanda Anadolu'nun birok yerinde irili ufakl i ayaklanmalar olduu

halde Kastamonu evresinde byle bir hareket grlmemiti.
Ancak btn bu abalara ramen Kastamonu muhafazakr bir ehir olarak
bilinmekteydi. Kurtulu Savandan sonra Dadayl bir Kurmay Albay olan Halit Beye
milletvekillii teklif edildiinde, Kastamonunun biraz muhafazakr olduu da
hatrlatld.182 Atatrk'e burann mutaassp bir evre olduu sylenmesine ramen O,
apka inklbn burada yapmaktan ekinmeyerek neden Kastamonu'yu setiini yle
aklad: 183
Btn vilayetler beni tanrlar. Ya niforma ile veya fesli, kalpakl sivil elbise ile grmlerdir.
Yalnz Kastamonu'ya gidemedim. lk nce nasl grlrlerse yle alrlar, yadrgamazlar.
stelik bu vilayet halknn hemen hepsi asker ocandan gemiler, itaatlidirler, munistirler.
Adlar gericiye kmsa da anlayldrlar. Bunun iin apkay orada giyeceim.
3.2. Atatrkn Kastamonu Gezisi

Mustafa Kemalin Kastamonu ve neboluya doru bir geziye karar verdii
gnn akam ankayadaki kkte, ilerinde smet Paa, Ruen Eref, Falih Rfk
(Atay) gibi isimlerin bulunduu bir grupla beraber balk meselesini tarttlar.
Konumalar arasnda Avrupada bulunmu olanlardan apkann kullanlna dair
bilgiler alnd. 184
Ertesi sabah, 23 Austos 1925te Ankaradan sessiz, trensiz bir ekilde
Mustafa Kemal yannda Fuat (Bulca), Nuri (Conker), iki yaver ve bir ktip ile
180
Ayn, s.4.
Ayn, s.15.
182
Ayn, A.g.e., s.22; Ulu, a.g.e., s.116 ; Kansu, a.g.e., s.20.
183
Kvan, a.g.m., (10 Kasm 1962), s.5; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.19-23; Atay, a.g.e., s.434.
184
Ayn, s.433.
181
45
Kastamonuya doru yola kt.185 Yolculuk, sabah erken saatlerde olaca iin
kimsenin uurlamaya gelmesi istenmemiti. Bundan dolay yola hangi kyafetlerle
kldn gren olmamt. Ancak geziyi izleyenlerin anlarna gre Mustafa Kemal,
gri renkte sade bir elbise giyerek, gzlerine vapurduman gzlk, ellerinde bej renginde
eldivenler, banda beyaz renkli panama apkas takmt.186 Elinde panama apkas
olduu halde yol boyunca ba akt.187
Mustafa Kemalin Kastamonuya geliinde ve karlanmas srasnda ilk defa
Panama apkas ile grnmesi, halk ba ak selamlamas zerine, o srada
Kastamonu Valisi olarak grev yapan Kbrsl Fatin Bey ile Kastamonu milletvekili
Mehmet ve Ali Rza Beyler ile bir ksm Kastamonulular, baz memur ve adliyeciler
bunu bir iaret sayarak alelacele terzilere beyaz renkte kumatan apkaya benzeyen
balklar yaptrarak giydiler.188
Kastamonudaki incelemelerine, 25 Austos 1925te zerinde Mareal
niformasyla klay ziyaret ederek balayan Mustafa Kemal, askeri tefti ederken,
birka erin baln karttrarak inceledi. Fikrimiz, kyafetimiz tepeden trnaa kadar
medeni olacaktr"diyerek bu yapt hareketinin nedenini aklad.189 Memleket
hastanesini tefti ederken de sark meselesini ele ald. Sar selahiyatdar olmayanlara
sardrmamal, bir de vazifelerini yaparken sardrmaldr
190
diyerek gezisinin temas
olan balk konusundaki dncelerini tek tek aklamaya balad.

Mustafa Kemal, Belediye salonunda, Kastamonunun btn esnaflarn temsil
eden gen-yal kalabalk bir toplulukla yapt konuma srasnda, orada bulunan bir
terziye elbisesini gstererek sorduu; Bu elbiseler herhalde ucuzdur, kuma da dz
beynelmilel kyafet midir? sorusuna, Evet beynelmileldir eklinde cevap alnca, O
halde bu elbiseler hem ucuz, hem de yerli maldr. Ayn elbise kumandan birde serpu
185
Baz kaynaklarda hareket tarihi 24 Austos olarak belirtilmektedir. Ancak Kastamonunun yerel
gazetesi olan Akszde haberin tarihi 23 Austos olduu iin bu tarih kullanlmtr. Aksz (23
Austos 1925), s.1; Aydemir, a.g.e., s.224; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.6.
186
Ayn, s.36; Ulu, a.g.e., s.128; Cumhuriyet (24 Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s. 10.
187
lk durak olan Kalecikte ankrda ba ak olarak kylleri selamlamtr. Ayn, s.11; Baytimur ve
dierleri, a.g.e., s.33;Ulu, a.g.e., s.130.
188
Ayn, s.136; Aksz (25 Austos 1925); Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5; mece, a.g.e., s.15.
189
Ayn, s.14; Aksz (25 Austos 1925), s.1; Cumhuriyet (25 Austos 1925), s.1; Vakit, (25 Austos
1925), s.1; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.40; Aydemir, a.g.e., s. 227.
190
Aksz (24 Austos 1925); Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.41; Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5.
46
yaparsnz szleriyle konumasn srdrd. Baka bir esnafa da fesini gster

deyince, fesin altndan takke, zerinden abani sark kt. Bunun zerine, 191
Bunlarn hepsinin paras ecnebiye gidiyor. Bunlar sylemekten maksadm udur; Biz her
noktay nazardan medeni insan olmalyz. ok aclar grdk. Bunun sebebi dnyann vaziyetini
anlamaymzdr. Fikrimiz, zihniyetimiz tepeden trnaa kadar medeni olacaktr... Artk
duramayz. Behemehal ileri gideceiz: nk buna mecburuz....
diyerek, medeniyet dnyasna kyafetimizle de katlmak gerektiini anlatmaya alt.

Belediye ve hkmet dairesindeki trende de memurlar ba ak olarak Mustafa
Kemalin yanna gelmi, banda sar olan Mft Efendi de sarn karm, ban
amt. Mustafa Kemal, Mftye kyafetin tarihesini sorduunda, Mft de
oradakilere giysinin slamiyette eklinin menfaat ve ihtiyaca tabi olduunu
anlatmt.192
Atatrk, neboluda da belediye ve hkmet binasnda gelenleri ba ak olarak
kabul etti.193 26-27 Austos gecesi ise nebolu Trk ocanda bir konuma yaparak,194
dier uluslarn yannda yer alabilmenin onlarn seviyesine ulamakla olabileceini dile
getirdi. Mustafa Kemal, nebolu Trk Ocanda aadaki konumay yaparak apkay
tantt. apka Nutku olarak da bilinen bu konuma da yle deniyordu: 195
Bizim kyafetimiz beynelmilel midir? Milli midir? Bu olur mu?... Turan kyafetini aratrp ihya
eylemee mahal yoktur. Medeni ve beynelmilel kyafet bizim iin ok cevherli ve milletimiz iin
layk bir kyafettir. Onun iin iktisa edeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon,
yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve bittabi bunlarn mtemmimi olmak zere bata siper-i
emsli serpu, bunu ak sylemek isterim. Bu serpuun ismine apka denir. Redingot gibi,
bonjour gibi, smokin gibi, Frak gibi... ite apkamz diyenler vardr.... Yunan serpuu olan fesi
giymek caiz olurda, apkay giymek neden olmaz ve yine onlara, btn millete hatrlatmak
isterim ki, Bizans papazlarnn ve Yahudi hahamlarnn kisve-i mahsusas olan cbbeyi ne vakit,
ne iin ve nasl giydiler. Bizim kyafetimiz milli midir?.... Alt kaval, st ihane diye ifade
191
Vakit (26 Austos 1925); Aksz (25 Austos 1925); mece, a.g.e., s.17; Kvan, a.g.m., (11 Kasm
1962), s.5; Gololu, a.g.e., s.139.
192
Ateperestten alnan inek yeni sahibine stn sadrmazsa, o adamn ateperest kyafetine
girebilecei hakkndaki hkm hatrlatr. mece, a.g.e., s.18; Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.45; Ulu,
a.g.e., s.135; Aydemir, a.g.e., s.229; Kvan, a.g.m., (11 Kasm 1962), s.5; Aksz (25 Austos 1925).
193
Ayn, (26 Austos 1925); mece, a.g.e., s.33.
194
Ayn, s.42; Aydemir, a.g.e., s.230.
195
Ayn Tarihi (Eski seri, Eyll 1925, No: 18), s.469; Atatrkn Sylev ve Demeleri. Cilt no 3,
(Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,1989), s.210; Aksz (30 Austos 1925); Vakit (29
Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s.43; Ulu, a.g.e., s.138; nebolu Nutku, Trk Ocakl genlerden kr
Tekand, sa Tzer, Naim Tl, Cemal Kayaalp, kr Ustaolu ve maliyeci evket tarafndan zapt ve
tespit edilmitir. Baytimur ve dierleri, A.g.e., s.71; Mehmet Saray, Kyafet ve Laiklik (Ankara:
Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, 1989), s.5; Aydemir, a.g.e., s.231.
47
olunabilecek bir kyafet ne millidir, ne de beynelmileldir. O halde kyafetsiz millet olur mu?
Medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir.
neboludan 28 Austos 1925te Kastamonuya dnldnde, burada halkn bir

blm ve memurlar Atatrk apka ile karladlar.196 Austos 1936 tarih ve 5 sayl
Ilgaz Dergisinde Hsn Aksz, Mustafa Kemalin Kastamonuya geliini anlarnda
yle anlatyordu; 197
Atatrk Kastamonuya geldii gn apkal kimse yoktu. Ertesi gn terzilerin hepsi apka
yapmaya baladlar. Manifaturaclarda kaput bezi kalmamt. Bu bezler apka oluyordu.
Kenarlar bir trl dik durmayan apkalar apkaya benzemiyordu. Nitekim iki gn evvel Atatrk
neboluya giderken kalpakl, fesli brakt Kastamonuyu apkal bulmutu. Atatrkn
Kastamonuya varnn ertesi gnnden itibaren ehirdeki terzilerin tellal bartarak
kendilerinde apka dikildiini duyurmulardr. Terziler geceli gndzl uyuma bilmeden
smarlanan apkalar dikmilerdir.
Mustafa Kemal, 30 Austosta Kastamonuda dini giysiler ve dolaysyla

Tekkeler, tarikatlar hakkndaki dncelerini anlatmak iin ok bilinen;
198
Efendiler
ve ey millet iyi biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler memleketi

olamaz. nutkuyla beraber, Tekkelerin kapatlmas gerektiini, buralarn birer cehalet
yuvas olduunu, medeni dnyaya kaplarn amaya alan yeni Cumhuriyetin nnde
engel oluturduunu, bunun Dou isyanyla da yaandn anlatmaya alt. Ayrca
Tarikatlara ye olanlar eitli tiplerde giysiler giydikleri iin yaplmak istenen giysi
devriminin de nnde engel oluturduunu anlatmaya almt. Giysinin eitli
sembollere sahip olmas oluturulmaya allan yeni modeli engellemekteydi.
Mustafa Kemal, Kastamonu Cumhuriyet Halk Frkasnda giysi hakknda bilgi
vererek yapt konumasn milletin giysisinin dzeltileceini syleyerek srdrd.199
Her milletin olduu gibi bizim de milli bir kyafetimiz varm, fakat gayr-i kabil-i inkrdr ki
tadmz kyafet o deildir. Hatta milli kyafetimizin ne olduunu bilenler iimizde azdr bile.
Mesela karmda kalabaln iinde bir zat gryorum. Banda fes, fesin stnde bir yeil sark,
srtnda bir mintan, onun stnde benim srtmdaki gibi bir ceket, daha alt tarafn gremiyorum.
imdi bu kyafet nedir? Medeni bir insan bu alelcayip kyafete girip dnyay kendine gldrr
m? Devlet memurlar, btn milletin kyafetlerini tashih edecektir. Fes, shhat nokta-y
196
Cumhuriyet (30 Austos 1925), s.2.

Baytimur ve dierleri, a.g.e., s.85; Kvan, a.g.m. , (14 Kasm 1962), s.5.
198
Aksz (1 Eyll 1925), s.1; Ulu, a.g.e., s.150; mece, a.g.e., s.59; Cumhuriyet, (2 Eyll 1925), s.1;
Hakimiyet-i Milliye (1 Eyll 1925), s.1; Kvan, a.g.m. (15 Kasm 1962), s.5.
199
Aksz (1 Eyll 1925), s.1; Hakimiyet-i Milliye (1 Eyll 1925), s.1; ASD. Cilt no 2, s.219; Ulu,
a.g.e., s.146; mece, a.g.e., s.60; Kvan, a.g.m., (15 Kasm 1962), s.5; Saray, 1989, a.g.e., s.7; Gololu,
a.g.e., s.143.
197
48
nazarndan ameli olmak itibaryla her nokta-i nazardan tecrbe edilmi medeni kyafet iktisa
edilecektir. Bunda tereddde mahal yoktur. Asrlarca devam eden gafletin ac derslerini
tekrarlamaya takat yoktur. Biz, medeni insanlar olduumuzu ispat ve izhar iin icab edeni
yapmakta asla tereddt etmeyeceiz .
Kastamonuda gerekenler yaplm, Ankaraya dnme vakti gelmiti. Dn

yolunda ankrda, orum Milletvekili smail Kemal Beyin bakanlnda skilipten
gelen grupla gren Mustafa Kemal, yine balk ve giysi meselesinden bahsederek, bu
devrimin gereklilii zerinde durdu. Uygulamann nasl olacana dair bilgiler verdi.
Uygar giysileri benimseyip, kullanmak iin topyekn hareket etmek gerektiini, din
adamlarnn bunun dnda bulunmasnn gerektiini, ancak Diyanet leri Bakanlna
bal kiilerin giysilerini tayabilecekleri, dini yetkisi olmayanlarn bu btnl
bozacana deinerek aadaki konumay yapt: 200
Kyafetin medeni bir ekle ifra iin kanun lazm deildir. Millet karar verir, yapar. Yalnz bir
Diyanet leri Riyaseti ve buna mensup mft, imam ve hatipler vardr. Bu snfa ait olan kyafeti
tanrz. Bu ilerle muvazzaf olmayp ta harite kalanlarn ayn kisveyi giymeleri doru deildir.
Bizde medeni kisvenin btn teferruatn kabul ettik. Bunu memurlar ve mebuslar lzuma kadar
tatbik ederek halka rehber olmaldrlar...
Gezi dn artk kiminin kafasnda numaras uyan, kiminin kafasnda uymayan

apkalar vard. Ankarada gezi heyetini karlamaya gelenlerde fesli deil, apkalydlar.
Diyanet leri Reisi Rfat (Breki), hatta vaktiyle apka giydii iin Vakit Gazetesi
muhabirini hapsettirmeye kalkan stiklal Mahkemesi Bakan Ali Bey (etinkaya) bile
apka giymiti.201 24 Austosta Ankaradan hareketle balayan Kalecik, ankr, Ilgaz,
Kastamonu, nebolu, Devrekn, Takpr, Daday gezisi 9 gn sonra Ankarada son
bulduunda, ne banda apka var diye toplumda en kk bir ksme, ne de
yadrgama vard. nk bu yenileme hareketi kendine abuk taraftar toplamt. Kar
kmak isteyenler vard. Fakat hkmetin gc bu gibileri kolaylkla sindirebilecek
yapdayd..
200
Aksz (2 Eyll 1925), s.1; Cumhuriyet (31 Austos 1925), s.1; mece, a.g.e., s.67; Ulu, a.g.e.,
s.155; Gololu, a.g.e., s.145; Kvan, a.g.m. (16 Kasm 1962), s.5.
201
Atay, a.g.e., s.398; Fevzi Paa henz viziyerli-emssiperli kasket yaptrmamt. Zafer gnlerinden
sonraki serpuu banda idi. stiklal Mahkemesi Reisi Afyon Mebusu Ali Beyinde banda kulaklarna
kadar geen kalpa vard. Karlayclar arasnda en ok dikkati eken, Ankarann milli kahraman,
Diyanet leri Reisi Rfat Breki idi. Mtevaz, temkinli ve vakarl hali ile sarkl fesini koltuunun
altna almt. Ulu, a.g.e., s.158; Aksz (5 Eyll 1925), s.1; Osman Zeki Genosman, Altn Yllar
(stanbul: Hr Yaynlar, 1981), s.110.
49
Bu geziden de anlalaca gibi sosyal alanda yaplan bir hareket topluma

benimsetilerek uyguland iin, zor kullanma yoluna gidilmemiti. Devrimin uygulanp
uygulanmamas toplumun vicdanna braklmt. Gerek apka Devrimi, gerekse
kendinden sonra yaplacak sosyal devrimlerde uygulama, kanun beklemeden
gereklemiti. Halk, kanun nerede diye sormadan, yaptrma gerek duyulmadan
benimsemi ve uygulamt. Toplumun benimsedii hedeflerin karsna kmak
isteyenler zorla, bask ile, iddetle de olsa yola getirilmilerdi. Mustafa Kemal
gerekirse birka kiiyi kurban edelim dememi, gerekirse birka kurban verelim
diyerek, devrimlerin uygulanmas yolunda kararl olduunun altn izmiti.202
4 . APKA KTSASI HAKKINDA KANUN IKARILMASI

4 . 1. Devlet Memurlarnn Giysileri Hakknda Kararname
Kastamonu gezisi dn Bakanlar Kurulu, 2 Eyll 1925te Cumhurbakan
Gazi Mustafa Kemalin bakanlnda topland. Bu toplantda, tekke ve zaviyeleri
kapatan, din adamlarnn giyecei kyafet ile devlet memurlarnn halkla ayn biimde
giyinmesini belirleyen kararname karld. 203
Tekkeleri kapatan kararnamenin gerekesinde, memleketin her tarafnda
kendiliinden ulema kyafeti giyenlerin, bu durumu kendi karlarna gre
kullandklarnn grld ifade edilerek, masum insanlar miskinlie ve cehalete
srkleyen, memlekete fayda yerine zarar veren tekke ve zaviyelerin kapatlmas uygun
grlm, eyh, dervi, mrit gibi unvanlarla bu sfatlara ait zel giysiler de
kaldrlmt.204
lmiye Snf ve lmiye Kisvesi Hakknda Kararname de, din adamlarnn
makam ve grevleri sralandktan sonra, ilmiye snfnn kisvesinin, siyah lata ve beyaz
sark olaca, bina ilerinde balarn amalar gerektii, selamn ba ile olaca, bina
dnda ise selamn apka ile olaca belirtildi. Ayrca lmiye snf dnda kalanlarn
lmiye kisvelerini giyemeyecei ve grevleri banda deillerse giysilerini giymeye
202
Ayn, s.104; Gololu, a.g.e., s.142.

Resmi Gazete (5 Eyll 1925), s.168; Hakimiyeti Milliye (4 Eyll 1925), s.1; Aydemir, a.g.e., s.147;
Ulu, a.g.e., s.158; Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi, 2. Dnem, 1923-1927. Cilt no 2 (Ankara:
TBMM Vakf Yaynlar, 1994), s.27.
204
Hakimiyeti Milliye (4 Eyll 1925).
203
50
mecbur olmadklar hkme baland.205 Bu kararname ile milletin ve dinin grd

zarar ortadan kaldrlmaya alld.206 lmiye Snf ve lmiye Kisvesi Hakknda
Kararname ise aadaki gibidir:
1. Trkiye Cumhuriyeti dhilinde lmiye Snfna mensup olanlar mnhasran
tideki makam ve vazife sahipleridir:
a) Diyanet leri Reisi
b) Diyanet leri Riyaset-i Hey-et Maveresi
c) Vilayet ve kaza merkezlerinde bulunan mftler ve msevvidler
d) Diyanet leri Riyaseti tarafndan mansup imamlar
e) Diyanet leri Riyaseti tarafndan mansup hatipler
f) Diyanet leri Riyaseti tarafndan mansup vaizler
g) Diyanet leri Riyasetinden buyruldusu olan ky hocalar
2. lmiye snfnn kisvesinde almet-i farika beyaz sark ve siyah latadan ibarettir.
Orduda ifa-y vazife eden imamlar sarn ve latann rengi hususunda asker
icaba tabidir.
3. lmiye snfn tekil eden zevt vazifeleri haricinde kisve-i ilmiyyelerini lbis
bulunmaya mecbur deildirler.
4.
Kisve-i ilmiyyeyi lbis olanlar devir-i resmiye dhilinde usulen ba ak

bulunurlar. Mamfih balar kapal olarak dahi bulunmakta muhtardrlar.
5. Kisve-i ilmiyyeyi lbis olanlar binalar haricinde teti-i selam iin serpularn
kararak bala veya serpularn karmayarak elle harekette muhtardrlar.
Ancak kanunen Cumhuriyet bayram olan gnn resmi mersimi esnasnda
selm tetisi serpuunu kararak ba ile ifa olunur.
6. Birinci maddeye gre ilmiye snf haricinde bulunanlar kisve-i ilmiyyeyi iktisa
edemezler.
Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas, lmiye Snf Ve lmiye Kisvesi ve Bilumum
Devlet Memurlar ile ilgili olan ksmda ise, btn memurlarn apka giyecei
belirtiliyordu.207
205
ztrk, a.g.e., s.29.

Ulema kisvesinin, ilmiyenin eref ve imtiyaz bu suretle daha ziyade muhafaza olmu olur. Zira
ilimden hi bir nasibi olmad halde alim kisvesini tayan baz cehle yznden milletin ve dinin
grd zararlarn had ve hesab yoktur. Hakimiyeti Milliye (6 Eyll 1925), s.1; B.C.A., Bakanlar
Kurulu Kararlar Bavekalet Katolou, 030.18.1.15.54.7.
206
51
Trkiye Cumhuriyeti memurlarnn olduu gibi halknn da eitli giysiler ile grlmesi hi de
mucibi eref deildir. Hayattaki rakiplerimize kendimizi tanttrmak ve telkini hrmet etmek iin
onlardan hi farkmz bulunmadn gstermek lazmdr. zaha lzum yoktur ki kyafet ve kisve
ile itikadat arasnda hi fark yoktur.
2 Eyll 1925 (1341) tarihli 2413 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi resmi gazetede
yaynlanarak konuya aklk getirildi. Bu dzenlemelerden sonra zellikle genler ve
aydnlar, apka giymeye baladlar. Bilumum Devlet Memurlarnn Kyafetleri
Hakknda Kararname ise u ekildedir:
1. Ordu ve donanma mensuplaryla ilmiye snfna mensup olanlardan ve yarglar
gibi giysileri devlete zel ekilde saptanm bulunanlarn dnda tm devlet
memurlarnn giysileri dnya yzndeki uygar uluslarn ortak ve genel
giysilerinin ayndr. Yani gndz ve gecenin deiik durumlarna ve resmi
trenlere gre giyilmek zere deiik giysiler ve apkalardr.
2. Binalar iinde ba ak bulunmak kuraldr.
3. Binalar dnda selamlamak apka ile olur.
4. Genellikle halk, ordu ve donanma ve ilmiye snfna zg ya da yarglar iin
olduu gibi zel yasa ile saptanm giysileri giyemezler. Fakat devlet
memurlarnn giysileri her trl halk tarafndan aynen ya da alma durumlarna
uygun surette kabul olunabilir.
Alnan bu kararlar, Siirt Milletvekili Mahmutun, 6 Eyll 1341 (1925) tarihli
nklp Sahasnda Yeni Bir Hamle Daha balkl yazsyla, o gnk hayatn zorunlu
artlarndan olduu ynnde deerlendirildi.208 Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas,
lmiye Kisvesine ve Bilumum Devlet Memurlarnn Kyafetleri Hakknda Kararname
yaynlanmasndan sonra, atlacak ikinci adm, kararnamelerin uygulanmasyla ilgili
dairelerin yapmas gereken ilemlerin duyurulmasyd.209 Buna gre: Dhiliye
Vekletinden
telgraflarla
gnderilen
kararnamenin
sureti
illerin
en
yksek
makamlarna, mftlklere, jandarma komutanlklarna ve btn devlet dairelerine

iletecekti. Bu kararname uyarnca her daire, kendine ait olan grevi noksansz yerine
getirecek ve Valilie haber verecek; tekke ve zaviye hakkndaki kararnamenin
maddelerini uygulatmak iin komisyonlar kurulacak, bu komisyonlara tapu ve polis
207
Hakimiyeti Milliye ( 6 Eyll 1925 ), s.1; B.C.A. Bakanlar Kurulu Kararlar Bavekalet Katolou
030.18.1.15.54.7; Resmi Gazete (5 Eyll 1925), s.168.
208
Hakimiyeti Milliye (6 Eyll 1925), s.1.
209
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katolou, 051.V35.5.43.21.
52
mdrleri de katlacaklard. Mftler, kendi ehirlerinde ki Diyanet leri Bakanl

tarafndan grevlendirilmi imam, hatip ve vaizlerin isim listesini ve oturma adreslerini
hazrlayarak Vilayete; le Mftleri de kaymakamla bildireceklerdi.
4. 2. apka Kanununun karlmasna Giden Yol

apka ve kyafet yenilii ile ilgili ilk gr ve dnceler 1924 ubatnda
Hseyin Cahit Yalnn yazd bir makale ile basnda dile getirilmiti. Burada ele
alnan konu daha ok ulemadan olmad halde ulema kisvesi giyenlerin halk
aldatmaya ynelik davranlar hakkndayd. Bu, din istismarna neden olan bir
durumdu. Bu nedenle Hseyin Cahit, rasgele kimselerin sokakta sark ve cbbe ile
dolamasnn yasaklanmasn, bylelikle ehil olmayan kimselerin, din kisvesi ile halkn
din duygularnn istismarnn nlenmi olacan belirtti. 210
Yine 1924 ylnda, erkekler arasnda apkann sala daha uygun olduu
ynnde baz eilimler de grlmt. Bu eilimleri desteklercisine 1924 yl Austos
aynda Adana Hkmet Doktoru, scaklarda halka apka giymelerini nerdi. 1924
Ekiminde stanbul Belediye Meclisinde Refik Bey adl bir ye, tamamen salk
dncesiyle fes ya da kalpa bandan karmay teklif etti. Bakann, isteyenin ba
ak oturabileceini sylemesi zerine 1012 kii hemen bandakileri kardlar. 211
Bu gibi bireysel giriimlerden sonra, apka ve kyafet birlii konusunda ilk ciddi
alma askeriyede yapld. Ordu balklarnda yaplmas dnlen deiiklik iin,
Cumhuriyet gazetesinin, gzleri gneten koruyan ve ngiliz subaylarnn balklarna
benzeyen balklarla; er ve uzman erbalarn balklar iin ise talyan ve svire
ordularnn giydikleri balklarn rnek alnmasn teklif etmesiyle balayan aray,212
salk sebeplerine dayanlarak askerlerin giydii balklara bir siper eklenmesiyle
sonuland. lk olarak donanmaya giydirilen bu viziyerli kep, ksa zamanda
Cumhurbakanl Muhafz Birliine oradan da Kara Kuvvetlerine geti. Daha sonra
Mdafaa-y Milliye Vekleti, kard bir emirle ayn serpularn dier ktalarda da
giyilmesini emretti. Bu arada siperli serpuun salk ynnden faydalar anlatlarak,
210
Tanin (20 ubat 1924), s.1.

Kololu, 1978, a.g.e., s. 79.
212
Cumhuriyet (19 Temmuz 1925). s.1.
211
53
nce gz ainalnn salanp sonra da salk asndan bilinlendirme almasnn

yaplmas, esasnda halk hazrlamaya ynelik bir giriimdi.213
apka giymenin ordudan balatlmas rasgele bir ey deildi. Mustafa Kemal, II.
Mahmutun yolunu izleyerek ve Douda bala verilen nemi orduya verilen nemle
birletirerek almalarn ynlendiriyordu. Halk, niformaya ve niformalya sonsuz
sayg duymaktayd. Askerlik, toplumda saygn bir yeri olduu gibi gzde
mesleklerdendi. Askerliin esaslarndan biri de hiyerari ve rtbe stnl olduundan
dolay emir ve komuta zinciri iinde yaplan yeniliklere tabandan tepki gelmeyecekti.
Bundan dolay her vatanda -hem de genliinde- asker ocanda dzensiz kabul edilen
bir eye kolaylkla allacakt. Bu dnceden dolay yeni Cumhuriyete yeni ehre
kazandrmaya asker giysilerinden baland. Bu gelimeler yaanrken, Mustafa
Kemalde yurt gezilerinde, halkn karsna modern giysilerle kmaya zen gsterdi.
Orduda meydana gelen deiimi, 1925 yaznda stanbul sokaklarnda panama apkal
genlerin saysnn artmas izledi.214 Nadolny, Austos 1925 tarihinde Alman Dileri
Bakanlna gzlemlerinin bir sonucu olarak Trkiyede, sivil hayatta ve sokakta,
gndelik hayatta apka giyenlere rastlanlmaya balandn rapor etti.215
apka yava yava gnlk hayata dahil olmaya balad iin apkann kullanma
klavuzunun da belirlenmesi gerekliydi. Bunun iin 5 Austos 1925 tarihinde
yaynlanan bir genelge ile btn devlet memurlarnn apkay nasl kullanacaklar belli
kurallara baland. Memurlarn alma alanlarnda ve bir st makamda bulunan
grevlinin yanna girerken balarnn ak olaca belirtildi. Ba ak iken yaplacak
resmi selamlama bir st makamda bulunan kimseleri ba ile beraber vcudun st
ksmn hafife ne emek eklinde olacakt. Ba akken elle resmi selamlama
yaplmayacak, salonda ve daire iinde yaplacak trenlerde ba ak bulunulacak,
hizmetliler dahi daire iinde ba ak hizmet edeceklerdi.216
apka giyen birisi darda karlat insanlar, apkasn sa eli ile bandan
alarak selamlayacakt. Alelade selamlarda apkay biraz kaldrmak, hatta elini apkann
kenarna dokundurmak yeterliydi. Fakat bu uygulama samimi arkadalar arasnda
yaplabilirdi. apkann batan alnarak kol ve gs hizasna ve selamlanan zatn
213
Kololu, 1978, a.g.e., s. 79.

Ayn, s. 79.
215
Cemil Koak, Trk Alman likileri 1923-1939 (Ankara: TTK Yaynlar, 1991), s.16.
216
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katolou, 051.V42.12.98.34, (9 Austos 1925).
214
54
derecesine gre vcudun ne eilmesiyle yaplan selam usul, resmi selamlama

ekliydi. Sokakta karlaan kii ile ayakta konuulduu takdirde, eer bu kii yaa
byk veya saygn bir kii ise apka elde tutularak ba ak olarak konuulacakt.
Sohbet uzad vakit, muhatap olunan kii banz rtnz dedii zaman apka baa
konacakt. El skmak suretiyle ayrlrken hrmet icab yine apka karlmalyd.
Tandk birinin yannda ei, kz, kz kardei, annesi gibi kadnlar bulunur ise
hanmefendiler resmi selam ekliyle selamlanacakt. Kahve, gazino, tiyatro, lokanta
sinema, yazhane, ev, oda, salon gibi kapal meknlarda ba ak olmal, resmi bir
makama girilirken ba alarak apka ele alnmal, apka resmi dairelerde kendileri iin
ayrlan yerlere, evlerde portmantolara aslmalyd. Dairede ileri olanlarn odalara
apkalarn ellerine almalar gerekiyordu. Bo masaya ya da sandalyenin stne apka
koymak doru deildi.217 Eskiden kalma selamlama usul olan ba hafif ne emenin
yerini apkay kararak selamlama ald iin halkn pratie dkmesinde acemilikler
yaand ve selamlamalarda komik grntler olutu.218 Hatta kaza ve ky gibi nfusun
az, ilikilerin gayr resmi olduu ortamlarda bu tr selamlamalarn uygulanmasnda
aksaklklar yaand.
4. 3. apka ktisas Hakknda Kanunun Mecliste Grlmesi

apka giyenlerin says arttka, mecliste de apkaya dair kanun karma
zorunluluu belirdi. Mecliste bile apkay reddeden Milletvekilleri bulunduundan,
Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey ve arkadalar tarafndan apkann milli balk
olmasyla ilgili 2/476 nolu kanun teklifi 15 Kasm 1341 (1925)de meclise sunuldu.
Teklifin gerekesinde kanun maddeleri yle sralanyordu;219
Aslnda hibir neme sahip olmayan balk sorunu, ada, uygar uluslar ailesi iine girmeye
kararl Trkiye iin zel bir deere sahiptir. imdiye kadar Trkler ile teki ada, uygar
uluslar arasnda bir marka (sembol) niteliinde saylan imdiki baln deitirilmesi ve yerine
ada, uygar uluslarn tmnn ortak bal olan apkann giyilmesi gerektii belirtilmi ve
ulusumuz bu ada ve uygar bal giymek sureti ile herkese rnek olduundan, bal kanunun
kabuln teklif ederiz.
Madde 1. Trkiye Byk Millet Meclisi azalar ile darei Umumiye ve Mahalliye ve bilumum
Messesata mensup memurin ve mstahdemin Trk Milletinin iktisa etmi olduu apkay
217
Cumhuriyet (8 Eyll 1925), s.1.

Aksz (8 Eyll 1925), s.1.
219
TBMM Zabt Ceridesi, Cilt no 19, nikat no 14, Devre 2, tima 3, s.220.
218
55
giymek mecburiyetindedir. Trkiye halknn umumi serpuu apka olup buna mnafi bir ihtiyatn
devamn hkmet men eder.
Madde 2. bu kanun tarihi nerinden itibaren meriyl icradr.
Madde 3. bu kanun Byk Millet Meclisi ve cra vekilleri heyeti tarafndan icra olunur.
Adalet Komisyonu Medeniyetin btn icap ve zorunluluunu anlam ve kabul

etmi olan Trk Milletinin medeni milletlerin ortak giysisi olan apka konusunda
gsterdii hassasiyet dolaysyla, teklifi uygun bularak ileri Komisyonuna gnderdi.
ileri Komisyonu da Ulusumuzun genelinin apkay giymekte olduu gerekesi ile
kanun teklifini kabul etti.220 Kanunda yer alan zorunluluk mebuslar ve memurlar
kapsyordu. Halk ise apkay, kanuna gerek duymadan giymeye balamt.221
Kanun taslann anayasaya aykr olduunu ileri sren Bursa Milletvekili
Nurettin Paa 222 sz alarak, kanunun reddini isteyen nergesini okudu.223
1. Baz sayn mebuslarca apka giyilmesi, hakknda kanun teklifi yaplrken, sanki bu hususta
herhangi bir ilem yokmu gibi davranlmtr. Oysaki Bakanlar Kurulu 2.9.1925 gnl ve 2413
sayl kararname ile memurlara apka giydirilmesi hakknda kanun niteliinde kararlar vermi,
yaymlam, uygulam ve halk da uygulamann kapsamna almaya almtr. Eer bu teklif,
apka giyilmesinin bir kanun meselesi olmasndan tr verilmise, Bakanlar Kurulunun, sz
edilen kararname ile kanuni yetkilerini at ortaya konuyor demektir. Gerekten de yledir.
nk geen yl yalnz Adliye memurlarnn, hem de sadece makamlarnda giyecekleri klklar
iin bile kanuna dayanlmtr ki; bu da Bakanlar Kurulunun yetkisi olmadna belgedir. Eer
apka giyilmesi bir kanun meselesi deilse, bu kanun teklifinin nazar dikkate alnmasna gerek
kalmaz.
2. Sz edilen kanun teklifi mebuslar hakknda da kayt koyuyor. Bilinmektedir ki, mebuslar
memur deillerdir ve dorudan doruya halktan biridirler. Genel tabii haklardan fazla olarak
yasama dokunulmazl ile tam zgrle sahip bulunmaktadrlar. Bundan tr vekillik sfatna
ve yasama durumuna uymayan ve teki milletler parlamentolarnda da bulunmayan byle bir
kaydn kabul edilmeyecei tabiidir.
3. Anayasann 103. Maddesi Hibir kanun Anayasaya aykr olamaz diyor. Oysaki bu kanun
teklifi, genel durumu ile Anayasaya aykrdr. nk Anayasann 3. Maddesinde Egemenlik
kaytsz ve artsz ulusundur, 68. Maddesinde Her Trk zgr doar, zgr yaar, 70.
Maddesinde Kiisel dokunulmazlk, vicdan, dnce, sz, alma, mal sahibi olma ve maln
kullanma gibi hak ve zgrlkler Trklerin tabii haklarndandr. 73. Maddesinde kence,
220
Ayn, s.221.
Gololu, a.g.e., s.150.
222
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulduu zamanlarda yaplan bir ara seimde bamsz, ancak TCF
yanls olarak Bursadan Milletvekili olmutur. Kurtulu Sava srasnda merkez ordusu ve 1. Ordu
Komutanlklarnda bulunmutur. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin
Kurulmas 1923-1931 (Ankara: Yurt Yaynlar, 1981), s.117 ve dipnot 1 den.
223
Gololu, a.g.e., s.150; TBMM Zabt Ceridesi, s.222.
221
56
eziyet, zor alm yasaktr., 74. Maddesinde Hibir kimse hibir fedakrla zorlanamaz.
denilmektedir ki, kanunun bu maddelerle salanm tabii haklarna aykr olarak hibir kayt
konamaz. zgrln, i ve alma serbestliinin snrlanmasn gerektiren byle bir kanun
tasarsnn, Anayasann ruhuna aykr olarak ele alnmas en geni ve ileri zgrlk idaresinin
gerekletirilmesini zerine alm olan Cumhuriyet kavram ile kart olur.
4. Bu sebeplerle;
a) Anayasaya aykrlndan tr bu kanun tasarsnn reddedilmesini,
b) Bakanlar Kurulunun kanunla belli yetkileri dnda olan ve Anayasaya aykr hkmleri iine
alan, Takriri Skn kanununa dayatlmas da mmkn olmayan 2.9.1925 gn ve 2413 sayl
kararnamenin karlmam saylmasn,
c) Anayasal haklar ve kiisel egemenlik ve kiisel dokunulmazla aykr ilemin halka
uygulanmamasn arz ve teklif ederim
Nurettin Paann bu nergesine karlk Refik Bey (Konya) sz alarak; Trk

milletinin son yllarda, milletin gelecei ve ykselmesi iin yapt en iyi ilerden
birinin apka giyilmesi olduunu belirtti. Bu hareketle ada ve uygar hayatn
gereklerini en kk bir eksik kalmamak zere kabul eden Trkiye, btn uygar
uluslarn giymekte olduu apkay da kendi bal olarak kabul edip, devrimin en
kuvvetli admn atmt. Refik Beye gre, Nurettin Paa, maddi ve manevi bakmdan
temsil ediyorsa, byle bir nergeyi vermekte tereddt edecek veya vermeyecekti.
Kanunlar ulusal karlar korumak iin yaplmaktayd ve burada alnan btn kanun
tedbirleri Anayasann tam olarak ruhunu ve varln korumak iin alnmt. te bunun
iin, milletin herkesten nce giydii apkann giyilmesinin bir kanunla pekitirilmesi
istei bu teklifin yaplmasna sebep olmutu. Refik Bey, Nurettin Paaya cevaben
yapt bu konumasn u cmlelerle tamamlad224:
Eer vermi olduunuz nergeden semenlerinizin haberi olsayd, Ey bizim vekilimiz, bizi
temsil ettiiniz halde hangi kan ve dnce ile bizim dncelerimizden, kanlarmzdan
bambaka bir yolda yrdnz ve ilerleme yolundaki kararllmz krmak iin buna
bavurdunuz diyecekler ve sizi knayacaklardr.
Nurettin Paa ile Refik Bey arasndaki tartma uzaynca sz Adalet Bakan
Mahmut Esat Bey alarak,225 Nurettin Paann, kanun teklifinin Anayasaya aykr
olduu ynndeki kukusunun yersiz olduunu belirterek, Trkn zgrl ynnde
yapt konumasna ise zgr ve uygar uluslarn kln almak, zgrlkszlk
mdr? Her zgrln kanunlar ile, nizamlar ile bir snr vardr. Onun snrlar Trk
224
225

Ayn, s.152; TBMM Zabt Ceridesi, s.223; Aksz (26 Kasm 1925).
57
milletinin yksek menfaatleridir. Trkn ve Trkiyenin yksek menfaatleri neyi

gerektiriyorsa o yaplr ve en uygun davran o olur szleriyle cevap verdi.226
Yapt konumada Kars Milletvekili Aaolu Ahmet ise; apkann, gmlein,
Redingotun, mendilin Anayasa ile ne ilgisi vardr? apka giymi de Anayasay bozmu.
Dnyada bu kelimeleri iitebileceimiz baka krs yoktur... apkann kabulnn
Anayasann ruhunu pekitirmek227 iin olduunu ifade etti. Mu Milletvekili lyas
Sami Bey, Nurettin Paann bu ii hukukulara attn, btn hukukularn apka
giymesine karlk, kendisinin giymediini, amacnn Anayasay savunmak olmadn,
nk kanunu incelemesini istedikleri hukukular ile vekili olduu Bursa halknn
apkay giymekte olduunu, byle bir nergeyi vermesinin ise anlay ve lk
eksikliinden kaynaklandn belirtti.228
Antalya Milletvekili Rasih (Kaplan) Bey ise; giysi konusunda giysi ve baln
dinle ilgisi olmadn;229 pantolon, kravat, yakalk, gmlek ve benzerlerini
giydiniz de banza apka giyeceiniz zaman m aklnz banza geldi? apka giymekle
insan Hristiyan olmaz. Yahudiler apka giymiler diye Hristiyan m olmular?
Hindistan Mecusileri sark saryorlar diye Mslman m olmulardr? diyerek
aklad.
Rasih Beyin grne katlan Mula Milletvekili kr Kaya Bey, TBMMnin
din ile, dnya ilerini birbirinden ayrdn balk meselesinin dnyevi nitelik
kazandn ifade etti.230 Milletvekillerinin halktan kimseler olduu iin halka uymalar
gerektiini, halkn ise apka giymeye baladn syleyen Ktahya Milletvekili Ragp
Beyin ayrca kanun teklifinin Anayasaya aykr hibir yan olmadn ifade etmesinin
ardndan, zmir Milletvekili Necati Bey ise, Nurettin Paann nerisini Trk milletine
kar isyan niteliinde bulduunu ifade etti. Necati Beye gre, bu nergenin asl amac
apka bahane edilerek hkmetin icraatnn aleyhine propaganda yapmaktr. Giresun
Milletvekili Hakk Tark Bey ise, Nurettin Paann nergesinde ve szlerinde apkann
aleyhinde ya da lehinde sylenecek hibir ey bulamam, sadece Nurettin Paann
bandaki kalpak elinden alnacak diye korktuunu sylemekle yetinmiti.231
226
Gololu, a.g.e., s.152; TBMM Zabt Ceridesi, s.223.

228
Ayn, s.154; Aksz, (26 Kasm 1925); TBMM Zabt Ceridesi, s.225.
229
Ayn, s.226; Avcolu, a.g.e., s.1358; Aksz (26 Kasm 1925); Gololu, a.g.e., s.154.
230
Ayn, s.154; TBMM Zabt Ceridesi, s.227.
231
227
58
Meclis Bakan nce, Nurettin Paann kanun teklifinin reddini isteyen

nerisini, oylamaya sundu ancak kabul edilmedi. Ardndan kanun teklifinin maddeleri
oylamaya sunuldu. Teklif, Komisyondan geerek232 apka ktisas Hakkndaki 671
sayl kanun olarak 25 Kasm 1925te kabul edildi.233 Bu kanunla, Trk halknn genel
bal apka olarak belirlendi ve buna aykr bir alkanln srdrlmesi hkmete
yasakland. Genel olarak yasalarn yrtlmesi sadece Bakanlar Kuruluna verilirken, 28
Kasm 1925 tarihinde 230 sayl Resmi Gazetede yaynlanp yrrle giren bu yasann
en nemli zellii ise yrtlmesiyle Meclisin de ykml klnmasyd.234
4.4. 671 Sayl apka ktisas Hakknda Kanun ve Uygulanmas

Madde 1: TBMM ile zel messeselere mensup ahslar ve mstahdemin (resmi
sfata sahip
olan
herkes) Trk
Milletinin
giymi
olduu
apkay
giymek
mecburiyetindedirler. Trk halknn da genel bal apka olup buna aykr bir
alknln devamn hkmet yasaklar.
Madde 2: Bu kanun yaynland tarihten itibaren geerlidir.
Madde3:Bu
kanunun
uygulanmasndan
Hkmet
(Bakanlar
Kurulu)
sorumludur.235
Devlet Memurlarnn Kyafetine Dair Kararnamenin yaynlanmasnn ardndan
memurlar apka giymeye balamt. Bu konuda ilk rnek Adliye Reisinin ve
memurlarnn 2 Eyllden itibaren apka giymesiydi. Mahkeme bakanlarndan sarkl
olan bazlar hoca kisvesini, sivil giysiyle deitirdiler. stanbulda da Evkaf Mdriyeti
memurlar, Evkaf Mdr Hakk, muhasebeci Fahri Bey ve Akarat Vakfiye Mdr
Niyazi Bey apka alarak, makamlarna geldiler.236
Maarif Vekleti, Mdrlklere
gnderdii bir genelge ile btn memurlarn setre ve pantolon giymelerinin zorunlu
olduunu bildirdi.237 apka ve dier medeni kyafetlerin kabulne ilikin yasal
dzenlemeden nce, yerel yneticilerin, aydnlarn, Trk Ocaklarnn bu konuda
nclk yaptklar grld.238
232
Ayn, s.150; Aydemir, a.g.e., s. 247; ztrk, a.g.e., s.65; Cumhuriyet (16 Kasm 1925) , s.1.
TBMM Zabt Ceridesi, s.232; Gololu, a.g.e., s.156.
234
Kololu, 1978, a.g.e., s. 94.
235
TBMM Zabt Ceridesi, s.230; Hakikat, (25 Kasm 1925); Aksz (26 Kasm1925); ztrk, a.g.e.,
s.79.
236
Cumhuriyet (3-7 Eyll 1925), s. 1. Bursa da bata Vali, olmak zere btn memurlar apka giyerler.
237
Ayn, (8 Eyll 1925), s.2.
238
apa, a.g.m., s. 27.
233
59
apka olaynda uygulamann skntlarn atlatan hkmet, daha sonra Trkiye

Cumhuriyetinde bulunan Asker snfnn, Diyanet leri Bakanlna bal
memurlarn, lkedeki tm memurlarn ve genel olarak sivillerin resmi
trenlerde giyecekleri elbiseyi belirleyen bir ynetmelik yaynlad. Resmi merasimde
giyilecek kyafet, ceketatay, siyah yelek ve pantolon olmak zere frak olarak belirlendi.
Bunu n sert kolal beyaz gmlek, dik veya ular krk beyaz kolal yaka, beyaz
fiyonklu boyun ba, siyah rugan ayakkab ya da maskaratlar dz rugan iskarpin,
silindir apka, beyaz eldiven, baston veya siyah emsiye tamamlad. Resmi gecelere
veya resmi tiyatrolara ise silindir apka ile gidilecekti.239
Devlet Memurlarnn Giysileri Hakkndaki Kararnamenin ve Resmi Trenlerde
Giyilecek Elbiseler Hakkndaki Genelgenin Hkmete kabul edilmesi Cumhuriyet
Bayram arifesine rastlad. Uygulamann yrtlmesi ii de polis mdrlnn
sorumluluuna brakld. Buna gre, stanbulda hibir ahs bayram kutlamalarna fesli
olarak katlamayacak, seyirciler arasnda fesli olanlar bulunursa polis memurlar,
kendilerine feslerini karmalarn ve ceplerine sokmalarn ihtar edebilecekti. Zabta ve
asker de trene katlsn ya da katlmasn kaytsz ve artsz olarak byk niformalar ile
sirmel naklarn takacaklar ve rugan potin ile pantolon giyeceklerdi. Hkimler de
mahkemede kullandklar resmi niformalar ile trenlere katlacaklard.240
Gittike resmi bir hal almaya balayan apkay salayabilmek iin bir takm
gelimeler sz konusu oldu. stanbulda bulunan apkaclar apka yetitirmek iin
Avrupadan gemiler dolulusu apka, kasket getirdiler. Halkn apkaya yapt akn
karsnda Ankarada apkaclarda tek bir apka bile kalmad. Bu durumu Paul Gentizon
Mustafa Kemal ve Uyanan Dou kitabnda u szleriyle betimliyordu: Ktlk
gnlerinde, baz saatlerde ekmek frnlarnn nnde olduu gibi, apka dkknlar da
adeta mteriler tarafndan sarlyor ve nnde uzun kuyruklar oluturuluyordu.
241
stanbulda ise her gn yeni bir apkac dkkn alyordu. Bunlarn hepsi de,
hayatnda ilk kez bana apka geirip aynada kendini seyredenlerle dolup tat.
Aralarnda hanm apkalar giyenler bile vard. Ba ak olmama dncesiyle,
apkann nasl olacann ve ne ile giyileceinin bilinmemesi komik grntler
239
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katolou, 051.V48.13.114.45, (17 Eyll 1925).

Cumhuriyet (29 Ekim 1925), s.1.
241
240
60
olumasna neden oldu.242 apka kanunu kar kmaz kprnn iki ba ile anayol
kavaklarna yerletirilen polisler fesleri ve feslileri toplamaya baladlar.243 stanbulda
hamallar feslerini toplayarak Boaza attlar. Kzlay da fes toplama kampanyasna
girierek toplad fesleri yoksullara terlik yaptrd.244 Milli Eitim Bakanl ise,
rencilere elbise renginden yaplm apka giydirerek uygulamaya yeni nesli de
katt.245
Tketim o kadar ok artt ki, Avrupadan eski stoklar bile getirtildi. apka yerine
namaz klarken yana evrilmesi kolay olduu iin kasketler de tercih edildi. Hatta
halkn kurnazl ile her trl maddeden balk icat edenler bile kt.246 Trkiyedeki
apka giyimi konusunu dikkatle izleyen dnyaca nl ftr apka imalats talyan
Borsalina kardelere ait azna kadar apka dolu bir gemi,, stanbula geldi. Eylln ilk
haftalarnda eitli Avrupal apka imalatlar da apka seferleri dzenleyip, ftr,
panama, kasket gibi apka trlerini stanbula getirdiler. ngiltereden bile ftr ve
panama apkalar alnd. Ancak bu d almlarla halkn ihtiyac karlanamayarak, yerli
fabrikalarn kurulmas istendi.247 Bu balamda zmirde Sepet, iek ve apka Okulu
ald. Bu okulun alt ubesinden ikisi; kadn ve erkek apkacl blmleriydi. Burada
yaplan apkalar Avrupa kalitesinde ve yzde krk daha ucuza satlmaktayd.248
Mustafa Kemalin iareti zerine apka konusu gazetelerde de yank buldu.
Birok gazete emssiperli Serpuu eitli adlar altnda ilediler. apka diyebilme
konusunda gazeteler ve gazeteciler zorland iin birok yeni kelime icad edildi. Ancak
Mustafa Kemal, bu baln adnn apka olduunu belirtmesi zerine bu konudaki
skntlarda giderildi. Basnda zellikle Hkimiyet-i Milliye ve Cumhuriyet, apka
lehine kamuoyunu bilinlendirme grevini yerine getirmeye altlar. Bu yolla halkn,
bir takm art niyetli kiiler tarafndan kandrlarak yasa d yollara srklenmesinin
nne geilmesi hedeflendi.249 Gazeteler halk aydnlatmaya alarak, Hangi apka
nerede giyilir, apka nasl giyilmeli gibi konularn ilendii grg kurallar keleri
242
H.C.Armstrang, Bozkurt. eviren: Gl aal Gven (stanbul: Arba Yaynlar, Mart 1997), s.207.
Cumhuriyet (2 Eyll 1925) s.1.
244
Kololu,1978, a.g.e., s. 95.
245
Cumhuriyet (9 Kasm 1925), s.1.
246
Marcel Lucain, Mustafa Kemal Trkiyesi, Milliyet, (13 Kasm 1973), s.5.
247
Tunay, a.g.e., s.150.
248
Cumhuriyet (15 Temmuz 1929), s.1.
249
Cumhuriyet (1 Eyll 1925), s.1; Hkimiyeti Milliye (24 Eyll 1925), s.1.
243
61
ap, apka giyimi kltrn halka retmeye altlar.250 apkann pahallnn geici
olduunu anlatp, apka alm konusunda oluan panii yattrmay amaladlar.
Gazeteler apkay vc, fesi ve feslileri yerici ierik kazanarak, fesin aleyhine hava
oluturarak, apka giymenin gz meselesi olduu, zamanla allacana dair yaynlarla
apkay desteklediler.251
apka devriminden nce genellikle aydn kesim Avrupaya giderken bu bal
giydii iin, nce aydnlar arasnda kabul edildi. Mustafa Kemal, millete mal etmeye
balad devrim anlayn ve hazrlklar tamamlamak iin Meclis almadan nce yeni
bir yurt gezisine daha kt. 22 Eyll 1925te Mudanyaya geldiinde Bursallar hibir
kanun hkm ya da hkmet zoru olmad halde Gaziyi apkal olarak karladlar.252
8 Ekim 1925te Balkesirde 10 Ekimde Akhisar ve Manisada, 11 Ekimde zmirde, 12
Ekimde Kemalpaada, 1719 Ekimde Konyada, 21 Ekimde Afyonda yapt
konumalarda; Milletimizin ilerlemeye, yenilie, gelimeye istekli olduu, uygar
toplumlarn seviyesine gelmek iin hep birlikte urald, bunun bir grev olduu, bu
grevinde lnceye kadar bitmeyeceini belirtti.
Mustafa
Kemalin
apka
giydirmek
ve
devrimleri
uygulattrmaktaki
kararllnn nemli bir rnei de, Mekkede toplanan slam Kongresine Trkiyeyi
temsilen gnderilen Servet (Tr) Beye verdii talimatta grld. 253
Mekkeye gidip bizi temsil edeceksin. Trksn ve Mslmansn. Trklk, Mslmanln
ncs ve klavuzudur. Mslman milletleri uygarlamaktan alkoyan Batl inanlar ykmak
iin, Mekkeye apka ile gireceksin. Kara taassup seni paralamaya bile kalksa ban vereceksin,
fakat eilmeyeceksin.
apka kanununun kabulnden sonra, Hseyin Refikin kaleme ald, apka

istimalinde mahzur- dini olmadna dair Trke hutbesi 1925 Kasm ve Aralk
aylarnda Konyada btn camilerde Cuma namazlarnda okunarak halkn apkay
kullanmas salanmaya alld.254 Geni katlmn saland camilerde okunan
hutbelerle halk ikna edilmeye alld. Bylece uygulamada tepkilerin nne geilerek,
dine aykrdr dncesi yklmak istendi.
apkann, lkenin her tarafnda giyilmeye balamasnn ardndan, illere
gnderilen apka mfettileri ile uygulama denetlendi. Halk Frkas 3. Mntka
250

252
Ayn, (7 Ekim 1925), s.1. ve (9 Ekim 1925), s.2; Gololu, a.g.e., s.145; Kololu, 1978, a.g.e., s 92.
253
Ayn, s. 98; Halit Kvan, a.g.m., (20 Kasm 1962), s.5.
254
apa, a.g.m., s.23.
251
62
mfettii evket Bey, Ankaradan ehrimize gelmitir. Trabzonda fesli kimse

kalmadn, herkesin apka giydiini, apka bulamayanlarn da fes ve kalpak giymeden
ba ak dolamay tercih ettiklerini beyan etmitir.255 Bu arada kendilerine apka
mfettii unvan kararak, ceza toplama bahanesiyle gereksiz kazan salayanlarda
oldu. rnein kendisine apka mfettii unvan veren Gazioullarndan Sleymanolu
Ahmet, apka giymeyen orum ve Sungurlu halkndan ceza bedeli toplam, durumun
anlalmas zerine Ankara stiklal Mahkemesine sevk edilmiti.256
Hkmet, Bozok (Yozgat) Mebusu Ahmet Hamdinin nerisiyle, apka almakta
zorluk eken memurlara apka avans adyla bir yl vadeli olmak ve ilerde
maalarndan taksit taksit kesilmek zere bor vermeyi kabul etti. 257
Memurlarmzn ekserisi maietine kifayet edebilecek maala istihdam edilmektedir. Elbise ve
apka masraf iin avans suretiyle verilen ve bil-fekk maaattan mahsubunun icras memurinin
maduriyetini mucib olacandan birer maa ikramiye itasn arz ve teklif ederim. 12.10.341.
Bozok (Yozgat) Mebusu Ahmet Hamdi. 26 Terinievvel 1341.
Diyanet leri Bakanl da apka avansndan yararlanan kurumlardand.

Mftlerinde memurlara verilen elbise avansndan yararlanabilecekleri, bavurmalar
halinde kendilerine denecei illere gnderilen genelgeler vastasyla duyuruldu.258
Rfat Breki, kuruma gnderdii genelgede kendi grevlilerinin de apka almalar
gerektiini, apka fiyatlarnn, memur maalarna oranla pahal olduu gerekesiyle
memurlarna 50er lira apka avans verileceini bildirdi. apka fiyatlar ykseldii
iin bu avans 80 liraya karld.259 l, ile ve kylerde Diyanet leri Bakanl
tarafndan grevlendirilen din grevlileri, ba lleriyle beraber, gerekli creti de
stanbul Mftlne gndererek apka satn almaya altlar.260
4.5. apka Nereden Ve Nasl Temin Edilecek?

apkay giymekte problem yaamayan tccarlar iin ise asl sorun apkann
yapmyd. Doan Avcolu, ticaretle uraanlar iki kesime ayrd: Birinci grup
Tanzimat ibirlikileri, ikincisi ise tam bamszlktan yana Milliciler. Bu iki
255

B.C.A. Bakanlar Kurulu Kararlar Katalogu, 030.18.1.1.18.28.19, (06.05.1925).
257
Ayn, 030.18.1.1.15.61.2.
258
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalogu, 051.V35.5.44.6.
259
Ayn, 051.V41. 8.67.20, (6.11.1926).
260
Kanunun bah ettii msaadeden istifade eden Mensubin-i lmiyeye mahsus sipari ve imal ettirilmi
serpularn bedeli olan yzer kurula ba lleri stanbul Mftlne resen gnderilerek ihtiyacm
oradan temini tamimen beyan olunur. Ayn, 051.V08.2.6.15; 051.V16.3.16.13; 051.V05.2.2.17.
256
63
gurupta giysi devrimiyle birlikte Batl kyafetleri benimsedi. Ancak bir farkla,
Tanzimat Batcs Avrupa kumandan, Millici ise yerli kumatan elbise istedi.261
Her eyiyle ulusal olmaya alan yeni Cumhuriyet giysi ve baln da yerli
fabrikalarda, yerli kumalardan yapmak istedi. Yeni Devlet, bu amacn gerekletirmek
iin Milli Burjuvazisini yaratmaya alt. Osmanl imparatorluunda, ticarette en
byk pay aznlklarla yabanclarn elindeydi. Yeni devlet, vatandan ticarete sokmak
iin kendi eliyle destekliyordu.262
Bakanlar Kurulu kararnamesinin kabul edilmesinin hemen ardndan apkalara
Narh, apka malathaneleri, apka Fabrikas, apka ve Milli ktisat, apka ve
ktisadi Neticeleri balklaryla konunun ekonomik yn gazetelere tand. apkalara
Narh balkl yazda, stanbuldaki apkaclarn Belediyeye birer apka numunesi ve
fatura getirdikleri, getirilen apkalarn stanbulda imal edildii iin olduka ucuz
olduu belirtilmiti. Lks apkalarn ise Avrupadan getirildii, Ancak stanbuldaki
apkaclarn ounun Rum olduu, ayrca stanbulda Yahudi ve ngiliz apkaclarnn
olduu sylenerek, aralarnda hi Trk ve Ermeni apkac bulunmadna dikkat
ekilmiti. Gazete bu karm Belediyeye getirilen faturalardan belirlemiti.263 Halkn
apkaya gsterdii rabet zerine apkac dkknlarndan pek ok al veri oldu ve
apka fiyatlar artt. En dk kalitedeki panama apkas (on), uha apkalar (on alt)
liraya kadar frlad. Ancak halkn, artan fiyatlara ramen apka giymeye altklar
gzlendi. stanbul Belediye Bakan ise, haksz kazanc engellemek iin apka
fiyatlarn kontrol altna almaya alt.264 Beyolunun nadir apka dkknlarndan
ok fazla alveri olduu iin, birka ay iinde apkaclarn umulmayacak derecede
zenginletikleri grld.265
apkann tamimi kffesi Gayr- Trk apka tccarlar iin pek byk kra vesile olmutur.
Bundan bir iki ay evvel iki liraya sattklar foter apkalar derhal yedi sekiz liraya karmlar
ve frsatn kendilerine temin ettii hadsiz krlar ceplerine yerletirmeye balamlardr.266
apka, modas da srekli deitii iin birka tane olmalyd. Ayrca pahalyd
ve apkaya denen para yurt dna gidiyordu. Bundan dolay bir an nce apka
261
Avcolu, a.g.e., s.1363.

Ayn, s.1380.
263
264
Ayn, s.1.
265
266
262
64
imalathaneleri almalyd.267 Gazeteler de, apka ihtiyacnn karlanmas iin yurt

iinde fabrika yapmak isteyene tevik verilecei haberleri yaynlanmaya balad.
stanbulda Dar-l-acezede bir apka fabrikas yaplmas dnlyordu. nk Darl-aceze ynetiminin, stanbul Belediyesine devrinden nce drt bin liraya yakn borcu
bulunmaktayd. Byle bir apka fabrikas Dar-l-acezede kurulduu takdirde hem halk
daha ucuz bir fiyatla apka sahibi olabilecek, hem de Dar-l-aceze ynetiminin
borcunun nemli bir ksm denmi olacakt. 268
Bu haberi gazetede okuyan bir ecnebi, stanbul Belediye Bakan Emin Beye
gelerek bir apka fabrikas kurmak istediini syledi. Emin Bey, bu ecnebiyi Dar-lacezeye gndererek, bina iinde fabrika kurulup kurulamayacan incelemesini istedi.
Bu incelemenin sonucuna gre, Dar-l-acezede kurulacak olan fabrika ne kadar byk
olursa olsun btn Trkiye halknn apka ihtiyacn karlayamayacakt. Trkiyede
kullanlan apkalar Galata ve Yksek Kaldrmda bulunan birka Rum yapt iin,
stanbulda apka ok kolay imal edilebilirdi. Giriimci Trkler bu frsat karmamal
ve ecnebilere bu pazar kaptrmamalyd.269 Gazetelerde bir yandan bu tr haberler
karken, bir yandan da ilan sayfalarnda apka Fabrikalarnn ilanlar yer almaya
balad. Bu fabrikalarda her eit apka imal edildii gibi, ithal kumalardan da apka
yaplmaktayd.270 Ancak, malzeme olarak yn ve tavan yn kullanlarak yaplan
apkalarn malzemeleri lkede ok fazla bulunduu iin ucuza imal edilebilecekti.271
Foter apkalar spanyadan yn ithal edilerek yapld iin ok pahalyd. Hkmetin
desteklemesi halinde yerli fabrikalarda foter ucuza imal edilebilirdi.272
Ticaret Bakanl, apka temin edebilmek iin Trk parasnn yabanc lkelere
akmasndan dolay duyduu rahatszla Hkmetin de dikkatini ekerek, apkann
btn eitlerinin Trkiyede imal edilmesi iin eitli giriimlerde bulundu. apkann
267
Ayn, (4 Eyll 1925), s.1; Hakimiyet-i Milliye (27 Ekim 1925), s.2.
269
Ayn, (4 Eyll 1925).
270
apka Fabrikas, Fabrikamzn her nevi kasket imal etmekte olduu mterilerimize arz olunur.
Sultanhamam No: 25, Duhanizade Mahdumlar, Ayn, (2 Ekim 1925), s.6; apka Fabrikas, Fabrikamz
yeni kuad edilen apka dairesinde ngiliz ve Gabardin kumalarndan mamul muhtelif cinslerde kasket
imal eylediimizi muhterem tara mterilerimize beyan eyleriz. Sultanhamam No: 25, Duhanizade
Mahdumlar, Ayn, (14 Ekim1925), s.6; Ayn, (2 Eyll 1341); Yldz apka fabrikas, Caalolunda,
stiklal caddesinde fabrikamzda imal edilen bilumum apkalar Avrupa mamulatndan olup, ayn fiyatlar
zerinden toptanclara satlmaktadr. Ayn, (18 Ocak1929).
271
Ayn, (7 Eyll 1925); Toptan olarak dzinesi 25, 27, 30, 33, 36 liraya satlmaktadr.; Ayn, (13 Aralk
1925).
272
Hakimiyet-i Milliye (16 Ekim 1925), s.2, Haim Nahit ayn konuyu (27 Ekim 1925) tarihli
Hakimiyet-i Milliye gazetesinde de apka ve Milli ktisat makalesiyle ele almtr.
268
65
en ar olan foterin Trkiyede retilebileceini, ancak imdilik en genel kullanlan

ve en kolay olan Trk kasketlerinin iki hafta iinde retilip, 40 kurua satlmas
gerektiini bildirdi. Bir fes buuk liraya satldna gre, kasketin byle ucuza
satlmas lke iktisad asndan da uygun olacakt. Bakanla gre bu durum iki amaca
hizmet edecekti: Biricisi, Bakanlk bu yolla milyonlarca Trk parasnn Trkiyede
kalmas meselesini zm olacak; ikincisi, kasketi i sahipleri kullanacakt. lke
halknn ounluu kyl ve ii olduu iin, yabanc fabrikalardan daha ucuza yaplan
bu apkalar satn almalar daha kolaylaacakt.273
lkede bulunan kumalar ve Trk terzisi ve Trk kadnlarnn giriimleri ile
birka gn iinde dikilebilen apkalar dolaysyla parann lke iinde kalaca
dnlyordu. Kastamonuda apka yapmay ve diki dikmeyi bilen dul kadnlardan
birka kii bir araya gelerek apka dikmeye baladlar.274 Bursada da tamamen yerli
kaynaklarla eit eit apka imal edildi. malathanenin gnlk yapabilecei (500600)
apkann birinci eitleri (250) kurua, ikinci eitleri ise (150) kurua hemen satlmakta
ve eitli yerlerden sipariler alnmaktayd. Henz balang aamasnda bulunduu iin
pek gsterili olmayan birinci eit apkalar, (450600) kurua satlan yabanc apkalara
tercih edilir oldu. ileri Bakanl da yerli imalathaneleri desteklemek iin Mahalle
htiyar Heyetlerinin apka ihtiyalarn Bursa ve stanbuldan karlama yolunu tercih
etti.275
5. KADIN GYSSNDEK DEM

5.1. Toplumsal Deiimde Kadn
Bir taraftan asrlarca devam eden deer yarglar, dnce tarz, dolaysyla
yaam; dier taraftan ise yeni kalplar byk bir bocalama ve ikilem. te bu artlar
altnda Trkiyede yakn tarihin en nemli toplumsal deiimi Cumhuriyetle birlikte
yaand. Gerek anlamda modern toplumu oluturan btn kurumlarda, en ciddi
atlmlar bu dnemde yapld. Kadnn ise bu deiimde yerini almas Trk
Devrimlerinin bir gereiydi. Bu ayn zamanda yeni Trkiyenin, yeni ehresinin de
canl bir ifadesiydi. Kadnn grntsnden sosyal konumuna kadar birok alanda hzl
273
Ayn, s.2; Cumhuriyet (7 Eyll 1925).

Ayn, (3 Eyll 1925), s.1.
275
Ayn,(16 Ekim 1925), s.2.
274
66
bir deiim yaand. Osmanlnn geri kalmasnn sembol olarak kabul edilen kadn,
Cumhuriyetle birlikte modernlemenin sembol oldu.
1923n hemen sonrasnda, balangta nemli bir tarihsel gemie, birikime,
altyapya dayanmasa da, kltrel devrimlerle yeni kadn tipi ortaya kt. Bu kadn tipi
yeni sistemin iaretlerini tamaktayd. Trk toplumunu Doulu simgelerden koparp,
Batya ynelten yeni sistemde yalnzca zihinsel alanda deil, d grn olarak da
yeniden ekillenme balamt. Bu ekillenme toplumun btnne de uygulanmak
istendi. Ancak deiim bir anda ve Trkiyenin genelinde ayn boyutlarda
yaygnlaamad. Corafi koullar nedeniyle iletiimin kopuk olduu, ulamn imknsz
olduu yrelerde hibir deime grlmedi. Dnsel ve kltrel atlm, btn
kesimleri kapsayacak boyutta ve lde gerekletirilmediinden, toplumsal farkllklar
bu dnemde iyice artt.276
Modernleme ile gelen yaam biimi, zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda bir
st snf yaratt.277 Cumhuriyetin ilk yllar yetenekli, sekin, iyi eitimli ailelerin
ocuklarnn ykselebilmesi ve yeni yaam her ynyle tadabilmesi iin inanlmaz
olanaklar sundu. Buna dair en gzel rneklerden biri, dnemi yaam, sekin aileye
mensup entelektel bir kadn olan Mina Urgann yaam yksnden karlabilir.
Urgan, anlarn toplayp yaynlad kitabnda, genlik dnemlerinde yaad renkli
hayat, kadnl-erkekli karma toplantlar, renci aylarn, gezileri, balolar,
rencilerin urak yeri olan kahveleri, stadyumdaki malarn heyecann, kadn ve
erkek bir arada toplumsallamann gereklerini anlatp, Atatrk dneminde yaanan
toplumsal deiimleri dile getiriyordu.278
imdi sras gelmiken, Kemalist, hem de sapna kadar Kemalist olduumu ak seik sylemek
isterim. Mustafa Kemal benimle dans etti, on bir yanda bir ocua insan muamelesi yapt iin
deil, eer Mustafa Kemal olmasayd, ben ben olmayacam iin Kemalistim. Eitim grm,
seksenini gemi bir kadnn bu memlekette Kemalizme inanmamas tamamen anormal olurdu.
O srada kktm ama, tramvaylarda erkeklerin oturduklar blm kadnlarn oturduklar
blmden ayran perdeyi ok iyi anmsyorum. Mustafa Kemal o perdeyi de, kadnlar toplum
276
Leyla Krkpnar, Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler,
Bilano 98. ss. 13-28, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998), s.16.
277
278
Aye Durakbaa, Cumhuriyet Dneminde Modern Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluumu;
Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75. Ylda Kadnlar ve Erkekler, Bilano 98. ss. 2950, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998), s.42.
67
yaamndan dlayan, karanlk kelere kapatan btn perdeleri de yrtt o gzel elleriyle.
Kadnlarn her adan erkeklerle eit olduklarn savundu.
279
Elit tabakann Cumhuriyetle birlikte yaantsnda deiiklik olmam, nasl

altlarsa yle yaamaya devam etmilerdi. Claude Farrere, Ankaral Drt Hanm adl
kitabnda, Doktor Vilandry karakterinin Osmanl brokratlarndan bir ailenin konuu
olarak geldii Trkiyede nceki gelileriyle bir karlatrma yapp, fazla bir deiim
olmadn aadaki szleriyle belirtmitir. ... Eski zaman Trk Hanmlar, en azndan
muayyen bir seviyeye sahip olanlar dahi Fransz Hanmlarna benzemekteydiler.
Dolaysyla fazla bir deiime ihtiya olmad.280 Ancak yine de zamanla toplumun tm
katmanlarndaki kadn sosyal hayata katlacana, bunun da ekonomik zgrlk ve
eitimle olacana inanld iin yaplmaya allan model sekteye uratlmam,
kadnlara ynelik yenilik uygulamasna devam edilmiti. Bylece, Trk kadnn
toplumsal statsnde Cumhuriyetle birlikte byk atlmlar gerekletirildi.
Mustafa Kemal, kadnlarla ilgili yenilikleri uygularken ei Latife Hanm
srekli yannda bulundurarak, ada Trk kadnnn ve yeni modern toplumun simgesi
haline getirmeye alt. Cumhuriyet kadnnn yaad deiiklikler Latife Hanmn
ahsnda Trk ve Dnya kamuoyuna yanstld. Kltr alannda giriilen reformlarn
sembol ise Afet nand. Yeni Trkiye yaratlrken, bu kadn sembollerinden
yararlanlacak, bunun iin kadn ve erkeklerin rolleri eit olacakt. Yeni Trkiyenin,
eski Trkiye ile hibir ilgisi olmadn ispatlamas iin,281 toplumsal farkllklara
ramen, kadnn giysisini deitirmesi bir zorunluluk olmutu. Yeni Trkiyede
deiimin yerini bulabilmesi iin kadn da d grnyle yeni modelin iine
ekilmeliydi.
Fesle peenin ayn tarihte atlm olmas kadnn zgrlk alannda erkekle
birlikte yrdne rnekti. Yukardan, ankayann tepesinden gelen ynlendirmelerin
etkisiyle Trk toplumunun adalamas, kadnn zgrlemesine yardm etmi,
kadnn zgrl de, Trk toplumunun kalknmasn, toplumsal yaamn ve aile
yaamnn dzene girmesini salamt.282
279
Mina Urgan, Bir Dinozorun Anlar (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998), s.158.
Claude Farrere, Ankaral Drt Hanm. eviren: Kriton Dinmen (stanbul: Scala Yaynclk, 1999),
s.14.
281
Krkpnar, a.g.m., s.19.
282
Tekinalp, Kemalizm. eviren: etin Yetkin (stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998), s.128.
280
68
Toplumsal ilerlemeler ve devrimler kadn olmadan gerekleemezdi. Trk

kadnna siyasi haklar tannarak kadn toplumun dinamii haline getirmek hedeflenmi,
bu yolla harem ve peeden syrlan kadn, Parlmentoya gemiti.283 Kadnn mahrem
yaamdan, kamusal yaama gemesi, harem ykleri dinlemeye alm Batllar da
artmt. Kadn, sosyal hayata katlmakla birlikte meslek sahibi olmaya, ekonomik
anlamda zgr olmaya, erkeklerle yan yana elenmeye balamt. Balolar, kabuundan
kan kadnn modern dnyada yerini almasn salad. Bir de dnya gzeli kararak
peesiyle birlikte ehresinin de deitiini tm dnyaya ispatlad.
5.2. Kadnn apka Giymesi

Avrupa giysisinin olduu gibi, aynen alnmasna karlk, apka hemen
kullanlmaya balanmad. Bir mddet daha arafn kalnts olan barts
kullanlmaya devam etti. Ancak zamanla barts apkaya benzer ekiller ald ve
sonunda yerini apkaya brakt.284 1925te apka giyen ilk Trk kadn Selma Ekrem
olmutu.285 Bu arada zellikle de kz okullarnda okuyanlar iin yeni tip balk kabul
edildi.286
Erkekler apka giyerken Trk kadnlarnn da onlardan geri kalmamas iin
propaganda almalar olmasna ramen, kadnlarn bu yenilie katlmalar daha ar
bir ekilde seyretti. stanbul Kadnlar Birliinde 1928de Cumhuriyet Bayram gn bir
konferans veren ffet Halim Hanm, Erkeklerimiz balarna apka giydiler ve bunun
yararn ok ksa bir zamanda anladlar. mit ediliyor ki bundan sonra kadnlarmz da
bu ihtiyac hissetsin. szleriyle kadnlar apka giymeye davet ederken, kyafetiyle
modernleen erkeklerin yanna kadnlarn ancak bu ekilde yakacaklarn telkin etti.287
Bu tr giriimlerin ardndan kadnlar arasnda apka giyimi yaygnlamaya balad.
Bunu son moda kadn apkalarnn sergilendii atlye ve moda evlerinin almas takip
etti.288 apka yapmak iin kurslar ald, halkevleri de bu kurslar destekledi.289 Gazete
283
Kololu, 1999, a.g.e., s.334.

Mesela ilk zamanlarda ene altndan balanan bart, sonralar btn ba kapatacak ekilde,
bugnk Trbanlar gibi sarlp inelerle tutturuluyordu. Pee bir mddet bu sarma balar zerine de
konmakta devam etti. Pee braklm, ancak bu sarma ba, uzun bir zaman devam etmi, 1930dan sonra
apka genelleebilmitir. Taolu, a.g.e., s.82.
285
Kololu,1999, a.g.e., s.331.
286
287
Genosman, a.g.e., s.117-118.
288
Cumhuriyet (14 Ekim 1937).
284
69
ilanlarnda apka sipari atlyelerinin yer almasyla zamanla bir sektr haline geldi. Her
yl moda olan apkalar gazetelerden de takip edilmeye baland. Giysileri yer ve zamana
gre ayrma ilemi apkalar iinde geerli olmaya balad.290
5.3. Cumhuriyet Dneminde Kadnn Giysisi

Cumhuriyet dneminde kadn giysileri zamana ve yerine gre eitlilik gsterdi.
Giysiler, yazlk ve klk, olarak mevsime gre deitii gibi sabah ve akam olarak da
ayrld. Spor giysiler, fantezi giysiler, ay, kokteyl giysileri, yemek, balo, tiyatro, deniz,
plaj, kayak, binicilik olarak hep ayr giysiler kullanld.291 Resmi kurumlarda alan
kadn memurlar ise erkeklerinki gibi tek dze ve ciddi giysiler (niformalar) giydiler.
Baz kadn memurlar da bu amaca uygun olarak tayyr kullandlar.292 Giysileri
tamamlayan aksesuar olan orabn gnlk hayata dahil olmasyla birlikte Resimli Ay
gibi dergiler bu oraplarn nasl giyilecei ve ilevi hakknda bilgilendirme yazlar
yaynladlar.293 Bu deiime, moda dergilerinin yakndan takip edilmesi ve kadnlarn
kendilerini Batl kadnlarla kyaslamalar etkili oldu. Giysilerin, renkleri, biimleri ve
kumalar da daima moda konusu oldu.
Kadn giysisiyle ilgili bu tr deiimler yaanrken, kadnlarn giyimi hakknda
byk tepkiler yaratmamak amacyla pee ve arafn yasaklanmas hakknda herhangi
bir resmi karar alnmad. Kanunla yasaklamak yerine, tevikle nlem alnmas yolu
izlendi.294 25 Kasm 1925te apka ktisas Hakknda Kanun kmasna ramen
kadnlar iin bir hkm konmamasnn gerekesini Falih Rfk, yle aklamt:
295
Atatrk, kadn meselesinin stne pek varamamtr. Kyde ve geri kalabalkta din kadar
kuvvetli ey, rz, rz da kadn demektir. Ahlakn ls rzdr. Dnlmeyen yemin, rz stnedir.
Medeni Kanun yeni Trk Cemiyetinin hazr nizam deil, ideali idi. Bu cemiyet mahkemelerde
kalptan dklmeyecekti. Kzl erkekli mektepten yetiecek ve mektepten kacakt. ktisadi
289
Ayn, (21 Aralk 1936).

Klk apkalarn yazlk apkalardan hem daha dayankl ve pratik, hem de ayn zamanda k olmas
lazmdr. te size numune; Birinci model, gndz ve ay elbiseleriyle giyilecek gzel bir biimde
ciddi, zarif ftr bir apka; kinci model, fazla yal, rzgarl ve souk havalarda batan baa astragan
yahut mantolarla giyilecek ayn maddeden bir apka; nc model, ok moda olan bir leden sonra
elbiselerle giyilecek altn lame yollu ftr kk apka, Ayn, (17 Aralk 1937); Ayn, (20 Mart 1938).
291
292
Ayn, s.87.
293
pek orap Nasl Giyilir, Resimli Ay, (Mart 1927), s.26.
294
Avcolu, a.g.e., s.1358.
295
290
70
artlarn yarataca yaama imknlar kadn hrriyetine kavuturacakt. Halk kadnnn kurtuluu
uzunca bir zaman alacakt.
Kadn giysisindeki bu deiimin hassasln Mustafa Kemal, Trkiyeyi ziyaret eden

Afgan kral Amanullah Hana Kadn kyafeti iinde yava git szleriyle dile
getirmiti.296
Sosyal hayatta meydana gelen deiim, giyside de zamanla kendini hissettirdi.
Cumhuriyetin ilk yllar giysi bakmndan eski devirlerin bir devam niteliindeydi.
Mtareke yllarnda ald son ekliyle araf, hl giyiliyordu.297 Ancak Trk kadn
araf ve peesini ie gitmek iin kolaylk olsun diye karp att.298 O zamanlar sadece
stanbul ve zmir gibi byk ehirlerde kullanlan giysiler, Ankara ve dier ehirlerde de
memur aileleri tarafndan giyilmeye balad.299 Kadn giyimi konusunda topluma rnek
olup, bir anlamda tayc olanlar devlet ynetici kadrolarnda (Brokrasi) bulunanlarn
eleriydi. Gerek askeri, gerekse sivil brokrasi ve bunlarn aileleri her yerde
dntrc, yeni yaam tarzn tayc oldular.300 Ankarann bakent olmasyla
birlikte devletin kurumlar ve merkezi buraya tand iin stanbuldan gelen st dzey
grevlilerinin hanmlar, Ankaray yeni yaant ve giysilerle tantrdlar. Ancak her
yenilikte olduu gibi, bunda da Ankaral yaban kadn korkacak, fakat zamanla
benimseyecek, modern giysileri giyip gnlk yaantya katlacakt. Yakup Kadrinin
Ankarasnda, Etlik tarafnda oturan Ankaral kadnlarn evden uzaklap ankaya
taraflarna
gidemediklerini,
gerekesinin
ise
orada
yaayan
kadnlara
kar
korkutulduklarn yazmt. Ankaral kadnlar, stanbuldan gelen modern giyimli

kadndan korkmulard.301
stanbuldan gelmi kuzum. Belinden aas erkekmi, belinden yukars dii. Kalaba kylleri
syleye syleye bitiremiyorlar. Balarda ok acayip eyler olurmu, biz iki yldr ne ankayaya,
ne Keirene varamyoruz. Yalnz erkeklerimiz gidip gelir... Ara sra undan bundan iitiyoruz.
ankayada ksa fistanl, arafsz kadnlar, sa ba ak dolarlarm. Gece olunca erkeklerle
bir arada oturup ahenk ederlermi... Yani hepsinin de kollar, bacaklar clbakm.
296
Amanullah Han lkesine dner dnmez kadn kyafeti hakknda yasa karr. Mustafa Kemalde;
Eyvah adam gitti demektir. Ben kendisine srarla bu konuya girmemesini tlemitim, ok yazk oldu
der. Avcolu, a.g.e., s.1358.
297
Kn ynl, yazn ipekli kumatan yaplm, tayyr zerine rengine uygun ve ayn kumatan pelerin,
baa arkadan skma tl rts eklinde. Taolu, a.g.e., s.81.
298
Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara (9. bask, stanbul: letiim Yaynlar, 1999), s.249
299
300
301
Karaosmanolu, 1999, a.g.e., s.56.
71
Eski devir adet ve kurallarnn belirledii kyafet ekli olan araf, zamanla
deiime urad. Kadn giyiminin medeni hale getirilmesi iin ilk somut adm 15 Ocak
1924te okullara gnderilen bir genelge ile atlarak kadn retmenlerin yzlerini pee
ile rterek derslere giremeyecekleri bildirildi.302 1925 ylnn Aralk aynn banda ise
Eskiehir Belediye Bakan Kamil Bey, halka hitaben yaynlad bir beyannamede
kadnlarn geleneksel kyafetlerini brakarak medeni kyafeti benimsemeleri gerektiini
aklayarak, beyannamede u grlere yer verdi: 303
Kanun- ahirin apkay btn Trkiye halkna temil ettii bir srada pek irkin bir manzara
tekil eden petamal rtnmenin de medeni kyafetlerle ve medeni, asri telakkilerle mnasip bir
ekle ifra edilmesi zaman gelmi olduundun pek iptidai ve gayr-i medeni bir kyafet olan bu
petamal rtnme ekline bir nihayet verilmelidir. Bunun yerine bir ksm hanmlarmzn
iktisa ettii elbise ekilleri kaim olmaldr.
Cumhuriyetin modernleme hedefine uygun olarak kaleme alnan bu

beyanname, kadnlar arasnda beklenilen ilgiyi yaratmad ve kadnlarn kkl
deiimini salamaya yetmedi. Kadnlarn giyim konusuna ilgisizliklerini gidermek iin
basndan da destek geldi. Hakikat Gazetesi, Kadnn Medeni Kisvesi balkl
yazsnda; Kadn eski giysisinden syrlamadka, kocasna ben hizmeti deilim
diyemez304 eklinde dncelerini ifade ederek, kadnlarn konuya eilmelerini
salamaya alt. Kadnlar Birlii herkese yetimesi hayal olsa bile fakir kadna ve
kyl kadna araf yerine manto giydirmek istedi.305 Baz fakir kadnlar, arafn
mantodan daha ekonomik olduunu syleyerek, araf bir silah olarak kullandlar.
Bununla
birlikte
baz
yerel
ynetimlerin
nclnde
kyafetin
modernletirilmesi almalar yapld. Kyafetin modernletirilmesinin ncln

yapan kentlerden biri Trabzondu. Trabzon l Genel Meclisi, 11 Aralk 1926 tarihinde
peenin kaldrlmas kararn oy birlii ile Valiliklere bildirdi.306 Bu durum Eskiehir
yerel ynetimini tekrar harekete geirdi. Belediye Meclisi, kentte pee ve arafn
yasaklandna ilikin bir karar ald. 1927 yl Ocak aynda bu kararn uygulanmasn
302
Yakut, a.g.m., s,26.

Ayn, s,27; apa, a.g.m.,s.24.
304
Kadnn Medeni Kisvesi, Hakikat, (3 Aralk 1925), s.1.
305
araf, geriliin ve irkinliin sembol haline gelmi, kiiye ait tercih olmaktan karak, topluma ait
bir mesele haline gelmitir.... ekle ait her ey zamana baldr. Zamanla beraber ekle ve teknie ait olan
her ey geer. slamn artlar arasnda araf olmad gibi, Medeniyetin artlar arasnda da dinsizlik
yoktur. Peyami Sefa, arafa Ait Sorular, Din, nklab, rtica. ss. 233-234, (stanbul: tken
Yaynlar, 1976), s.233.
306
apa, a.g.m., s., 27.
303
72
salamak zere bir talimatname yaynlad. Bu talimata gre; pee, petamal ve srta
alnan boeler yasakland. Bu karara uymayanlardan be liradan yirmi be liraya kadar
nakit para cezas alnacakt. Uygulama kazalarda iki ay, kylerde ise alt ay sonra
balayacak; karar merkezde polis mdrl vastasyla btn mahalle muhtarlar, kaza
ve kylerde jandarma vastasyla ky muhtarlar ve kap kap dolamak suretiyle evlere
bildirecek olan polis, jandarma ve belediye avular uygulayacakt.307
Bu konuda alnan kararlar yaygnlatrlamam, araf ve pee sorunu 1930lu
yllara kadar tanmt. 5 Aralk 1934 tarihinde kadnlara milletvekili seme ve seilme
hakk verilmesinden hemen sonra baz belediyeler araf, pee ve kafesi yasaklamaya
baladlar. Yerel gazetelerde araf ve peenin a dl, ilkellii ve ahlakla bir
ilgilisinin olmad ilenmeye balad. eitli il ve ilelerde araf ve peeye kar farkl
uygulamalar ve yntemler grlyordu.308
Aralk 1934 tarihinde Bodrum ve Fethiyede araf ve pee belediye meclisi
karar ile yasakland. Adana Belediye Meclisi, 15 ubat 1935 tarihinde yapt
toplantda, 16 Mart 1935 tarihinden geerli olmak zere, araf ve peeyi oy birlii ile
yasakladn bildirdi. Belediye Meclisi karar ile Akaabat, Maka ve Ofta da araf
ve pee kaldrld. Baz yerlerde ise kadnlar meclis karar olmadan Halkevi ve CHP
binasnda toplanarak araf ve pee giymeme karar ald. Kimi yerlerde de devlet
memurlar, halkevi yeleri kendi ailelerine araf ve pee yerine manto giydirmeye
karar verdiler.309
Kadnlarn araf ve pee kullanmasnn yasaklamak
yolunda yasal
dzenlemenin gndeme getirilmesi ancak Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) 1935teki

kongresinde sz konusu oldu.310 916 Mays 1935 tarihleri arasnda yaplan CHPnin
Drdnc Byk Kurultaynda, son gn ele alnan konu araf ve pee sorunuydu.
Kongreye araf ve peenin yasaklanmas ile ilgili eitli illerden dilekeler gelmi ve
Dilek Komisyonu konuya ilikin olarak rapor hazrlamt. ileri Bakan kr
Kayann istei zerine okunan raporda, Trkiyenin kyl olan ve kyde oturan te
ikilik nfusu ile geriye kalan te birlik nfusunun byk bir ksmnn araf ve peeyi
307

Hakk Uyar, araf, Pee ve Kafes zerine Baz Notlar, Toplumsal Tarih, Say no 33: 6-11, (Eyll
1996), s.8.
309
Ayn, s. 8.
310
308
73
kullanmad belirtilerek, araf zerine tedbir almann gereksiz olduu ifade

ediliyordu.311
Hakk Tark Us, komisyon raporuna katlmayarak, lkede yer yer kadnlarn
yzlerini amalarna, vilayet karar ile araf ve peelerini atmalarna ramen, yine de
Meclis-i Umumilerin araf ve peeyi yasaklayan kararlar almak zorunda kaldklarn
belirterek, pee ve arafn kaldrlmas zerine bir kanun karlmas iin, Kazm
Sevktekin ise peenin yasak edilmesi hakknda ve bu iin kamutaya verilmesi ile
ilgili iki ayr takrir verdiler.312
Bu konuda kr Kaya, araf ve pee sorunun ok nemli bir sorun olmadn,
ok nemli konularda kurultay yelerinin onayn alarak Mustafa Kemalin gerekeni
yaptn ve bu nedenle byle nerilere gerek olmadn ima ederek, Mustafa Kemalin
grn dolayl yoldan bildirdi. kr Kayaya gre kurultay yeleri kendi
blgelerinde araf ve peeyle mcadele etmeli ve Halkevleri ile bu ii yrtmeliydiler.
nk bir kanun karmak CHPyi ok zor bir duruma drecekti. Raporun, ileri
Bakanl ilgili dilekler arasna alnmasyla tartmalara son verildi.313
CHP Drdnc Byk Kurultaynda pee ve araf konusunda ileri Bakan
kr Kayann, st rtl bir ekilde, devrimci admlar atmamakla eletirilmesi
zerine 22 Temmuz 1935te kendi kaleminden kt anlalan bir yazy, Umum
Mfettiliklere ve Valiliklere gnderdi. Bu yazda, kadn kyafetindeki deiimin kadn
ve erkein ince zevkine braklmas ve belediyelerin ald kararlarn kanun kuvvetinde
olmayndan dolay baz yerlerde uygulamada gecikmeler yaand belirtilerek ileri
Bakanlnn bir incelemesine yer verildi. Bu aratrmaya gre peenin ve arafn ok
yerde kalkmaya balad; Ankara, stanbul, zmir gibi byk ehirlerin tamamyla ve
baz yerlerde ksmen kalkt; ehirlere ve kasabalara gelen kadnlarn buralarda
araflarn ve peelerini atmalarna ramen kendi muhitlerinde dedikodudan ekinerek
yeniden araf ve petamala brndkleri anlald. Bu durumun nlenmesi iin ilk nce
memurlar n ayak olmalydlar. Herkes kendi ailesi iinde ve yakanlarnda etki ederse
bu i kendiliinden zlrd. araf ve peenin bir de emniyet ve asayi boyutu vard.
stanbulda pazarlarda rastlanan yz peeli kadnlarn yz atrlmalyd. Kt huylu
veya niyetli kadn ve erkekler yzlerine pee takarak ama ve kimliklerini
311
Uyar, a.g.m., s. 6; Yakut, a.g.m., s.28.

Uyar, a.g.m., s.7; Yakut, a.g.m., s.29.
313
Uyar, a.g.m., s.8; Yakut, a.g.m., s.29.
312
74
gizleyebildikleri iin polis daima uyank olmalyd. Byk ehirlerde vapur, tramvay,
kahve ve gazino gibi yerlerde byle peelilerin nne geilmeliydi 314
Bu direktifler sonucu tm illerde belediye meclislerinin ve vilayet genel
meclislerinin ortaklaa almas sonucunda art arda pee ve arafn yasaklandna
ilikin kararlar alnd. Aydn Vilayetinde Belediye Encmen Meclisinin pee ve araf
14 Austos 1935ten itibaren oybirlii ile yasakladn, karara aykr hareket
edenlerinse cezalandrlacan bildirdi. Ancak Aydn Emniyet Mdrlnden, ileri
Bakanlna gnderilen bir yazda, evki adl bir petamal reticisinin petamal
kullanlmazsa isiz kalacan Atatrke bildirmesinden dolay duyduu rahatszl dile
getirdi.315 Afyonda ise yasan iyi karland, kadnlarn yzde doksannn medeni
kyafetlerle gezmeye baladklar, ancak kt niyetli kiilerin kadnlara sarkntlkta
bulunduklar, bu nedenle kadnlarn gelip getii ar ve pazar gibi genel caddelerde
polise gzcle baland ileri Bakanlna bildirildi.316
CHP, ileri Bakanlnn almalarna paralel olarak, kurultayda alnan karar
uyarnca pee ve arafn kaldrlmas iin harekete geti. 9 Eyll 1935te parti
rgtlerine gnderilen gizli bir yaz bu amac ak bir ekilde belirtiyordu.317 Yaz
zerine il rgtlerinden genel sekreterlie alma raporlar gnderildi. rnein, Sinop
l rgtnn hazrlad rapora gre, ehirdeki tm alanlarn, kendi ailelerine
Cumhuriyet bayramna kadar manto diktirmeleri ve genel trenlere manto ile
katlmalar szbirlii ile karar altna alnd. Ayrca, hali ve vakti pek yerinde olmayan
halk ve esnaf tabakalarnn da karar tarihinden itibaren ay iinde kendi hanmlarna
manto temin etmeleri iin izin verildi.
318
l Genel Meclisleri ve belediyeler almalarna devam ederek araf ve peeyi

yasaklayan kararlar alyorlard. Trabzonda Valinin bakanlnda toplanan l Genel
Meclisi; kadnlarn arafl olarak sokaa kmasn yasaklad. Karar oy birlii ile alnd
ve bir bildiri ile halka duyuruldu. Bildiri de arafn tm sakncal ynleri ortaya
konarak, zellikle de kt niyetli kadnlarn kendilerini gizleme arac haline geldiini
ileri srlyordu. Polis, arafl grd herkesi en yakn karakola gtrme konusunda
314
Cumhuriyetin 75. Yldnmnde Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler 150likler, Kubilay Olay,
araf-Pee-Petamalla rtnme Sorunu, zel Say, Belge No: 13216-7/1, (Ankara: Emniyet Genel
Mdrl, Ekim 1998), s.89-90.
315
Ayn, (17.8.1935), s.92.
316
Ayn, (18.11.1935), s.96.
317
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.1.17.88.1/11.
318
Ayn, 490.1.17.88.1/11, (30.9.1935).
75
emir almt. araf ve peenin yasaklandna dair ilan yaynlandktan sonra Trabzon
Halkevi ynetim kurulu yoksul aileler iin manto yaptrmaya karar verdi.319 Rize l
Genel Meclisi de, Trabzonun ald karar aynen alp uygulamakta gecikmedi.
Bursada da belediye meclisi karar olmadan kadnlar araf ve peeyi atmaya
baladlar. araf ve peenin giyilmesine ynelik yasaklama karar almakla beraber,
terzilerin araf dikmesi ve evlerdeki kafesler belediye Meclisi karar ile yasakland.320
Mula il rgtnn 15 Ekim 1935 tarihli yazsyla, Babakann 1926da kente
gelmesinden sonra toplanan Vilayet Genel Meclisinde peenin kaldrld, arafn ise
1 Ocak 1935te toplanan Parti l Kongresinde grld ve bata halkevi olmak
zere dier yerel rgtlerin de abalaryla byk mesafe alnd, ancak tmyle
ortadan kalkmamas zerine 1 Hazirandan itibaren yasakland Parti Genel
Sekreterliine bildirildi.321
Yozgatta 1 Eyll 1935te yasaklanm bulunan pee ve arafa ilikin Parti l
rgtnn gr, dnemin gr ile birebir rtyordu. Partinin bu ve bu gibi
ulusal ve sosyal btn ilerde Valilerle sarslmaz bir dnce ve ibirlii iinde olmas
olumlu bir yaklam olarak deerlendiriliyordu.322 araf ve peenin her yerden ve
tamamen kaldrlmas iin partinin klavuz olmas gerektii belirtilerek araf ve pee
altnda yaplan iler ve neden olduklar olumsuzluklar yle sraland: 323
1. araf ve pee altnda hrszlk olmutur.
2. Pee ve arafla kendini tantmayarak yabanc erkekle buluanlar ve baka temiz kadnn adn
verip, boanmaya, aile ocann snmesine sebep olanlar grlmtr.
3. Sulu olup ta pee ve arafa brnerek kaanlar olmutur.
4. Pee ve araf ulusal giyim deildir. Kadna yakmaz.
5. Sosyal acunda ve n srada yer alan Trklerin kadnlarnn bu klkta bulunmas doru
deildir.
6. Yabanc ve sosyal gezmenlerin bir kadnmz dahi bu ayrks klkta grmeleri iyi deildir.
7. Yoksullar manto alamazlar sznde isabet yoktur. nk tutumlu olanlar pee ve arafn
parasna ucuz manto edinebilirler. Savurgan olanlar pee ve arafa daha ok para verirler.
Marata pee ve araf yasann balamasndan on gn sonra hibir szltya

yer verilmeden uygulamada baar elde edildii, ar ve sokaklarda peeli ve arafl
319
Uyar, a.g.m., s.10.

Ayn, s.8.
321
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.1.17.88.1/11, (15.10.1935).
322
323
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, Pee ve arafn Kaldrlmas Hakknda
490.01.17.88.1/11, (13.11.1935).
320
76
tek bir kadna rastlanmad, bu baary elde etmek iin ise Halkevinin fakir kadnlara
yz eli manto datt bilgisi Parti Genel Merkezine ulat.324 CHP ve ileri
Bakanlnn srarl takibine karlk baz yerlerde pee ve arafn tmyle
kaldrlamamas ileri Bakanln harekete geirdi. Bakanln Ordu Vilayetine
gnderdii bir genelgeye gre; valilerin, belediye meclislerinin ve CHP yerel
rgtlerinin aldklar nlemler uygulamada eitli zorluklarla karlamakta ve bu
nedenle etkili olamamaktayd. Pee ve arafn srarla kullanlmas rejimin ilkelerine
aykryd. Bu genelgeyle Orduda 23 Nisan 1937den itibaren pee, araf gibi
kyafetler yasakland, yasaa uymayanlarn ise Vilayet dare Kanunu gereince be
liradan yirmi be liraya kadar cezalandrlmalar gerektii emredildi. 325
5.4. Mustafa Kemalin Kadn Giyimi Hakkndaki Grleri

Zaman iinde kadn giyimi eitli aamalardan geerek yeni bir evreye girdi.
Mustafa Kemal, kadnn iyapsyla bilgisi, ahlak ve davranlaryla olduu kadar d
grnmyle de yeni Trkiyeye yarar ve gerekli bir duruma getirmek dileindeydi.326
Bu dilek onun kafasnda ok daha nceleri belirmiti. Erzurum kongresi srasnda
Mazhar Mfite zaferden sonra olacaklar yazdrrken projeleri arasnda tesettrn
kalkmasna dair bir madde de saymt.
Kadnn rtnmesi konusunda ak bir biimde gr belirtmeyen Mustafa
Kemal, bu konuda ihtiyatl davranmay uygun grd. Gelimenin tek tarafl
olamayacan, toplumun yarsn oluturan kadn ve erkein beraber deimesi
gerektiinin nemle zerinde duran Mustafa Kemal, kadnn giyim kuam ve toplumsal
hayata almas konusunda ilk nce ikna yolunu kulland. Kadnn rtnmesinin
Cumhuriyetin birinci meselesi olmadn belirtmeyi de ihmal etmedi. Ona gre Trk
kadn iin birinci derecede nemli olan fikir ve ruh halinin gelimesiydi.327
1923ten beri lkenin eitli blgelerinde yapt konumalarda kadnn
durumunu ele alp, bunlarn dini kurallara aykr olmadn belirterek ve eriat
kurallarn daha geni adan yorumlayarak peenin dinle ilgisi olmadn anlatmaya
alt. Bu konudaki ilk konumalardan birini 31 Ocak 1923 gn zmir eski gmrk
324
Ayn, 490.01.17.88.1/11. (10.1.1936).

Cumhuriyetin 81. Yldnm Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler, s.91.
326
Cunbur, a.g.m., s.6.
327
Aksoy, a.g.e., s. 99.
325
77
binasnda toplanan halk ile grmesi srasnda yapmt. Kadnn toplumdaki yerine
deinen Mustafa Kemal, ilk defa olarak da kadn giyimine dikkat ekerek, tesettrn
kadn toplumsal hayattan soyutlamayacak, ahlaka uygun, basit bir ekilde olmas
gerektiini vurgulad.328
Trk kadnlyla ilgili en nemli konumalarndan birini Konyada Kzlay
Kadnlar ubesinde 21 Mart 1923 gn yapt. Bir konumasnda halk kadnn savunan
Mustafa Kemal, yabanclarn Trk kadnn erkekten, toplumdan, uygarlktan ayr birer
yaratk saydklarn, bunun da kadnlarn rtn eklinden doan yanl dnceden
kaynaklandn yle anlatt. 329
Gerekten de zellikle byk ehirlerde kyafetimiz bizim olmaktan kmtr. ehirlerdeki
kadnlarmz iki ar klk iinde grnyorlar. Ya dardan ne olduu bilinmeyen, ok kapal,
karanlk bir klk ya da Avrupann en serbest balolarnda bile gsterilemeyecek kadar ak bir
giyini. Her ikisi de dinimize aykrdr. Kapal olmayan fakat erdemli olan bir giyimle ilim ve
sanat hareketlerine, sosyal hareketlere katlan kadn, dnyann en tutucu milleti bile beenir.
Konya kadnlaryla yaplan bu konuma, Trk kadnnn giyim tarz, davranlar ve

toplum hayat ynnden etkili ve dndrc bir konumayd. Giyim konusunda
zellikle byk ehirlerdeki durumu dikkate alarak, var olan iki ucu da eletirmiti.
Burada hedeflenen modernlemenin iselletirilmesi deil, dardan bakldnda
alglanann modern olmasyd.330
araf konusunu da ele alan Mustafa Kemal, ilk rnei kendi eini vermesini
istedi. Bundan dolay, 1923te Latife Hanm siyah giysilerle ve bartl de olsa
arafsz olarak dolat.331 Ancak Trk kadnn adalatrmak iin yaplan almalar
Trkiyenin tmne yaylamad. Mustafa Kemal, fese ve takkeye kar kampanyann
balang noktas olan nebolu ve Kastamonu gezisinde ilk kez araf giyme detini ve
kadna reva grlen koullar sert bir ekilde dile getirerek kadnlarn konuya
dikkatlerini ekmeye alt.332
28 Austos 1925te neboluda yapt konumada, erkek giyiminin nasl olmas
gerektiini belirttikten sonra sz kadn giyimine ve rtnmeye getirdi. Seyahatlerinde
kylerde deil, zellikle kasaba ve ehirlerde kadnlarn yzlerini ve gzlerini sk bir
328
Ayn, s.7; Akta, a.g.e., s.134: Saray, 1989, a.g.e., s.9.

Hakimiyet-i Milliye (29 Mart 1923); ASD, II, s.150; Cunbur, a.g.m., s. 8; Akta, a.g.e., s.135.
330
331
Bernard Caporal, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn. eviren: Ercan Eypolu
(Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1982), s.646.
332
Ayn, s.647.
329
78
ekilde kapattklarn grdn, zellikle scak mevsimde bu durumun kendileri iin

zdrap verici olduunu dile getirdi. Bu konuda zellikle erkekleri sulayarak,
kadnlarnda erkekler gibi idrak sahibi insanlar olduunu, onlara milli ahlak anlattktan
ve bilgilendirdikten sonra byle davranmalarna gerek olmadn ifade edip, onlarda
yzlerini cihana gstersinler ve gzleriyle cihan grebilsinler. Bunda korkulacak bir
ey yoktur333 diyerek dncelerini dile getirdi.
Mustafa Kemal 30 Austos 1925 gn Kastamonuda tekrar kadn giyimi
konusunu ele ald. Baz yerlerde grd kadnlarn, balarna bez veya petamal ya da
benzeri eyler atarak yzlerini gizlediklerini, yanndan geen erkeklere kar ya
arkalarn evirdiklerini, ya da yere meldiklerini, medeni bir insann anasna, bu gayri
medeni davrann yakmadn dile getirerek derhal dzeltilmesini istedi.334
Mustafa Kemalin, kadnn rtnmesini konu alan bu konumas, bu konudaki
son szleri oldu. Erkein giyimini, bandaki apkadan, ayandaki iskarpine kadar
yeniletirmeye, adalatrmaya ve dzenlemeye alm, ancak kadn giyimi
konusunda ok ak, ok kapal ve karanlk olmamak artyla lml davranmt. Bu
konuda hedeflenen kadnn yznn almasyla birlikte gln duruma dmemesiydi.
Mustafa Kemal, kadnn rtnmesinde konuyu iki nokta zerinde toplamaya alt.
Birincisi, kadn bu denli rtnmeye zorlayan basknn dorudan doruya slm
dininden kaynaklanmad, slam medeniyeti evresine girmi dier milletlerin sosyal
etkilerinin bir sonucu olduu ve bu d etkilerin zamanla dini bir bask haline
dnt, dieri ise rtnme konusunun d grnten ok isel bir deiimi ifade
etmesiydi. Kadn nce aydnlanmal, ilim, kltr ve fikir ynnden gelimeliydi.335
Ondan sonras daha kolay gelirdi.
5.5. Cumhuriyet Dnemi Balolar

Batllamay kendine politika edinen yeni Trkiye Devleti, zellikle kltrel
alanda slm geleneklerinden syrlp, toplumu modernletirmeye alrken, Batnn
sosyal yaamnn baz elerini ve Bat grnml yaam tarzn da yerletirmeye zen
333
ASD, III, s.210-211; Cunbur, a.g.e., s.12; Saray, 1989, a.g.e., s.6.
Ayn, s.8; Caporal, a.g.e., s.648; Cunbur, a.g.m., s.13; Gololu, a.g.e., s.141; Kvan, a.g.m., (16
Kasm 1962), s.5.
335
Cunbur, a.g.m., s.14.
334
79
gsterdi. nk Cumhuriyet rejimi, slm inancnn etkisiyle gelien ve sosyal yaamda

kadn ve erkei ayran gelenekleri ykmak istiyordu.
mmet yapsndan, Ulus yapsna geilirken kadnn da geleneksel ve slam
kimliinden syrlp, kamusal alana girmesi saland. Kadnn zellikleri ile toplumda ki
rol, konumu ve kimlii yeniden ele alnd. Kadn hem erkein yardmcs olacak, hem
de toplumsal retime katlarak ekonomiye de katk salayacakt. Kadnn topluma
kazandrlmasndaki btn abalar milliyeti bir kadn imgesi zerine kurgulanmt. Bu
dnemin ideolojisine uyan bir yaklamd.336 Yeni bir kimlie brndrlen kadn,
Batdaki hemcinsleri gibi giyinip, onlar gibi yaamalyd.
Kadn, yzyllarca mahrem hayat nedeniyle kapal kutuda yaad iin,
birdenbire siyasal ve sosyal alana ekilmesi zor olacakt. Cumhuriyet ncesinde ksmen
artlarn getirdii zorunluluk ksmen de kadnlarn kendi istekleriyle balayan dnm,
Cumhuriyet sonrasnda hkmet tarafndan tevik edilmiti. Yeni Trkiye Devletinin,
yeni kadn modelini oluturmak iin sosyo-kltrel almalar yol gsterici oldu. Bat
toplumlarnn elence esi olan balolar bu sosyo-kltrel almalardan biriydi. Bunda
ncl milletvekili eleri yapt. Kadn ve erkeklerin toplu halde bir arada
bulunduklar elence, sosyal dayanma, yardm gibi farkl amalarla dzenlenen
balolar, yeni Trkiye Devletinde kltrel ve sosyal deiimi salamak amacyla, adeta
ideolojik bir ara olarak kullanld.337 arafn, peesini atan, kafesinden kan kadn,
zenle seilmi giysisi, makyaj ve salaryla, balolardaki yerini almaya balad. lk
dnem bu balolara katlm fazla olmad gibi, katlanlar da ekingen kalmlard.
Balolarla balayan kadnlarn toplumsal hayata ekilme sreci, kadnlarn seme ve
seilme hakkna kavutuu siyasal katlmna kadar srd. 338
Kadnn balolara katlma srecini park ve plajlarda grnmesi izledi. Artk kadn
modern, eitimli, sosyal ve bu anlamda geleneksel olandan farkl ve stnd. Bu
anlamda Cumhuriyet kadn Asri Kadnd. Asri kadnda erkein yannda her trl
sosyal faaliyette ounlukla baloda- bulunmak gibi bir grev yklenmi, eitimli,
meslek sahibi kadn haline geldi. Bu zellik kadnn d grn ile de btnlk
oluturuyordu. Kadnn zerindeki btn slmi eler tesettr, pee gibi kadn
336

Doan Duman, Cumhuriyet Balolar, Toplumsal Tarih, Cilt no 7, Say no .37:44-48, (Ocak 1997),
s.45.
338
Aksoy, a.g.e., s. 103-104.
337
80
gemie balayan btn sembolik unsurlar devre d brakld. Bu yeni dnemde

rtnme gemii, asri kadna ait olan modern giyim ise bugn temsil eder oldu. 339
Trkiyede ilk defa 19. yy.n sonlarnda dzenlenmeye balanan balolar340
Cumhuriyet in kurulmasndan sonra resmiyet ve nem kazanm, sosyal yaamn
nemli bir paras durumuna geldi. Cumhuriyet ile birlikte ilk balo, 1925 yl Eyllnde
zmirde dzenlendi. Mustafa Kemal bu baloda sadece Mslman erkek ve kadnlarn
bulunmasn istemiti. Bu kk toplant, ilk Trk elence toplantsyd. Ayn zamanda
da devrim niteliindeydi. nk slam kurallarnn geerli olduu Trk toplumunda iki
ayr cinsin zgrce arkadalk etmeleri ve yabanc bir ortamda bulunmalarnn yasak
olmas fikri bylece alm oluyordu.341 O dnemde Trkiyede bir dansl elencenin
dzenlenmesi, Mslman kadn ve erkeklerin birlikte elenip dans etmeleri Trkiyede
olduu kadar slam dnyasnda da nemli bir yer ald.
4 Eyll 1925te stanbulda ise Trk kadnlar ilk kez bir baloda gzellik
yarmasna katldlar.342 lk resmi balo ise 1925 ylnda dzenlendi. 29 Ekim 1925
Cumhuriyet bayram kutlamalar erevesinde Bakent Ankarada dzenlenen bu
baloya bata Cumhurbakan olmak zere, babakan, bakanlar, bykeliler, ordu
komutanlar ve basnn ileri gelenleri eleriyle birlikte katlmlard.343
Yine ayn yl CHPnin giriimi ve valilerin nclnde illerde de resmi balolar
dzenlendi. Valiler tarafndan verilen balolar, vali konaklarnda dzenleniyor ve bu
balolara yalnzca davetliler katlabiliyorlard. Ayrca baz ilelerde CHPnin
binalarnda, ile ve kylerden gelen davetlilere balolar dzenleyebiliyorlard.
339
Ayn, s.104.
Atay; Osmanl vakanvislerinden birinin 19. yy.n sonlarna ait bir balo davetini yle anlattn
belirtir; ...Bu esnada ngiltere Elisi Tersane-i Amire Haliinde, gemisinde balo tertibi ile vkelay
davet etmitir. O vakte kadar alafranga ziyafet ve hususi balo, stanbulca grlm bir ey olmadndan
grenler ve iitenlerin taaccbn mucib olarak trl szler tehadds etmitir.Davetli olan zevat, yats
namazn tersane divanhanesinde klarak saat ikide (alaturka saat) sandallar ile gemiye gitmiler,sabaha
kadar orada elenmilerdir. Atay, a.g.e., s.408.
341
342
Kololu,1999, a.g.e., s.331,
343
Duman,a.g.m., s.46; Sabahn ikisinde Gazi, niformal subaylarn kendi aralarnda fokstrot yaptklarn
grnce nedenini aratrd. Bir temen ona, kabahatin daveti kabul etmeyen bayanlarda olduunu syledi.
O zaman Mustafa Kemal yle haykrd; Arkadalar, dnyada subay niformas tayan bir Trk ile dans
etmeyi reddeden bir kadn bulunabileceini dnemiyorum. imdi emrediyorum, salona dalnz, dans
ediniz. Gentizon, a.g.e., s.136. Dipnot 54ten; Hariciye vekili Tevfik Rt Paa, saat 8de Ankara
Palasta ziyafet vermitir. Ziyafet ok samimi olmu, vekiller, baz mebuslar ve sefirler hazr
bulunmulardr. Ziyafete, Gazi hazretleri de itirak buyurmulardr.Cumhuriyet ( 31 Ekim 1925 ), s.2.
340
81
Cumhuriyet balolarnn ilelere kadar yaygnlamasnda ama, kltrel deiimin

lkenin en kk yerleim birimlerine kadar yaymakt. 344
Dnemin gazete haberlerinde balo haberleri ya ba sayfada, ya da i sayfalarda
ilanlar halinde verilerek, halkn sosyal hayata damgasn vuran baloya katlm
salanmaya alld. Balolarla birlikte gnlk hayata dans olgusu girmeye balad.
Aslnda dans olgusu Trklerde her zaman vard. Zeybeklerin sava danslar,
Mevlevilerin dinsel rakslar, haremde odalklarn iveli gbek danslar gibi danslar
vard. Ancak, slamn kurallar gerei kadn, kocas ve kardeleriyle de olsa halk iinde
dans etmemiti.345 Balonun gnlk hayata girmesiyle cinsiyet ayrmn yaratan kural
ortadan kalkm, Mslman halk iin modern hayatn baladnn iaretleri verilmiti.
eitli hayr cemiyetleri de her yl balo dzenleyerek bu deiime katlmlard. 346
Gazetelerde her yln moda danslarnn nasl yaplaca yazlrken, bir yandan da
dans kurslar alarak bu dans etme modas Trkiyeye yaylmaya alld. Her Cuma
Ankara Kulb denen lokal, iftlerin urak yeri haline gelmeye balad. Gazeteler,
lkenin teki illerinde de benzer gelimeler olduunu belirtmekteydiler. Gramofon,
fiyatnn ucuzluu nedeni ile son fox-trott ve modasna gre one step
tm
sosyetenin zevk alanna girdi. Brili, dansl ay davetlerinde tango denilen danslar
yaplmaya balad. Dans retmenlii, artk bir meslek olarak kendini kabul ettirdi.347
Yaplacak olan balolarn ilanlar gazetelerin ilk sayfalarnda yer alyor, hatta
balo dzenlemek iin komisyonlar kuruluyordu. Bu komisyonda milletvekilleri bile
grev yapyordu.348 rnein 17 Haziran 1927 de gazete de ilan edilen Matbuat
344
Duman, a.g.e., s.46.

Gentizon, a. g.e., s.133.
346
Mark- Azam Balosu, Cumhuriyet, ( 9 Aralk 1934 ); Hilali Ahmer Balosu, Cumhuriyet, (20
Aralk 1934 ); Kadnlar Birlii Balosu, Cumhuriyet, (26 Aralk 1934); ocuk Balosu, Cumhuriyet,
(27 Nisan 1929). s.1; Kzlay ocuk esirgeme kurumu, Kadnlar Birlii, ehir Belediyesi, Turistler
Dernei, Hayvanlar Koruma Dernei, Farmasonlarn, Tabipler odasnn, Trk Hava Kurumunun,
Gazetelerin dzenledii balolar birbiri arkasndan yaplyordu. Bunlar her dzeyden, her ortamdan
kiileri, liselileri, eski hocalar, gen kzlar olduu gibi, dnn yzleri rtl hanmlarn ekiyordu.
Gentizon, a.g.e., s.135; Bata eitli kurumlar yararna olmak zere Trk oca, Hilal-i Ahmer (Kzlay),
Himaye-i Etfal (ocuk Esirgeme Kurumu) birbiri ardna balolar dzenlediler. Duman, a.g.e., s.46; Hayr
Cemiyetlerinden baka, dier cemiyetlerin dzenleyecekleri balolara ancak gece yarsndan sonra saat e
kadar izin verilir. Cumhuriyet (5 ubat 1934).
347
Gentizon, a.g.e., s.136; Duman, a.g.m., s.46; Karaosmanolu, 1999, a.g.e., s.111; Baloya dans etmek
iin gidersiniz. Bu pek tabii ve pek dorudur. Cumhuriyet (31 Aralk 1934).
348
Ayn, (17 Haziran 1927), s.1.
345
82
Balosunu dzenleyecek heyetin iinde Giresun Milletvekili Hakk Tark Bey de vard.
Bu balolarda, en k bayan seilir, karikatrler yaplr, balo gazetesi datlrd. 349
Bykadada yaplacak Kzlay balosunun gazete ilanna ise, balo biletlerinin
fiyatlar: ki kiilik bilet 5, yalnz erkek 3, yalnz kadn 2 lira olarak yansmt.350 Bilet
fiyatlarndan da anlalaca gibi kadn ve erkei ayr ayr deil, beraberce elenceye
katmak amat. Yalnzca erkein katlaca elenceye ho baklmyordu.351 Bu arada
maskeli balolar da dzenlenmeye balad.352 Balolara ait bir baka ilgin nokta ise,
baloya katlabilmek, dans ve elbise yarmalarna girebilmek iin, gazetenin bast
kuponlarn biriktirilmesi gerekliydi.353
Bu tr balolara, yabanc ailelerle Batl yaam tarzna ok uzak olmayan zengin
ailelerden kadn ve erkekler ve elit aileler byk ilgi gsterdiler. Bu bir anlamda elit ile
halkn kopuunu hzlandran sreti.354 Her ne kadar balolarla kltrel deiim
yerletirilmeye allsa da, sonuta halk ile elit arasnda farkllklar da yaratt. Bu
kopuun en gzel rneini Yakup Kadri Karaosmanolu Ankarasnda, Selma
Hanmn evindeki lgn balodan kan Neet Sabitin baka bir mahallede ellerinde
mum klaryla camiye mevlide giden halk ile karlamasyla anlatr.355 Ayn gece ayn
ehirde iki ayr insan ve yaant manzaras anlatlarak, uurumun alt izilmitir.
Bu modern toplantlarda her kadndan daha gzel, daha ssl, daha itibarl
grnmek amat. Bir Avrupal gibi giyinip sslenmek, dans etmek, yaayp elenmek,
byk bir zafer kazanmak kadar nemliydi.356 Balolar ayn zamanda bir klk ve
gsteri yarnn da olduu yerler haline geldi. Kyafetler ya Avrupadan smarland ya
Paristen modeller getirtildi ya da stanbuldaki terzilerden temin edildi.357
Bat toplumlarnda elence kltrnn ve sosyal yaamn paras olan balolar ile
Cumhuriyet ynetimi, eski alkanlklarn yerine yeni deerleri ina yoluna giderek,
kadn, erkek cins ayrm yapan gelenekleri ykmaya almt. Yukarda da grld
gibi balolar, toplumun ok kk ve snrl bir blmne hitap etmi, geni kitlelere
349
Ayn, (13 Austos 1927).

Ayrca suare elbisesi giymek mecburi tutulmutur. Ayn, (26 Austos 1929).
351
Duman, a.g.m., s.47.
352
Cumhuriyet (11 ubat 1930); zmir Halkevinde kostml balo verilmitir. Baloya dardan
zeybeklerde gelmitir. ehrin tannm kadn ve kzlar milli kostmler ile baloya gelmilerdir. Ayn, (27
Ocak 1938); Ayn, (15 ubat 1938); Ayn, ( 25 ubat 1938).
353
Kurun (7 Aralk 1934), s.1.
354
Duman, a.g.m., s.46.
355
Karaosmanolu, 1999, Ankara, s.140 ve 248.
356
Ayn, s.111.
357
Ayn, s.115.
350
83
ulaamamt. Fakat yeni rejimin Batl yaam tarzn topluma yerletirmek iin kltrel
alanda deiimi yukardan aaya gerekletirmenin bir amac olmutu.358
5.6. Gzellik Yarmas

Batl devletlerde olduu gibi Trkiyede de bir gzellik yarmasnn
dzenlenmesi zamanla Trkiyenin gndemine giren bir konu oldu. Amerikada yaplan
uluslararas gzellik yarmasnda bir Trk kznn olmay gzellik yarmas fikrinin
olumasnn da nedeni oldu. Gzellik yarmas dzenlemekte ama; her ne kadar
Amerikada yaplacak olan Dnya gzellik yarmasna katlmak, yeni Trkiye
Cumhuriyetinin, Cumhuriyetle ekillenen kzn dnyaya tantmak ve Trk kznn da
gzel olduunu dnyaya gstermek gibi grlse de, gerekte, yeni kurulan Trkiye
Cumhuriyetinin hasta deil salam olduu imajn vermekti. Yunus Nadi, bu dnceyi
Cumhuriyette yle ifade etmiti; 359
Gzellik yalnz gzleri okayan bir gsteriden ibaret deildir. Denilebilir ki gzellik ayn
zamanda ve belki daha ziyade shhat ve saadetin parlak alametidir. Onun iin gzellik demek
her eyden evvel shhat ve selamet demektir. Ferte ve millete hayatta muvaffak ve mesut
olmann ilk art ise budur ve yalnz budur. Gzellik msabakasyla amalanan hedefe ulama
imdi daha iyi anlalyor deil mi? Biz bu msabaka ile o gayeye gitmeyi kurduk. Oraya
gidiyoruz ve oraya varacaz. Btn memleketlerin katld, btn dnyann yapmakta olduu
bir ii,... Cumhuriyet Trkiyesinin dier dnya memleketlerinden geri kalacak ne kusuru
olabilir?
Trkiyedeki bu yeni hareketlilik Avrupa basnna da yansd. Bu konu hakknda

Alman gazetelerine yansyan haberler, kafes ve araftan kurtulan Trk hanm
hrriyet hakkndan istifade etmektedir. eklindeydi.360 Byle bir yarmaya katlmay
hem milli bir mesele hem de Bat standardna uygun lke olmann gstergesi olarak
gren Cumhuriyet gazetesi, 1929 ubatnda Bizim bu memleketlerden ne farkmz var.
Bizim memlekette gzeller hite az olmad halde, ayn eyi biz niin yapmayalm?
diyerek, gzellik yarmas dzenleme iini zerine ald.361 Cumhuriyet gazetesinin
byle bir yarma dzenlemekteki amac; dnya gzellerinin toplantsna Trk gzelini
358
Duman, a.g.e., s.48.

360
Ayn, (1 Nisan 1929), s.1.
361
Cumhuriyet (4 ubat 1929), s.1; Akta, a.g.e., s.175.
359
84
de gndermekti.362 nk gazeteye gre Trk kadn, gzelliin abidelemi ekliydi ve

byle bir yarmada yerini almas gerekiyordu.363
Cumhuriyet gazetesi, yaynlad yazlarla Trk kzlarn byle bir yarmaya
katlmalarn salamak iin tevik etmeye alt.364
Bizim kadnlarmz bu msabakaya niin itirak etmesinler, bizim ne kusurumuz var? Hlbuki
Trk kadn, dnyann en gzel kadnlarndan saylmtr. Hatta Avrupada ark gzeli diye
dillere destan olmaktadr. Avrupada imal edilen birok kremlerin, losyonlarn ve tuvalete ait
ilalarn zerine reklam iin arkn gzellik tlsm cmlelerini daima grmekteyiz. O halde
Trk kadn niin Amerika ve Avrupada kendi milletinin gzelliini gstermesin?
Cumhuriyet gazetesi at yarmaya 16 dan 25 yana kadar her Trk kzn

davet etti. Gazete, 4 ubat 1929 tarihinden sonra hemen her gn ba sayfasnn bir
kesini mutlaka gzellik yarmasna ayrd. Yz gzellii yarmann aranan ilk
artyd. Bundan dolay yarmaya katlacak kzlardan, (19x12) boyutlarnda kartpostal
eklindeki fotoraflarn gazeteye gndermeleri istendi. Her gn gazetede fotoraflar
yaynlanacak olan gzeller arasndan gazete okuyucularn setii 15 gzel finale
kacakt. Okuyucular seme iini, gazetede yaynlanan kuponlar, setikleri gzellerin
adn soyadn ve numarasn yazp gndermek suretiyle belirleyeceklerdi. Yarmaya
oy vererek katlan okuyucuya 5 ila 50 lira arasnda deien para dl ile 5 kiiye
aylk Cumhuriyet gazetesi abonelii hediye edilecekti.365 Finale kan bu gzelleri bir
hakem heyeti yarmaya tabi tutacakt. Bu hakem heyetini; yazarlar, heykeltralar,
airler, tiyatro sanatlar, mzisyenler, belediye ve genel meclis yeleri oluturacakt.366
Yarmaya katlmak iin gen kzlarn bata ilgisi olmamasna karlk, sonradan
yaplan teviklerle ilgisi artt, gazeteye resim gnderme sresinin uzatlmas istendi.
Halkta da oy vermek iin ilgi artt, eksik olan kuponlar nasl tamamlayacaklarn dahi
sormaya baladlar. Hatta eksik olan kuponlar iin 5 kuruluk posta pulu koymalar bile
nerildi.367
2 Austos itibar ile oylar sonuland30 Austosta. hakem heyetinin karsna
kacak olan gzeller belli oldu. Ancak o gn Zafer ve Tayyare Bayram olduu iin
362
Ayn, (6 ubat 1929), s.1.

Ayn, (10 ubat 1929), s.1.
364
Cumhuriyet, (5 ubat 1929), s.1.
365
Ayn, (28 Mart 1929), s.1.
366
Ayn, (11-19 ubat 1929).
367
Ayn, (7 Temmuz 1929), s.1
363
85
yarma, 2 Eylle alnd.368 1 Eyll tarihine gelindiinde, Trk olduunu ispatlamalar

iin yarma srasnda gzellerin nfus ktlar da istendi.369 Seimi tamamlanan
yarmann sonucunda, okuyuculardan da fazla oy alanlardan 11 numara ile yaran
Feriha Tevfik birinci, Semine Hanm ikinci, Matmazel Araksi etinyan ise nc
oldu.370
1929 tarihinde milli bir mesele, milli bir grev olarak balayan gzellik
yarmas, o tarihten sonra her yl dzenlendi. 1932 Trkiye gzeli Keriman Halis,
ayn yl Belikada 28 lkenin katlm ile gerekleen yarmada Dnya gzeli
seildi.371
6. BAZI KSVELERN GYLEMEYECENE DAR KANUN IKARILMASI

Osmanl Devleti ok uluslu bir imparatorluktu. Bnyesinde barndrd unsurlar
milliyet esasna gre deil, mmet esasna gre snflanmt. Mslman ve Gayri
Mslim olmak zere halk ikiye ayrlmt. Yeni bir devlet kurulduu zaman bu gayri
Mslim halka dokunulmam, Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk
Ulusu denir
372
ifadesiyle vatandalklar belirtilmiti. Bu Mslman olmayan
topluluklarn din grevlileri ve dinsel ibadetleri serbest braklmt.

Laiklik ve adalama yolunda admlar atlm olmasna ramen, bu Mslman
olmayan din grevlilerinin giysisine dokunulmamt. Giysi, din eitliini ortadan
kaldrmaya alan Cumhuriyet Hkmeti iin bu durum nemli bir boluk
yaratmaktayd. Dinsel kyafetlerin, ibadethaneler dnda giyilmemesi gerekiyordu. Aksi
takdirde laiklik zedeleniyordu. Bu boluk sezilerek, Millet Meclisine gnderilen bir
layiha ile ruhani kyafetlerle sokaklarda dolalmasnn men edilmesi istendi. Layihaya
gre ruhani kyafetler ancak mabetlerde giyilecek, ibadet ettikten sonra karlacakt.
Mslman ve Gayri Mslim btn ruhaniler bu hkme gre hareket edeceklerdi.373
368
Ayn, (22 Temmuz 1929), s.1.

Ayn, (1 Eyll 1929), s.1.
370
Ayn, (3 Eyll 1929), s.1.
371
Akta, a.g.e., s.176.
372
Atatrkn Yazd Yurttalk Bilgileri. Hazrlayan: Nuran Tezcan (2. Bask. stanbul: ada
Yay.nlar 1994), s.13.
373
369
86
Layiha ile ilgili Mecliste kanun grmeleri yaplrken ileri Bakan kr

Kaya krsye gelerek kanunun gerekesini yle aklad:374 Baylar, byk
inklbmzn temellerinden biri de laik olmaktr. Laik olmak demek, devlet ilerinde ve
ulus ilerinde dini tesirat kaldrmak demektir. Biz Cumhuriyetin kurulduu gnden beri
buna dair ehemmiyetli kanunlar yaptk, kararlar verdik. Bu aklamadan sonra kanun
layihasnn maddeleri okunarak mzakeresine geildi ve aadaki maddeleri okunarak
3 Knunuevvel (Aralk) 1934te 2596 numaral kanun olarak kabul edildi.375 Gazeteler
bu haberi manetten Laik Cumhuriyetin Yerinde Bir Karar balyla duyurdular.376
Artk hangi dine mensup olursa olsun ruhaniler mabet ve ayinler dnda ruhani kisve
tayamayacaklard.
Madde 1- Herhangi din ve mezhebe mensup olurlarsa olsunlar ruhanilerin mabet
ve ayinler haricinde ruhani kisve tamalar yasaktr. Hkmet her din ve
mezhepten mnasip grecei yalnz bir ruhaniye mabet ve ayin haricinde dahi
ruhani kyafetini tayabilmek iin muvakkat msaadeler verebilir. Bir msaade
mddetinin hitamnda onun ayn ruhani hakknda yenilenmesi veya bir baka
ruhaniye verilmesi caizdir.
Madde 2- Trkiyede kanuna tevfikan teekkl etmi ve edecek olan izcilik ve
sporculuk gibi topluluklar ve cemiyet ve kulp gibi heyetler ve mektepler
mahsus kyafet, almet ve levazm tamak istedikleri zaman yalnz nizamname
veya talimatname ile muayyen tiplere uygun kyafet, almet ve levazm
tayabilirler.
Madde 3- Trkiyede bulunan Trklerin ve yabanclarn, yabanc memleketlerin
siyaset, askerlik ve milis teekklleri ile mnasebetli kyafet ve almetlerini ve
levazmn tamalar yasaktr.
Madde 4- Ecnebi teekkl mensuplarnn kendi kyafet ve almet ve levazmlar
ile Trkiyeyi ziyaret etmeleri, cra Vekilleri Heyetince tayin olunacak
mercilerin msaadesine tabidir.
Madde 5- Trkiye Devleti nezdinde memur bulunanlarn kyafetleri beynelmilel
meri adetlere tabidir. Msaade-i mahsusa ile gelen yabanc memleketler kara,
374
Ulus (4 Aralk 1934), s.1.

Dstur, Cilt no 16, (3. Tertip) s.34; Cumhuriyet (4 Aralk 1934), s.1.
376
Kurun (4 Aralk 1934), s.1.
375
87
deniz, hava kuvvetlerine mensup kimselerin resmi niformalarn nerelerde ve ne

zaman tayabilecekleri cra Vekilleri Heyeti karar ile tayin olunur.
Madde 6- Bu kanunun tatbik suretini gsterir bir nizamname yaplr.
Madde 7- Birinci maddenin hkmleri bu kanunun neri tarihinden itibaren alt
ay sonra ve dier maddelerin hkmleri kanunun neri tarihinden itibaren
meridir.
Madde 8- Bu kanunun icrasna cra Vekilleri Heyeti memurdur.
Kanuna gre mabetlerden darda ruhani kyafeti her dinden yalnz bir kii
tayabilecekti. Bu kanun tm yurttalar da memnun etmiti. Yahudi cemaati ruhani
lideri Dr. Markus, bir aklama yaparak be, alt yldan beri ruhani elbise ile darda
gezmediklerini, bu kanunun medeni ve yerinde olduunu syleyerek, dini elbiselerin
Avrupada bile darda giyilmediini, tpk hkimler ve avukatlar gibi grev banda ve
mabetlerde niforma gibi giyildiini belirtti. 377
Ermeni Patriki, Katolik Bapapaz ve Musevi cemaati liderleri de kanunu ok
yerinde buldular. stanbuldaki rahiplere gre; bu kanunla dini elbiseler yalnz
mabetlerde giyilirse manevi deer ve nfuzlar daha kuvvetli olur, birer vatanda olan
hocalar ve rahipler medeni cemiyet iine medeni giysi ile kararak garip vaziyetlerden
kurtulmu olur ve caminin de, kilisenin de kutsi mana ve nispeti sokaklarda dolatrlp
mnasebetsiz yere sokularak suiistimal edilmezdi. 378
Kanundan sonra Patrikhanelerde yeni faaliyetler ba gsterdi. Ermeni Patrii
Mesrap Maronyan, ruhaniler meclisini olaanst toplantya davet ederek, Kyafet
Kanunu hkmlerine gre, ruhanilerin giyecei yeni elbise ekillerini belirledi.379
Sadri Ertem, Kurun gazetesinde kan yazsnda Bu yeni yasayla Sovyetleri bile geride
braktnz, orada hl papazlar kilisenin dnda kendi kyafetleri ile geziyorlar. Kahvede
hkimin, lokantada ise Papaz veya mamn kyafeti yakk almaz380 diyerek devrimin
yerindeliini dile getirdi. Kyafet Kanunu Trk laiklii erevesinde dnlmt.
Trkiye Cumhuriyeti laik bir devlet olduu iin yapmas gereken381 ve yalnzca lkenin
i sorunu olan bir kanundu.
377
Ayn, s.3; Ulus (5 Aralk 1934).

Cumhuriyet (6 Aralk 1934), s.1.
379
Bilhassa Katolik ruhaniler bu sayede medeni kisve giyebilmek ve halk arasnda bylece dolaabilmek
frsat ve hakkna kavutuklar iinin pek memnundurlar. Ayn, (6 Aralk 1934).
380
Kurun (7 Aralk 1934).
381
Ayn, (6 Aralk 1934); Ulus (7 Aralk 1934); Cumhuriyet (8 Aralk1934), s.1.
378
88
Kanunun uygulama tarihi yaklatka bir takm almalar gzlendi. Patrik Bay
Arslanyas, Ermeni ruhanileri arasnda ilk olarak sivil elbiseyle grnm ve sokakta
byle gezmiti. Siyah ceket, izgili siyah pantolon, siyah ftr apka giymi ve yumuak
bir gmlek zerine kravat takmt. Ortodokslar ve Katolikler de kanunun uygulama
vaktine kadar hazrlklarn bitireceklerdi.382
Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair kanunun 6. Maddesine gre tatbik
suretini gsterir bir nizamname hazrlanmt. Nizamname 3 ubat 1935 gn
yaynlanarak383 kanunun uygulanmasna baland. Uygulamadan halk memnun kalmt.
Bunun en gzel rneklerinden biri Mu Halkevinden gelen 11 Nisan 1935 tarihli btn
hocalarn medeni kisveyi sevinle karlad yani uygulamann firesiz olduu anlatan
yazyd.384
382
Sryani Patrii Bay Abdullahat, stanbulda btn ruhanilerden nce sivil giymeye balamtr. Kurun
(11 Aralk 1934), s.1.
383
Dstur, s.588.
384
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01.611.122.1, Kisve Kanunu Hkmlerinin
Uygulanmas, (11.08.1935).
89
NC BLM
TEPKLER VE ALINAN NLEMLER
1. TEPKLER
Trk Devrimleri iinde en fazla direnme, apka devrimi zerine oldu. nk bu
konuda halkn din duygular smrlerek, devrini oktan tamamlam kimi yarglar,
yeni Trkiyenin temeline oturtulmaya allyordu. 385
apka ktisas Hakknda Kanun TBMMye teklif edilmeden nce, Babakan
smet nn imzasyla btn illere gnderilen Bakanlar Kurulu kararnamesiyle devletin
btn alanlarnn apka giymesi zorunlu tutulmutu. Bu kararname ve uygulama daha
mecliste tartlrken ilk tepkisini bir milletvekilinden ald. Bursa Milletvekili Nurettin
Paann tm itirazlarna ramen, kanun kabul edildi. Mecliste byle bir tepkinin
domas Takrir-i Skn kanunu yrrlkte olduu halde, eyh Sait isyanyla alevlenen
ancak atei snmeyen irtica hareketlerinin yeniden domasn krkleyerek, lkede yer
yer protestolarn balamasna sebep oldu.
Nurettin Paann meclisteki bu giriimine basndan da sert eletiriler geldi.
zellikle Hkmet yanls olan Cumhuriyet Gazetesi, Millet Meclisinde rtica
Paasnn i Ne? diyerek Nurettin Paann tavrn eletirdi. Gazeteye gre Nurettin
Paa Mecliste hi azn amayan, varl neredeyse unutulacak bir milletvekiliyken,
birden ortaya kmas, apka aleyhinde takrir vermesi memleketin baz yerlerinde
korkudan sinmi, uyumu olan irtica ile bilenenleri canlandrm, ayaklandrm, irtica
hareketlerini krklemiti. Gazete, daha da ileri giderek byle bir kiinin milletin
duygularna tercman olan Millet Meclisinde deil de, stiklal Mahkemesinde veya
zindanda olmas gerektiini syleyerek, apkay deil fesi, inklb deil irticay,
ilerlemeyi deil yerinde saymay savunan Nurettin Paay bu milleti temsile layk
bulmuyordu. Nurettin Paann bu giriimini hi de samimi bulmayan Yunus Nadi, u
szleriyle Nurettin Paay eletiriyordu:386
Millet fesi att ve apkay ald. Kendisini Mslman addeden veya yle gsteren Nurettin Paa,
bu yeni serpuu kabul etmeyerek kalpakta kald. Bunun anlam udur: apka din noktasnda
pheli bir serputur. Meclise bir kanun layihas geldi. Nurettin Paa, bu manada bir takrir verdi.
385
Mustafa Baydar, apka Konusunda Atf Hoca-Sleyman Nazif atmas, Trk Dili Dergisi,
Say no 230: 132136, (Kasm 1970), s.132.
386
90
Hlbuki meselenin mucip olduu hal iinde gnn birinde Nurettin Paa dahi Isparta Mebusu
Hoca Hsn Efendi delaleti ile alnan apkay giymi olduundan haberdar olduk. Demek ki
apka din konusunda pheli bir serpu deilmi. Bu hareketlerin samimiyet neresinde?
Cumhuriyet Gazetesine gre; her ne kadar protestolar ateleyen Nurettin Paa

olsa bile, olaylarn dier sulusu olarak skilipli Atf Hoca kabul ediliyordu.
1.1. skilipli Atf Hoca, Frenk Mukallitlii ve apka Risalesi

apka konusunda ad zerinde en fazla tartlan kii, apka devrimine kar
kt ve halk ayaklandrd dncesiyle Ankara stiklal Mahkemesi karar ile aslan
skilipli Atf Hocadr. Atf Hoca, apka konusundan beraat etmesine ramen
devrimlere kar tutumu nedeniyle stiklal Mahkemesince mahkm olmu ve idam
edilmiti.387 Atf Hocann yaynlam olduu kitapk, apka devriminin hazrlan ve
uygulan gnlerinde son derece olumsuz etkilere neden olup, eitli illerde apka
aleyhine meydana gelen ayaklanmalarn tetikisi olarak grld.
Din adamlarndan olan skilipli Atf Hoca apka kanununun karlndan
yaklak bir yl nce, 1924 yl Temmuzunda Frenk Mukallitlii ve apka adnda 32
sayfalk bir kitapk yaynlad. Bu kitapkla, gerekte apka simgesi araclyla
Cumhuriyet hkmetinin dinsiz olduunu syleyerek, hkmete kar bir gurup
oluturmak amacndayd.388 Kitapn ba blmnde takliti tanmladktan sonra,
taklidin eriat esaslarna uymadn, Muhammetten bakasnn taklit edilemeyeceini
ileri sryordu. Atf Hoca, bu giriten bir Mslmann kfr alameti olarak belirlenen
bir eyi zorunluluk olmakszn giyinmesi ve taknmas suretiyle gayrimslimleri taklit
ederek kendisini ona benzetmeye almasn eran haram ve yasak olarak
deerlendirdi.389 Bu dncesini ise, Bir buduna benzemeye alanlar o budundandr,
ve Bizden bakasna benzemeye alanlar o budundandr hadisleriyle destekledi.
Atf Hoca, kitapkta Bat uygarl hakknda, Mslmanlar sonsuz saadet, bilgi
ve ahlak bakmndan olgunluk iin, Bat Medeniyetine deil, Batnn, slam
medeniyetine muhta olduu dncesine yer verdi. Kitapn baka bir blmnde
kfr: slam dininden zorunlu ve kesin olarak bilinen usul ve hkmlerin tmn veya
onda birini kabul etmeyip, inkr etmek veya inkra iaret eden bir ii yapmak, eklinde
387
Kololu, 1978, a.g.e., s.96.

Ayn, s.81.
389
Baydar, a.g.m., s.132.
388
91
tanmlayarak390 asli ve arzi olmak zere ikiye ayrd. Gayrimslimler gibi, dinsel
zorunluluklar ve slam hkmlerini kabul etmeyenleri Asli kfr; slm kabul etmi,
Mslman bir babadan dnyaya gelmiken daha sonra kendi istei ile slam dininden
dnen dinsizleri de Arzi kfr olarak tanmlad.391
Bu aklamalardan sonra konuyu apkaya getiren Atf Hoca, apkay, Batl
devletlerin dinsizliini simgeleyen bir alamet ve gayri Mslimlerin, Mslmanlardan
ayrt edilmesine yarayan ba kisvesi392 olarak deerlendirdi. Kitapn zellikle 23.
sayfasndan sonraki ksmlarnda da giyim, kuam ve balk zerine dncelerine yer
verdi. skilipli Atf Hocaya gre; bir baka milletin giysisi alnnca o millete uymak
gerekiyordu. Eer bu giysiyi kii d etkilerle almsa vicdan azab duymasna gerek
yoktu. Eer severek, isteyerek kfrn zel iaret ve alametleri olan kyafetleri
giyiyorsa o zaman kfrn kendisi olurdu. Atf Hocaya gre, apka Tanr tanmayan,
dinsizlerin sembol olduu iin yalnzca Mslman olmayan Yahudiler ve Mecusiler
giymeliydiler. Fakat ticaret, eitim, seyahat gibi zel karlar iin yurt dna
gidiliyorsa, apka giymekte bir saknca yoktu. 393
.....apka din ve milliyet alameti olduu iin onu giyen kimse (ben bu millettenim) diye ikrar
yapm olur... apka gibi kfr alametini giyen ve taknanlarda milliyeti slamiyeden kp kfr
zmresine iltihak etmi olduklarna hkmederler.... slam hukukular Mecusi apkas giyen
kimsenin kfrn akladklar halde, Yahudi serpularndan bahsetmiyorlar... Gayri Mslim
unsurlardan herhangisi olursa olsun onlarn alametleri olan eyleri giymek, taknmak,
kuanmak... sahih olan szlere gre kfrdr 394
Dnceleri bu ynde olan skilipli Atf Hocann kitap bugn bile hl

tartlmaktadr. Bir grup yorum; Hocann bu kitap kanun kmadan bir buuk yl
nce yazd, bundan dolay yarglanmasnn haksz olduunu ynndedir.
apka devrimini takip eden gnlerde birok gazete sahibi de Frenk Mukallitlii
ve apka kitapn oaltp, datmaktan dolay tutuklandlar. Tahirl Mevlevi de
bu ekilde tutuklananlar arasndayd. Polis Mdrlndeki sorgulamas srasnda
"apka Risalesinin yazhanesine krk eli adet brakldn, bunun krk be tanesinin
390
Ayn, s.132133.
Ayn, s.133.
392
skilipli Mehmet Atf, Frenk Mukallitlii ve apka. Hazrlayan: Mcahit Korkmaz (stanbul: Yipar,
1993), s.23.
393
Ayn, s.25.
394
Ayn, s.29; Baydar, a.g.m., s.133.
391
92
iade edildiini, be tanesinin de satldn belirtmiti.395 Tahirl Mevlevi anlarnda,

apka Risalesinden dolay gzaltna alnmas konusunda yalnz olmadn belirterek
bu konudan dolay tutuklu bulunan dier ahslar da iaret etmiti.396 apka
Risalesinden bir tane satan onun bedeli ile beraber dokuz tanesini Atf Efendiye geri
gnderen Kitap Aziz Efendi; apka kanununun kabulnden bir yl nce, Atf
Efendinin gnderdii krk Risaleyi, anakkaledeki damadna gndermesini ve bir
vasta ile sattrmasn rica ettii ders orta eyh Ali Haydar Efendi ile Yalk
Hseyin Efendi ve kardei Mustafa Efendide yine apka Risalesi dolaysyla nezaret
altna alnanlar arasndayd.
skilipli Atf Hocann, kitapnda yer verdii dncelerin ayaklanmalara
sebebiyet verdii dncesinin dnda, mahkm olup, aslmasnda Sleyman Nazifin
yazlarnn da rol olduuna inanlyordu.397 Sleyman Nazif Son Telgraf gazetesinde
Atf Hoca ve kitapn eletiren yazlar yaynlad. Bu eletirilerini mana Tasallut
balyla kitaplatrarak Atf Hocay hedef gsterici sulamalarda bulundu. 398
Sleyman Nazif, hibir kazmann slm dinine, bu risaleyi yazan kalemden
daha derin bir mezar kazamayacan iaret ettikten sonra, Atf Hocann, dinimize
feslerimizin sar ve pskl ile de balyz. dncesini ele alarak eletiri konusu
yapt. Sleyman Nazife gre, ilerlemenin nndeki en nemli engeli, fesi ve sar
dinin sembol olarak grenler oluturuyordu. 399
Fkh, softala istihale ettikten sonra, her teceddt ve terakki onlar rktyor, korkutuyor
bartyordu. nsan topluluklarnn uygar tabakalar arasnda en aa yeri bile igal edemeyecek
bir dereceye dmzn sebebi, taassubu dine musallat eden adamlardr. Geri kalmzn
sebebi, eyhlislml merkez edinmi bir tekilatn mensuplardr.
Sleyman Nazif Din Mukaddestir, biz onu bamzda, srtmzda, ayamzda

deil, dimamzda, kalbimizde, vicdan ve imanmzda tamalyz grn ileri
srdkten sonra Atf Hocann kullanm olduu Bir buduna benzemeye alanlar o
budundandr hadisine karlk, Bir iten maksat ne ise hkm ona gredir. hadisiyle
karlk verdi. Sleyman Nazif, apkann diyanet ve milliyet sembol olarak
saylmasnn yanl olduunu dnyordu. Nazife gre her fes giyen Mslman
395
Tahirl Mevlevi Olgun, Matbuat lemindeki Hayatm ve stiklal Mahkemeleri (2. bask, stanbul:
Nehir Yaynlar, 1991), s.232233.
396
Ayn, s.248.
397
Caporal, a.g.e., s.646.
398
Baydar, a.g.m., s.134.
399
Ayn, s.134.
93
olmad gibi her apka giyen de kfir deildi.400 Hatta Nazif, mmet fertlerini apka,
fes, sark gibi eylerle slam dinine balamay o dine hakaret olarak gryordu. Ayrca
Atf Hocann zina ve hrszlk sularn apkaya oranla daha hafif bulmas tartmay
daha da iddetlendirdi. Bu tr atmalarn ardndan Atf Hoca da, Son Telgraf gazetesine
cevaben yazlar gnderdi. Ancak gazete yneticileri bunlar sakncal bularak
yaynlamadlar.401
Bir buduna benzemeye alanlar o budundandr. hadisini eletirenler arasnda
Aaolu Ahmet Beyde vard. Hkimiyeti Milliye Gazetesinde, slamiyette Telebbs
(giyinme) Meselesi var mdr? balkl yazsyla bu konuya deinmiti.402 Aaolu
Ahmet Beye gre hadisten, milliyeti bir mana kararak, bu hadisi milleti ilerletme
yolunda kullanmak gerekiyordu. Bir milletin, dili, mzii, ksaca ruhunun ve kalbinin
belirdii znt ve sevinleri vard. Eer kalben ve ruhen baka bir milletin sahip
olduu zellikleri hissedip, onun gelimesi iin allrsa elbetteki kendi milletinden
ziyade, benzemeye alt milletin yesi olunurdu. Bu dnceden dolay hadis
aslnda insanlar baka milletlerden ayrmaya deil, aksine kendi milletinin gelimesi
iin almaya ynlendiriyordu.
Aaolu Ahmet, hadisi tek ynl deerlendiren ve yalnzca kyafet konusuyla
alakal gren zihniyeti eletirerek, Batdan gelen her eyi doduu gibi temiz ve nezih
olsa bile kfr ve kfirlere kendini benzetmek olarak deerlendirdikleri iin geri
kalndn ve bugn Batnn elinde tutsak olunduunu belirtiyordu.403 slamiyete zarar
verenin hurafeler olduunu syleyerek, hurafecilerin dini hadisleri kullanmak suretiyle
slamiyeti ve Trkl medeniyet ve insanlktan ayrmaya altklarn dile getirdi.
Aaoluna gre bu tr insanlarn slamiyetten de haberi yoktu. Trk milletini ise
sadece kendini kurtaran deil ayn zamanda hurafecilerle de uraarak slamiyeti de
kurtaran olarak gryordu.404
400
Ayn, s.134; Akta, a.g.e., s.160.

Ayn, s. 162.
402
Hkimiyeti Milliye (25 Eyll 1925), s.1.
403
Ayn, s.1.
404
Ayn, (22 Eyll - 25 Eyll 1925), s.1
401
94
1.2. Halkn Tepkisi

Gelenekleri ykmak zor olduu iin, apkann benimsenmesi, giyilmesinden ok
daha uzun srd. Falih Rfk Atayn, ankaya adl esirinde, nakletmi olduu bir
ans bu dnceyi dorular niteliktedir. Ekim ay sonlarna kadar ftr ve melon
biimlerine alan i sokaklar halk, bizi ilk defa silindir apka ile grdkleri vakit
peimize taklm ve hatta baz pencerelerin arkasndan Gvurlar iltifatn da
iitmitik.405 Konyada Hseyin Aa adl bir ahsn Gaziye ynelttii ne menfaatimiz
oldu bu apkadan acaba arada bir kalpak giyebilir miyiz? sorusuyla genel olarak halkn
apkaya nasl bakt anlalabilir.406 Cumhuriyet kurulduktan sonra Mustafa Kemalle
aras bozulup yurt dna kan Halide Edip, btn yenilikleri kabul ettiini, ancak apka
devriminin tam demokratik bir ortamda ve abuk deil, otuz yla kadar yaylan bir sre
iinde gerekletirilmesi gerektiini savunmas hazmetme kapasitesinin ne olabileceini
gstermesi bakmndan nemli bir rnektir. 407
Beyrut gazetesinin de ilgin bir benzetmesi vard. stanbulda Rum, Ermeni ve
Yahudi aznlklarn yan sra bir de Mslman aznlk vard. Bunlar Kemalist
Cumhuriyetteki eski Trklerdi. Bu durum hzl deiim iindeki bir toplumda
alkanlklarndan
kopamayan,
deer
yarglarn
deitiremeyen
bir
kesimin
bulunduunu ve bunun doalln anlatmas bakmndan nemliydi.408

apkay giymek istemeyen bir gurup Eski Trk ise areyi lkeyi terk etmekte
buldu. Cumhuriyete ve apka kanununa kar olanlar, devrimler srasnda Balkesir,
Kastamonu, Bursa, Konya, Samsun gibi illerden Suriyeye ve Fransz denetiminde olan
Hataya g ettiler. rnein, Kre yaknlarnda bir kyde yaayan kyn imam ahaliyi
toplayp, Gvurlarn serpuunu giymek istemeyenler ardmdan gelsin. Yaknda
padiahmz geri dnp memleketin idaresini yeniden ele alacak. O zaman dneriz
demesi zerine, kylnn bir ksm, imamn szne inanarak, mallarn, mlklerini
olduu gibi brakmak suretiyle, nce o dnem Fransz igali altnda olan Hatay'a,
ardndan da Suriye'ye gmlerdi. Hatayda kalanlar Mustafa Kemalin nderliindeki
sistemin yklacana ve bir gn geri dneceklerine inanmlard. Ancak 1939daki
referandum sonucunda Hatay, Trkiyeye katlnca beklentileri boa kt. Bugn hl
405
Atay, a.g.e., s.435.

Dn Baarr, apka nklbnn Konya Basn ve Kamuoyundaki Yanklar, (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1995), s.53.
407
Kololu,1999, a.g.e., s.373.
408
Ayn, s.361.
406
95
bu blgede yaayan Trklerin iinde apkadan dolay buralara gp gelenler de

bulunmaktadr.409
apkaya kar baka bir tr tepki de fesi ve kalplardan geldi. Halk artk apka
giymeye balad ve fes itibar kaybettii iin fesiler, fes satamad gibi, kalplarn
da ii de azald.410 Fes sat yapamayanlar, apka deilse bile bu defa kasket satmaya
baladlar. Halkn apka giymeye ilgi gstermesine karlk, giymemekte srar edenlerde
yok deildi. Yllarca resmi dairede bile fesle almaya alm olanlar, imdi ba ak
gezmeyi benimseyemediler. Yani apka giymek deil, ba amak mesele oldu.
rnein, ar dindar olarak tannan Hac Mehmet Bey, apka giymemek ve ba akta
gezmemek iin, lnceye kadar sokaa kmad, evinde, pencere nnde oturmay
tercih etti. ngiliz Taki Bey adyla anlan bir ngiliz ise, fese ylesine almt ki,
kendi memleketinde herkesin yllardr giydii apkay benimseyemedi, fesi karmaya
da mecbur kald iin, ba ak dolamaya balad. apka giymeyi garip bulanlardan
bazlar ise, bandaki apka grnmesin diye sokakta daima emsiye aarak gezdiler.411
apka giymemek
iin
evden
dar
kmamak
protestosuna dnemin
romanlarnda da rastlanmaktadr. Yakup Kadri Karaosmanolunun Panorama adl

eserinde ki Tahincizade Emin Efendi adl karakterin, apka kanunu kt gnden
itibaren darya admn atmamas muhalif kesimin olaya bakn yanstan en gzel
rneklerinden birisidir.412
Tahincizade Emin Efendi bu zamana kadar her eye eyvallah demi, her devre uymu, i
batan fesi karmaya gelince, birden btn sabr ve tahamml tavermiti. Bu kanunun
gazetelerde yaynland gnn sabah dkkna gelen oullarndan biri kasvetli bir yzle, sesi
titreye titreye, o tevatr doruymu, gazete resmen yazyor, fesleri karacaz diyerek sanki bir
lm haberi getirmiti.
apkay, siyasi nfuzunu kaybetmemek iin kullanmayarak direnenler de oldu.

Hkimiyeti Milliyede yaynlanan aadaki diyalog bunun en gzel rneidir: 413
Merutiyet devrinde idare riyasetinin iktidar mevkiinde bulunan tannm bir zata sorarlar: siz ki
bu kadar mnevver, teceddde bu kadar muhip bir zatsnz. Niin banzda ki bu kpkzl fesi
hl tayorsunuz? Sorusuna zatn verdii cevap aynen udur: Fes tamam taassubuma mal
409
Ersin Kalkan, O apkay Torunlar Giydi, Hrriyet Pazar, (19 Mart 2006), s.1213.
Genosman, a.g.e., s.116.
411
Kvan, a.g.m., (18 Kasm 1962) s. 5.
412
Karaosmanolu, 1954, a.g.e., s.24.
413
Hkimiyeti Milliye (25 Ekim 1925), s.1.
410
96
edemezsiniz, apka giymeye ne kadar heveskr olduumu,
Avrupada onu uzun mddet
tadm biliyorsunuz. Fakat beni iyi tanyan memleketim halkna kar apka ile grnmek
manevi nfuzumu krar. nk herkes beni dini btn bir Mslman olarak tanmaktadr. Bu
vaziyetimi muhafazaya, halkn hakkmdaki hsn nazarlarn idameye mecburum.
Tahirl Mevlevi anlarnda, Maratan eski bir milletvekilin, Halk Frkas

mutemedinin, belediye meclisi yelerinden 3040 kiinin apka giymek konusunda ar
davrandklar iin Vali tarafndan stiklal Mahkemesinde yarglanmak zere Ankaraya
gnderilmi olduklarn belirtmiti.414 stanbulda sadece Mustafa Kemal dmanl
yznden, bu karar ho grmeyenler vard. Bunlarn arasnda, apkal bir resmi
gazetelerde yaynlanan eski Maliye Bakan Cavit Beyde vard. Eski sadrazam Tevfik
Paada yahu bu festen de kolay geti, sokaklarda hi kimse talanmad diyerek,
apkann kolay kabul grmeyecei ynndeki beklentisini dile getiriyordu.415
Halkn apka giymemekte srar etmesinin baka bir nedeni de, kenarlkl baln
namazda alnn yere demesini engelleyecei sylentilerinin yaylmasyd. Bu sylentiye
stanbul Mfts araclyla, Trkiyede sayg iareti olarak kii nnde apkann
karlmas davran neden Allaha yaplmasn?, eklinde cevap verildi.416 Bu
uygulamaya dair Cumhuriyet gazetesine resim gnderen Gnende retmenlik yapan
Hseyin Hsn Efendi, 15 yldan beri ba ak namaz kldn ve apka devriminden
duyduu memnuniyeti dier okuyucularla paylat.417 Namaz srasnda kenarl balk
giymenin sakncas olmad, camilerde tek tipi salayabilmek iin apka yerine ak
bala namaz klnabilecei gibi apkayla da namaz klnabileceine dair hkmler yine
genelgelerle belirlendi. Bu konuyla ilgili olarak Diyanet leri Bakan tarafndan
gnderilen 3 Ocak 1926 tarihli genelgenin sureti yledi:
Meclis-i Ali-i Milliyede kanuniyet iktisap etmi ve infaz ahkm tamimen tebli edilmi olan
apkann badema bir kisve-i milliye ve medeniye olarak kabul zaruri ve tabi olduu gibi eday-
salt hengmnda cami-i erifede telbisinde hibir mahzur- eri kalmam olduu ikar
bulunmasna nazaran esnay- salatda baz kimselerin balar ak veya bir takke telbisi suretiyle
intizam- ekl ihmal edilmekte olduundan bu hususta muhafaza-i yeknesakiyi temin edebilecek
414
Olgun, a.g.e., s.373.

Atay, 1954, a.g.e., s.434-435.
416
Kololu, 1978, a.g.e., s. 96.
417
415
97
surette halk tenvir etmeleri iin Vilayet ve Mlhakat vaizlerine tebligat icras lzumu tamimen
tebli ve beyan olunur.
418
Hkmetin tepesinden gelen giyim-kuamda yenileme hareketiyle, halkta da bir

takm kprdanmalar oldu. Ankaraya, Valiliklere protesto telgraflar gnderen, hatta
istifasn veren memurlara rastland. Halk apka giymek konusunda, ikna edebilmek
iin kendi iradesiyle giymeyenlere zorla kabul ettirme yolu izlendi. Kentlere polis
kylere de jandarma gnderilerek419 sokaklarda fes giymi insanlarn balarnda ki
fesler toplatld. Fesi giymekte srar edenler cezalandrld ya da hapse atld. Hatta
pazara gelen kyllerin fesleri kafalarndan ekilip alnd. Kyller buna kar
koymalarna ramen evlerine ba ak dnmemek iin yksek fiyatlara apka almak
zorunda kaldlar.420 nk ban ak olmas dncesini utan verici bir durum olarak
deerlendiriyorlard.
Bu yaananlar btn lkede tepkilerin ykselmesine neden oldu. Aslnda
apkay giyenlerin byk ounluu sekin kiiler olduu iin halk apka giymekten
korkarak fesine geri dnmt. Bundan dolay basnn da yardmyla apka lehine kan
haberlerle halk ve kamuoyu bilinlendirilmeye alld. lkede apka aleyhine
ayaklanma karanlarn kendi karlar iin halk kandrabilecekleri, Osmanlnn sonunu
getiren yenilik kartlarnn yeniden ortaya kabilecei, halkn dikkatli olmas gerektii
sylendi. Mustafa Kemal Paada kt yurt gezileriyle devrimin gerekliliini ve
amacn anlatarak halk ikna etmeye alt. Bu ikna turlarnda lider olma vasfn da
kulland.
Bu almalarn neticesinde ksa zamanda apkaya kar talep artt. stanbulda
ise Trklerden kimsenin apka aleyhine direnmedii, apka giymemekte direnenlerin
genelde Ermeni ve Yahudiler olduu anlald. Yunus Nadi Bey, stanbulun ok byk
bir ehir olmas nedeniyle bu halin normal olduunu, aydnlarn ve basnn halka
nderlik etmesi gerektiini belirtti. lke genelinde, hatta vapurda, sinemada yaplan
denetimlerde olumsuz bir durumla karlalmad. Bu devrimin ksa zamanda halkn
nazarnda kabul grmesi anlamna geliyordu. Avrupadaki benzerleriyle karlatrld
418
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalogu, 051.V11.2.13.23. (5.1.1926); 051.V48.13.115.5.

Ahmet Nedim, Ankara stiklal Mahkemesi Zabtlar 1926 (Birinci basm, stanbul: aret Yaynlar,
1993), s.347.
420
Armstrong, a.g.e., s.206.
419
98
zaman bu tr byk devrimlerin bana gelen kurban verme olayna rastlanmad. Halkn
kabuln kolaylatrd iin, milletin isteklerine uygundur denebilir. 421
lkede apkaya kar halk tarafndan gelitirilen tepkiler apkay giymemek
ynnde olduu gibi, lkede kan ayaklanmalar protesto etmek biiminde de geliti.
eitli illerde apka Kanununa kar balayan tepkiler, ora halkndan destek
gremedii iin abucak yok edilebilmiti.422 Halkn yaratt bir baka tepki de
Nurettin Paann Mecliste yapt konumaya dair Kastamonu, Bergama, Trabzon,
Manisa, Eskiehir, Diyarbakr, Gemlik, zmir, Karaman, Antalya, Silvan, Erzincan gibi
daha pek ok l ve leden imzal protesto yazlarnn gazetelerde yaynlanmasyd.
Belediyelerden, Cumhuriyet Halk Frkasndan, Ticaret Odalarndan, Trk Ocaklarndan,
bir ksm Kurum ve Kurululardan eitli telgraflar meclise ve gazetelere gnderilerek
halkn bu olaylarn yannda olmad, protesto ettii ifade edildi.423 Hkimiyeti Milliye
ve Cumhuriyet gazetelerine gnderilen telgraflarla Nurettin Paaya, nklp
Meclisinde Yerin Yok mesaj verilmiti.
Kadnhan: Mebus Nurettin Paann malum takririyle baz yerlerde apka aleyhinde balayan
nmayi ve grlen mahsusat burada nefret ve lanetle karlanmtr. Fitne ve fesad i bilen sefil
dnceli mebusun meclisten ihracn btn halk rica ve talep etmektedir. Belediye Reisi Bekir
Hulusi, Hilal-i Ahmerden Veli Naci, Ticaret Odasndan Kerim, Trk Oca Reisi brahim, Halk
Frkas Mutemedi Hafz Enver, Hseyin Feyzi.424
Alaehir: Bursa Mebusu Nurettin Paann milletimizin ciddi emel ve efkrna mugayir olarak
teceddt ve temeddn ve apka Kanunu aleyhinde pek muhterem Meclis-i Milletimize takrir
vermesi memleketimizde nefret-i umumiyeye mucib olmutur. Bu takrir inklab- mukaddes
aleyhinde ve necip milletimizin hakknda kurulmu bir tuzak ve kundak mahiyetindedir. Nurettin
Paa gibi zihniyet sahiplerinin meclisimizin harim-i ismetinde yeri olmadnn arz ve iblan
istirham ederiz. Belediye Reisi Akif, Meclis-i Umumi Azasndan Ahmet Nazmi, Meclis-i dare
Azasndan zzet Muhtar, Ticaret Odas Reisi mer Ltfi, Ziraat Odas Reisi Cevat, Hilal-i
Ahmer Heyeti namna Hseyin Huti, Tayyare Cemiyeti namna brahim Ethem, Meclis-i
Belediye Azasndan Hseyin Hsn, Tccardan Remzi, Trk Oca Murahhas Sleyman Saim,
Himaye-i Etfal Cemiyeti Azasndan Hac evket.425
Silvan: Kara taassubu ve teceddde kar dmanl btn memlekete malum olan Nurettin
Paann apka Kanunu mnasebetiyle verdii takrir, necip milletimizin kan pahasna
421

423
Hakimiyeti Milliye (7-11 Aralk 1925), s.1.
424
Ayn, (7 Aralk 1925).
425
422
99
kazand nklap aleyhine konmu bir kundaktr. Terakkimize kar kin ve garaz besleyen ve
mukadderatmza byle suikastlar tertip eden bu sefil ve meum zihniyetteki adamlarn Meclis-i
Alimizin harim-i ismetinde yeri olmamak lazm gelir. cab- serian delalet buyurulmasn
ehemmiyetle niyaz eyleriz efendim. Cumhuriyet Halk Frkas Reisi Ahmed Hilmi, Meclis-i
dareden Yakup, Belediye Reisi Sleyman, Tayyare Cemiyeti Reisi Hakk. 426
Mustafa Kemal, bu telgraflar gnderen halka zmitte Kocaeli Halk Frkas

tarafndan kendisine gnderilen telgraf araclyla cevap verdi.427
zmitte Kocaeli Halk Frkas reisi Rifat Beye, Hkmet-i Cumhuriyemizin, millet ve
memleketimizin refah ve saadetine mucib icraatna bir vaz- irtica taknanlar, Cumhuriyet
kanunlarnn neticesinde layk olduklar cezay greceklerdir. Bu suretle gsterilen alaka ve
merbutuna teekkr ederim efendim. Reis-i Cumhur Gazi M. Kemal.
apka kanununun mecliste grlmesi srasnda Nurettin Paann verdii irtica

ieren takrir, stanbulda genler tarafndan da nefretle karland. Dar-l Fnun
rencileri meclise telgraf ekerek protestolarn bildirdiler. Mecliste bulunan bir
mebusun, apka konusunu bahane ederek, memleket yararna olan bir konu iin ilk defa
tartmalara katlmas ve bu durumun baz cahiller zerinde etkiye sebebiyet vermesi
memleketin aydn genlerini de zmt.428
Btn lkede halk feslerini apkalar ile deitirdii halde, stanbulda apkaya
direnilmesi ve apka giyilmesinin ertelenmesi Anadoludan stanbula gelenleri de
hayrete dryordu. Memleketlerine dndkleri zaman da bu manzaray bir apka-fes
hikyesi eklinde anlatmalar uygulamann aksamasna neden olmaktayd. Halktan
gelen tepkinin bir boyutu da uygulamay aksatanlar knamak ynnde oldu.
Anadoludan ve stanbuldan gazetelere mektup gnderen okuyucular bu durumun
dzeltilmesi isteklerini apka giyilmesinin salanmas iin stanbula zel kanun mu
karmal, yoksa Gazi Paay buraya m getirmeli? diyerek dile getirdiler.429 Ancak
gazete bu durumun geici olduunu, nasl Adana, Konya, Ankara gibi ehirlerin
kylerine varncaya kadar herkes apka giymise, stanbulun vatann ayr bir paras
olmadn, fes giyenler kadar apkallarnda bulunduunu belirtti. stanbulda halkn
apka giymekte yava davranmas, hatta hkmetin emirlerine uymamas sonucunda l
Daimi Encmeni, apkann tm kasaba ve kylerde btn halk tarafndan giyilmesini
426

Cumhuriyet (11 Aralk 1925).
428
Ayn, (2 Aralk 1925), s.2.
429
Ayn, (25 Ekim 1925), s.1.
427
100
zorunlu klan bir karar almak zorunda kald. Hatta kararda, ilan tarihinden sonra gn
iinde apka giyilecei kesin bir dille ifade ediliyordu. 430
Halkn apka giymekte yava davranmas konusunda Cumhuriyet gazetesi, Her
kesin i yz bilinmez, belki baz kimselerin apka alp giymeye hal ve vakitleri msait
olmam olabilir. szyle apkann bir de ekonomik boyutu olduuna dikkatleri
ekti.431 apka giymeme ynnde oluan bir tepki hareketi ise maddi durumu zayf olan
halktan gelmiti. Halk apkay festen daha ucuz olacak diye beklerken apkann
pahalya mal oluu, ekonomik ynden herkesin srtlanamayaca bir yk oluturuyordu.
Balangta apkann ekonomik yn stnde de durulmu, fakat hkmete nlemler
alnd ileri srlerek halk yattrlmt.432 apka kanununa gsterilen tepkiyi insanlar,
alm glerinin dklne balarken, asl olarak fes ve sarn etkisini kimse dile
getirmiyordu.433 Bu tepkileri yok etmekte stiklal Mahkemelerine dt. Mete Tuncay,
stiklal Mahkemeleri tarafndan apkaya kar doan tepkilerin iddetle bastrlmas
zerine, gerekten pahalya mal olduu halde, hi kimse de apka giymenin pahal
olabileceini syleyecek hal kalmadn nk artk sorunun fes ya da apkay deil,
onlardan birinin giyilecei kafay yerinde tutabilmek olduunu vurgulad.434
apkaya tepkinin ileriki tarihlerde ortaya kan rneklerinden biri de Menemen
olay idi (23 Aralk 1930). Cumhuriyetin ok partili sistem denemesi srasnda gericilii
hortlatmak abalarn srdrenler, Din elden gidiyor! eriat isteriz! apka giymek
kfirliktir! sloganlaryla ortaya ktlar. Camiyi basp 810 kiiden oluan cemaate
yetmi bin kiilik Halife ordusunun gelmekte olduunu bildirdiler. apka giyen
kfirdir, yaknda fes giyilecek, eriata dnlecek, bize kurun ilemez diyen Dervi
Mehmet ve arkadalar gen temen Kubilay ve iki bekiyi ldrdler. Ancak
kendileri de idam sehpasnda can verdiler. Bylece bu gerici giriim, daha fazla ykma
sebep olmadan ksa srede bastrld.435
1950li yllara kadar suskun kalan muhalefet, bu yllarda dnemin verdii
serbestlikle takke giymeye balad. Bu durum, devrime kar bir tepki olarak
alglanabilir. nk 1925ten sonra apka isyanlarndan dolay Hkmetin apka
430
Hakikat (31 Aralk 1925), s.3.

432
433
434
435
Kololu, 1978, a.g.e., s. 98-99.
431
101
giymeyenlere kar yrtt takibattan bunalan halk, tepkisini 1950li yllarda ok

partili sistemin verdii rahatlamayla takke giyerek ya da sark sararak gstermiti.436
1.3. Din Grevlilerinin Tepkisi

Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas, apka Devriminin olduu gnlere
denk gelmi, memura apka giydirme kararnamesiyle birlikte din grevlilerinin giysisi
de bir kurala balanmt. Bundan dolay tekke ve zaviyelerde dini roller stlenenler
rahatsz olmulard. lkedeki resmi, sivil herkese apka giydirmeyi amalayan ve bu
yolla lkede tek tip giysinin salanmaya allmas, din grevlisi olmad halde bu
ekilde geinenlerin iini bozmutu. apka Devriminin olduu gnlerde baz illerde
meydana gelen ayaklanmalar krkleyenlerden bazlar da, bu iten zarar grenlerdi.
Zaten eyh Sait isyan srasnda Tekke ve Zaviyelerin amacndan sapt, kapatlmas
gerektii belirtilmiti.
Genelde tekke ve tarikat yeleri Cumhuriyet rejimi iin potansiyel tehlike olarak
grlyordu. zellikle tarikat eyhi olanlarn cahil halk zerindeki etkisi Dou
blgelerinde kendisini daha fazla hissettirdii iin devlet asndan byk bir tehlike
olarak grlyordu. Dier bir tehlikeli noktas ise dini adand. Cahil halk zerinde
camilerin etkisi ok olduu iin halkn her an bu odaklar tarafndan kandrlmas
ihtimali vard. Halkn bilmedii konularda kandrlmas kolay olduu, dini yn
smrlmeye her zaman ak olduu iin kar evreleri durumu hep kendi lehlerine
kullanmlard. lkede yer yer ba gsteren direni hareketinde de olduu gibi amalar
halkn saf duygularndan yararlanmakt. Olayn bir baka yn de Aaolu Ahmet
Beyin yaklamyla, bu kurumlarn kapatlm olmas sadece devlet asndan
oluturduklar tehlike ynyle deil, dinin smr arac olmaktan kurtarlmas ynyle
de nemliydi.437
Nitekim apkann kanunlat gnlerde apka giymemek iin ayakland
sylenen ancak slogan din elden gidiyor olan bu softa grubun almalar Tekke,
Zaviye ve Trbeler kapatlarak engellenmiti. Tekke, Zaviye ve Trbeler nce hkmet
karar ile kapatld. Bu kurumlarn durumu sonra Mecliste de grld. Meclis
grmelerinde sz alan milletvekillerinin byk bir ounluu, Bursa Milletvekili
436
437
Baarr, a.g.e., s.53.

Hkimiyeti Milliye (3 Aralk 1925).
102
Nurettin Paann tutumunun memleketteki saf insanlarn kandrlmasnda etkili

olduuna inanyorlard.438 Cumhuriyet Hkmetinin 2 Eyll 1925 tarihli karar ile tm
tekke, zaviye ve trbeler kapatlrken, bunlarla ilikili olan eyhlik, dervilik gibi
unvanlar da yasakland. Bu unvan kullanan kimselerin kendilerine has giysilerinin de
giyilmesi yasak kapsamna alnd.
Bakanlar Kurulunun 2 Eyll 1925te kabul ettii kararnamelerden biri dini
grevlilerin giysileriyle ilgiliydi. Devlet memurlar ve halk arasnda ekil olarak birlik
salamaya allrken dini giysilerin giyilmesi de kurala baland. Din grevlilerinin
haricindeki vatandan sark sarmas, cbbeyi giymesi yasakland. Resmi giysileri de
siyah lata ve beyaz sark olarak belirlendi.439 Btn Mftlklere genelgeler
gnderilerek bu kurala uyulmas istendi. Kararnamenin nasl uygulanacan belirten
genelgeye gre de mft, imam, hatip ve vaizlerin isim kaytlar illerin muhasebe
defterlerinden karlarak polise verilecekti. Bu listelerin haricindekilerin sark sarmalar
ise yasaklanacakt.440
Sark saracak olan kiiler Diyanet leri Bakanlnca tayin edilmi kiiler
olmalyd. zel dini giysileri giyecek olanlar kararname ile belirlendi ve dini elbiseyi
giymeleri iin vesika alma art getirildi. Diyanet leri Bakanl tarafndan
grevlendirilen vaiz ve ky imamlarna, Mftlklerce verilen belge yeterli olarak
grld.441 Vesikas olmadan sarkla gezenler polis ve jandarma tarafndan
tutuklanacakt.442 Bu duruma meydan vermemek iin mftlklerden ilmiye kisvesi
tamaya yetkili kiilere vesika verilmesi istendi.443 Vesikasz sark tayan ve imamlk
yapanlarn haklarnda kanuni ilem yaplaca, bunun iin l ve le Mftlerine
vesikasz sark tayanlarn hakknda toplanacak evrak- tahkika ile hemen Cihet-i
Adliyeye teslimleri tamimen tebli edildi.444 Bundan baka Mahalli Hkmete
aklananlara da bir menfaat salamamalar artyla dini kisveleri giymek iin vesika
verilebilecei bildirildi.445 Mftlklere vesika alabilmek iin pek ok bavuru yapld.
438
Ayn, (30 Ekim 1925), s.2.

B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalou, 051.V08.2.6.9. Tekke ve zaviyeler, ilmiye snf ve
ilmiye kisvesi ile btn devlet memurlarnn kyafetleri hakkndaki kararname suretleri (31.12.1925).
440
441
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalou, 051.V35.5.43.24, (30 Eyll 1925).
442
443
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalou, 051.V42.12.99.7, (14.9.1925).
444
Ayn, 051.V08.2.6.10, (25.1.1926).
445
Ayn, 051.V54.14.117.14.
439
103
Dnemin gazeteci vaizlerinden olan Tahirl Mevlevi, sark takabilmek iin vesika
istemesini u ekilde anlatmt; 446
Btn memur ve muallimlerin ve neticede btn millet fertlerinin apka giyecei, imam
hatiplerin, vaizlerin, bir de Diyanet leri Reisi ile msamere heyetinin sark sarabilecei
hususuna Vekiller Heyetince karar verildiini gazeteler ilan etti... ocukluumdan beri ba ak
gezmediim iin... yllarca devam ede gelen alkanlmdan ayrlmak g geliyordu. Sark
sarabilecek vaizlerin Diyanet leri Riyasetince tayin edilmi olmas lazm geldii iin arzuhal
yazp Diyanet leri Riyasetine gnderdim. Mtevelli tarafndan tayin edilmi olduum
dersiyenin uhdeme tevcihini istida ettim.
Uzun incelemelerden sonra Tahirl Mevleviye yle bir vesika verildi. 447
Trkiye Cumhuriyeti
stanbul Vilayeti Mftl
Adet 9/29
Yukarda fotoraf bulunun Tahirl Mevlevi Efendinin Laleli Camii erifinde
vaiz
olduunu beyan eden vesikadr.

1 Eyll 1341 (1925)
stanbul Vilayeti Mfts
Muhammet Fehmi.
Din grevlilerinin giysilerinin beyaz sark ve siyah latadan olutuu 5 Eyll

1925 tarih ve 6476/840 sayl genelge ile illere gnderildii halde, baz yerlerde bu
kurala uyulmad, fesin zerine ikier arn ince tlbent sararak, srtlarna ceket yahut
pards giyerek acayip ve gln durumlara dld haber alnd. Giyilecek elbise ve
sarn uygun olmasna dair genelgelerle ky ve imam hatiplerinin, polis ve jandarma
tarafndan uyarlmas istendi. Din grevlilerinin, zel giysileri dnda kyafet giydikleri
takdirde cezalandrlacaklar Mftlklere bildirildi.448 Din grevlilerinin kyafetlerinin
birbirini tutmamas, alvar zerine asker ceketi giymeleri, balarna bozuk bir sark
sarmalar ve yarm yamalak dini kyafetlerle bakkallk gibi bir ok ile uraarak ticaret
yaptklar, bu suretle eref ve itibarlarn ihlal ettiklerinin tespit edilmesinin ardndan
Sinop Mebusu Recep Zht, TBMMye verdii bir nergeyle bu ie bir dzen
getirilmesini teklif etti.449
446

Ayn, s.197.
448
B.C.A. Diyanet leri Bakanl Katalogu, 051.V41.8.67.2, (15.5.1926); 051.V08.2.6.12. lmiye
snfnn beyaz sark ve siyah latann dnda baka kyafetlerle gezmemesi (15.5.1926); 051.V22.3.19.6,
(25.5.1926); 051.V1.2.13.29.
449
Ayn, 051.V08.2.6.23, (1.10.1927).
447
104
Recep Zht Beyin verdii nergeyle; sark hkmet tarafndan memur resmi
kyafeti olarak kabul edildi. lmiye kyafeti giymeye ve sark sarmaya yetkili olanlar bu
kyafetlerini yalnzca grevleri bandayken giyeceklerdi. Grev haricinde apka
giymeleri zorunluydu. Ancak yer yer bu kurala uymayanlar da kmt. Kula
Kaymakam, lede gerek tesadf biimde gerekse teftii esnasnda baz kasabada ve
kyde alan hocalarn ilmiye kyafetine uymayarak, ceket ve baka renkte kyafet
zerine sark sardklarn grd. Baz hocalarn da resmi kyafetleriyle bakkallk ya da
zel ilerini yaptklar, bazlarnn ise banda sarkla tarla apaladklar incelemeler
sonucunda ortaya kt. Baz kylerde, hi ihtiya olmad halde, mescitlerin says
fazla gsterilerek, iki mescit iin vesika alan hocalar vard. Bu mescitlerden birinin
imamn banda sarkla kalayclk yaparken, dierini apa yaparken grdn belirten
Kaymakam, lzumsuz ve ehliyetsiz vesika sahiplerinden bu vesikalarnn geri
alnmasn Kaza Mftlnden istedi. On be gn iinde bu dilein yerine
getirilmesini, ilmiye kisvesinin vazife haricinde giyenlerin jandarma tarafndan
Kisvey-i lmiye Kanununa muhalefet etmekten dolay mahkemeye verilmesini, bu
sre iinde btn vesikalarn incelenerek tasfiyeye tabi tutulmasn, kyafeti tayacak
olanlarn kanuna uygun hale getirilmesi isteini de ekledi. 450
Adapazarnda da kahvecilik, aktarlk, ttnclk, bakkallk gibi ilerde bulunan
ve sark sarma hakkna sahip olanlarn ilerinin banda iken sarklaryla altklar
grld. Bu kiilere de i yerlerinde sarklarn kararak apkalarn giymeleri zorunlu
tutuldu.451 zmirde de sark sarmaya yetkisi olanlardan ticaretle uraanlarn,
dkknlarndayken sarklarn tamamalar gerektii Diyanet leri Bakanl ve
ileri Bakanlnca bildirilmesine ramen hl grevi banda sark takanlara
rastland.452
Bir yandan dini kyafet tamaya yetkisi olanlar durumlarn ktye kullanrken,
dier yandan dini kyafet tayabilme yetkisi alabilmek iin uraanlar da vard. Ancak
bavuran her ulemaya dini giysi giyebilmesi iin gerekli belge verilmedi. rnein,
Kasaba Kazas Mftlne bavuran Hseyin Sabri, Pazar camii erifinde on be
seneden beri vaizlik yaptn, ilmiye kisvesi giymek ve sark sarmak yetkilerine sahip
olduunu bu nedenle de vesika verilmesini istedi. Ancak kendisinin maal grevli
450
Ayn, 051.V45.13.108.2, (10.7.1927); 051.V45.13.108.10, (14.10.1928).

Ayn, 051.V54.14.219.18, (8.11.1928).
452
Ayn, 051.V35.5.46.20, (3.5.1929).
451
105
olmad belertilerek bu istei geri evrildi.453 Ayn ekilde dini kyafet giymek iin
bavuru yapan bir mezzinin dilekesi, mezzinlik grevinin ilmiye kisvesini
giyebilecek grevliler arasnda bulunmad belirtilerek reddedildi.454 Bununla birlikte
dini giysi tamaya uygun grlmeyen ancak sark ve cbbesini yaynlanan genelgeye
ramen karmayanlar da cezalandrld.455
apka Devrimini ulema arasnda kabul edenler de oldu. Dnemin Diyanet leri
Bakan Rfat (Brekinin), Mustafa Kemal Paay Kastamonu gezisi dn ba ak
karlamas bu kabuln gstergesiydi. Ayvalk Mfts Mehmet akir Efendi ise
apkann kabul konusunda din adamlarna nclk yapt. apkal fotoraflar
gazetelerde baslan bir din adamnn bu tutumu halk zerinde de olumlu bir hava
yaratt.456 Balkesir Mfts smet Efendi ise apka ve medeni giysi konusunda bir
bildiri yaynlayarak apkann giyilmesi konusunda bir saknca olmadn;457
Serpu ve kyafeti Meclis ile Hkmet-i Cumhuriyemizin bize hrriyet-i efkar, hrriyet-i vicdan
ve iman ile bahettii, onun yapt ilerin vicdani olduu ve Trkn riyakar olmad; dini
dnya ileriyle kartran menfaatperestlerin ve slamiyeti hurafelerden ibaret grenlerin
putperestlerden fark olmad, mukaddes dinimize kast edenlerin fes, apka, sark arasnda
mukayese yapanlar olduu; elbise, medeni kyafet ve apka hakknda tereddt gsterilmemesi ve
halkn medeni kisveyi almalar lzumu
szleriyle belirtti. Din adamlarnn bu kabulyle birlikte Bakanlar Kurulunca belirlenen

dini
grevlilerin
giysileriyle
ilgili
kararnamenin
genelgeler
halinde
illere
gnderilmesiyle dini giysileri kullanma ve tama usulne bir dzen getirildi.

Dier Ruhani kyafetlerinde kullanlmasn ve tamasn belirleyen Baz
Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair kanunun 6. maddesinde yer alan tatbik suretini
gsterir bir nizamnamenin 3 ubat 1935 gn yaynlanmasyla458 yrrle girdi.
Ancak bununla beraber kanuna uyulmad ynnde gelen haberlere kar Dhiliye
Vekleti, 4 Temmuz 1935te Yksek Baveklete, CHP Genel Sekreterliine, Milli
Mcadele Vekletine, Maarif Vekletine ve Adliye Vekleti ile Diyanet leri
Bakanlna, Genel mfettiliklere ve Valiliklere ifreler gndererek nizamnamenin
453
Ayn, 051.V45.13.110.21, (27.9.1925); Mderris smail Hakknn dini kyafet giyebilmesi iin
kendisine belge verilmesinin mmkn olmad. 051.V43.13.111.41, (15.5.1926).
454
Ayn, 051.V14.3.15.13, (16.9.1925).
455
B.C.A. Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou, Eskiehirde Abdullah Azmi Hocann
sarn ve cbbesini karmad iin cezalandrlmas. 030.1.40.239.5, (23.9.1925).
456
Cumhuriyet (2 Mart 1926), s.1.
457
Ayn, (3 Aralk 1925), s.1.
458
Dstur, Cilt no 16, s.588.
106
uygulanmas iin gerekli tedbirlerin alnmas gerektiini bildirdi. Kisve kanunu

hkmlerinin tamamyla uygulanmasna allmas ve bu kanunun uygulanmasnda
grevli olanlarn bu konuya dikkatlerinin ekilmesi istendi. Kisve kanununa gre vazife
dnda cbbe ve sarklarn karmaya mecbur olan ruhani memurlarn sarklarn
kararak ba ak gezdikleri ve kimisinin de bere ve takke giydikleri ve hl
cppelerini tadklar grlyordu. apkalarn karanlar dorudan doruya kanuna
aykr davranyorlar, takke ve bere giyenler ise kanunu uygulamamak iin bu yntemi
kullanyorlard. Bu da medeni kyafeti benimsememek anlamna geliyordu. Bunlar
uyarlarak kanuna uymalar salanmal ve hemen hepsi de devlet memuru olduklar iin
herkesten
nce
kanuna
uymalarnn
gerektii
hatrlatlarak
aksi
takdirde
memuriyetlerine son verilecei kesin bir dille anlatlmalyd. Kisve kanununun

uygulanmas konusunda hassas davranlarak, kaza ve kylere kadar kanunun
uygulanmas iin allmalar yaplmalyd.459
1.4. Tepkilerin Eyleme Dnmesi

Cumhuriyetin ilanndan iki yl sonra, 1925 yl, ayn zamanda eyhlerin,
dervilerin ve baz cahil kiilerin kkrtmalaryla devrimlere kar gsterilen irticai
faaliyetlerin de ylyd. Halifeliin kaldrlmas, medreselerin kapatlarak eitim
retimin birletirilmesi, tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve son olarak da apka
kanununun kabul edilmesi yeni rejime kar tepkilerin artmasna ve uurlu bir din
anlayna
sahip
olamayan,
alt
gelenekleri
kaybetmeye
korkan
halkn
ayaklanmalarna sebep oldu. Yeniliklere kar direnmenin bir baka sebebi olarak da
korku ve cehalet gsteriliyordu. Yaplan yeniliklerin baarl olabilmesi iin, rm
ve eskimi gelenekleri terk etmekte korkulacak bir ey olmadnn halka anlatlmas ve
ikna edilmesi gerekiyordu. Genel olarak kan ayaklanmalarda, din elden gidiyor
parolas kullanlmakla birlikte, hkmetin dul kadnlarn toplayp Rusyaya sevk ettii
ve smet Paann ld haberlerinin provokatrlerce yaylmas da etkili olmutu. 460
apka giyilmesinin yaygnlamasna kar ilk olay 14 Kasmda Sivasta
Hkmete hakaret dolu beyannamelerin duvarlara yaptrlmasyla meydana geldi. Bu
beyannamede, ayrca meclis iinde hkmete muhalif mebuslarn saysnn artarak
459
B.C.A. Cumhuriyet Halk Partisi Katalou, 490.01.611.122.1, Kisve Kanunu Hkmlerinin

Uygulanmas (11.08.1935).
460
107
170e ulat bildiriliyordu. Bunun anlam, muhalifler, meclis iinde de glendikleri

iin hkmete kar kmak adna daha rahat hareket edebileceklerdi. Sivasta meydana
gelen olaylarla ilgili hkmet, bildiriyi hazrlayan, yaptran ve dnce birlii yapm
olanlarla birlikte ehrin btn muhtarlar tutuklad.461 Cumhuriyet gazetesi, Sivas
olaylarnn kiisel karlar dorultusunda yaplm bir hareket olduunu, ancak arzu ve
mit ettikleri gibi genileme frsat bulamadklarn belirtti.462
22 Kasmda Kayseride, dini politikaya alet eden ve I. Dnya savanda pheli
almalar olan, afi mezhebine ve Nakibend tarikatna mensup Mekkeli Ahmet
Hamdi ve drt arkadann halk sark sarmaya kkrtmalaryla bir ayaklanma meydana
geldi. Ayaklanmann elebalar olan Mekkeli Ahmet Hamdi ve drt arkadana gre,
Sivasta byk bir lim ortaya karak apka aleyhine, sark lehine Sivasllar uyarm,
Kayserililerin de hemen sark sarmalarn istemiti. Halk bundan dolay derhal
apkalarn atp bu kafadarlarn peinden gitmeliydi. Ayrca propagandalarnda,
kadnlarn yzlerinin alaca, Kurann kalkaca, dul kadnlarn tehir edilecei gibi
sylemleri de kullandlar. Ad geen Sivastaki byk limin, yaplan aratrma
sonucunca, ayn mezhep ve tarikat yesi Sivasl Kemanl Hoca adnda birisi olduu
anlald. Fakat kat iin tutuklanamad. apka kanunu kmadan bir gn nce 2425
Kasm tarihlerinde eyh Ahmet Efendi ve drt sarkl arkadann ynlendirmesiyle
yaplan yryten sonra 300 sarkl tutukland.463 Bunun haricinde Kayseride baka
bir olay yaanmad.
apka ktisas Hakknda Kanunun TBMMden kt gn Erzurumda, halkn
bir ksm ary kapatp, apka giyilmesine, tekkelerin kapatlmasna kar Valinin evi
nnde; Biz gvur memur istemeyiz diye bararak yaptklar gsteri ile Erzurumda
ilk olaylar patlak verdi. Gstericiler silah zoruyla datld. lk i olarak da gsteriye n
ayak olduklar anlalan 27 kii tutukland. Olay daha nce casusluk yapm, genel
aftan yararlanarak serbest kalm ve ilerinde baz eyhlerinde bulunduu kimselerin
kard anlalmt.464 Bu olay zerine Cumhuriyet gazetesi unlar yazd: 465
461
Ayn, (13 Aralk 1925), s.2; Hakimiyeti Milliye (26 Kasm 1925); Aybars, a.g.e., s.343; Gololu,
a.g.e., s.157.
462
Cumhuriyet (3 Aralk 1925), s.1
463
Ayn, (13 Aralk 1925), s.2; Aybars, a.g.e., s.343; Gololu, a.g.e., s.157; Akta, a.g.e., s.145.
464
Trk li (26 Kasm 1925), s.1; Hakimiyeti Milliye (30 Kasm 1925); Tunay, a.g.e., s.152; Gololu,
a.g.e., s.156; Ergun Aybars, stiklal Mahkemeleri (2. bask, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1998), s.343.
465
Cumhuriyet (27 Kasm 1925).
108
Erzurumda bir iki softa, birka serseri inklbmzn ifadesi olan Trkiyat- timaiyemize kar
nmayie sevk etmi. Devlet grevlilerini (Valileri), gvur kabul etmilerdir. Bu inklplar vcut
bulacak deildir, vcut bulmutur. Erzurumda nmayiin yapld gn TBMM den apkann
mecburiyeti hakkndaki kanunun km olmas kadar kudret-i inklp ifade eyleyecek bir hadise
olamaz. nmzdeki hadise bir irtica hadisesidir.
Erzurumda olan bu olaylarn elebalar Gvur mam adnda bir hoca ile Hoca
Osman adl ahslard. teki illerde de bu tip olaylar oluyordu. Hepsinde propaganda;
hkmetin dinsizlie gittii, kadnlarn namuslarnn zedelendii eklindeydi.466
Cumhuriyet gazetesine gre; bu hareketi yapanlar yeniyi deil eskiyi, bugn ve yarn
deil, dn ve evvelki gn istemekteydiler.467
Rize'de de apka inklb ve dier devrimlere kar cami imam aban ve Muhtar
Yakup Aann giriimiyle Dinsizlie doru gidiyoruz. Hkmeti bu dinsizlikten men
etmek gerekir iddiasyla bir eylem gerekleti.468 syanclar halkn desteini de
arkalarna alarak, hkmet konana, oradan da Botaniye Jandarma Karakoluna
yrdler. mam aban, eriatn korunmas iin Rizeyi basp yamalamay,
hapishanenin boaltlmasn, Hkmet Konann ele geirilmesini teklif ederek,
bundan kaanlar ldreceini syledi. syann elebalar, Rizelilerin bundan sonra
devlete vergi vermeyeceini ilan ettiler. 25 Kasmda balayan bu olaya halk, dua
toplants sanarak gelmi, fakat Jandarma karakolunu basarak alt Jandarmay esir
almlard. Muhtar Yakupun akrabas Bieli Mehmet, Ankarann ihtilal iinde
olduunu, Mustafa Kemalin yerinden yaralandn, smet Paann ortadan
kaldrldn syleyerek halk galeyana getirmiti. Bugnk manada kitle iletiim
aralar mevcut olmad iin sylenenleri dorulayacak bir vasta da sz konusu
deildi. Ortamn elverisizlii rejim kartlarnn iine yaramt. Bieli Mehmet
Dindar paalarmz hkmeti ellerine aldlar. Korkacak bir ey kalmamtr. Erzurum
yapacan yapt. Bizde itirak edelim diyerek ortam eylem iin hazr hale getirdi.
Daha sonra da apka aleyhinde baka hocalar konuarak eylem geniletildi. Bylece,
din hem politikaya, hem de yamacla ara yaplm oldu.469
Bu olaylar 10 gn srd ve kylere kadar srad. Yz elli kiilik silahl bir
kuvvet Rizeyi yamalamak iin hareket ettiyse de, sonucu grebilen slhiye kylleri
466

468
Ayn, (14 Aralk 1925), s.2.
469
Ayn, (16 Aralk 1925).
467
109
ve onlara katlan dier kyller, jandarmalarn silahlarn geri vererek kylerine geri
dndler. Rizede sert tedbirler alndn haber alan dier topluluk ise kendiliinden
dald. syan bastrmak zere grevlendirilen Hamidiye Zrhls, kentin aklarna
demirleyerek Rize'de isyanclarn ynak yapt noktalar iki gn boyunca bombalad.
Kk bir silahl grup tarafndan balatlan isyan, Rizeye giden stiklal Mahkemesinin
olaya el koymasyla sonuland.470
26 Kasmda Marata skpl brahim Hoca adnda biri Camii Kebir etrafnda
toplad baz kimselerle apka istemeyiz diye bararak hkmet aleyhine bir gsteri
dzenledi. Bu olay gazetelerde Yeni bir irtica olay olarak duyuruldu. Olaylar
srasnda Marata Camii Kebirin tam karsndaki Halk Frkas binasnda misafir
olarak bulunan Cumhuriyet gazetesi muhabirinin anlatmna gre; Cuma namazndan
sonra,
Mslmanlar
ne
duruyorsunuz?
Mslmanlk
gidiyor,
Allah
Allah,
Lailaheillallah! szleriyle bir hareketlilik balatld. syanclar daha sonra caminin

avlusundan tekbir sesleriyle Hkmet Konana doru harekete getiler. Cuma gn
henz hafta tatili olduu iin byle bir gnde Hkmet Konana gitmeye anlam
veremeyen muhabir, halkn Cuma namaz vesilesiyle itima halinde bulunmasndan
istifade etmek iin bir zamandan beri eleba mevkiinde bulunan baz melunlarn byle
bir gn tercih etmi olmalar hatra geliyor. diyerek olayn ok daha nceden
planlanarak yapld kanaatini dile getirdi. Hkmet Konann avlusunda apka
aleyhinde sloganlar atmakla yetinmeyen gurup, tutuklularn serbest braklmas isteiyle
cephanelie doru harekete geti. Askerlerin buna izin vermemelerinin ardndan, kafile
yeniden cami avlusuna geldi.471
Ayaklanma balad anda Vali Halit Bey ve Belediye Bakan Ltf Bey, Alay
kumandanna haber verdikleri iin, bir mddet sonra asker geldi. Askeri grenler
kamaya baladlar. Bu srada kaamayan ve saklanan 39 kii yakaland. Yakalananlar
arasnda, Remzi isminde bir ihtiyat zabiti ve Ziraat Bankasnn veznedar iken apka
giymedii iin azledilen bir ahs ve Mezzin Hafz Mehmette bulunmaktayd.
Marata olaylarn kmasna sebep olarak grlen mam vekili skpl brahim, daha
ncede bir ka defa irtica hareketlerine girimi, Dnemin Valisi tarafndan bu konu
470
Gololu, a.g.e., s.157; Tunay, a.g.e., s.154; Bu olaylar srasnda bir de trk kar ortaya: Atma
Hamidiye atma / Lahana tarlalarnedeysun / Vergi de vereceuz, serpu da giyeceuz... Kalkan,
a.g.m., s.12-13; Aybars, a.g.e., 347.
471
Cumhuriyet (6 Aralk 1925), s1.
110
hakknda mfty uyarmsa da, bu ahs imamlk grevine devam etmiti.

Tutuklananlarn sorgusundan, ayaklanmalarn apka vesilesiyle dini alet edenler
tarafndan karld sonucuna ulald.472 Bunlar ksmen mahalli mahkemelere sevk
edilirken, bir ksm da Ankara stiklal Mahkemesine gnderildi.473
Tutuklulardan cami hademesi Topal Abdullahn sorgusu sonucunda, (nallahMaallah) unvanyla tannan, 31 Mart olaynda da Marata ilk bayrak aanlardan ve
idama mahkm olanlardan Gemiciolu Alinin olayn ele balardan olduu anlald.
Topal Abdullah ifadesinde, sabah caminin kapsndaki halkaya takl bir kt
bulduunu, bu kd mezzine gsterdiini, mezzinin de kd okuduktan sonra
cemaatin yannda bana iaret edersin, kd uzatrsn dedii ynnde ifade verdi.
Hafz Mehmet Efendi ise ifadesinde; sabah namazna geldikleri vakit caminin hademesi
olan Topal Abdullahn, cami kapsnda bulduu kd kendisine gsterdiini,
namazdan sonra cemaatin arzusuyla okuduunu anlatt. fadesine gre ktta unlar
yazl idi: Hkmetimiz ve askeri memurlardan rica ederiz. apkann sonu iyi gelmez.
En sonunda Topal Abdullah ve Hafz Mehmet Efendi, bu kd (nallah-Maallah)n
koynuna sakladn itiraf ettiler. Bylece olaylarn elebalarndan bir kiinin ismi aa
km olmasna ramen, (nallah-Maallah) ifadesinde bu kd almadn, almak
istediini, ancak cemaatten birinin aldn, fakat kim olduunu grmediini belirterek
sulamalar kabul etmedi.474
Giresun da ise, dier ehirlerdekine benzer olaylar oldu. Hakikat gazetesi
Giresunda meydana gelen olaylar Trabzonlular medeni kisveyi umumiyetle kabul
etsin, Ordulular kabul etsin, Samsunlular kabul etsin, hatta Tirebolulular kabul etsin de
Giresun buna kaytsz kalsn475 diyerek eletiri konusu yapt. Giresunda da kiisel
olarak balayan olaylar irtica hareketleri eklini ald. ehre iki ay nce stanbuldan
gelen Muharrem Efendi, Hseyin isimli bir ahsla camide apka ve kz mektepleri
aleyhinde vaaz verdiler. Hatta daha da ileri giderek apka giyenlerin nikhlarnn
yenilenmesi gerektiini belirttiler.476 Tahirl Mevlevi anlarnda, tutuklananlar arasnda
bulunan Hafz Nazifin, Giresunda isyan karm olan Muharremin yazd bir
472
Ayn, (6 Aralk 1925), s.3.

Ayn, (14 Aralk 1925), s.2; Gololu, a.g.e., s.157. Tunay, a.g.e., s.153.
474
475
Hakikat (31 Aralk 1925), s.3.
476
473
111
mektupta kendisine de selam yazmas dolaysyla nezaret altna alndndan

bahsetmiti.477
Hakikat gazetesi, Giresun olaylarn; Baz namussuz ve vicdansz insanlar
vardr ki ahsi menfaatlerini temin etmek iin pusuya yatar frsat bekler. te Giresunda
da bu kabil be serseri, hkmetin apka hakkndaki kararn bahane ederek
emellerine ulamak iin masum halk kandrarak propagandaya balamlar dilerek
eletirmiti. Giresunda ki olaylara hkmet el koyarak Rizede bulunan stiklal
Mahkemesini buraya gndermesiyle olaylar sona erdi. 478
ehirlerde halkn genel katlmyla tepkiler olutuu gibi yer yer bireysel tepkiler
de geliti. rnein; Bandaki sar karmas konusunda uyarlan Kasaba Kazasnn
Minnet eyapa Mahallesinde oturan merolu Mehmette bu uurda leceini dahi
bilse sarn karmayacan ifade ettii iin Takrir-i Skn kanununa muhalefetten
tutuklanarak, Ankara stiklal Mahkemesine gnderildi.479 Fesini karmas konusunda
uyarlan ve kimliinin tespiti iin karakola gtrlen Alaehirde oturan Florina
muhacirlerinden Kazm da, Takrir-i Skun kanununa muhalefetten tutuklanarak Ankara
stiklal Mahkemesine sevk edildi.480 Gmhane Mebusunun, apka yznden
TBMMde katledildiini ve stanbula bir ngiliz filosu geldiini sylemek suretiyle
yanda toplamaya alan ve bandaki apkay sarkla deitiren Sandkzade smail
Efendi ile iki arkada da tutuklanarak, yarglanmak zere Ankara stiklal Mahkemesine
gnderilenler arasndayd.481
TBMM, lkede meydana gelen gelimelerden rahatszlk duyarak, Babakan
smet Paadan olaylar hakknda bir aklama yapmasn istedi. smet Paada olaylarn
birbiriyle balantl olduuna dair dncelerini kapsayan bir konumasnda,
Erzurumda, Rizede, Giresunda Kayseride, Marata meydana gelen olaylarn
birbirini takip ettiini ve isyanlarn ba aktrlerinin, olaylardan yalnzca birka gn
nce dardan ad geen ehirlere geldiklerini belirtti. Erzurumda isyan karan Hac
Osmann on onbe gn evvel, Kayseride Ahmet Hamdinin uzun bir seyahatten sonra
ve Giresunda olay karan eyh Muharremin sca scana dardan geldiine dikkat
477
Olgun, a.g.e., s.240,

Hakikat (14 Aralk 1925).
479
BCA Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou, 030.18.1.1.15.62.15, (23 Eyll 1925).
480
Ayn, 030.18.1.1.16.69.1, (4 Kasm 1925).
481
Ayn, 030.18.1.1.16.71.5, (23 Kasm 1925).
478
112
ekti.482 Bu kiilerin mahkemeleri devam ederken, bu vesile ile stanbulda baz kiiler
de nezarete alnd. Sorgulamalar ve eitli yerlerde yaplan incelemeler sonucunda, bu
irtica faaliyetlerine katlanlar ya politikayla uraan kimseler olduklar ya da dardan
geldikleri belirlendi. Bu eylemlere katlanlar ise cahilane bir ekilde gayrete gelenlerdi.
Mahkeme heyetinde, btn bu olaylarn propaganda sloganlarnn ayn olmas, dardan
ehre gelmeleri ve e zamanl olarak grlmesi, bir merkezden ynetildii kanaatini
uyandryordu.483
Bata Erzurum olmak zere, Sivas, Rize, Mara ve Giresunda meydana gelen
olaylardan dolay halk galeyana gelerek, gelecek hakknda endie duymaya baladlar.
Ancak telaa gerek olmadn belirten Hakimiye-i Milliye gazetesi, bu hareketlerin ite
deil d dnyada ki etkilerini ok daha nemli gryordu. Bu ayaklanmalar vatana
kar ilenen bir cinayet olarak deerlendiren gazete, Trkiyede er ge yeniliklere kar
bir hareket olacana dair beklentide olan devletler tarafndan beslenen duygular
harekete geireceinden, bu tr irticai hareketleri mazur grmeye imkn yoktu.484
Yarm tedbirler lkede daima byle bir frsat kollayanlar iin ortam uygun hale
getirmekteydi. Son olaylardan sonra hkmet her trl tedbiri alarak, bu tr olaylarn,
lkenin herhangi bir noktasnda bir daha tekrarna meydan verilmeyecei duyurdu.485
Bundan dolay da ayaklananlarn yanna kalmamas iin sert bir ekilde askeri ve yasal
nlemler alnd.
2. NLEMLER
2.1. Askeri nlemler
Erzurum ve evresinde din adna, apka meselesi alet edilerek bir ksm halkn
da kkrtlmasyla kan ayaklanma, Valinin tutumu ve Mstahkem Mevki Komutan
Hasan Paann fiilen askeri mdahalede bulunmas zerine bastrld. Bu durum
karsnda, Erzurum ilinin tamamnda Baveklet Tezkeresi ile 24 Kasm 1925 tarihinde
Hkmetin karar ve TBMMnin onay ile bir aylk skynetim ilan edildi. rfi
482

Ayn, (13 Aralk 1925), s.2.
484
485
483
113
Mahkemeler kurulup ve icras iin Meclisin onay alnd.486 Erzurumda skynetim

ilan edildikten sonra hibir olayla karlalmad. 487
Hkimiyeti Milliye gazetesi olaylarn sert bir ekilde bastrlmasn eletirenlere,
Hkmetin, cumhuriyet aleyhtarlarna kar ald tavr hakl gstererek, bu tutumu
kesin bir isabet, olaylara kar hkimiyet ve basiret olarak deerlendirdi. Milli
menfaatlere ve milli lkye zarar veren olaylarn hibir hakl taraf olmadn belirtti.
Bundan dolay memleketin skn ve huzurunu ve vatandalarn hukuk ve menfaatini
ihlal edenlere kar gsterilen iddeti adaletli bir davran olarak niteledi. Trkiye
Cumhuriyeti kendisine kar giriilen isyanlara kar daima hazrlkl olmalyd. rtica,
hibir ekilde mazur grlemeyecei iin Cumhuriyet Hkmetinin lzumundan fazla
iddetli davrandn ima eden bir vatanda olur mu? diyerek lkenin iyiliini isteyen
bir vatandan, hkmetin ald tedbirleri desteklemesi gerektiini dile getirdi.488
2.2. Yasal nlemlerin Alnmas

apka ktisas Hakknda Kanunun kyla lkede ba gsteren isyan
hareketlerinin bastrlmas iin alnan bir dier nlem de, stiklal Mahkemelerinin isyan
blgelerine gnderilmesi ve isyanclarn yarglanmasyd.
Mondros Mtarekesi ile Osmanl Devletinin topraklar itilaf devletleri
tarafndan igal edilmiti. Bu durum karsnda Anadolu Trk halk ayakland. Bu
ayaklanmalar Mustafa Kemal nderliinde Milli Mcadeleye dnt. Milli
Mcadelenin karargh olan BMM alarak halk temsil eden kurum haline gelmesiyle,
BMM kendi otoritesine kar yaplan hareketleri bastrmak iin askeri g kullanma
yetkisine de sahip oldu. Sulularn cezalandrlmas iin de yarg organnn kullanlmas
uygun grld. 489
29 Nisan 1920 Hyanet-i Vataniye Kanunun kabulyle TBMM meruluunu
belirleyip, ulusun yksek karlarna kar yaplacak davranlar mahkemeler yoluyla
cezalandrmay dnd. Bu devirde kanunu uygulayacak yalnz iki yarg organ vard.
Sivil mahkemeler ve harp divanlar. Her iki kurulu da ihtilal ve sava zamannn
486
Hakikat (20 Kasm 1925); Trk li, (26 Kasm 1925); Aybars a.g.e., s.346; Akta, a.g.e., s.145.
488
489
Aybars, a.g.e., s.17.
487
114
olaanst koullarna uymayan usullerle almaktaydlar. Bu sebep stikll

Mahkemelerinin kuruluunda en byk gereke olacakt..490
Divan- Harb-i rfiler, Mtareke dneminde yer yer balayan igaller ve
aznlklara kar giriilen zulm ve katliamn sorumlular da dahil olmak zere, sava
sulularnn yarglanarak cezalandrlmas ve Paris Bar grmelerindeki bar
esaslarnn yumuatlmas amacyla lkedeki rfi idare koullar ileri srlerek
kurulmutu. Harp divanlarnn almalar kendilerine verilmi olan yetkilerle snrlyd.
Bundan dolay Milli Mcadele dnemi koullarna cevap veremediler. tiraz, bir st
mahkemeye bavurma, temyiz gibi normal zamanlarda uygulanan yntemler insanlar
uyuturup, davalarn hzn ve cezann ibret ynn azaltmaktayd. Bu mahkemeler en
ksa sre iinde verdikleri kararlaryla bile beklenen sonucu salayamadlar. Harp
divanlarnn da isminden baka dier mahkemelerden fark yoktu. Bu mahkemelerin
verdikleri cezalar suun nemiyle badamyordu. Sulu ve tanklar kilometrelerce
uzaktan
gelip,
mahkeme
kurulunun
toplanmasn
beklemek
zorundaydlar.
Mahkemelerde kundurac, bakkal ya da esnaftan biri de ye olarak bulunduu iin idam

yetkisi verilmesi sakncalyd.491
Mahkemelerde grev yapan yarglarn hemen hepsi ya medrese mezunu ya da
alaylyd. Hukuk mezunu ok azd. Byk bir ksm lkenin iinde bulunduu
olaanst durumu kavrayamayacak derecede halife-padiah kimselerdi. Altklar
yntemler, ar almaktan uzaklaabilmelerine engeldi. Bal bulunduklar blgelerde
askeri ve sivil idarecilerle iliki iindeydiler. Mevki ve rtbece de onlardan kktler.
Bu nedenle idarecilerle ilgili kararlarnda, bamsz karar verebilecek yarglar
gerekliydi. Bu grevi ancak, ihtilal kanunlarn yrtecek, ihtilalci dnceye sahip
kimselerden kurulu mahkemeler yapabilirdi. Meclis, ulusal hareketin cesaret ve iddet
gerektirdiini benimseyip, kendisinin de stnde bir g grmediinden, yarg yetkisini
yeteneksiz kiilerden ve yntemlerden kurtarmak istedi.492 Hyanet-i Vataniye
Kanunundan beklenen sonucun alnabilmesi ve kanunun eksikliklerinin yok
490
Ayn, s.3942.
Ayn, s.46.
492
Ayn, s.46.
491
115
edilebilmesi, hzl alan, abuk karar verip uygulayan mahkemelerin kurulmasna

balyd.493
Asker kaa, cepheyi brakp katnda cephe gerisinde kendisine hayat hakk
tanmayan bir g bulunduuna inanmalyd. Ancak, byle bir gce duyulan ihtiya ve
normal mahkemelerin almalarndan olumlu sonu alnamamas, Milli Mcadeleyi
baltalayacak olaylarn ve kar davranlarn yok edilememesi, merkezi otoritenin
kurulamamas, stikll Mahkemelerinin kuruluunu hazrlayan etkenler oldu.494
Bursann Yunanllar tarafndan igali ve yaplan zulm zerine 18.08.1920de Reit
Bey ve arkadalarnn verdii asker kaaklarnn cezalandrlmasna ait kanun teklifi,
reddedilmi olmakla birlikte stikll Mahkemelerinin kuruluuna da balang oldu.495
Meclisin
almasyla
beraber
sulularn,
zellikle
harp
divanlarnca
cezalandrlmas, harp divanlarn askeri bir otorite haline getirdi. TBMM Trk
ihtilalinin eseri olup, halkn meru temsilcileri tarafndan kurulduu iin cezalarn
Meclis otoritesine bal kurulularca verilmesi gerekiyordu.496 Bu dncenin
sonucunda eski hukuk usulleri de yetersiz bulunarak, Fransz ihtilalinin ihtilal
mahkemeleri rnek alnp, olaanst dnemin gerei olan ihtilal mahkemeleri kuruldu.
stikll Mahkemeleri, olaanst tehlike karsnda yasama organnn kendi iinden
setii yelerden kurulu olaanst mahkemelere, olaanst yetkiler verilmesi sonucu
11 Eyll 1920de kurulan ihtilal mahkemeleriydi.497
Toplum varln toptan tehlikeye dren, gvenliini ve geleceini sarsan
sava, isyan, ekonomik buhran gibi olaanst durumlarda, yrtme organna normal
durumlar dnda geni yetkiler verildi. Byle durumlarda mahkemelerde yrtme
organnn yetkilerine uygun ekilde alrlard. TBMMde yasama ve yrtme
kuvvetlerini halktan ald yetkiyle kendine topladndan, uygulamay da yine halk
adna yrtmek zorundayd. Bu dncenin sonucu olarak meclis, ihtilal dneminin
yarg yetkisini de, kurduu bu olaanst mahkemelerle eline ald.498
Kurulularndaki ama, dzenli ordunun kurulmasn ve yaamasn salamak
iin asker kaaklar sorununu zmekti. Kurulularndan ok ksa bir sre sonra
493
Ayn, s.47.
Ayn, s.47.
495
Ayn, s.48.
496
Ayn, s.44.
497
Ayn, s.17.
498
Ayn, s.37.
494
116
yetkileri vatana ihanet, yolsuzluk, soygun, saldr, casusluk, bozgunculuk, ayaklanma

gibi sular da kapsamna alarak geniledi. Bylece Milli Mcadeleye ve ihtilale kar
ilenen her su stikll Mahkemelerinin grevi oldu. stikll Mahkemeleri TBMM adna
alt. Kararlar kesindi ve temyizi yoktu. Kararlarn uygulanmasndan asker-sivil
btn grevliler sorumluydular. Meclis tarafndan kendilerine yasa ile verilen
olaanst yetkilerle altlar. Bu yetkileri kullanrken hibir kuruluun onlar
denetleme
yetkisi
oluturuyordu.
yoktu.
yelerini
Meclis
iinden
seilen
milletvekili
499
stikll Mahkemeleri hukuk mahkemeleri olmadklar iin almalar da hukuk

ilkeleriyle badamyordu. nsan haklar ve zgrlkleri gibi klasik demokrasi ilkeleri
de sz konusu deildi. nk devrim mahkemeleriydiler. Trk sivil ve asker
yneticilere emir vermek ve bu emirleri yerine getirmeyenleri de cezalandrmak
yetkilerine sahip olduklarndan byk moral gleri vard. zellikle idam kararlar
temyizi olmadan derhal uygulanmaktayd.500
Sulular tek tek veya toplu olarak yarglanr, sulular hakknda ileri srlen
iddia okunur, sulu savunmasn yaptktan sonra karar bildirilirdi. stikll Mahkemeleri
kararlarn (vicdan) kanaatlerine dayanarak verirler, verilen kararlar kesin olup en ksa
zamanda uygulanrd. Kararn verilmesi iin delile gerek yoktu. Bir kimsenin hakknda
sululuuna dair vicdani kanaat uyanrsa, hapisten idama kadar her trl cezaya
arptrlabilirdi. Buna ramen mahkemelerin kararlarnda, delil yinede birinci derecede
nemli oldu.
Kararlar verilirken din ve dil fark gzetilmeksizin herkese eit davranld.
Durumalar halk nnde ak olarak yapld, kararlar yine ayn ekilde okundu, yayn
yoluyla ve grevliler araclyla halka duyurulurdu. Her mahkeme kendi blgesi iinde
dolaarak alr, bylece zaman kazanlrd. stikll Mahkemeleri TBMMnin
otoritesini temsil etmesine ramen yetkilerinin genilii, tepkilere yol at. stikll
Mahkemeleri Milli Mcadele Dnemi iinde 19201923 yllar arasnda ve Cumhuriyet
devri iinde 19251927 yllar arasnda alt.501
stikll Mahkemelerinin 19231927 yllarnda ele ald sular, 19201923
yllarna gre baz deiiklikler gstermektedir. Birinci ksmda sz konusu olan
499
Ayn, s.18.
Ayn, s.403.
501
Ayn, s.18.
500
117
milletin topyekn kurtarlmasyd. Bunun iin nce i gvenliin ve dzenli ordularn

kurulabilmesi meseleleri ve bunlarla ilgili sular yok etmek tek amat. kinci dnemde
ise saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan ve halifeliin kaldrlmasnn gsterdii
Trk inklbnn milli ve laik bir temel zerine oturmas, karsna kan btn
muhalefetin yok edilmesi ve yeni rejimin kklemesi amac sz konusuydu. stikll
Mahkemeleri, alt dnem iinde Cumhuriyet tarihinin en nemli sreci olan Trk
Devriminin gerekletirilmesini salad. Birer devrim mahkemesi olan stikll
Mahkemeleri, Trk Devriminin bir parasyd ve devrimi gerekletirmek amacyla
almlard. stikll Mahkemeleri, Trk Devrimine, kar koymak isteyen her gerici
ve olumsuz giriimi sert ekilde bastrm, hyanet-i vataniye, casusluk, kardevrimci
ayaklanma, siyasi suikast gibi nemli davalar yannda ekya, ehir kabadayl,
yolsuzluk, rvet sularna kar amansz bir alma gstermiti.502
stiklal Mahkemesi daha apka kanunu kmadan nce apka giymek istemeyen
muhalifleri yarglamaya balad. 25 Austos 1925te Burhaniyenin Derelikebir
Kynden Firuzolu Bahri adndaki zat serpular aleyhine ve hilafet lehine beyanat
verdii iin yargland. Mahkemede ahitlerin ifadesi sabit olmakla beraber, bu szleri
sarholukla sylenmi olduu anlaldndan serbest brakld.503 apka Kanunu
kmadan nce yaplan bir baka yarglama da 415 Eyll tarihlerinde oldu. Abdlnafi
Bey adndaki bir kii, apka giymek istemediini belirtmesine ramen, savcnn
kendisini saf ve cahil bir kimse olduunu ve suunun bunun sonucu doduunu
belirtmesi zerine beraatna karar verildi.504 Kasm banda Malatyada kan olay da
Belediye Bakan Hasan Beyin baarl davranyla bastrld. Mustafa Kemal,
Belediye Bakan Hasan Beye yollad telgrafla, gerici ayaklanma karsndaki
davrann tebrik etti.505
apka kanunu kmadan nce daha ok kiisel, ufak tefek olaylar meydana
gelirken, kanunun kabulnden sonra yerini daha byk apl ve geni katlml olaylara
brakt Krehir, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Yozgat, orum gibi eitli illerde
meydana gelen tepkilerin sulularn yerinde yarglamak zere stiklal Mahkemesi
heyeti, 23 Kasm sabah Ankaradan yola kt.506
502
Ayn, s.401.
Cumhuriyet (26 Austos 1925).
504
Aybars, a.g.e., s.339
505
Ayn, s.342.
506
Ayn, s.342; Nedim, a.g.e., s.347; Cumhuriyet (23 Kasm 1925), s.1.
503
118
24 Kasm Sal akam Kayseriye gelen stiklal Mahkemesi, apka kanunu ile
ilgili ilk yarglamasn 25 Kasm 1925 tarihinde yapt. Halk sark sarmaya tevik etmek
ve zorla sark sardrmak iddiasyla Nakibend eyhi Mekkeli Ahmet Hamdi Hoca ve
drt arkadann yarglamasna baland. afi mezhebine ve Nakibend tarikatna
mensup olan Mekkeli Ahmet Hamdi ve drt arkada hakknda grlen davadan idam
karar kt.507 Ankara stiklal Mahkemesine 20 Nisan 1341 (1925) tarihinde tatile giren
Byk Millet Meclisine, meclisin tekrar toplanaca zamana kadar idam edebilme
yetkisi verilmiti.508 Ancak TBMM nin tatilde bulunduu srece Ankara stiklal
Mahkemesine tannm olan idam yetkisi, Meclisin almas sebebiyle kalkmt.
Mahkemenin idam edebilme yetkisi bulunmadndan dolay dava eyh Sait isyan ile
birletirilerek sonuca baland.509
Muhtelif suretlerle apka aleyhinde ve sark lehinde propagandalarda bulunduklar anlalan
Kayseride mukim Mekkeli Arap Hac Ahmet ve Kayseri Eytam Mdr iken apka giymemek
iin istifa ettii sylenilen Karsl Hac Abdullah ve Kayserili Hafzaazade Hoca Hac ve
Kayseri esnafndan Nebiolu Vehbi ve Medineli Arap Hac Mehmet Efendilerin, memleketin
skun ve asayiini ihlale matuf olan Harekat- vakalarna mebni, Takrir-i Skun Kanunu
mucibince, Ankara stiklal Mahkemesine tevdileri, Dahiye Vekalet-i Celilesinin 22 Terinisani
341 tarih ve Emniyet-i Umumiye Mdriyeti 2506 numral tezkiresiyle vuku bulan teklifi
zerine, cra Vekilleri Heyetinin 23 Terinisani 341 tarihli itimanda tasvip ve kabul
olunmutur. 510
Kayseriden sonra, 25 Kasm aramba gn Sivasa gelen stiklal Mahkemesi,

apka aleyhine duvarlara aslan yazlar dolaysyla btn Sivas muhtarlarn yarglad.
Ancak muhtarlar olayda ilgileri grlmediinden dolay da beraat ettiler.511 Ayn sula
ilgili baz belediye grevlileri de yargland. Savc sanklarn Trkiye Devletinin
eklini tebdil ve tayir amacyla halk ayaklanmaya kkrtt sabit olduundan
cezalandrlmalarn istedi. Suu sabit olan mamzade Mehmet Necatinin ceza
kanununun elli beinci maddesine gre idamna; olayda tahrik ve tevikleri grlen
krolu smail, Gani ve Evliya Beyin ayn maddenin fkra-i mahsusas mucibince on
beer sene krek cezasna arptrlmalarna ve tutukluluk srelerini Edirnede
geirmelerine; Ahmet, Krt Aziz, Hamit ve Baytarzade Hakk Beylerin onar sene
507

Dstur, Cilt no 6, s.217.
509
Nedim, a.g.e., s.348.
510
B.C.A. Bakanlar Kurulu Kararlar Katolou, 030.18.1.016.71.4, (23 Kasm 1925).
511
Hkimiyeti Milliye (27 Kasm 1925).
508
119
krek cezasna arptrlmalarna, tutukluluk srelerin Krklareli hapishanesinde

geirmelerine; Belediye Reisi Abbas, azadan mer, emsi ve Abdurrahman
Efendilerin yedi buuk sene Ktahya hapishanesinde kree konulmalarna;
Nalbantzade Alinin sene mddetle Sinopa; Emir Paann sene mddetle
Ispartaya; Belediye azasndan Mehmet Ali, lhami ve Meclis-i dare azasndan Tevfik,
Hseyin, Hasan ve emsi Efendilerle Polis Asm, Bahaeddin, Ltf, Ahmet, Hsn,
Pehlivan, Mehmet ve Abdlhalim Efendilerle Esma Kadnn beraatlarna karar
verildi.512 Mahkeme, bu yarglama ncesinde babakann yollad bir telgraf ile idam
kararlarn dorudan infaz yetkisinin kendilerine tanndn rendi. Sivasta halk
galeyana tevik ettii gerekesiyle idama mahkm edilenlerden mamzade Mehmet
Necati 28 Kasmda apka Kanununun ilk maznunu olarak asld.513
stiklal Mahkemesi, Sivasta bulunduu srada 26 Kasmda Babakan smet
Paadan Erzurum olay hakknda bir rapor ald. Raporda; bin kiilik bir kalabaln
yapt ayaklanmada bir jandarma subaynn ar yaraland, halktan kiinin ld,
tutuklular arasnda Erzurum Mebusu Rt Paann iki kardeinin de bulunduu,
ayaklanmann bastrlarak skynetim ilan edildii, Rizede de baz kylerinde de
ayaklanma kt, Hilafetilerin her yerde alt bildirilmekteydi.514
Sivasta birka gn daha alan Mahkeme, 29 Kasmda Tokata geldii zaman,
milletimizin medeni milletler arasnda yer almasn engelleyecek her trl almaya
ve kiilere kar Mahkemenin aman vermeyeceini aklayan bir bildiri yaynlanp
btn yrelere duyurdu. Erzurum olayn gren Bakanlar Kurulu, irticann en kuvvetli
yeri ve dayanak noktas olan Erzurum hadisesinin yerinde incelenmesi iin stiklal
Mahkemesinin mmkn olduu kadar abuk Erzuruma gitmesi kararn Mahkemeye
bildirdi. Babakann yazsn alan Mahkeme, Erzuruma hareket etmeden nce, apka
ve yenilik aleyhinde faaliyetlerde bulunan Erbaann eski Belediye Bakan Hac
Fethullah Efendiyi yarglayarak sene hapse mahkm etti.515 Mahkeme bunun
zerine Tokattaki almalarn sonulandrp ayn gn Amasyaya, oradan Samsun ve
Trabzona gideceklerini, Tokat halkn bir iki gn iinde apkalarn almaya
ardklarn, Amasyallarn hemen hepsinin apkalarn salam olduklarnn
512
Ayn, (2930 Kasm 1925), s.1.

Hakimiyeti Milliye (30 Kasm 1925); Nedim, a.g.e., s.348; Aybars, a.g.e., s.344.
514
Ayn, s.344; Nedim, a.g.e., s.348.
515
Hkimiyeti Milliye (1 Aralk 1925), s.1; Cumhuriyet (3 Aralk 1925).
513
120
grldn bildirdi. 4 Aralkta Trabzona gelen Mahkeme, burada hemen herkesin

apka giymekte olduu grerek, 6 Aralk Pazar akam Erzuruma geldi ve hemen
Erzurum olay ile ilgili aratrmalara balad.516
Erzurumda stiklal Mahkemesi bulunmad iin ayaklanmalarla ilgili ilk
yarglamalar yapan Skynetim Mahkemesi, stiklal mahkemesi blgeye gelinceye
kadar bakm olduu davalar sonucunda sulu bulunanlar idama mahkm ederek
asmt. Bu durum Bavekil smet Paann, Dhiliye Vekili Cemil Beyi ziyaret ederek
idamlar ve ehirdeki gelimeler hakknda bilgi istemesine neden oldu.517 apka ve
Hkmetin her yenileme abasna kar ktklar iin skynetim mahkemesinde
yarglanmakta olan on kiinin, zellikle olayn manevi yn gz nne alnarak,
dosyalar stiklal Mahkemesine devredildi. Bu olayla ilgili olarak Karsta da baz
kiilerin evlerinde aratrma yapld. Ele geen belgelere dayanarak, Erzurumlu Hafz
tutuklanarak Ankaraya yolland. Yaplan soruturmalar sonucunda stiklal Mahkemesi,
bu ayaklanmay kartanlarn ve katlanlarn hemen hepsinin zerinde Erzurumun
muhalif mebuslarn etkisi olduu konusunda Hkmeti uyard. 518
Erzuruma gelir gelmez almalara balayan stiklal Mahkemesi, ayn gn,
TBMM Bakanlna bir rapor yollayarak, buradaki olaylar ve mahkeme sonular
hakknda bilgi verdi. Bu rapora gre, Erzurumda kan ayaklama; eyh Hac Osman
Hocann evresindeki yirmi dokuz kii ile sabah namazndan sonra, din namna, apka
meselesini alet ederek, bir ksm halk ayaklanmaya kkrtmasyla balad. Valinin
ciddi tutumu, Mstahkem Mevki Komutan Hasan Paann fiilen askere mdahalede
bulunmas zerine ayaklanma bir iki saat ierisinde bastrld. Bundan sonra skynetim
uygulamas ile birlikte kurulan skynetim mahkemesi olaya resen tertipi ve kkrtc
olarak tutuklananlar sust noktasndan yarglayp mahkm etti. 519
Olayn hazrlaycs eyh Hac Osmann Merzifona ve oradan stanbula
dnnde ise Samsun ve Giresuna uradna dikkat eken Mahkeme, Onun
Merzifona uramas ve hayatnda hi gitmemi olduu stanbula gitmesi ve
dnnden on gn sonra ayaklanmann km olmasn pheli buldu ve aratrmay
bu noktadan srdrmeye karar verdi. eyh Hac Osmann dnnden sonra Rize ve
516
Ayn, (3 Aralk 1925); Hakimiyeti Milliye (3 Aralk 1925); Trk li (6 Aralk 1925); Aybars, a.g.e.,
s.344; Nedim, a.g.e., s348.
517
Cumhuriyet (29 Kasm 1925).; Aybars, a.g.e., s.346.
518
Ayn, s.344.
519
Ayn, s.343; Nedim, a.g.e., s.349.
121
Giresunda da olaylar kmasnn ardnda stanbulda gizli bir cemiyet olabilecei

fikrine inanan520 stiklal Mahkemeleri Heyeti, olaylarla ilgili nemli bulduklar
evraklar daha etraflca incelemek iin ayrdlar.521 Erzurum halk da bu srada
olaylardan
duyduklar
rahatszlklarn
dile
getirdikleri
telgraflar,
TBMMye
gndererek btn bu yaananlara sebep olanlara kar duyduklar nefreti bildirdiler.522

Erzurumda grevini tamamlayp Rize ayaklanmasn soruturmak zere bu
ehre gelen stiklal Mahkemesi, 11 Aralkta almalarna balad. 1213 Aralkta
yaplan 143 kiinin yarglamas sonucunda523 8i idama, 14 on beer, 22si onar, 19u
beer sene hapse mahkm edilirken, 80inin de beraatna karar verilmiti.524
stiklal Mahkemesi, ky imamlarnn ve halkn ayaklanmaya kkrtlmasnda,
skilipli Atf Hocann Frenk Mukallitlii ve apka adl risalesinin ok nemli bir rol
olduunu bu ayaklanmann, stanbuldaki gizli bir rgtle balants olduunu apkaya
kar beliren bu tr tepkiler de Nurettin Paann Meclisteki aleyhte konumalarnn da
ok etkisi olduu ynndeki grn Hkmete bildirdi. skilipli Atf Hoca da
ayaklanmaya neden olduu iin yargland. stanbulda balants olduu sylenen
kiiler de gzaltna alnd. 525
Rizeden Giresuna gelen Mahkeme heyeti, 16 Aralkta tiyatro binasnda
durumalara balayarak, apka aleyhinde bulunup, dini politikaya alet eden ve
Hkmete kar halk ayaklanmaya kkrtmak isteyen 60 tutukluyu yarglad.
Yarglamann sonucuna gre, olaylarn asl sulusu olarak grlen eyh Muharremle
Abdullah Hoca idama; eyh Hseyin ile Ekya Dadak Ali ve Tekir Ali on beer sene
hapse; Hoca Hseyin on; Dadak Mustafa, Kk Hseyin, Gedik Murat, Rasim ve
Osman beer yl hapse mahkm edildiler.526
stiklal Mahkemesi stanbulda da apka aleyhine kar halk kkrtmaya
teebbs eden 28 kiinin tutuklanmasnn ardndan, 21 Aralk akam bir takm
tutuklular da yanlarna alarak, Giresundan stanbula hareket etti. Bu tutuklamalarn
gerekesinde, skilipli Atfn kitapn oaltmak ve datmak da vard. stanbulda
tutuklananlar arasnda; Msr gazeteleri muhabiri ve baz Trke gazetelerin ngilizce
520
Aybars, a.g.e., s.346

522
Hakikat (31 Aralk 1925).
523
524
Ayn, s.347; Nedim, a.g.e., s.150.
525
Hakimiyeti Milliye (15 Aralk 1925); Nedim,a.g.e., s.149.
526
Ayn, s.350-351; Hakimiyet-i Milliye (20 Aralk 1925); Tunay, a.g.e., s.155; Aybars, a.g.e., s.347.
521
122
mtercimi mer Rza, Mahfel mecmuas sahibi Tahirl Mevlevi, Evkaf Mstear
sabk evki ve Nuri Beyler de vard. 527
22 Aralkta almaya balayan Mahkeme, 23 Aralkta incelemelerini bitirerek,
sulularn Ankarada yarglanmalarna karar verdi. nk stiklal Mahkemesinin
Ankarada bulunmad srede, eitli illerden yzlerce sulu Ankaraya getirilmiti ve
yarglanmak iin Mahkemenin Ankaraya dnmesi bekliyorlard. Bunlar iinde en
nemlisi, Mara olay ile ilgili olarak Ticaret Odalar, dare Meclisi ve Belediye
yelerinden daha nce tutuklanan 19 Aralkta Ankaraya gnderilen 27 kiiyle
beraber528 21 Aralkta da ikinci parti olarak Ankaraya yolland bildirilen 32 kiiydi.
apkaya kar Risale yaynlamakla sulanan, stanbuldaki 28 tutuklu da yarglanmak
zere Ankaraya gnderilenler arasndayd.
29 Aralkta Ankaraya dnen stiklal Mahkemesine heyetinin, istasyonda
askeri bir trenle Babakan smet Paa, Meclis Bakan Kazm Paa, mebuslar ve
Cumhurbakan Yaveri tarafndan karlanmas, stiklal Mahkemesine verilen nemi
gstermesi bakmndan nemliydi.
Ankaraya gelen stiklal Mahkemesi, 31 Aralktan itibaren grevine balad.529
3 Ocakta ki yarglamann sonucunda, erkete cami duvarna, apka aleyhinde ilan
ast ileri srlen Hoca Ahmet susuz bulundu. 14 Ocakta, Mara olay sanklarndan
Mara Cami-i Kebiri Mezzini Hafz Mehmet ve hademelerden Abdullah ve halktan
Ali, Hac Hseyin, Ahmet Remzi, olak Ali ve Aliolu Mumlihinin mahkemesi
yapld. Hademe Abdullah, sabah camiye geldiinde kapnn nnde bir yaz
bulunduunu, nceden kendisine mezzin ve imamn tembihine uyarak namazn
sonunda cemaati haberdar ederek, yaznn kime ait ise almas gerektiini sylediini,
ancak yaznn mahiyetini bilmediini aklad. Dier sulularda, camiye namaz klmaya
geldiklerini yineleyerek, Hkmete olan sayglarn dile getirdiler.
530
18 Ocaktaki
durumada sanklar, apkalar iyi olmad iin terziye geri verdiklerini, Hkmete
kar gelmediklerini tekrarladlar. Kararn veren Mahkeme, halk apka bahanesiyle
ayaklanmaya kkrtarak hapishaneyi boaltma giriiminde bulunan ve suu sabit olan
Molla brahim, Muhtar ve Bayraktar Hamdi, Mezzin Hafz Mehmet, nallah Maallah
527
Cumhuriyet (12 Aralk 1925), s.1; Hakikat (14 Aralk 1925).

Aybars, a.g.e., s.347; Olgun, a.g.e., s.273.
529
Cumhuriyet (25 Aralk 1925); Nedim, a.g.e., s.350-351; Tunay, a.g.e., s.155; Aybars, a.g.e., s.347348.
530
Ayn, s.349.
528
123
lakapl Ali ve Pekmezci Hseyinin birinci derecede sulu olduklar iin idamlarna
karar verdi. Bununla birlikte, smail olu Mahmut ve Mezzin Battal Mehmetin de
ilerinde bulunduu on bir kii on beer sene hapse, olayla ikinci dereceden ilgili
bulunan eski Mara Mebusu Hasib Beyi on sene ve dier bir san sene hapse
mahkm etti.531
Giresun olay sanklarnn durumas ve Erzurum olay iin yaplan soruturmalar,
apkaya kar beliren tepkide Raif Hocann kurmu olduu Muhafaza-i Mukaddesat
Cemiyetinin etkisi, hatta olaylarn bu cemiyet tarafndan yapld gr olutu.532 1
ubatta balayan Giresun ve Erzurum olay sanklarnn yarglanmasnda sanklar
iddialar reddettiler. Savc, Giresunlulardan, Babaeski eski Mfts Ali Rza Hocann
idamn, skilipli Atf, Sleyman, Fettah, Hoca Tahir, Saati smail, Muhlis, Kseolu
ve Erzurumlulardan Osman, Mehmet, Telgraf Mdr Halit, Yusuf Kenann
seneden on be seneye kadar hapisleri ve dierlerinin de beraatlarn istedi. 533
3 ubat 1926da yaplan son durumada Mahkeme, Erzurum, Rize, Giresun
olaylarn hazrlayanlarn banda 7 Aralk 1925ta tutuklanm olan Atf Hoca, Ali Rza
ve Sleymann olduuna karar verdi. Atf Hocann, Trkiye Cumhuriyetinin doru
yolda att ilerici admlara engel olmak, halk isyan ve irticaa tevik etmek kastyla
stanbulda 1924 senesinde Frenk Mukallitlii ve apka adl bir kitapk yaynlanp,
bu kitap eitli yollarla lkenin birok yerine yollad, polis ve dier resmi
raporlarla da kesinleti. apka ile ilgili kanunun kmasndan sonra da eitli yerlerde
aleyhte propaganda yapanlarn zerinde de ele geirilen bu kitapn zellikle Dou
illerinde etkili olduuna karar verildi. Cumhuriyete kasteden son olaylarda maddeten
ve manen ilgili bulunduu eldeki delillerle de doruland.
Ali Rza da, Milli Mcadelede halk Yunanllara kar koymamaya arma
suundan mahkm olmu, sonra aftan yararlanarak serbest kalmt. Sicili temiz deildi.
dam edilmi olan Hafz Mehmetle de haberlemesi sonucunda, stiklal Mahkemesi
Giresun olaynda kkrtc olduuna karar verdi. Ceza kanununun 55. maddesine gre
Trkiye Cumhuriyetinin Tekilat- Esasiye Kanununu tamamen veya ksman taygir
531
Ayn, s.350; Nedim, a.g.e., s.352; Tunay, a.g.e., s.157.

533
Ayn, 351; Nedim, a.g.e., s.352; Tunay, a.g.e., s.157.
532
124
nedeniyle Atf Hoca ve Ali Rzann idamlarna karar verildi. Dier sanklardan olan
Sleyman ise Fatihte sofular ve Tabyanllar eyhiydi. 534
Erzurum Hasankale Telgraf Mdr Halit ve ayaklanma srasnda apka
aleyhinde propaganda yapan eyh Hoca Osman ve kardei Mehmet, Hac Bey, Kara
Sabri, yzbalktan emekli smail ve Uakta apkay bahane ile halk ayaklandrmaya
kkrtan Kseoullarndan Ahmet, Salih, Kamil Paazade Hulusi haklarnda ileri
srlen sularla ilikileri haklarnda dzenlenen tutanak ve il idarelerinin yollad
raporlarda geen kitap aracl ile kkrtclk yaptklar, tanklarn ve kendi
ifadeleriyle tespit oldu.
Hasankale Telgraf Mdr Halit, Uakl Kseolu Ahmet, Salih, Yusuf Kenan
onar, Saati Sleyman, Kamil Paaolu Muhlis on beer sene kree; Muharip Ali,
Hoca Osman, Hac Bey, Hoca Mehmet, Kara Sabri, Emekli Yzba smail yedier sene
ve Fatih trbedar Hasan be sene hapse mahkm oldular. Hoca Tahir, Hac Fettahn
sene Adanada; Hasan Fehminin sene Ispartada; Sami Muhsin, Sabuncuzade
Mustafa ve Zhdnn sene stanbulda srgn bulunmalarna karar verildi. Dier
sanklar beraat etiler. dam hkmleri ertesi sabah Meclis binasnn nnde yerine
getirildi. 535
Her yenileme hareketine kar meydana gelen gerici ayaklamalar, Eski
ypranm temelleri ykarak hayatn yeni esaslar zerine kurmaya karar vermi olan
Trk milletinin, bu ileri hareketini dtan ve iten hareketlerle ykmaya alanlar,
stiklal Mahkemelerinin devrimci almalar ile etkisiz hale getirildiler. Btn bunlar
toplumun ounluunca yaratlm olaylar deildi. Birok yerden TBMMye halk adna
telgraf yollanarak, bu gerici olaylar knand. 22 ubat 1926da Erzurum Belediye
Bakan Nafz ve Erzurum Meclis Umumi yesi Tevfik Beyler Erzurumlular adna
Ankaraya gelip Atatrk ziyaret ederek olaylarla ilgili zntlerini dile getirdiler.
Erzurumun Trk devrimine olan balln belirttiler. Daha nce de belirttii gibi, halk
tarafndan yaplmayan bu olaylar baz gericilerce karlm ve ksa zamanda, stiklal
Mahkemelerinin byk gezisi ve yapt almalar ile devrimin azim ve iradesini
fiilen gstermesi sayesinde yok edilmiti.536
534
Ayn, s.158; Aybars, a.g.e., s.351; Cumhuriyet (12 Mays 1926), s.2.
Nedim, a.g.e., s.356; Aybars, a.g.e., s.352.
536
Ayn, s.353.
535
125
Mahkemenin btn kararlarnn yerinde olduu sylenemezdi. Arada saylar az

da olsa susuz olarak mahkm edilmi olanlar da vard. Ancak stiklal Mahkemeleri
devrim mahkemesi olarak grev yapmt.537 Yarglamalar sonucu idam edilenler
olduu gibi, affedilenler ya da eitli mahkmiyetlere arptrlanlar da vard. Bu ok
doald. rnein Tahirl Mevlevi beraat edenlerdendi. Mahkeme sonucunda kendisine
aadaki Beraat Mazbatas verildi. Hyanet- Vataniyeden mahkememize sevk edilen
Tahirl Mevlevi Efendinin icra edilen mahkeme neticesinde beraatine karar verildiini
mbeyyin vesikadr. 4/2/1926.538
Bu olaylarda ar cezalara mahkm edilenler, apka giymedikleri iin deil,
apkay bahane ederek gerici ayaklanma kardklar, halk kkrtmak suretiyle dini
politikaya alet edip vatana ihanet ettikleri iin mahkm ediliyor, olaylarn nedeni olarak
da kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas gsteriliyordu.539 Olaylar karan
elebalar asld, ikinci, nc derece sulular ar cezaya arptrld, suu sadece
apkaya kar koymak olan kiisel sular ise hafif ekilde cezalandrld.540 1925
Martyla 1926 Mart arasnda stiklal mahkemeleri 138 idam karar verdi. lerinden
yaklak 20si apka kanununa bakaldrmak suuyla ilgiliydi. Bu insanlarn
cezalandrlmas, tara eraf arasndaki hkmet kartlnn da ortadan kalkmasn
salad. 541
1926 ylnda Ankara stikll Mahkemesi bakan Ali (etinkaya) Bey ve ye
Kl Ali Beyin lke iindeki nfus ve otoriteleri, smet Paannkinden daha etkin
gzkmeye balad. Bu durumdan duyduu rahatszl Atatrke anlatan smet
Paann istei zerine ve Atatrkn de uygun grmesiyle stikll Mahkemeleri
1927de kaldrld. Fakat ihtiya duyulabilecei gz nne alnarak Takrir-i Skn
Kanunu 1929a kadar yrrlkte kald. 542
apka Devrimini de iine alan, Cumhuriyetin ilk ylarnda devlet yapsn
laikletirmek iin karlan kanunlar Devrim Kanunlar ad altnda 1961 Anayasasnn
153nc; nklp Kanunlar ad altnda ise 1982 Anayasasnn 174nc
537
Ayn, s.408.
539
540
Ayn, s.353.
541
Mango, a.g.e., s.421.
542
Aybars, a.g.e., s.402-408.
538
126
maddelerinde koruma altna alnd ve tek tek saylarak bir anayasa hkm haline
getirildi. Bu kanun nedeniyle apka Kanunu hl sembolik olarak yrrlktedir.543
543
Suna Kili, eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri (Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 1995), s.312. nklp Kanunlarnn Korunmas Kanunu, Madde 174.
Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye
Cumhuriyetinin laiklik niteliini korumak amacn gden, aada gsterilen inklp kanunlarnn,
anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu
eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz:
1.
3 Mart 1340 tarihi ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanunu;
2.
25 Terinisani 1341 tarihli ve 671 sayl apka ktiss Hakknda Kanun;
3.
30 Terinisani 1341 tarihli ve 677 sayl Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve

Trbedarlklar ile Bir Takm Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanun;
4.
17 ubat 1926 tarihli ve 743 sayl Trk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin
evlendirme memuru nnde yaplacana dair medeni nikh esas ile ayn hukukun 110 uncu
maddesi hkm;
5.
20 Mays 1928 tarihli ve 1288 sayl Beynelmilel Erkamn Kabul Hakknda Kanun;
6.
1 Terinisni 1928 tarihli ve 1353 sayl Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun;
7.
26 Terinisani 1934 tarihli ve 2590 sayl Efendi, Bey, Paa gibi Lkap ve Unvanlarn
Kaldrldna Dair Kanun;
8.
3 Knunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun.
127
DRDNC BLM
APKA DEVRMNN TRKYE DIINDAK YANSIMALARI
1. TRK DEVRMNN TRKYE DIINDAK ETKLER
Bugn Asya ve Afrika lkelerinin oluturduu ve nc Dnya adyla
anlan devletlerin byk ounluu Bat emperyalizminin boyunduruu altnda
bulunmaktayd. Bundan dolay Atatrk bu devletleri, Mazlum milletler olarak
adlandrd. Gemite ezilen bu uluslar ile Trk ulusunun aln yazlar bir bakma ortak
olmu, Batnn saldrlarna urayarak, Batya kar kurtulu savalarn vermilerdi.
Bat saldrlarna kar en uzun ve srekli sava veren lke ise Trkiye idi.544
Trkiye,
Dou
ile
Batnn,
Asya
ile
Avrupann
kesitii
noktada
bulunmaktayd. Batdan baknca Avrupann Dou ucu, Doudan baknca da Asyann

en Bat ucuydu. Ayn zamanda Trkiye, artk tarihe karmakta olan Osmanl
mparatorluunun metropolyd ve bu zellii dolaysyla, Batnn smrgeletirme
stratejisinde merkezi bir yer tutmaktayd. Batnn genel smrgecilik stratejisi Asya ve
Afrika ktalarn nce geni ember iine almak, sonra da adm adm daraltmak
ynndeydi. Ayn stratejiyi Trkiyeye de uyguland. Osmanl Devleti, 18. yzyldan
balayarak, karadan ve denizden ember iine alnd. Bu ember, zamanla daralarak
Birinci Dnya savanda Trk ulusunun boynuna atlm bir kement oldu. 1918
Mondros Mtarekesinin hemen ardndan, Musul, Adana, Antalya, zmir, Dou Trakya,
Boazlar, Samsun ve Batumun emperyalistlerce igal edilmesiyle Trkiye ilerine
doru saldrlar balad. 1920lerde Dou-Bat atmas Trkiyede dmlendi. nk
Trkiye, Douyu smrgeletirme yolunda almas gereken son engel, Dounun son
kalesi durumundayd. Bu arenada yalnz Trk ulusunun deil, tm ezilen uluslarn de
gelecei az ok belirlenmekteydi. Byle bir yerde, byle bir zamanda kurtarc olarak
sahneye kan Mustafa Kemal, tm ezilen uluslar iin de bir umut oldu.545
Ancak, Dou uluslarnn, uyanp bilinlenmeleri, Trkiyeye kar yakn ilgisi
Atatrkten epeyce nce balad. 19. yzyln son eyreinde Bat okullarndan yetien
Doulularn says artt ve Batl yntemlerle eitim-retim yapan kurumlarn
almasyla birlikte uyanmaya balad. Kitle iletiim aralar geniledi, gazeteler
karld. Bylece Trkiyeden alnan haberlerin yaylmas abuklat. Osmanl
544
Bilal N. imir Atatrk ve nc Dnya lkeleri, VIII. Trk Tarih Kongresi, ss. 1903-1940,
(Ankara: TTK Basmevi, 1983), s.1903.
545
Ayn, s.19041905.
128
mparatorluuna alan her sava, Batnn Douya yeni bir saldrs olarak grld.
Douda Trklerin aclar, az ok paylalarak, Trkiyenin yenilgileri zntyle,
baarlar sevinle karland.546
Birinci Dnya Savanda Dou uluslar, baz vaatlerle, smrgecilerin yannda
savaa srklendiler. Bununla birlikte ezilen uluslar, bu byk savatan baz dersler de
kardlar. ngiliz ordularnn Irakta ve anakkalede yenildiini grerek, Batnn
yenilmez olmadn anladlar. Savan sonunda ise smrgecilerin szlerini
tutmadklarna tank oldular.547 Bundan dolay, zamanla Mustafa Kemal Paann, Trk
ulusunu bamszla ve zgrle kavuturmak iin verdii Kurtulu Sava ve
bamszlk anlay, boyunduruk altndaki tm uluslarn ortak zlemi haline geldi. Bu
bakmdan Mustafa Kemalin davas, tm ezilen uluslarn ortak davas oldu ve Trk
Kurtulu Savana evrensel bir kimlik kazandrd. Dounun ezilen insanlar, zellikle
Hindistan halklar, Trkiyenin Kurtulu Savan kendi davalar gibi benimsediler.
Trk Kurtulu Savan desteklemek iin gsteriler dzenleyip, kampanyalar atlar,
Ankaraya Yardm Fonu ad altnda para topladlar.548
Bir yandan Mustafa Kemalin yeni yeni baarlar kazanmas, te yandan
smrgelerdeki kaynamalarn gnden gne glenerek bir bakaldrya dnmesi,
Batllar ciddi olarak dndrmee balad. rnein, ngiliz askeri makamlaryla
Hindistan leri Bakanl, vakit geirmeden Mustafa Kemal ile anlamaya giderek
Hindistandaki kaynamalar yattrmay dndler. Buna karlk Babakan Lloyd
George ile Dileri Bakan Lord Curzon tam tersi gr savundular. Onlara gre,
Trkiyeye dn vermek, rnein stanbulu boaltmak, Mustafa Kemalin nnde
boyun emekti. Byle bir gerileme, ngilizlerin itibarn adamakll sarsacak,
Hindistandaki kaynamalar daha da glendirecekti. Bunun sonu, ngilterenin
Hindistan mparatorluunun kertilmesine varacakt. Bu nedenle Mustafa Kemali
ezmek ve smrgelerdeki bamszlk umutlarn sndrmek gerekiyordu.549
Mustafa Kemalin liderliinde, Trk ulusunun kazand Byk Zafer, dorudan
doruya Emperyalizmin yenilgisiydi. Trk Kurtulu Sava, Atatrkn de deyimiyle
yalnz Trkiyeye ait deildi, bundan dolay yalnz Trk ulusuna bamszlk ve
546
Ayn, s.1906.
Ayn, s.1907.
548
Ayn, s.1908.
549
Ayn, s.1910.
547
129
zgrlk yolunu amakla kalmad. Btn Trk dnyas, Asya ve Afrikann ezilen
uluslar, Trk zaferini kendi zaferleri gibi cokuyla karladlar.550 Endonezyadan Fasa
kadar tm slam lemi, bu durumu kalpakllarn apkallar zerindeki zaferi olarak
yorumlayp, feslerini havaya atarak kutladlar. Bu durumu, slamn simgesi olarak
kabul edilen fesin tekrar sayg grmesi olarak deerlendirdiler.551 Doulu yurtsever
aydnlarn gznde artk ideal lke, Atatrk Trkiyesiydi. Trkiyede birbirini izleyen
devrimci sramalarla geri bir toplumdan nasl ileri, ada ve aydn bir ulus yaratld
Douda ok yakn bir ilgiyle izlendi.552 Trkiyenin vermi olduu ulusal Kurtulu
Sava ve sava sonrasnda meydana gelen devrimler, bamszlk isteyen
halklar ve nderlerini de etkiledi.553 Atatrk, bugn adna nc Dnya denen
mazlum lkelerin lideri olarak da tarihe geti.554
Batl deerleri benimseyerek Doudan vazgeip, Batya ynelen
Mustafa Kemal ortaya kan modeli propaganda yoluyla ihraca almayarak,
gr belki benimsersin dncesiyle hareket etti. 555 Trk milletinin verdii
mcadelenin Trkiye snrlar iinde kalmayacan bunun ezilen smrge
topluluu haline gelmi mazlum milletlere k tutacak, evrensel nitelikli bir
hareket olacan dnmekteydi. Daha 1923te Msr elisine, bir sabah, ankaya
srtlarndan domakta olan gnei gstererek syledii u szler bu dnceyi dorular
nitelikteydi:556
Doudan imdi doacak olan gnee baknz! u anda gnn aardn nasl gryorsam,
uzaktan btn Dou milletlerinin de uyann yle gryorum. Bamszlk ve hrriyetine
kavuacak daha ok karde millet vardr. Bu milletler, btn glklere, btn engellere ramen
mnileri yenecekler ve kendilerini bekleyen gelecee ulaacaklardr. Mstemlekecilik ve
emperyalizm yeryznden yok olacak ve yerlerini milletler arasnda hi bir renk, din ve rk fark
gzetmeyen yeni bir ahenk ve ibirlii a alacaktr!
Oluan bu yeni ulus ve devrimler, Asya ve Afrika lkeleri zerinde gl

etkiler yapm, nc Dnya lkeleri denilen lkelerde yeni bir model
550
Ayn, s.1912.
Ayn, s.1917; Kololu,1978, a.g.e., s.76.
552
imir, 1983, a.g.m., s.1931.
553
Blent Tanr, Kurtulu Kurulu (kinci bask, stanbul: ada Yaynlar, Ekim 1995), s.285; Vehbi
Tanfer, Trk nklabnn Evrensellii, A.A.M.D. Cilt no II, Say no 32: 493-499, (Temmuz 1995),
s.493; imir, 1983, a.g.m., s.1932; Kololu, 2004, a.g.e., s.12.
554
Ayn, s.1935; Orhan Kololu, Mazlum Milletler Devrimleri ve Trk Devrimi (stanbul: Kaynak
Yaynlar, 2004),s.174.
555
Tanr, a.g.e., s.286; Kololu, 1999, a.g.e., s.346; Tekinalp, a.g.e., s.33.
556
Kololu, 2004, a.g.e., s.134-135.
551
130
oluturmutu. 557 Atatrk ile simgelenen Trk Devrimi hem anti-emperyalist bir
eylem, hem de Batllk ideolojisinin bileimi olduu iin dnyada ikinci bir
rnei yoktu. 558 Trk adal ve bamszln salayan bu model,
mazlum milletlerin de ulusal bir kimlik kazanmalarna yardmc oldu.
Trkiyede yaplan devrimler tam bamszlk koullarnda ortaya
konduu iin, o tarihlerde tam bamsz olmayan lkelerde uygulanan bu
yenilikler istenen sonucu veremedi. Trkiyede yaplan devrimlerin etkiledii,
belirlenebilen sz konusu lkelerde bu hareketlerin kkl dnm yapmas ya
zaman ald, ya iktidarn yapsna bal olarak geriye doru krlma gsterdi ya
da uygulamaya konan deiiklikler aniden geri alnd. Bunda devrimleri
uygulayacak
kadrolarn
yetersiz
olmas
ve
halkn
yeteri
kadar
bilinlendirilmemesi de sz konusuydu.
Aada, belirlenebilen lkelerde, aratrma konusu olan apka, klkkyafet devriminin uygulama almalar izlenecektir.
2. BAZI LKELERDE APKA DEVRMN UYGULANMASI

2.1. Kbrs
Cumhuriyet Dneminde, Trkiyedeki her gelime Kbrsta yaayan
Trkleri de yakndan etkiledi. Kbrsl Trkler, Trkiyede yaplan her yenilie
ayak uydurmu ve bu devrimleri benimsediini uygulamaya koymak suretiyle
kantlamt. 559 Ancak, Kbrsta 1878den beri ynetimi elinde bulunduran
ngiltere, Atatrk devrimlerinin ada Trklerini etkilemesine karyd. Mustafa
Kemalin 1925 yl Austos aynda Kastamonu'ya apka ile gitmesinin Kbrsta
duyulmasnn ardndan, ngiliz Hkmeti resmi kurululara gnderdii genelge
ile hibir kimsenin apka giymeyeceini duyurarak, ar tehditlerde bulundu.
Bunun ardndan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan olan
557
Kololu, 1999, a.g.e., s.304; Tanr, a.g.e., s.285; Tanfer a.g.m., s.498; Zhu Kerou, On Atatrks
Reforms [Atatrk Devrimleri zerine], Uluslararas Atatrk Konferans Tebliler 9-13 Kasm 1981,
Cilt no II, Say no 41: 1-7, (n bask. stanbul: Boazii niversitesi, 1981), s.6.
558
Halide Pek, Atatrk Dnce Sistemi ve ada Trk Bireyi, Gemiten Gelecee Atatrk. ss.
111-121, (stanbul: ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, 1993), s.113.
559
H.Fikret Alasya, Atatrk nklaplar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas Atatrk Konferans
Tebliler 9-13 Kasm 1981, Cilt no I, Say no 4: 1-9, (n bask. stanbul: Boazii niversitesi, 1981),
s.6; Hasan A. Binatl, Kbrsta Kyafet nklab, Kadn Haklar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas kinci
Atatrk Sempozyumu A.A.M.D., Cilt no I: 395-403, (Ankara 1996), s.395.
131
Rauf Denktan babas hkim Raif Beyin grevine apka ile gitmesi, ngiliz
aleyhtar
olarak
adlandrlmasna
ve
smrge
valisi
tarafndan
srgn
edilmesine sebep oldu. Ancak Raif Beyin srgne ramen bandaki apkay
karmamas ve dier Trk hkimlerinin de apka giymeye balamasyla, ngiliz
ynetimi apka giyimine kar olan tutumunu yumuatmak durumunda kald. 560
ngiliz Hkmetinin yan sra baz gericilerde devrimin uygulanmamas
iin ellerinden geleni yaptlar. Vaizler, apka giyenlerin kfir olacan syledi,
baz sarkl retmenler liselerde apka giymeyi yasaklad. ngiliz okullarna
apkayla giden Trk renciler, feslerini giymeleri iin evlerine geri
gnderildiler. 561 1925 yl Cumhuriyet Bayramnda Kbrsl Trklerin apka
giymesini hedef alan yaynlar yaplmasna ramen tartmalar srd. 562 1926da
Sz gazetesi imtiyaz sahibi Mehmet Remzi Okan, Trkiyede olduu gibi
Kbrsta da apka giyilmesi lehinde yazd bir makaleden dolay, o srada
Lefkoada oturmakta olan Sait Mollayla girdii tartma sonunda yergi ve
svme (zemmkadh) suuyla iki ay (Temmuz-Austos 1926) hapse mahkm
edildi. 563 Ancak Kbrsta btn bu engellemelere ramen devrim benimsendi.
Kbrs Trklerinin genci, yals apka giydi, yalnz liseliler deil, ortaokul
rencileri de Trkiye deki rneine uygun olarak kasket giydiler. 564
apka ve giysiye yaplan yenilik benimsenirken, apka bulmakta
glkler ortaya kmaya balad. Bulunan ve salanan apkalar halka yetmedi.
Yakn lkelere sipariler verildi. Bu durum Kbrs Trk halkna apka imalatn
kendilerine meslek edinme olanan salad. Atlyeler, imalathaneler ald. 565
ndirimli satlarla zellikle rencilerin apka giymesi tevik edilmeye
alld. 566 Sz gazetesi, 15 Haziran 1934te Kbrsl Trk polisleri fes yerine
apka giydikleri iin takdir eden yazlar yaynlad. 567
560
Kololu, 1999, a.g.e., s.291; Alasya, a.g.m., s.5; Binatl, a.g.m., s.399.
Beria Remzi zoran, Mustafa Kemal Atatrk nklab ve Kbrs Trk, IX. Trk Tarih Kongresi
Kongreye Sunulan Bildiriler. 21-25 Eyll 1981, Cilt no III: 2119-2124, (Ankara; TTK Basmevi, 1989),
s.2120.
562
Ayn, s.2121.
563
Kololu, 1999, a.g.e., s.371.
564
Ayn, s.291; zoran, a.g.m., s.2121.
565
Binatl,a.g.m., s.398.
566
19 Kasm1925 Hakikat gazetesi s.2de yer alan bir bildiride; Sanayi Salonu, Lefkoede yeni Cuma
pazarna mstakil Trk messesidir. Asri vesaitini bil ikmal kravatlk, ciltilik ve apkaclk ubeleri
faaliyete gemitir. Mektep talebesine byk tenzilat yaplr. Toptan yaplacak iler iin her snfn
561
132
Erkeklerin fesi karp apka giymelerinden sonra giyim kuamda da

Trkiyeyi takip ettikleri, Kbrs Trk kadnlarnn gnll olarak -zellikle de
ehirdeki kadnlarn-araf kardklar, alvarn yerini ise krsalda bile
pantolonun ald grld. 568 27.7.1935 tarihli Ses gazetesi, kadnlarn elence
yerlerine araflarn atarak medeni tarzda gelmelerini neren yazlar yaynlad.
Ses gazetesi Trkiyedeki akmn Kbrs da etkiledii, rtnenlerin saysnn
rtnmeyenlerden az olduuna dair yazlar yazd. 569
Kbrsta yasa koymak da deitirmek de ngiliz smrge valisinin elinde
olduu iin arafn atlmas ve modern giysilerin benimsenmesi sorun oldu.
Ancak halkn gnll almalaryla bu sknt ald ve toplumca benimsenir
hale geldi.
Kbrs
gazeteleri
bu tarihlerde tesettrn terakkiye mani
olmadn, medeniyet denilen eyin giyim, kuam, cici, gzellik ve ss

anlamna gelmedii, ilerlemek iin kadnn kabahatli olmadn, kabahatin onu
idare edende olduunu tarta dursun, 570 Kbrs Trk kadn Atatrkn
Trkiyede yapt devrimleri benimsemi ve bunun iin savamt. Bundan
dolay Kbrsta, Trk kadnlar arasnda medeni giysinin uygulanmas yolunda
baarya ulald. 571
2.2. Bulgaristan
Bulgar toplumu, Mustafa Kemali 19131915 yllar arasnda ateemiliter
olarak grev yapt yllardan beri tanmaktayd. Mustafa Kemali daha nceden
tanyan bu toplum, Onun att her adm takip ederek, ilgiyle izledi. Ancak
yapt devrimlerin Bulgaristana etkileri zerine fazla bir bilgi mevcut
deildir. Yalnz baz Bulgar akademisyenler, Bulgaristandan Atatrk ve
Trkiyeyi izleyerek, bu gzleme dair yazlar yaynladlar.
Bulgar bilim adam Bobev, Gen Trkiye Cumhuriyeti Hakknda: Trk
Cumhuriyeti her ynyle yenilie doru genlik admlaryla ilerlemektedir.
aralarndaki fakir renciden para alnmaz. Messese Mdr M.Sadk. Mustafa Haim Altan, Atatrk
Devrimlerinin Kbrs Trk Toplumuna Yansmas (Ankara: TTK Basmevi, 1997), s.118.
567
Binatl, a.g.m., s.299.
568
Ayn, s.399.
569
Ayn, s.400 vd.
570
Altan, a.g.e., s.130.
571
Alasya, a.g.m., s.6.
133
Avrupa standartlarna gre yenilemekte olan Trkiye, Asyalln d

belirtilerinden vazgemitir diye yazd. 572 Ivan Georgiev Altnov ise,
blmden oluan monografik eserinin son blmnde Mustafa Kemalin
reformlarna yer vererek, Byk Petro ve dini gericilikle olan savamn
karlatrarak ve Trkiye Cumhuriyetinde gerekletirilen kkl reformlar
deerlendirdi: 573
Trkiyenin
kurtarcs,
Byk
Petro
gibi,
karanlklarn
perdesini
yrtt
ve
buyruklarn lkeye duyurdu. Birka saat iinde tam asr sresince reformlar
alannda yaplanlarn hepsini geen kararlar alnd. Bylelikle Trkiyenin toplumsal
deiiminde son byk olay da tamamlanm oldu.
Baka bir Bulgar bilim adam olan Petro Hristov Stoyanov ise, yeni
Trkiye Cumhuriyetinde eski teokratik sistemin kaldrlmas ve laik bir
devletin kurulmas hakkndaki dncesini yle ifade etti: 574
Biz, Trk halknn ve Cumhuriyetinin ahsnda tarihin gericilik olarak brakt
eylerden ok zgr bir
millet karsndayz.
Bugn Trk devleti laik bir
cumhuriyettir. Trk devletinin ortaalarn ve slamizmin zorla kabul ettirdii her

eyden kurtulduu laik bir cumhuriyet haline geldii bugn, bizim ilikilerimiz ak
ve ada bir esasa konulmutur.
Trk Kurtulu Sava, Mustafa Kemal Atatrkn kiilii, eitim, kltr

ve dier alanlarda yaplan kkl deiiklikler ve elde edilen baarlar, Bulgar
aydnlar ve Bulgar halk tarafndan olumlu karlanmakla beraber, kendi
lkelerindeki Trkleri, Cumhuriyet Trkiyesinin reformlarndan uzak tutmak
iin altlar. 575 Bundan dolay Bulgaristana yansyan bir yenilikten bahsetmek
zordur. Giysiye ynelik olarak bilinen uygulama Bulgar Trklerinde araf ve
peenin yerini bartsnn almasyd. 576 Trkiyede yaayan ruhani liderlerin
kyafetlerini belirleyen Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair kan kanunu
ise Bulgaristan olumlu karlamt.
572
577
Hayriye Yenisoy, Atatrk ve Bulgaristan, nc Uluslararas Atatrk Sempozyumu,

KKTC 3-6 Ekim 1995, Cilt no I: 183190, (Ankara, 1998), s.183.
573
Ayn, s.185.
574
Ayn, s.186-187.
575
Ayn, s.190.
576
Kololu, 1999, a.g.e., s. 342.
577
134
2.3. Arnavutluk
Arnavutluk da, Trk rneini izleyen baka bir lkeydi. Nfusunun
yardan fazlasn Mslmanlarn oluturmasna ramen, dini, politikann dnda
brakmaya zen gsterdiler. Arnavutlua dair elde edilen tek bilgi, 1923te
Mslman
Yksek
Konseyinin,
kadnn
peesiz
dolaabilecei
kararn
vermesidir. 578
2.4. Romanya
Trkiyede gerekletirilen devrimler Romanya Trk-slam toplumunu da
etkileyerek, yaam tarzlarnda deiikliklerin meydana gelmesini salad. Bu
dorultuda, Cumhuriyet gazetesi, Dobrucada birok Trkn, feslerini atp
apka giymeye baladklarn belirledi. 579
Romanyada kan Yldrm Gazetesinin 1936 yl 45. saysnda Fes ve
araf gibi giysiyle ilgili reformlar tartma konusu olduu halde, derin
sorunlara sebebiyet vermedi. Fes, bir Yunan bal idi ve bundan dolay apka
giymekten
daha
doal
bir
ey
olamayaca
sylenerek
uygulama
kolaylatrlmaya alld. Yine ayn gazetenin 1935 yl 127 ve 137.

saylarnda; kadnlarn dnyay kendi gzleriyle grmeleri gerektii, pee ve
araf gibi irkin giysilerin yabanclar zerinde olumsuz etkiler yaratt,
onlarn Trkleri yanl tanmalarna sebebiyet verdii, giysi konusunun medeni
dnyadaki gibi zmlenmesi gerektii, eklinde yazlar yaynlanmt. 580 Bu
tr yaynlarn sonucunda, Romanya Trklerinde de peenin yerini barts
almt. 581
578
Kololu, 1999, a.g.e., s.342; Atatrk inklaplaryla ilgili olarak Romanyada yaayan ve Evlad-
Fatihan adyla bilinen Trk halknn geirdii merhaleler dikkate deer bir rnek tekil eder. Mustafa
Mehmet, Atatrk inklaplar ve Romanya Trk Toplumu, Ankara niversitesi SBF Uluslararas
Konferans, Atatrklk ve Modern Trkiye 22-23 Ekim 1998, ss. 191-196, (Ankara, Ankara
niversitesi SBF Yaynlar, 1998), s.191.
579
580
Kololu, 1999, a.g.e., s.342.
581
Ayn, s.342.
135
2.5. Yunanistan
Yunanistan Trk cemaatlerinin din adamlar ve retmen, gazeteci gibi
aydnlar arasnda, Trkiyede yaplan yeniliklere katlanlar olduu gibi, kar
kanlar da oldu. Bunlar genellikle bal bulunduklar hkmetlerin siyasi
eilimlerine gre tavr almak durumunda kaldlar. Ankarayla iyi geinen
hkmet, iktidara gelince Yeni Trkler, kart olanlar gelince Eski Trkler
cemaatin bana getirildi. Bu kararszlk ortamnda, 1932 ylnda apka ve dier
yenilikler hakknda, Gmlcine Mfts akl danmak iin; 582
Buradaki yenilik taraftarlar gelimelerde Trkiye Cumhurbakann izliyorlar ve
onun her getirdii yenilii destekliyorlar. Ben ise resmi sfatmla bu yenilikleri uygun
bulmuyorum Buna karlk bana saldryorlar ve haklarn yediimi sylyorlar,
oysa ben Kuran yasalarna gre davranyorum. Tuttuum yol doru mudur? Bana k
tutunuz?
szleriyle Msr Mftsne bavurdu. Msr Mfts eyh Abdl Salim, El

Ezher eyhinin 1926daki fetvasnn yineleyerek; 583
apka giymek eer bakasna benzemek amacn tamyorsa, kiiyi kfir yapmaz.
Byle bir ama varsa veya apkay giyende, dini kmseyen veya reddeden bir
dnce varsa o zaman yine kfir olur ve ona gre ilem grrler: rnein nikhlar
der, dier Mslmanlardan miras alamazlar
diyerek olaya bak asn yanstt. Yunanistan hkmeti de bu tr yaynlar,

Bat Trakya Trklerini, Trkiyeden koparmak adna desteklediler. Sonu
olarak Trkiyede yaplan giysi devrimi, bu lkede pek bir etki yaratamad.
Ancak ruhani liderlerinin stanbulda yaamas ve baz giysilerin
ibadethaneler dnda giyilmesini yasaklayan kanunun kmas, Yunanistann
houna gitmedi ve tepkilerine neden oldu. Eksik olsun byle dostluk diyerek,
Trk milletinin dostluunu papazlarn cbbesine tercih ettiler. Bu durum, Trk
hkmeti ile Yunan hkmetinin restlemesine sebebiyet vererek, Trk-Yunan
dostluunu nazik bir hale getirdi. 584 stanbulda toplanan papazlarn, giysiler
hakkndaki kanunun dostluu zedelememesi gerektiini sylemelerine ramen,
Trk-Yunan Dostluk Cemiyetini istifa ettirecek boyuta getirdi. Yunan Dileri
Bakan Maksimosun ekildiine dair haberlerin yaylmasna sebep oldu. 585
582
Ayn, s.370.
Ayn, s.371.
584
Cumhuriyet (6 Aralk 1934), s.1; Kurun (6 Aralk 1934), s.1.
585
Cumhuriyet (7 Aralk 1934), s.1; Kurun (7 Aralk 1934), s.1; Ulus (7 Aralk 1934), s.2.
583
136
Yunanistan, bu meselenin patrikhanenin manevi otoritesini sarsacandan

korktuu iin tepkili davranmt. Patrik de ruhani giysiyi karmann
Ortodokslua darbe vuracan dnmekteydi. 586 Konuya en son eklini veren
aklama ise ifti ve Amele Frkas lideri M. Paparastasiudan geldi.
Paparastasiu
konumasnda;
Yunan
Dileri
Bakannn
grevini
iyi
yapmadn, hkmetin konuyu iyi idare edemediini, bundan dolay sorunun

patlak verdiini, gazetelerde yalan yanl kan haberlerin olay krklediini,
Kisve Kanununun Trkiyenin bugnk vaziyeti iin ciddi bir mesele olduunu,
inklbn zaruri bir neticesi olduunu, halk tarafndan kanunun iyi anlalmad
iin soruna sebebiyet verdiini ifade etti. 587 Bu aklamalardan sonra, TrkYunun Dostluunun yaamas ve ileriye gitmesi iin konunun zmnn iki
hkmete braklmas ve gazetelerin ortal bulandrmamas istenerek olay
kapand.
2.6 Msr
Msr, bir yandan Trkiyeden kaan ya da kovulan btn rejim kartlarna
kucak aan, Trkiye Cumhuriyeti ve Atatrk aleyhinde yaplan almalara gz yuman
bir lke iken; dier yandan ise aydnlarnn ve genliinin bir blmnn Atatrk
Trkiyesine hayranlk besledii, Trkiyede yaplan devrimlerin etkiledii bir lkeydi.
Bundan dolay 1925 ylnda yaplan apka devrimi, ortamna gre olumlu ve
olumsuz tepkiler alarak Msr etkiledi.588 Ancak yinede fesi en gl ekilde
savunan lke oldu.
Msrn st tabakasnn, Avrupaya gidince apkay kullanma alkanl
vard. Bu alkanlk sebebiyle Trkiyede apka devrimi olmadan nce 1923te
Msrda enseleri yazn scaktan, kn souktan koruyacak balk arayanlar ve
apka giymenin dine aykr olmayacan ileri srenler kmt. 589 Bu abalar
Msrda hibir sonu getirmemesine ramen, 1925te Trkiyenin apkay
586

Cumhuriyet (9 Aralk 1934), s.1; Kurun (10 Aralk 1934), s.1.
588
Bilal N. imir, Fes Olay, Trkiye-Msr likilerinden Bir Sayfa (1932-1933) Belleten, Cilt no 48,
Say no 189-190: 1-54, (Ocak-Nisan 1984), s.2-3.
589
Kampanya aabilmek iin u sorular soruyorlard; Fes slmn belirgin bir iareti midir? Din
kitaplarnn apka yasa konusunda kesin yasa var mdr? Kololu, 1999, a.g.e., s.309; Kololu, 1978,
a.g.e., s.111.
587
137
resmiletirmesinin etkisi, Msrda da hissedilmeye balad. Msr Maliye

Bakanl, bir bildiri yaynlayarak, Msrn resmi balnn fes olduu
hatrlatlarak, memurlarn alma saatlerinde apka giymelerini yasaklad. Bu
bildiri ile fes konusunda Msrda hkmete herhangi bir deiikliin
yaplmayaca aklanm oldu. 590
Fes ya da apka yerine, ulusal bir Msr bal alnmas dncesini ortaya
atanlar da oldu. Bunlarn banda Ahmet efik Paa gelir. Kendisi yeni bir balk yapp
giymesine ramen, arkasndan giden olmad. Kimi Msrllar, fes, apka ve eski firavun
balklarnn birletirilmesinden yeni bir balk eidi yarattlar. Doktorlar, apkadan
yana olanlara arka ktlar. Fesin sala elverili olmadn, Msrn ihtiyalarna
uygun dmediini ve apkann festen daha iyi olduunu sylerdiler. apkaclar,
apkay ven arklar yazdlar. Bu arklar halk arasnda yayld. Bunlardan biri imdi
apka zamandr, grltye patrtya gerek yok eklindeydi. Fesin apka ile
deitirilmesi uruna yaplan btn propagandalara ramen, sonunda apka fese yenik
dt. Msr genlerinin bir blm fesi de apkay da boykot edip ba ak gezmeye
baladlarsa da Msrda yine balk olarak fes kullanld.591
Resmi evrelerin kesin ve ak tutumuna kar, 1926 Ocak aynda Dar-el
Ulum rencilerinin kaftan ve sark gibi eyh giysilerini brakp; fes,
pantolon, ceket gibi devlet memurlarnn efendi giysilerini almak istemeleri,
gerginlie neden oldu. Eski kyafetlerin rahat olmadn ileri sren Dar-el
Ulum rencilerinin yars, ubat banda okullarna yeni kyafetlerle geldiler.
Ancak Okul Ynetimi ve Eitim Bakanl bu durumu nlemeye alt. Polis,
Avrupa elbisesi ve fes giyenlerin okula girmesine engel oldu. Eitim Bakanl,
1926
ylnn
24
ubatnda,
rencilerin
okula
geleneksel
giysilerle
gelmemeleri halinde okulun kapatlacan syledi. renciler bu karara

uymakla beraber, okuldan knca tekrar pantolon ve fes giydiler. Bu durum
okulun kapatlmasna neden oldu. Ancak, efendi stili giyinmek Dar-el Ulum
rencilerinden ky hocalarna kadar yayld. Saylar ok fazla olduundan
istediklerini de kabul ettirdiler. 592
590
Ayn, s.112.
imir, 1984, a.g.m., s.4.
592
Kololu, 1999, a.g.e., s.309; Kololu, 1978, a.g.e., s.112.
591
138
Geleneksel kyafetlerle fesin
atmas
srerken, 1926 ubatnda
Galatasaray-Fenerbahe karma futbol takmnn Msra gelip birka ma

yapmas ve btn takmn apkal olmas, devrim taraftar evrelerde geni bir
apka kampanyasnn almasna neden oldu. apkal Trkler, bu frsat
adalamann propagandas olarak deerlendirirken, Msr genlii smrge
ngiliz ynetimine ve hibir deiiklik istemeyen Msr yneticilerine kar
gsteriler iin bir vesile saydklarndan, olay siyasi propagandaya dnt. 593
O dnemde Msrda kan Milliyeti Wadi El Nil ve yar resmi Egyption
Gazetelerinde Son gnlerde Kahireye gelen Trk futbol takmnn, rencileri
geni yaz apkalar giymeye zendirdii belirtilerek bu duruma kar olduklar
ynnde haberler ilemeye baladlar. Milli giyimde yaplan deiikliin, milli
geleneklerle
badamadn,
Trkiyeyi
taklit
ederek
yaaylarn
deitirmemelerini isteyen gazeteler, Trklerin bana apka geirerek

uygarla eritiklerini zannettiklerini, ancak ilerin yolunda gitmeyecei,
beklenirse
himayecinin
Msr
uygarla
eritireceine
dair
yazlar
yaynladlar. 594 Gazeteler Trkiyede ki apka deiikliinin istekle deil, kan

dklerek yrtldn anlatmak iin stiklal Mahkemelerine ait istatistiklere
de yer verdiler. Bir baka haberde de ramazann geldii fakat apkann kenar
yznden namaz klmakta zorluk ekildii, buna ramen Trkiyedeki
mftlerin apka ile namaz klnabilecei hakknda fetva verdikleri yazld.
kan btn yazlara ve karalama kampanyalarna ramen, 6 Mart 1926da
rencilerin apkay destekleme komitesi fes atma gsterisi yaparak apkay
desteklemeyi srdrdler. 595
apka Msrda, lkenin ileri gelen politikaclar ve partileri iin de
zerinde grlerini aklamalar gereken bir prensip tartmas haline geldi.
lkede politik anlamda karklk vard. Bu karklkta Msr prensi mer
Tosun, milli balk sayd fese taraftar olduunu belirtti. Milliyeti Lider
Saad Zaglul Paa, Trkiyedeki devrimlere kar olduunu bu vesile ile
aklad. Liberal Parti Bakan Yardmcs Muhammet Mahmut Paa ise, apkaya
593
Burada aslnda ama apka deil, Trkiye gibi bamszlk kazanmakt. Kololu, 1999, a.g.e., s.310;
Kololu, 1978, a.g.e., s.112-113.
594
Kololu, 1999, a.g.e., s.310.
595
Kololu, 1978, a.g.e., s.116.
139
kar olmadn aklamakla birlikte, neden fesin yerine apka konmak

istediini anlamadn ve sorunun, zel bir balk seimi iin btn Msr
dnrlerinin katlaca bir komisyonda zlmesini istedi. 596 Tartma, El
Ezherin eyhi Muhammet Abu-l Fadl el Cizavi ile Msr mfts Abd-erRahman Kurrahn yaynladklar bildiri ile dini ynden apka giymenin
milliyetlerini zedeleyecei ynnde karara baland. 597 Bu bildirinin apka ile
ilgili ksm yleydi:
Milli giysileri, bakalarnnkini almak zere terk etmek, onlara benzeme ak kendi
milliyetimizin kaybna sebep olur. Zira giysiler bakalarnn giysilerine benzedii
zaman, kalplerde baka kalplere uyarlar hadisinde, inan deiiklii yaratt iin, bir
ulusun yok olma sebepleri arasnda giysilerin benzerlii de vardr.
Ulema Dayanma Dernei de apkann kfir ii olduunda birleerek bu

bildiriyi desteklediler. Bylece, Milliyeti Lider Saad Zaglul Paann ve
ulemann abalaryla apka akm sona erdi. 598
Ancak, yurt dna diplomat veya turist olarak kan Msrllar, apkadan
davranlarna kadar Avrupal gibi olmaya zen gsteriyorlard. rnein,
1929da stanbula karlamalar yapmaya gelen Msr futbol takmnn hibir
oyuncusu fes giymedi. Ya balar akt ya da apkalydlar. Hatta onlar
karlamaya gelen Msr elisi de apkalyd. Bu durum, 1932de Hkmete
yaknl ile tannan yazar Kerim Sabitin, Al Mukattamda yaynlanan
yazlarnda, Kral Fuatn btn d gezilerinde fes kullandn, Msrl
temsilcilerinde lkenin resmi bal olan fesi giymeleri gerektiini hatrlatarak,
diplomatlarn yurt dndaki resmi davetler ve ziyafetlerde silindir apka
giymelerini eletirmesine neden oldu. 599
Bu aklamay desteklercesine 29 Ekim 1932 akam, Trkiye Cumhuriyetinin
dokuzuncu yldnm dolaysyla, Ankara Palasta Atatrkn verdii resmi akam
yemeine ve yemei izleyen baloya Ankaradaki Msr Elisi Hamza Beyin fesle
katlmas, Trkiye ile Msr arasnda bir fes olaynn ortaya kmasna neden oldu.600
596
Sorunun zmn zel bir balk seimi iin btn Msr dnrlerinin katlaca toplantyla
olmasn istiyordu. Kololu, 1999, a.g.e., s.311; Kololu, 1978, a.g.e., s.117.
597
Milli giysileri bakalarnkini almak zere terk etmek ve onlar taklit ak kendi milliyetimizin kaybna
neden olur. Kololu, 1999, a.g.e., s.311.
598
Ayn s.313; Kololu, 1978, a.g.e., s.118-119.
599
Ayn, s.155-156.
600
imir, 1984, a.g.m., s.1.
140
1932 yl Cumhuriyet Bayram akam Ankara Palasta verilen resmi yemee ve yemei
izleyen baloya Ankaradaki yabanc elilerin hepsi de davetliydi. Fes olaynn
yaand srada orada bulunan ve yaananlara tank olanlardan, ngiliz Bykelisi Sr
George Clerkin Londraya yazd rapora gre olay yle gereklemiti; Atatrk,
Msr Elisinin yanndan geerken: Kralnza syleyiniz, ben Mustafa Kemal, size bu
akam fesinizi karmanz talimatn verdim diyerek, bir garson arm ve elinin
fesini garsona vermitir. Fransa Bykelisi Kont de Chambrun ise olay yle
anlatmt: 601
Cumhurbakan, arada bir, fese alayc bir gz atyordu. Zavall meslektam bunun farkna
varmad. Ama Gazi, srkleyici mziin temposuna ayak uyarak masadan kalknca Msrlnn
yanndan geti ve geerken bir kedi mrltsn andran usulca bir sesle kendisine bir eyler
syledi, onun omzunu okad. Az sonra bir garson fesi gm bir tepside hzl admlarla
gtryordu.
Trkiye Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt (Aras)n ifadesine gre ise olay u
ekilde meydana gelmiti:602 Cumhurbakan, Msr sefirinin yanndan geerken
tevecchkar baz iltifatta bulunmular ve fesini kararak rahat edebilmesine msaade
buyurduklarn sylemilerdir. Sefir bir an iin tereddt ettikten sonra fesini bizzat
karmtr. Msr Dileri Bakan Yahya Paann anlatmna gre ise olay yleydi:
603
Gazi yemekten sonra Msr Elisine kesin bir dille fesini karmasn sylemitir. niformal
olan Eli bu istei yerine getirememi, bunun zerine Cumhurbakan fesi karmas iin bir
uaa emir vermitir. O zaman ve artk fes giymemesi iin Kral Fuada yazmas yolunda
Cumhurbakannn ak srar karsnda Hamza Bey fesini kendi karmay uygun grmtr
Bu beklenmedik mdahaleyle sarslan Eli salonu terk etmek zorunda kalmtr.
Drt deiik azdan drt deiik yorumla anlatlan, apka devrimiyle dorudan ilgili
olan bu Fes Olay Trkiye ile Msr arasnda diplomatik krize neden oldu.
2 Kasmda Daily Herald adl ngiliz gazetesinin, Bir Fes Diplomatik Frtna
Koparabilir diye irice bir balk atarak yaynlad haber, kapanm gibi grnen Fes
Olayn gndeme tad.604 Msr muhalefet basn da, ulusal bal kartlmakla
Msra hakaret edildii ynnde yazlar yaynlayarak olayn stne gitti.605
601
Ayn, s.6-7.
Ayn, s.8.
603
Ayn, s.9.
604
Ayn, s.10.
605
Ayn, s.13.
602
141
Msr Dileri Bakan Yahya Paann, Trkiye gderi evki Beye verdii
notayla fes olay resmiyete dklerek, Trkiye ile Msr arasnda bir sorun haline
geldi. Msrn notasna gre; Fes Msrn ulusal bal saylyordu. Msr Elileri
bunu giymek zorundaydlar. Bundan byle Trkiyede Msr Elisinin fesine
dokunulmayacakt. Trkiye Hkmeti bu konuda Msr Hkmetine gvence
vermeliydi. Msr Hkmeti, fes yznden Trkiye ile diplomatik ilikileri kesmeye
kadar ileri gitti.606
Trk Hkmetinin, Msr Hkmetine gnderecei cevab notada, ortada bir
olay bulunmadn belirterek Msra dostluk elini uzatyordu.607
Msr Elisine, fesini kararak rahat etmesi izni verilmiti. Bu, pek iltifaktar ve dosta bir jestti
ve durum bundan ibaretti. arptlm ya da uydurma haberlerin, gelimekte olan Trkiye-Msr
ilikilerine glge drme tehlikesi yaratm olmas Trk Hkmetini zmt. Balk giyme
konusuna gelince, her Devlet kendine uygun niformay benimseyebilirdi ve yine her Devlet
kendi protokoln zgrce dzenleyebilirdi. Bunun anlam; Msr kendi niformasn
saptayabilir ve bu niformann bir paras olarak fesi kabul edebilirdi. Ama Trkiye de kendi
protokol kurallarn belirlemekte zgrd.
Trkiye artk konunun kapanmasn beklerken, hava yeniden kzt. Trk

notasnn Kahireye postaland gn, ngiliz ve Msr gazeteleri, snmeye yz tutmu
atei yeniden krklediler. Birka Londra gazetesine gre, gya, Msr, notasnda
Trkiyenin zr dilemesini istemiti. Ama Trkiye Msrdan zr dilemeye
yanamamt ve bu durum uluslararas bir sorun olmutu.608 Msr gazeteleri ise,
Trkiye ile Msr arasnda bir savatan bile sz etmiti.609
Kahiredeki ngiliz Yksek Komiseri Sir Percy Loraine, Trk gderini ve
Msr Babakann ayr ayr dinledikten sonra havann gerekten pek gergin olduu ve
Trkiye-Msr ilikilerinin kesilmesine kadar gidebilecei dncesiyle Londraya dahi
danmadan,
taraflar
yattrmaya
koyuldu.610
ngiliz
Yksek
Komiserinin
yumuatlmas telkiniyle Trkiyeye verilmek iin hazrlanan ikinci Msr notas ile iki
ay sren Fes olay, 27 Aralk 1932de kapanm oldu. Olayn tam da kapand
606
Ayn, s.15-16.
Ayn, s.24.
608
Ayn, s.28.
609
Ayn, s.37.
610
Ayn, s.38-39.
607
142
gnlerde, yaplan Kzlayn ylba balosuna Msr Elisi Hamza Bey bu defa fessiz
geldi.611
Msrda fes konusunda olduu gibi kadnlarn giyimiyle ilgili gelimeler
de yaand. Msrda, kadn giyiminde Trk kadnlarnn rnek alnmasn
isteme 1911lere kadar
gider.
Bu
yllarda,
Msrda Mslman kadn
nclerinden Malak Hfni Nasef, giyimde, ev ve toplumsal yaamda Trk

kadnn rnek alnmasn 612 isteyen yazlaryla dikkati ekti. Daha sonraki
yllarda kadn hareketinin bana geen nl paalardan Sogravincinin ei,
1923te katld Romadaki Uluslararas Kadn Birlii kongresinden yz ak,
peesiz bir ekilde dnnce onu karlayanlar da yzlerini atlar. 1923te
Msrda kurulan Msr Kadnlar Birlii de peenin kaldrlmasn istedi. 613
Msrl prens ve prenseslerin Avrupay gezerken Trk zentisiyle Avrupal gibi
davranmalar, ayn eyi lkelerinde yapamamalar pee konusunda tartmalara
sebep oldu. Bu tartmalar sonunda Msrda pee simgesel bir nitelik kazand.
1925te Msr Hkmeti adna ngilterede resmi ziyarete katlan Ziver
Paann yanndaki hanmlarn yzlerinin ak olmas yine ortal kartrd. D
gezilerde prenses ve kralielerin yzlerinin ak olmas Msrda hep probleme
neden oldu. Ancak 1926da Kahire de alan Msrn Uyan adl heykelde
bulunan kadnn peesini sol eliyle am 614 bir ekilde tasviri, bu konudaki
tartma ve basklarn anlamsz olduunu ve gelecekte alaca ekli gsterir
nitelikte olmas bakmndan nemliydi.
2.7. ran
Atatrkn Trkiyede yaptklarn hayranlkla takip eden bir baka lke
de rand. ran ordusu kumandan olan Rza Han, Kagar Hkmdar Ahmed
ah devirerek, randa da, tpk Trkiyede olduu gibi, milleti ilerletecek
yenilikler yapmak midiyle baa geti. 615 Trkiyede olduu gibi lkesine milli
kimlik kazandrma iine balktan balayan ran, fese zel bir tutkusu olmayan,
611
Ayn, s.44-49.
Kololu, 1999, a.g.e., s.344.
613
Tanr, a.g.e. , s.295.
614
Ayn, s.346.
615
Mehmet Saray, Trk-ran likileri (Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1999), s.108109.
612
143
apkay zorlamak iin sebep grmeyen, kendine ulusal balk arayan bir
toplumdu. Bunu, ah Rzann 1930 ylnda bir gazeteciye verdii demeten de
karmak mmkndr 616: ranllardan bir Avrupalnn kt kopyasn yapmak
niyetinde deilim. Kendi vatandalarmdan iyi ranllar yaratmak istiyorum.
randa 20. yzyln ilk yllarnda kullanlan ay eklinde siperlie, yuvarlak
balk eklenmesiyle Pehlevi ortaya kt. zel giysi giyecek grevli memur
dnda, herkese niforma giyme zorunluluu getirildi. Pehlevi balk zorunlu
tutuldu. Elbise olarak da Avrupa kl benimsendi. 617 Bu almalarla randa
yeni bir ran milliyeti yaratlmaya allmaktayd.
ah Rzann yeniliklerine kar ulemadan ve merkezi ynetimde
bamsz kalan airetlerden, tpk Trkiyede olduu gibi tepkiler geldi. 618 ii
imamlar, ah Rza ve yapt yenilikler aleyhinde nce gizliden ve sonra da
aktan faaliyet gstermeye baladlar. 1927 ylnda, Hac Aga Nurullah
adndaki sfahanl dini lider, Kum ehrinde byk bir yry dzenleyerek,
ah Rzann yapt yenilikleri iddetle eletirdi. sfahandaki taraftarlarn
harekete getirerek, ehir esnafnn ay dkknlarnn kapal kalmasn salad.
Bu durum ehir hayatnda nemli lde aksamaya sebep oldu. ii imamlarn
bu gsterisinden bir yl sonra Kum ehrini ziyarete gelen ah Rza ve ailesinin,
bir cami ziyareti srasnda, Ayetullahlarn ileri gelenlerinden biri olan
Muhammed Taki Bafhnn, ahn einin giyimini nezaketsiz bir ekilde
eletirmesi sonucunda, ah Rza ve Muhammed Taki Bafh arasnda yaanan
tatsz olaylar, din adamlar ile ah Rzann arasnn almasna sebep oldu. 619
Airet ayaklanmalar ise, Medeni giysi ve Pehlevi baln giymek
istememelerinden kaynakland. in zorla olmayacan anlayan ah Rza, bu
konuda dn vermeye balad.1928de balayp tm 1929u kapsayan bu olaylar
ah Rzann gerekletirmek istedii yenileme giriimlerini frenleyerek,
hkmeti kararlarndan zaman zaman geri dnmee, hele krsal alanda nemli
616
Kololu, 1978, a.g.e., s.125.

Kololu, 1999, a.g.e., s.318.
618
Bahtiyariler, iraz Blgesinde Kagariler, Belcistanda Dost Mehmet Han ayaklanmalar oldu. Ayn,
s.319.
619
Saray, 1999, a.g.e., s.110-111.
617
144
dnler vermee zorlad. rnein kyllerin stne fazla gidilmedi, baz tarikat
yelerine de Pehlevi balnn zorla giydirilmesi ynteminden vazgeildi. 620
1929 yl sonlarnda ran gezmi olan Batl yazar S. Stelling Michaud,
Gazete Lausanneda (25 Aralk 1929), ah Rzann reformunu ve niteliini
yle ifade etmiti:
621
Rza Pehlevi randan uygar bir lke yaratmay hayal etti. lkel ve ilenmemi bir
halk bahis konusu olduu cihetle en uygun yntemi uygulad. lgintir ki son ylarda
Yakn ve Orta Doudaki tm ulusal Doular bir giysi deiiklii ile balamtr.
Kemal Paa komple Avrupa giysisi oyununu baard, oysa zavall Amanullah
ilerlemenin kurban oldu. Ayn kt sonu az daha randa da, gney airetlerinin
ayaklanmas srasnda yineleniyordu.
apkann halk karasnda yaylmas ve onunla Bat hayat yaayna ait

bir eyin kylere kadar yaylmasn salamak amacyla ah Rza, randa ilk
kez
uygulattrd
mecburi
askerlikten
baarl
bir
ekilde
yararland.
Askerlikten sonra, niformann ceketi ve iaretleri sklm apkalaryla dnen

genler, Batl giysi rneini kylerine gtrdler. 622
ah Rza, apka yeniliini bir tek Pehlevi ile snrl brakmad. 1934te
Trkiyeye gelmesi ve Trkiyedeki reformlardan etkilenmesi, bunlar kendi
lkesinde de uygulama istei 623 olaya yeni bir boyut kazandrd. lkesindeki
Babakanna ektii telyazsyla bir giysi talimatnamesi bildirerek, 624 6 Haziran
1935te meclisin al gnnde Trkiyedeki gibi ban ak gelinmesini istedi.
Batda ba amak sayg ifadesiyken, slamda ban kapal olmas ile sayg
ifade edilmekteydi. Dolaysyla bu giriimle geleneklerden kopma yaand. 18
Hazirandan itibaren btn bakan, milletvekili ve memurlar, Avrupa tarz apka
ve elbise giydiler. 625 Burada ama tpk Trkiye de olduu gibi yeni bir millet
yaratmakt. Trkiyede olduu gibi, randa da devlet memurlar apka
alabilmek iin apkac dkknlarnn nnde kuyruk oluturmaya baladlar.
620
Kololu, 1978, a.g.e., s.133.

Ayn, s.134-135.
622
Kololu, 1999, a.g.e., s.319.
623
Nitelik bakmndan ayn olan reformlarn her iki lkede de ayn dnemde uyguland, hatta sonular
arasnda byk bir benzerlik olduu inkar edilemeyecek bir gerekliktir. Cihangir Fehmi, Atatrk
Devrimlerinin Uluslararas Etkisi, ran rnei, XI. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan
Bildiriler, Cilt no VI: 2431-2489, (Ankara,1994), s.2463.
624
Tanr, a.g.e., s.292.
625
Kololu, 1999, a.g.e., s.319.
621
145
ah Rzann btn abalarna ramen, apka kullanmak randa yaygn

hale gelemedii gibi, bazen geriye dnlerde yaand. Ancak yine de halk
apka giymenin dini adan su olmad konusunda ikna etmeye alan ah
Rzann 1941de tahttan indirilmesinden sonra,
slama aykr olduu
gerekesiyle apka kaldrld. 626

Kadn giyimi ve pee konusunda da ah Rza, Trk rneini yakndan
izledi. 1928 ylnda peeli de olsa kadnn kocasyla sokakta gezebilmesi izni
knca araf brakanlar oldu. 627 ah Rza, Trkiyeye yapt ziyaretinden
sonra, lkesinde 1936da araf ve peeyi yasaklayan bir yasa kard. 628
1937de ah Rza, yzleri ak olan kralie ve kzlaryla birlikte bir Tahran
kolejinin diploma trenine katld. Bylece purdahn (araf ve pee) artk
zorunlu olmad, yzn aana karlmayaca anlatlm oldu. zellikle
renci kzlardan pee kaldrlarak, bu uygulamaya genlerden de destek
salanmaya alld. Saray halk da sokaa peesiz karak bu kanuna
uyduklarn halka gstermeye altlar. Ei reforma katlmayan memurun da
grevine son verilecei duyurularak uygulama geni bir tabana yayld. Sitare-i
Cihan gazetesi pee ve araf iinin ehirliye zg olduunu, kyl ve gerin
bilmeyeceini, meziyetin ve ahlakn peede olmadn syleyerek uygulamay
kolaylatrmaya alt. 629 Ancak 1941de ahn tahttan indirilmesinden sonra
bu yasa da fiilen ortadan kalkt, kadn tekrar araf ve pee giymeye balad. 630
ah Rza, lkesinde yapt ve yapmak istedii yeniliklerde Atatrk ve
yeniliklerini rnek almt. Ancak en bariz hatas, laiklik sistemini lkesine
yerletirmeden reformlara balamas ve kendine kar kan din adamlarn zor
kullanarak susturmaya kalkmas olmutu. Daha demokrat bir tavr iinde olan
Suni ulemaya kyasla, ii ulemann ne kadar radikal bir dnya grne sahip
olduunu unutmutu. Bylece ii ulema, kendi grlerinin haricinde cereyan
eden gelimeleri hazmedemedi ve ah Rzaya kar aka mcadeleye
626
Ayn, s.320.
ranl bir arkc ancak sk polis nlemleri altnda yz ak olarak ilk konserini vermitir. Kololu,
Ayn, s.337.
628
Ayn, s.338; Tanr, a.g.e., s.292.
629
Kololu, 1999, a.g.e., s.338; Kololu, 1978, a.g.e., s.138.
630
Kololu 1999, a.g.e., s.339; Tanr, a.g.e., s.292.
627
146
giriti. 631 Bu mcadele ah Rzann ve yeniliklerinin yenilgisi olarak

sonuland.
2.8 Suriye
amda rencilerin fes yerine, bedevi kefiyesi ve ageyl ile okula
gelmelerinin ardndan balk tartmalar gndeme geldi. 632 amn A-aab
gazetesi, yeni bir balk ortaya konuncaya kadar ageyl ve kefiyenin fesin yerini
alabileceini belirtti. Ancak renciler Milli balk akmna srarla devam edip,
tepkilerini feslerini yakarak dile getirdiler. 633
Suriyeliler genellikle fesin atlmasnda birleiyor, ancak ageyl ve
kefiyeyi milli balk olarak kabul etmiyorlard. Devlet bakan Fahri Bey
Barud, Arap kiiliini bozmayacak milli bir balk teklif edecek olana dl
vereceini syleyerek bir yarma dzenledi. Ancak dller ve yarmalar fesi
ortadan kaldrmaya yetmedi. Orta Douda, efendi snfndan olduunu
gstermek isteyenler fes giymeye devam ettiler. 634
Fes gibi deitirilmeyen bir dier unsur da peeydi. Trkiyedeki gibi
baz kadnlar sokaa peesiz olarak kmaya balaynca ulema ve mft
hkmete muhtra vererek iffet ve onura aykr giyinmenin engellenmesini
istediler. 635 Suriye, var olan Hatay sorunu sebebiyle de Trkiyenin uygulad
devrimleri rnek almak istemeyerek; fes, araf ve peeye daha sk sarld.
Ancak, Hatay sorunu yznden Trkiye ile Suriye arasnda apka ile fes
nemli bir sorun haline geldi. Hatay Trkleri 1922den beri Trkiye ile
birleme kampanyasn devam ettirdikleri ve bunun ancak Mustafa Kemali
izlemekle
gerekleebileceini
bildiklerinden,
Trkiyede
ki
yenilikleri
olanaklar derecesinde izliyorlard. Bundan dolay da bir ksm apka giymekte

hi tereddt gstermemiti. Durum bir hayli garipti. nk Hatay, apkal
Franszlarn ynetimi altndayd. zgrl peinde koan iki topluluktan biri
631
Saray, 1999, a.g.e., s.111.

amda bir gn renciler fes yerine balarna Bedevi kefiyesi ve ageyl geirip okula gittiler.
Yneticiler bunlar snfa almaynca Eitim Bakanlna bavurdular ve bu balkla kabul edilme sz
aldlar. Kololu, 1999, a.g.e., s.322.
633
22 Mart 1931de bir renci grubu Al Marj alannda feslerinden bir tepe yapm ve atee vermilerdir.
Ayn, s.322.
634
Ayn, s.323.
635
Ayn, s.352.
632
147
olan Araplar, mandaclarn timsali sayd apkaya olan nefretini, fese sarlarak
belirtiyor; Trkler ise amalarna varmakta apkann nemli olmadn kabul
ederek,
bana
onun
baln
geirmekte
saknca
grmyordu.
Bunun
sonucunda, taraflardan biri tutucu ve gerici; dieri ise gavur saylyordu. Bu

ekimede blnen Trk cemaatiydi. 636
10 Aralk 1934 gn, Antakyada Atatrk yeniliklerinden yana olan bir
grup, balarnda apkalarla Yeni Camiye girip namaz klmak istediler.
Feslilerin ve sarkllarn buna kar kmalar sonucunda bir atma yaand. 637
Suriyeliler iin apkann kazanmas hem dinin hem de kendilerine ait saydklar
topraklarn elden gitmesi anlamn tayordu. Bu durumda Suriyeliler iin,
apkal Atatrk Trkiyesi ile mandac Franszlar arasnda hibir fark yoktu.
Bundan dolay feslerine daha byk bir hrsla sarldlar. Hatay Trklerine gre
ise durum dini deil, Anavatana balanp balanmama sorunuydu. Bundan
dolay apka daha ok ne kt. Hatay meclisinde ounluu salamak iin
yaplan seim kampanyas srasnda apka ve festen hareketle bir taraf
vatandalarn efendi snfna ykselteceini vaat ederken; dier taraf ise
dine ihanet temasn iliyordu. Seimin sonucu yalnz Hatayn geleceini
deil, bu blgede apka ile fesin geleceini de belirleyecekti. 638
Seimde Trklerin ounluu almasndan sonra, balarndaki fesi, apka
veya hi olmazsa bere ya da kasketle deitirenlerin says artt. nk yeni
meclisin ynetimine hkim olan Hatay Halk Partisinin Program, Cumhuriyet
Halk Partisinin Programyla aynyd. Hatay Meclisinde Trkiyenin temel
kanunlar kabul edildii iin fes yasaklanarak, apka da zorunlu hale getirildi. 639
2.9 Filistin
Filistinde ise apka ve fes atmas, blgenin nfus yaplanmasna
paralel olarak, daha ok dinler atmas halinde meydana geldi. Yahudilere
kar ortak bir cephe kuran Mslman ve Hristiyan Filistinliler, Musevilere
kaptrmak istemedikleri Kuds ve evresinde nfus ounluuna sahip
636
Ayn, s.372.
Kololu, 1978, a.g.e., s.166.
638
Kololu, 1999, a.g.e., s.372.
639
Kololu, 1978, a.g.e., s.168.
637
148
olduklarn gstermek iin fesi n plana kardlar. br tarafta Yahudiler

arasnda da Filistinli gibi grnmek iin fes giyenler vard. 1926da Mslman
ve Hristiyan genler apkann festen daha salkl ve daha stn olduunu
syleyerek, apka giyilmesi iin basndan da destek aradlar. Mslman basnn
fesi dini bulmasnn yan sra, Rum Ortodoks Filistin gazetesi ise, Filistinin
bugnk
artlarnn
byle
bir
deiiklie
elverili
olmad
eklinde
dnmekteydi. 640
Mslman ileri gelenleri de bu tartmalarn odanda fesin milli giysi
olmayp, Trkler tarafndan getirilmi bir balk olduu ynnde karar verdiler.
Yahudilerse yalnz Hristiyan ve Mslmanlarn deil kendi rktalarnn da fes
giymesinden rahatsz olduklarn dile getirdiler. 641 Bunun Filistinlilere eski bir
Trk grn verdiini ve lkede gerekletirilen yenileme ve ilerlemeyi
yabanclarn fark etmesini nlediini belirttiler. Yahudiler tamamen apkaya
geince Filistinliler Bedevilerin geleneksel ageylini simge olarak setiler.
Bylece Irak Faysaliyyesi de ksa bir sre iin Filistinde de grld.
Fes Avrupadan getirtildii halde bunun yerli mal kumala ucuza
yaplabilmesi Avrupa ve Musevi mallarna kar boykot yrten milliyeti
Araplarnda
desteini
kazanmasn
salad.
Arap
gazeteleri,
faysaliye
imalatlarnn ilanlarn bedava bastrdlar, rencilerinin hepsini yerli mal

kuma ve faysaliyeyle donatacak retmenlere hediyeler verdiler hatta
yoksullara bedava faysaliye dattlar. Bylece fes tamamen ortadan kalkt. 642
Filistinde kadnlar arasnda peeyi atma ynnde bir eilim grld.
Filistinli kadnlar, Msrl ve Irakl kadnlar gibi Trk modeline en ileri rnek
diye baktklar iin peeyi atmaya altlar. 643 Sonunda pee Filistinde de
ortadan kalkt.
2.10. Irak
Irakta 1920lerde Kral Faysal, milli bir balkla ortaya kt. Bu balk
fese ve apkaya benzememekteydi. Irakiyye
640
Kololu, 1999, a.g.e., s.315.

Ayn, s.315; Kololu, 1978, a.g.e., s.139.
642
Ayn, s.142; Kololu, 1999, a.g.e., s.316.
643
Ayn, s.344.
641
ya da faysaliyye denilen
149
balk; kenarsz, tepesi ortasndaki ukurla iki kntya ayrlm, keeden

olumaktayd. Bu bereye ilgi bir hayli yksekti. Kenarlkl bal Hristiyan ii
sayan Mslmanlar ordudan da cesaret alarak bu bal kullanmaya baladlar.
1926 ve 1927 yllarnda Trkiyedeki devrimin yeteneksiz kiilerin elinde dini
balk ve giysi kullanmna kar yapld dncesiyle Irakta sarn slamn
simgesi olup olmad tartlmaya baland. 644 Bu arada Faysaliyye Endonezya
gibi uzak Dou lkelerinde moda olmasna ramen, yine de istenildii derecede
tutunamad ve fesi kknden sarsamad. 645
2.11. Afganistan
20. yzyln banda Trkiyenin emperyalizme kar mcadeleye girimesi,
Afgan halk tarafndan, Mslmanlarn kurtuluu biiminde dnlyordu. Ancak her
iki lkede Mslmanlk vurgusu ne kmakla birlikte Asyann, Dounun ve btn
ezilenlerin bamszlk mcadelelerinin ortakl zerinde duruldu.646 Afganistan,
1919da bamszln kazandktan sonra, kendi apnda modernleme hareketine
giriti ve bu konuda Trk devrimini rnek ald.647
Afgan Kral Amanullah Han, kendi lkesini yepyeni bir yaama ve
yepyeni bir gelecee gtrme kararll ile 3 Temmuz 1928 gn Trkiyeyi de
kapsayan uzun d gezisinden lkesine dnnce kkl reformlar yapmaya
giriti, fakat Afganistann artlarnn Trkiyeden farkl olduunu yeterince
hesaba katmad. Reformlara giriirken dikkatli olmas yolunda Atatrkn
verdii
tlere
de
pek
aldr
etmeyerek,
Trkiyede
grdklerini
Afganistanda da uygulamaya giriti. Hatta daha da ileri giderek, Trkiyede

yaplmam olan kadnlarn yzlerini zorla atrmaya kalkt. 648 Amanullah
Han, kadn giysisi konusunda srarl davrand. Hlbuki Mustafa Kemal Ona
fiilen yapaca devrimlerde yardmc olacan, ancak kadnlarn kyafetine
karmamas gerektiini sylemiti. Amanullah Handa Trkiye rneinden
644
Ayn, s.321.
Ayn, s.321.
646
Zeki Sarhan, Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002),
s.259-260.
647
Sarhan, a.g.e., s. 261.
648
Bilal imir, Atatrk ve Afganistan (Ankara: Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi
Yaynlar, 2002), s.211.
645
150
etkilendiini saklamad gibi, adalamasn Trkiyenin ynlendirmesini

istedi. Hatta yazlk saraynn bahesine Avrupa ya da Trk giysisi olanlara
aktr eklinde levha astrd da iddia edildi. 649
Afganistanda fes yaygn olmad iin fes unsuru giysi deiimi
Amanullah Hann kampanyasnda yer almad. Ancak apkann kabuln de
kafann iini deitirmekle alakal grd. Kendisi yurtd gezilerinde silindir
apka takt, ei ve maiyetindeki kadnlar yz ak gezdiler. 650
Kadnlarn giydikleri adr denilen bir adr gibi balarndan balayp
ayakkablarnn iine giren rtnn, Kbil iinde giyilmesinin yasak edilmesi
ve bir resmi ziyafette Kralie Sreyyann peesiz ortaya kmas ve peenin
kaldrlmas hakknda Kralln teklifi lkedeki muhafazakrlar arasnda tepki
domasna neden oldu. 651 Afgan Kral, 5 Ekim 1928de mecliste yapt
konumasn bitirirken davet ettii Kralienin peesini aarak krsye gelmesi,
orada hazr bulunan birok kadnn da Kralieyi rnek alarak yzlerini
amasna neden oldu. Bylece Afgan kadnlar iin peesiz yeni bir dnem
balad. 652 Kralie, eitim iin yurt dna gnderilmek zere bir gurup Afgan
kzn kabul ederek, onlara Avrupal kadnlarn yaam biimleri hakknda bilgi
vererek ve baz nasihatlerde bulundu. Bu kzlar, peesiz ve modern bir biimde
giyinmi olarak Kralienin huzuruna kmlard. Sarayn nnde toplanp
alk tutan kalabala cevap vermek iin Kralie ve kzlar balkona knca bu
yataki kzlar ilk defa peesiz olarak halk tarafndan grlmlerdi. Afganistan
bamszlk trenlerinde Afganllar, Kraln emrine uyarak modern kyafetler
giydiler ve kadnlar da peesiz olarak katldlar. 653
Gerici mollalarn ve yabanc ajanlarn kkrtmalar sonucu 1928 Kasm
ortalarna doru Afganistanda gerici bir ayaklanma patlak verdi. Bu
ayaklanmalarda Almanyada Cumhurbakan olan Mareal Hinderburgla
zerinde ak bir balo elbisesi ile Kralie ve Amanullah Hann beraber
ektirdikleri bir resmin elden ele dolamas nemli rol oynad. 654 Afganistanda
649
Kololu, 1999, a.g.e., s.318.

Ayn, s.316.
651
imir, 2002, a.g.e., s.212-215
652
Ayn, s.216-217.
653
Ayn, s.217.
654
Ayn, s.219
650
151
gerici bir ayaklanma kt ve tehlikeli bir ekilde gelitii haberi 21 Kasm

1928de Ankaraya da geldi. Hemen kabine toplanarak Afgan Kral Amanullah
Han koruma karar verdi. Ancak, O gnlerde Kazm Paa (Orbay)
komutasnda Afganistana giden askeri heyet tam vaktinde yetiemedi ve
Amanullah Han koruyamad. Amanullah Hann, Ocak 1929da kadn
giyimleri dhil tm yeniliklerden vazgetiini ilan etmesi, tahtn kaybetmesini
engelleyemedi ve Kbilden kat. Bu gelimeden sonra lkede a d bir
rejim kuruldu. 655
Amanullah Hann amac toplumu banazlktan kurtarmakt. Ancak
dikkatinden kaan iki nemli husus giriimlerinin sonusuz kalmasna neden
oldu: Bu da deiikliin benimsemesi iin halka yeterince bilgi verilmemi
olmasndan
ve
devrim
iin
gerekli
kadrolar
oluturulamamasndan
kaynaklanyordu. Kadn giysisine bu denli dokunmas onu tahtndan etti. Ondan

sonra i bana geenler de kadn giysisine fazla dokunmadlar.
2.12. Hindistan
Hindistanda bamszla kavumasnda Trkiyeyi rnek alm lkelerden
biriydi. 1920 ylnda Hindistanda Gandinin nderliinde, kaynan Trkiye in
Adalet sloganndan alan, ngilizlere kar pasif bamszlk sava balad.656
Trkiyede Kurtulu Sava kztka, zellikle stanbulun tilaf devletlerince
igalinden ve Sevr anlamasnn stanbul Hkmetine dikte edilmesinden sonra,
Hindistanda yrtlen hareket gittike glendi ve ngiliz smrgeciliine kar byk
bir bakaldr biimini ald. Hindistandaki bu Trk heyecan, ilk bakta dinsel bir
hareket, bir hilafet hareketi olarak grndyse de aslnda siyasal bir bakaldryd.657
Bamszlklarn kazandktan sonra Trkiyedeki gibi yenilikler yaparak lkenin
ehresini deitirmeyi dndler.
Hindu ya da Mslman Hintler iin apka genel olarak kabul edilir ya da
hoa giden bir ey deildi. Koyu Mslmanlar iin apka giymek slamiyetten
dnmek ya da ulusu dnceyi taklit etmenin bir sembol idi. Fes
Hindistanda eitim grm ve zengin olan Mslmanlarn bal olarak kabul
655
Ayn, s.223-224.
imir, 1983, a.g.m., s.1907.
657
Ayn, s.1909.
656
152
edilmiti. Trk paltosu ile daha ok Trk bal olarak bilinen fes, o gnlerde
ilkokuldan balamak zere mezuniyet sonras okullara kadar okul formas
olarak benimsenmi, niversitenin ileri gelenleri ile niversite mezunlarnca da
giyilen giysilerden olmutu. 658 Fes, Trkiyede kaldrlmasndan sonra bile Trk
bal olarak 2030 yl daha moda olmaya devam etti. 659
Hint Mslmanlarnn, Hindularla kark yaamalar, ngiliz ynetimi
altnda olmalar ve iklimin de etkisiyle pee konusunda da kararsz kalmlard.
Peenin tamamen kaldrlmasn ya da tamamen uygulanmasn istemiyorlard.
Gandi, peenin kalkmasn umduunu, ama zmn uzun zamana ve eitime
bal olduunu sylemiti. 660
Bu konu hakknda makalesinden yararlanlan S.A. Haqq einin 40l
yllarn sonlarnda purdak (perde) 661 kuralna sk skya bal kalarak yksek
renimini tamamladn, daha sonra lkedeki kzlarn ngilizce eitim yapan
bir okula etek bluzla gittiklerini bu iki kadn tipinin de ateli birer
Atatrk 662olduunu belirtmiti. Trkiyede tekkelerin kapatlmasyla halkn
byk bir ounluu Mslman olan Hindistanda, Mustafa Kemale olan ilgi
azalarak, adala dayanan politikasna kar sessiz bir krgnlk domutu.
Haqqya gre ise Mustafa Kemali hem Hindulara hem de gen kuaklara
sevdiren de yine bu politikayd. 663
2.13. Pakistan
Pakistan Devletinin kurucusu Muhammed Ali Cinnah da Mustafa Kemal
gibi akn bir Mslman halk kalabalndan bir millet yaratmaya alt. 664
Atatrkn dzelttii ne kadar aksaklk varsa Pakistanda da grlmekteydi.
Drt tane eyaletten meydana gelmekte olan Pakistanda hibir konuda birlik
658
Hindistan genel valisi Lord Wallingdan bile kendisine eref doktoras verilirken fes giymiti. S. A.
Haqq, Atatrk Devrimi ve Hindistan, Bildiriler ve Tartmalar, Uluslararas Atatrk Sempozyumu
17-22 Mays 1981, ss. 631-659, (kinci bask, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1984), s.656.
659
Fesin ve Trk paltosunun moda olarak benimsenmesi, Osmanl Trklerine, bamszlklar, moderniz
imleri ve Mslman kimliinin bir sembol olma nedeniyle verilen deerin bir sonucuydu. Ayn, s.656.
660
Kololu,1999, a.g.e., s.342.
661
Pee taklmas kadnlarn bir paravana arkasnda oturmalar kural. Haqq, a.g.m., s.651.
662
Ayn, s.652.
663
Ayn, s.653.
664
Hanif Haqq Faoq Atatrk ve Pakistan, Bildiriler ve Tartmalar, Uluslararas Atatrk
Sempozyumu 17-22 Mays 1981, ss.603-629, (kinci bask, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar,
1984), s.615.
153
olmad gibi giysi konusunda da birlik yoktu. Sokaklarnda uygarlktan uzak

grntler veren, apka, sark gibi eitli giysiler grlmekteydi. 665 Atatrk
izleyen ancak yeni kurulan bir devlet olan Pakistanda henz oturmamlklar
nedeniyle doan boluklar gericilerin iine yarad. Yaplmak istenen btn
yeniliklerin nnde engel oluturdular. Kurulma aamas olarak ne kadar
Trkiye rnek alnrsa alnsn, uygulamas dnlen devrimler Pakistanda
tutmad.
Yukarda rneklenen lkelerde her ne kadar fesin kaldrlmas sorunlar
yaratsa da, II. Dnya Savandan sonra Mslman lkeleri terk etmeye
balayan fes, bugn bu lkelerde turistlere satlan hediyelik eya niteliinde
sembolik olarak yaamn srdrmektedir.
3. GYS DEVRMNN DI BASINA YANSIMASI

Trkiyenin gndeminde henz apkann olmad gnlerde, 9 Haziran 1925
tarihli The Manchester Guardian gazetesi, Trkiyede apka balkl bir yaz
yaynlayarak Trkiyenin deimekte olan grnne dikkat ekmiti. Artk
karikatristlerin geleneksel sembolleri kullanamayacaklarn syleyen gazete, nargile
yerine iklet, fes yerine hasr apkay teklif ediyordu. stanbulda apka giyenlerin
bulunduunu belirten gazete, apkann sembol haline gelebileceini, zaten Ankarann
Batllamakla megul olduunu belirterek, yorumunu yle bitiriyordu: Kafalar
deitirmek, apkalar deitirmekten zor. Yeni Cumhuriyeti bu bakmdan eski
imparatorluktan ayran bir fark yok.666
Trk kylleri apka ile selam vermeyi baaryorlar bal ile 10 Austos
1925te yaynlanan The Manchester Guardian, Trkiyeden haber vererek, apka ile
beraber Anadoluda yeni bir detin doduunu, insanlarn birbirlerine elleriyle selam
vermelerinin yerini apkalarn aldn yazd. Ayn gazete, 31 Austos 1925te Mustafa
Kemalin Kastamonu gezisine deinerek, neboluda yeni Trk kyafetini Avrupaya
adapte ettiini, kadnlarn peeyi attn, Avrupa Elbisesi Modern Trkiye in
665
Bar Emek Ergin, Pakistanda Atatrk Hayranl, Atatrk Dnce, Yl 1, Say no 2: 31-32,
(Haziran 1994), s.32.
666
Ali Satan, Trk nklaplarnn ngiltere Basnna Yansmas, 1923-1930, (Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 1994), s.32.
154
balyla duyurdu.667 Fesin Sonu stanbulda Zorla apka balkl haber ise The
Times gazetesinde 30 Ekim tarihinde yaynland. Gazete, Cumhuriyetin yldnm
kutlamalarnda insanlarn fes ve kalpak giymediklerini 28 Ekim sabahndan itibaren
gelen emir dorultusunda, apka giyilmesinin telkin edilip, giymeyenler hakknda
yaptrmlar uygulanacann bildirildiini kaydetti. The Times, stanbul dn Avrupal
gibi apka giydi derken polisin yoldan geenlere apka verdiini ve ev ev dolap
apka giymeleri konusunda vatandalarn uyarldn yazd. stanbulda en karl iin
apka satmak olduu ve alelacele retilen apkalarla Trklerin komedyenlere benzedii
gazetede gze arpan dier haberlerdendi.668
Avrupa basn Mustafa Kemalin Kastamonu seyahatinden de byk bir ilgiyle
bahsetmeye balad. Bu gazete yazlar sadece haber ve fkra eklinde bir takm ksa
yazlar olmayp stunlar dolduran mektuplar, siyasi ve sosyal ierikli makaleler
eklindeydi. Trk devriminin son yenilii olan apka, yalnzca Trkiye basnnda yer
almakla kalmad, ayn zamanda Avrupa basnnda da yer buldu. Avrupa basnna gre,
Douda meydana gelen her gelime, Tarihi bir olay niteliindeydi. Avrupa basnn
en ok hayrete dren ise, Yeni Trkiyenin hi ba dnmeden, aya sendelemeden,
dz ve geni bir sahrada yrr gibi bu yenilikleri yapmasyd. Dier devletlerde
Trkiyede yaplan yeniliklerin yars bile bir sr kanl olaylara sebep olduu halde,
Trkiyede devrim kurbanlarnn parmakla saylacak kadar az olmas da Avrupa basnn
dikkatini eken bir baka konuydu. Trkiyede yaplan bu devrim Avrupa basnnda bir
devirden bir devire atlamak olarak nitelendi. Bylece Trkler tam bir Avrupal hale
gelmi oluyor ve Avrupa medeniyetini ksa zamanda randan Hindistana kadar uzatma
roln stleniyordu. Avrupa basnnda kan haberlerde Anadoluda yeni bir detin
doduunu, insanlarn birbirine elleriyle selam vermeleri yerine apkalaryla
selamladklarn yazd.669
Trkiyedeki apka aleyhine olan gelimeler de Avrupa gazetelerine yansd. 31
Austos tarihli The Times, Trkiyede Reform Ulemaya Panama apkas haberiyle,
Mustafa Kemalin iddetli bir ekilde, Trk vatandalarna Avrupa kyafeti ve bal
giydirdiini, Kastamonuya giderken herkesin fesli, kalpakl ve trbanl olduunu ancak
dnte memur ve ulemann hep birlikte, Panama apkas giydiini bildirdi. Mustafa
667
Ayn, s.32.
Ayn, s.32-33.
669
Hakimiyeti Milliye (16 Eyll 1925), s.1.
668
155
Kemalin kadnlara peelerini atrdn belirten gazete, Batllama hareketinin garip

kyafetler ortaya kardn yazd. The Manchester Guardian gazetesinde ise, apka
stemiyoruz balyla yaplan 3 Aralk 1925 tarihli haberde, Avrupallamaya
Trklerin iddetle kar koyduunu, Dou illeri Erzurum, Sivas, Trabzon ve Rizede
aleyhte gsteriler olduunu, Marata ise yeni bir kargaa ktn belirtti.670 Romanya
Hkmetinin Resmi gazetesi olan Vitorolde, 5 Aralk 1925 tarihli haberinde apkadan
dolay Erzurum, Mara, Rize ve Sivasta kan olaylara deindi. Avrupa, bu olaylardan
dolay Trkiyede rejim kartlar tarafndan bir ihtilal olaca beklentisi iindeydi. Ya
da bu olaylar Avrupa tarafndan bu ekilde yorumlanmaktayd. Ancak bahsi geen
gazete bu dnceyi gereki biimde eletirerek bu hareketlerin kk boyutlu olduu
ve hibir rgt balants olmad, bundan dolay da ykma sebebiyet verecek bir hal
almayaca fikrini ileri srd: 671
Fesin memnuiyeti son gnlerde Ankara Millet Meclisinin bir kanunu ile takrir edilmiti. Yeni
Trkiyenin banisi Mustafa Kemalin byk bir hsnniyet, azim ve cesaretle meydana getirdii
byk yeniliklere kar mutaassplardan gelen bir mukavemet mevcut olduu phesizdir. Fakat
denildii gibi fes stne bir ihtilal olacana ihtimal vermiyoruz. Ordu, zabtan, mnevverler,
halkn azim kitlesi Gaziyi skn ve itimatla takip ediyorlar. Kk bir ekalliyetin madem-i
memnuniyeti vakidir. Fakat bu ekalliyetin ne bir tekilat ne de kuvve-i teebbsiyesi yoktur. Biz
fes mdafilerinin imdiki Trk idaresinin usuln deitireceklerine kani deiliz.
Romanyann milliyeti gazetesi olan Universal de olaylara deinerek,

Osmanl tarihi boyunca her trl yenilik giriimlerinin, kendileri cahil olan ve
bakalarnn cehaletinden yararlanan bir ksm mrteciler tarafndan her zaman ya
ertelenmi veya isyana uratlm olduunu belirterek, Trkiyenin bu yeni devresinde
de irticann bu tr hareketlere girimesini normal olarak kabul etti. Trk hkmetinin bu
ayaklanmalar karanlar ortadan kaldrdn belirtti.672
apka kanununu Bat iin gazete stunlarn elencelik ve da ait ekli bir
deerlendirme olarak gren gazetelerde oldu. Batdaki ilk ve en yaygn tepki Corriera
della Sera ve Le Reveil gazetelerinde Gerekli olan kafann stndeki deil, iindekinin
deitirilmesidir szleriyle ifade edildi. Bu deyim ayn zamanda son davranyla
Trk kafasnn iinin bo olduunu dorulad dncesini de yanstt. 21 Eyll 1925
tarihli apkal Trk balkl bayazsnda, Beyrutta kan Le Reveil kafann insanda
670
Satan, a.g.e., s.33.

672
Ayn, s.2.
671
156
en soylu ve en yetkin organ olduu dnlrse, bundan, apkay kabul etmekle

Trklerin uygarlk ve evrim eilimini talandrdklar sonucunu karmak gerekir
diyerek ekledi: apkal Trkn temelde Fesli Trk kalp kalmadn renmek
istiyoruz Evrimi ne olursa olsun Trk hep ayn toplumdur.
Trke kznca apkasn kafasna kakp iinde bir eyin deimemi olduunu
ileri srmek alkanlk olmutu. Yunanistanda bu dnceye katlarak 16 Ekim 1925
tarihli Le Reveilde, Btn bir halkn, yasa, kararname ve bakanlk genelgeleriyle
bylesine deimesi olanakl mdr? sorusunu soran Messager dAthenese gre
maskenin altnda Trkiye gemiteki kadar Doulu kalmaktayd.673 New York Times
gazetesinde 18 Ekim 1925te, yalnz apka, ceket ve pantolondan kurulu giyimin uygar
saylmas halinde etekli skolar ve Yunanllarla, milli giysili Avusturyal ve Macarlarn
uygarlar arasndan karlmas gerekeceini alayla anlatanlar olduu gibi, olay yalnz
kendi elenceleri ynnden ele alp, yazk, Dounun son renkli ve ekici yn de
kayboluyor diye yerenler de vard.674 Bir bakas, kpr zerinde durup seyrettii fesli
kalabaln renklilik ve canlln kaybetmesine ve lkenin hi de ilgin olmayan bir
tek rneklie dmesine dair zntsn belirtikten sonra, Modern devletin ne sade
Cumhuriyet, ne laik mahkemeler ve okullar, ne de apka giymekle olmayacana
dikkat ekerken; Binbirgece Masallarnn Yirminci Yzyldaki ekli olan eyh
filmlerini ele alp zlenler de vard: 675
Bir zamanlar Dounun Binbirgecelerini renen, imdi eyh filmlerini gren Batllar iin bu
deiiklikler kkten artc. Krmz fessiz, peesiz slam, slam saylmaz. Herhalde
demiryolu yapm tasarlarn da gerekletirince karmza bir de devesiz slam kacak.
ngilterede London Times gazetesi 4 Kasm 1925 tarihli yazsnda, konunun

hibir ciddi yn bulunmadn gstermek istermiesine ii tmyle alaya ald:
676
kttan da olsa apkann bir kenar vardr ki, gerekte olmasa bile grnte giyeni
eski Trk olunca alnn yere dedirmekten alkoyar. Hibir gavur alnn yere dedirmez,
gavurlar uygardrlar. Dolaysyla kenarlkl apka giyenler de uygardrlar. London
Timesin bayazar da ayn tarihte yazd yazsnda, Fesle birlikte arballk ve
airce hayaller, gizlilik ve pimanlk iinde ortadan yok olacak apka bir ayrkotu
gibi, btn dnyay bir rneklemee mahkm ederek yaylmaya devam ediyor.
673
Kololu, 1978, a.g.e., s.99-100.

Ayn, s.101-102
675
Ayn, s.102.
676
Ayn, s.101.
674
157
diyerek grlerini dile getirdi.677 Corriera della Sera 3 Aralk 1925 ve Le Reveil 9
Aralk 1925 tarihli gazetelerin de Fes Trajedisi veya Trkiyenin akas yok
balklaryla, yasann sert uygulamasna ait haberleri, tutuklamalar, silahl atmalar,
idamlar, Byk Millet Meclisindeki direnmeleri, hep Osmanl kafasnn deimemi
olmasnn bir kant olarak ileri srd. 678
New York Timesin Harry A. Franck adl yazar da 31 Kasm 1927de Trk
fesini hl kafasnn iine giyiyor diyerek ayn dnceyi paylatn belirtti. Olay
tamamen glmece konusu olarak ele alan France Militaire ise yle yazd:679
Geleneksel Trk kafas artk ne sark ne de fesle grlmeyecek. Gelgelelim yine Trk Kafas
kalrsa ne yapacaz? Bizi kukulandran da bu ite. yle anlalyor ki, Trkiyede uygarln
ruhu zerinde yanl bir anlama var. lkeler kiileri melon apka giydikleri iin uygar
olmazlar. Bir millet terziler ve apkaclarla uygarlatrlamayaca gibi, perukaclarla da
uygarlatrlamaz. imdi stanbul sokaklarnda polisler yasalara kar gelenleri karakola
gtryorlar.
Trl yorum ve derlemelerden sonra apka devriminin karsnda olduklarn

belerten yazarlar iki noktada birleiyorlard: Biricisi; dinden zaten ayrlm olan Trk,
bu kararla son bada koparmt. Fesin zellii namazda alnn yere demesini
salamasyd, Mustafa Kemalin bu karar bunu engellemekteydi. Bu sav zellikle
Mustafa Kemalin dinsiz olduu ynnde kullanld. kincisi, byle bir deiiklie halk
ne hazrd ne de gnll. Dolaysyla bu yenilik Mustafa Kemalden sonra yaamazd.
Bu dncedekiler ise, yaad srece Mustafa Kemalin halk arasndaki sevgiye
dayanarak karalarn yrtebileceini sylyorlard. Anadolu halknn byle bir fikir
deiikliine fikren hazr olmadn ileri srenler ise, Mustafa Kemali nce etekleri
ve sakallar, fazla direnirlerse kafalarn kesiyordu dedikleri Deli Petroya
benzettiler.680
Ayrca Avrupa gazetelerinde apka ve giysi deiikliini beenmekle birlikte,
temelinde baz nemli sosyal sebepler bulunduunu kabul eden haberlerde yaynland.
New York Times gazetesi 19 Eyll 1925 ile 2 Kasm 1925 tarihleri arasnda yapm
olduu haberlerinde, apka giymek Trk deitirmeyebilir ama Mustafa Kemalin
istedii gibi Trkn uygarlamasna ve bir milletin kurtuluuna yardm edecektir.
677
Ayn, s.102.
Ayn, s.99.
679
Ayn, s.100.
680
Ayn, s.103-104.
678
158
cmleleriyle kararn geni etkileri olabilecei anlatlyordu. O gnlerde Anadoluda,

uzunca bir gezi yapan Stuttgarter Tageblattn muhabiri bu etkinin izini Mustafa
Kemalin lkenin iyiliine altna kylnn yle byk bir inanc var ki, bunda da
bir iyilik vardr diyerek kafalarna apkay geiriyorlar cmlesiyle aklyordu.681
apka devrimini Batda olumlu karlayanlarn temel tezi ise, kafann stne
konann kafann iindekiyle ilgili olduu eklindeydi. Mademki apkay aldlar,
bundan kafay deitirdikleri anlalr eklinde dnmekteydiler. apka devriminin
yzde yz savunucusu olarak ne kan isim ise, Le Temps gazetesinin Trkiye
temsilciliini yapan Paul Gentizondu. Trk halknn kafasndan apkay karmaya
kalkacak her el bu halk tarafndan krlacaktr eklinde keskin ifadelerle dncesini
dile getiriyordu. Mustafa Kemal gibi bir balk devrimi yapm olan Sultan Mahmutun,
kendisini gvurlukla sulayan derviin kafasn vurdurmasn hakl bularak balad 20
Aralk 1925 tarihli yazsnda, direnmelerin silik, geri kalm, bilgisiz, ahlak ve kltrce
olgunlamam, gemi bir an kaderciliine uymu kiilerden geldiini ifade
ettikten sonra btn Trk devrimlerinin savunuculuunu yapyordu. Gentizon,
devrimlerin mutlaka baarya ulap yaayacana olan inancn desteklemek amacyla,
apkaya en ok istek gsterenlerin Mslmanlar olduunu da belirtti.682
Gentizon gibi, bu devrimin byk anlamlar tadn ileri sren bir dier yazar
da John H. Findleydi. New York Times 23 Mays 1925 tarihinde kan yazsyla Fes
kalktndan beri Trkler eskisine benzemiyor. Trk genleri ile konutum, bana
Amerikal ocuklar gibi geldi diyen Findley, bunun Trkiyenin politik ve ekonomik
sindirimini daha olumlu klacan hi olmazsa daha kolaylatracan belirttikten sonra
szlerini yle tamamlad: Bu karar, Trk yneticilerinin Batya ynelen en iten
vgs ve gemile onarlmaz kopuu saylabilir.683
Trkiyede kadn giyiminin deitirilmesine ynelik almalar da, d dnyada yank buldu. New
York Herald gazetesi, 11 Eyll 1935 tarihli saysnda Trkiyenin en byk otuz be ehrinde Neredilen
bir kanun ile btn kadnlarn Harem elbiselerini atarak Avrupa stillerini kabul ettiklerini
okuyucularna duyurdu. Uygulamann baarl olduunu yazan gazete; btn dnyann siyasal durumunun
karmaklat bir srada Cumhurbakan Kemal Atatrkn memleketin kadnlar arasnda moda
hakemlii vazifesini ifa iin hl vakit bulmasn aknlkla karlad.
681
684
Ayn, s.105.
Ayn, s.106.
683
Ayn, s.107.
684
Cumhuriyetin 75. Yldnm Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler, s.93.
682
159
SONU
Giysi, insanlk ortaya kt andan itibaren kltrn ve toplum mirasnn nemli
bir paras olmutur. Her toplumun kendi zelliklerine gre beliren giysi tipleri vardr.
Giysinin tarihi dinler, devletler, adetler, dnceler tarihi ile i ie medeniyet tarihinin
bir paras olarak ele alnr. nsanlarn ruh zenginlii, kltr zenginlii ve dnce
yapsn belirler. Giysilerin deimesi ile detlerin deimesi birbirine paraleldir.
Giysideki deimelerin sebebi etnolojik, iktisadi, siyasi, dini, manevi ve sanatla ilgili
artlarda aranabilir.
Trkler, Orta Asyada gebe bir hayat srdrdkleri iin giysilerini de
hayat pratik hale getirecek malzemelerden setiler. Hayvanclk yaptklar iin
deriyi, at stnde hareket ettikleri iin de genelde daha rahat giysileri
kullandlar. Gnlk giysileri tamamlayan ba giysisinin Orta Asya Trklerinde
nemli bir yeri vard. Eski Trklerin kullandklar kalpak, Milli Mcadele
yllarnda Kuvay-i Milliyenin de sembol oldu. Kalpak, bugn bile hl Orta
Asya Trk Devletlerinde kullanlan balk olma zelliini tamaktadr.
Trklerin slamiyeti kabul ve yerleik hayata gemeleriyle birlikte
giyim ekilleri de deimeye balad. rtnme ya da tesettr denen olgu
kadnn gnlk hayatna girdi. Krsal kadn sadece ban rtmekle yetinirken,
kentte yaayan kadn slamiyetin de etkisiyle sosyal anlamda erkekten ayr
yaamaya balad. Zamanla da kadnn rts, gnlk hayatn gerei deil
sorunu haline geldi. alvar ve gmlek gibi geleneksel kyafetler, araf ve pee
ile tamamlanarak giyildi.
Erkek giysilerinde ise geleneksel olann yannda Arap ve ran giysileri
beraber kullanld. Kalpan yerini alan sark zamanla slam dininin simgesi
haline geldi. Hlbuki sark lkalarda Asur, Babil ve Msrllar tarafndan
kullanlan bir balkt. Zamanla Mslman olmayan toplumlarda da zellikle
Hindistandaki Sihlerde grld. slamiyetinde etkisiyle zamanla kadn olsun,
erkek olsun ban rtlmesi nem kazand.
Osmanl mparatorluunun ilk yllarnda Orta Asya gelenekleriyle
slamn getirdikleri yan yana yaad. mparatorlukta yaayan Mslman,
Hristiyan, Musevi gibi dini bakmdan farkl topluluklarn kendilerine ait
giysileri vard. Her dinin temsilcisi, kendi dinlerine ait zel giysileri giydiler.
160
Sarayllarn, esnafn, askerlerin, din adamlarnn, tarikat ve tekke yelerinin

giysileri zeldi. Saray iinde bile her grevlinin giysisi ayryd. Bu giysiler
rtbe, ya, kadn, erkek, ocuk, kz, delikanl gibi toplum iindeki yerlerine
gre eitlilik gsterdi.
ktaya yaylan Osmanl mparatorluu srekli byme iindeyken
Avrupada meydana gelen yenilikleri takip edemedi. Duraklama dneminin de
balamasyla birlikte mparatorlukta, dzeltim hareketlerine gidildi. Yenilik
hareketlerinin uygulanmaya balamasyla birlikte Avrupaya hayranlk artt. Bu
da lks ve israf dourdu. Lale Devriyle balayp, III. Selimle devam eden
dzeltim abalar, II. Mahmut dneminde Yenieri ocann kaldrlmasyla
yerini salamlatrd. Yenieri oca kaldrldktan sonra yerine kurulan Asakiri
Mansureyi Muhammediye ordusunun bal deitirilmi, yerine Kalyoncu
neferlerinin de giydii fes kabul edilmiti. Fes aslnda Adalar da yaayan
Rumlarn ve Trklerin kullanld bir balkt. Msr Valisi Mehmet Ali Paa
da kendi askerlerine giydirmekteydi. lkesini dzeltmeye alan II. Mahmut
yaynlad nizamname ile nce askerlerine ve memurlara fesi giydirip, sonra
halka yaymak istedi. Ancak sark, slamn sembol olduu iin bata kabul
grmeyerek, birok tepkiyi beraberinde getirdi. Tanzimat Fermannn ilanyla
mparatorluk iinde yaayan her milletin eit saylmas sonucu Gayri Mslim
kesimde fesi giymeye balad. Ancak Mslman olan halk bunu kabul etmedi.
Bata dini sembollerle sara sarlan halk imdi yine ayn gerekelerle fese
sarld. slamiyette namaz klarken alnn yere gelmesi kuraln kolaylatrd
iin fese daha fazla direni gsterilmedi.
Ancak lkede fesi imal edecek fabrikalar olmad iin yurt dndan
temin ediliyordu. Feshane denilen fabrikalarn kurulmas ve fesin kalplanarak
kullanlmas zamanla yeni bir i imkn salad. II. Merutiyetin ilanna kadar
da fes ufak deiikliklerle yaamaya devam etti.
Bu arada kadnlarn giysisine baklacak olursa; zamanla araf, ferace ve
pee yaygnlamasyla kentte yaayan zellikle st dzey devlet grevlilerinin
hanmlar sk skya kapandlar. Kadnn zaten evden dar kp gezmek gibi
bir lks olmad iin d giysilerde pek eit grlmedi. Ancak zamanla kr
161
gezilerinin gnlk hayata girmesiyle peeler inceldi, malahlar giyilmeye

balad, zamanla araf ve ferace iki para halinde giyildi.
arafn yerini II. Merutiyet dneminde mantolar almaya balad,
etekler daraltld. II. Merutiyet dneminde hkim olan dncenin,
slamclk, Trklk ve Batcln temsilcileri yayn organlarnda tesettr
tartmaya
baladlar.
Tesettrn
kalkmasn,
kadnn
sosyal
yaantya
katlmasn isteyen Batclara kar, slamclar tesettr savundular. Avrupa

zentisi bu dnemde ok ak farkla devam ederek, alafrangalk nem
kazanmaya balad. Batl gibi giyinip, Batl gibi yaayan elit tabakaya ramen
halk eski dzenini devam ettirmiti.
Kadnn sosyal anlamda hayata katlp, ekonomik zgrl kazanmaya
balamas I. Dnya sava yllarna rastlad. Erkekler cephede olduu iin geri
hizmetlerde alan kadnlar tamas zor olduundan dolay arafn kard.
Bu arada sava dolaysyla Osmanl topraklarna gelen yabanc subay eleri ve
ordusuna hizmet eden kadnlar Batl giyim tarzn ve yaantsn stanbula
getirdi ve yerlemesini abuklatrd. Rusyada ki Devrimden kaanlarn da
etkisiyle sosyal yaant deimeye balad. Kadnn bandaki rt zamanla
trbana, earba ya da trban eklindeki apkaya dnt. stanbullular plaj ve
denizi yine bu Beyaz Ruslarn etkisiyle kefettiler.
Giyim kuam da meydana gelen deiiklikler sonucunda kadnlar iin
salon ve moda dergileri yaynlanarak, Avrupadan moda dergileri getirildi.
Kadnlar az ok moday takip etmeye baladlar. Ancak bu sefer de toplumsal
farkllklar kuma kalitesiyle kendini belli etmeye balad.
Osmanlnn son dnemini yaayan elit ailelerde toplumsallamalar,
kaynamalar grld. 20. yzyl romanlar modern yaama ayak uydurma
abasn ilemeye baladlar. Snop, Monden, Bobstil, Alafranga, k vb gibi
kavramlarla modernlemeye alan insanlar tasvir ettiler.
Giyside meydana gelen deiim her zaman olduu gibi ilk olarak
askeriyeden balad. I. Dnya Sava yllarnda Yemen gibi scak lkelerde
arpmakta olan askerin gzlerini gnein yakc etkisinden korumak iin
Enveriyye denilen balk kabul edildi. Tamamen korunma ve salk amal
olarak giriilen bu hareket yeni Trkiye Devleti kurulduu zamanda devam etti.
162
emssiperli Serpu olarak bilinen, gzleri gneten koruyan baln

kabulyle birlikte tm askeri kurum ve kurulu alanlarnn giysi ve
balnda deiiklik yapld. Btn rencilere kasket takma zorunluluu
getirilirken, resmi davetlerde frak giyilmesi kabul edildi.
Bu
deiikliklere
kar
olan
evreler
Terakkiperver
Cumhuriyet
Frkasnn (TCF) kurulmas ile kendilerini ifade edip eylemlerini dile dkecek
ortam buldular. TCF nin programnda yer alan dini ilkelere saygl olma
maddesinden yola karak Doudaki baz eyhlerin kkrtmasyla Cumhuriyet
rejimine ve devrimlerine kar din elden gidiyor sloganyla ayaklanma kt.
Douda kan bu isyan eyh Sait syan ya da Dou syan diye de
bilinmektedir. Olaylar bastrmak iin Takrir-i Skn Kanunuyla birlikte,
olaanst yetkilerle grev yapan, yeleri de milletvekillerinden oluan stikll
Mahkemeleri kuruldu.
eyh Sait isyannn kt gnler devrim kanunlarnn yerletirilmeye
alld
olaanst
bir
dneme
rastlar.
Bundan
dolay
stiklal
Mahkemelerinin Cumhuriyet kart ayaklanmalar kar sert nlemler almas,

titiz yaklamas rejimin yerlemesinin bir gereidir. Douda ayaklananlar
yakalanarak, sulular cezalandrld. Meydana gelen bu olaylar kkrtt
gerekesiyle Tekke ve Zaviyelerin kapatlmasna karar verildi. Tekke, Zaviye,
Trbe ve Tarikatlarn kapatlmas toplumu laikletirme operasyonlarnn en
radikallerindendir.
Dnemin
Sivil
Toplum
rgtlenmesi
saylan
bu
topluluklarda bir dinsel-mistik ndere balanmak esastr. nsanlar tembellie,

cehalete iten ortam vardr. Yeni devlet her bakmdan adalamay hedef
ald iin bir engel oluturmaktadr.
Takriri
Skn
Kanununun
yrrlkte
olmas
(19251929)
frsat
bilinerek bir takm sosyal devrimlere giriildi. TCF yi, Dou syan ile ilgili
olduu gerekesiyle kapatp, muhaliflerini susturmak suretiyle iktidarda yalnz
kalan Halk Frkasnn nnde duracak kimse yoktu artk.
Yaplacak her yenilik hamlesi iin uygun zaman bekleyen Mustafa
Kemal iin yeni hamleler nndeki tm engeller ortadan kaldrlmt. Mustafa
Kemal,
yenilikler
iin
mutlaka
alt
yapy
da
hazrlamakta,
kamuoyu
oluturmakta, halkn nabzn tutarak adm atmaktayd. Erzurum Kongresi
163
srasnda karar verdii, Mazhar Mfite not ettirdii yenilik hamlelerinden olan
fesin kaldrlmas ve apka giyilmesiyle ilgili almalara balamak iin 1925
yaz en uygun zamand.
Yeni Devlet laiklemeli, dinsel baskdan kurtulmal ve halk arasnda
eklen bir ayrlk olmamalyd. Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna
Trk Milleti denir gereinden yola kan Atatrk, lkede yaayan deiik
etnik gruplarn giysilerine gre toplumdan ayrlmamalarn, toplumun her
anlamda ada olmasn istemiti. Osmanl mparatorluundan gelen yaa,
cinsiyete, mevkiye ve milliyete gre giyinme yeni Trkiyenin ruhuna uygun
deildi. Topluma milli bir kimlik verme iine, Osmanl kalnts grn ve
fikirlerden arnmayla ulalacakt.
Mustafa Kemal, Osmanlln sembol olan fesin yerine modern balk
olan apkay tantaca gezisine Kastamonudan balad. Kastamonudan
balamasnn sebepleri arasnda, bu yrenin lkede muhafazakr olarak
bilinmesi ve Mustafa Kemalin buraya hi gelmemesi vard. Halk Onu nasl
grrse yle benimseyecei ve model alaca iin apkay Kastamonuda
giymeye karar verdi. Ayrca Milli Mcadele zamannda Rusyadan gelen ve
stanbuldan karlan silah ve cephane Kastamonu yoluyla cephelere tanmt.
Sava srasnda da en ok ehit veren ehirler arasnda nc srada yer
almaktayd. Ayrca savaa en ok asker gnderen ehirlerdendi. Mustafa
Kemalde
askerlikte
kullanlan
emir
komuta
zinciri
bu
ilde
kendini
gsterecektir dncesi vard.

apkasyla yola kan Mustafa Kemal, yol boyunca ve Kastamonuda
elinde panama apkasyla halkn karsna karak halk ba ak selamlad.
Grenlerde onun gibi davranp balklarn kardlar. Kastamonu, nebolu ve
evre ilelerde kadn ve erkek giyimine deinen Mustafa Kemal, daha
oradayken uygulamann baladn grd. Ankaraya dner dnmez 2 Eyll
1925te toplanan Bakanlar Kurulunda Tekke ve Zaviyelerinin Kapatlmas,
Trbedarlklarla
Bir
Takm
Unvanlarn
Kaldrlmas,
Dinsel
Giysilerin
Yasaklanmas ve Devlet Memurlarnn apka Giymesine Dair kararname

karld. Halk kanunu beklemeden apkay giymeye balad. Kanun nerede diye
sormadan, emredildii gibi bana baln geirdi. talyadan gemilerle apka
164
getirildi. alanlara apka avans verildi, din adam olmayanlarn dinsel giysi
giymeleri yasakland, dinsel giysileri ancak vesikas olanlarn giymesine izin
verildi. Birok le apka mfettii gnderilerek halkn apka giyip giymedii
tespit edilmeye alld. Alan apka imalathaneleri ile yeni i olanaklar
dodu. apka devrimiyle birlikte lkede apka yapm iin hummal almalara
baland. nk apkay yapacak fabrika olmadndan apkay kimin imal
edecei sorun haline geldi. malathane amak iinde Trk olan esnafa deil,
aznlklara mensup esnaflar bavurmulard. Bylece apkann sosyal ynnden
ziyade bir de ekonomik yn belirdi.
Bata insanlarn apkay nasl giyeceini ve kullanacan bilmedikleri
iin komik grntler ortaya kmasna ramen, zamanla vazgeilmez bir
aksesuar haline geldi. apka giyiminde Falih Rfknn dedii gibi sorun balk
sorunu deil, ba sorunuydu. Tek parti ynetiminin egemen olduu dnemde
yaplan yeniliklerin uygulanp uygulanmadn kontrol etmek iin en kk
birimlere bile jandarmalar gnderilerek devrimin yerlemesi salanmaya
alld. Karaosmanolu, bu durumu Panoramasnda eletirmi, yaplan
yenilemenin bundan dolay iselleemediini, jandarma korkusuyla, caydrc
nlemlerden dolay uygulandn sylemitir.
apka kanununu karmak iin toplanan Mecliste kanun Anayasaya
aykrdr diyen Bursa Milletvekili Nurettin Paaya ramen, yaplan oylama
sonucunda 25 Kasm 1925te memurlara ve milletvekillerine apka giydiren
kanun kabul edildi. Bu tarihten sonra, nsanlar selamlamay apka kararak
yapmaya baladlar ve zamanla apka siyasi bir nitelikte kazand. rnein; 9.
Cumhurbakan Sleyman Demirelle ftr apka siyasi bir simge olurken,
apkam alr giderim cmlesi deyim haline geldi.
apka kanunun kmasn takip eden gnlerde Erzurum, Sivas, Rize,
Giresun, Kayseri gibi ehirlerde din elden gidiyor, kadnlarmzn yzlerini
aacaklar diyerek ayaklanmalar karld. Devrim kanunlarn yerletirmek iin
kendine kar gelen muhalifleri tasfiye etmek amacyla kurulan stikll
Mahkemeleri, tek tek ayaklanan illeri gezerek yarglamalara balad.
lmiye snfna mensup olanlarla, muhalif gazeteci ve yazarlar da
tutuklanarak, yarglandlar. Bu yarglamalarn ve idamlarn ardndan en ok
165
tartlan konu skilipli Atf Hocann apka Devriminden nce yazd bir
kitapktan dolay yarglanp idam edilmesi oldu. Ancak gz ard edilmemesi
gereken nokta bu kitapk her ne kadar devrimden ncede yazlsa da iindekiler
asndan halk kkrtmaya yetmesiydi. lkenin dinsizlie gittiinin delili
olarak gsterilen skilipli Atf Hocann Frenk Mukallitlii ve apka Risalesi
bir ksm softay harekete geirmiti.
Cumhuriyet Trkiyesinde erkeklerin apka giymeleri iin zel bir yasa
karlrken, kadn giyim kuamnda bylesi bir yasal dzenlemeye gidilmedi.
Bu konuda kadn giyimi tevikle deitirilmeye alld. Laikleme adna
birok yenilik yapld iin kadn giysisine dokunulmaktan kanld. Kadn
sosyal hayata katld, ekonomik zgrln kazand zaman zaten ister
istemez giyim biimini de deitirecektir dncesi hkimdi. Kadn almaya
balad zaman arafn kard, manto ve barts eski giysilerinin yerini
ald. Eskiden gelen alkanlklar devam ettiren elit kadnnn hayatnda bir
deiiklik olmad, nasl giyiniyorsa yle giyinmeye, nasl yayorsa yle
yaamaya devam etmiti. Toplumsal anlamda yaplan modernleme almalar
toplumun btnn ilgilendirmekle birlikte katlm snrl kald.
Kadn erkekle birlikte sosyal hayatn iine ekmek, beraber yanyana
olmalarn salamak iin balolar dzenlendi. Burada hem kadn ve erkein
yanyanaln salamak, hem de ehresi deien erkein yannda kadnn da
zorunlu olarak ehresini deitirecei dnlmt. Her yl Cumhuriyet
Bayramnda balolarn dzenlenmesi zorunlu hale gelmi, en kk yerleim
birimlerinde dahi balolar geleneksel hale getirilmeye allmt. Kadnn
yzn atn, yeni ve salam bir millet kurulduunun ispat iin Gzellik
Yarmas dzenlendi. Trk kadn da lkesi gibi ehresini deitirmitir
dncesini ispatlarcasna 1932de birde Dnya Gzeli kard. Bugn kadn
giyim kuam Devlet grevlileri ile renciler iin olan ynetmeliklerin
ierdikleri hkmler dnda, doal akn srdrmektedir.
Dinsel
giysilerin
Giyilemeyeceine
Dair
dzeltilmesi
kanun
iin
ise
karlarak,
1934te Baz
lkede
yaayan
Kisvelerin
dier
dini
temsilcilerin giysileri belirli kurallara baland. Bu kanunla dini kyafetler

niforma olarak kabul edildi ve o dinin ruhani liderinin dinsel giysiyi
166
giymesine izin verildi. Din adam dndakilerin dini giysileri giymesi

yasakland. Bylece dini niforma, propaganda malzemesi olmaktan karld.
Mustafa Kemalin yapt bu yenilik hareketi, Mazlum Millet denilen
nc Dnya lkelerini de etkiledi. Baskdan kurtulan devletler kendilerine
ayn yolu izledikleri Trk Devrimini rnek aldlar. Mustafa Kemalin bu
etkileimi zellikle yaymak gibi bir niyeti yoktu. Ancak Gr belki uygularsn
mantyla olaya yaklamt.
smail
Habip
Sevkn
dedii
gibi
Kavuk
mmetimiz,
fes
Osmanllmz, kalpak ihtilalimiz, apka inklbmzdr. Bir giysi kanunu

yaplmam ancak 1961 ve 1982 anayasalarnda Devrim Kanunlarn Koruma
Kanunu balyla apka devrimi sembolik olarak korumaya alnmtr.
nk kanun yaamakla birlikte uygulama yaamamaktadr. Yaplan kanunlar
yalnzca Devlet memurlarn, erkekleri ve apkay iermitir.
Mustafa Kemal, o gnleri ve yapmak istediini 1935 CHP 4. Kurultaynda yle
zetlemitir; Uurumun kenarnda ykk bir lke... Trl trl dmanlarla kanl
boumalar... Ondan sonra ieride ve darda sayg ile tannan Yeni Vatan, Yeni
Sosyete, Yeni Devlet ve bunlar baarmak iin arasz devrimler... te Genel Trk
Devriminin en ksa yks...
Aradan geen 84 ylda aslnda istenen olmu, lke Ulusal kimliini
kazanm, giysiyle de olsa Baty yakalam, lkede birlik salanmtr. Ancak
zamanla
verilen
siyasi
dnler
dolaysyla
giyside
birlikten
sapmalar
grlmtr. nsann giyimi dncesini ve yaam eklini ele vermektedir. Hl

Cumhuriyetin kazanmlarndan rahatsz olanlarn varl giyini biimleriyle
gze arpmaktadr.
167
KAYNAKA
Kitaplar
Aksoy, Murat. Barts-Trban, Batllama-Modernleme, Laiklik ve rtnme.
stanbul: Kitap Yaynevi, 2005.
Akta, Cihan. Tanzimattan Gnmze Klk Kyafet ve ktidar I. kinci bask.
Ankara: Nehir Yaynlar, 1991.
Albayrak, Sadk. Merutiyet stanbulunda Kadn ve Sosyal Deiim. stanbul:
Yeditepe Yaynevi, 2002.
Altan, Mustafa Haim. Atatrk Devrimlerinin Kbrs Trk Toplumuna Yansmas.
Birinci bask. Ankara: TTK Basmevi, 1997.
Altndal, Meral. Osmanlda Kadn. stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1994.
Apak, Melek Sevktekin, Filiz Onat Gndz ve Fatma ztrk Eray. Osmanl Dnemi
Kadn Giyimleri. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997.
Armstrong, H.C. Bozkurt. eviren: Gl aal Gven. stanbul: Arba Yaynlar, Mart
1997.
Atay, Falih Rfk. ankaya. stanbul: 1969.
Ate, Toktam. Trk Devrim Tarihi. stanbul: Der Yaynlar, 1982.
Avcolu, Doan. Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e. kinci bask. 4. Kitap.
stanbul: Tekin Yaynevi, 1976.
Aybars, Ergun. stiklal Mahkemeleri. kinci bask. stanbul: Milliyet Yaynlar, Eyll
1998.
Aydemir, evket Sreyya. Tek Adam 19221938. Onaltnc Basm. Cilt 3. stanbul:
Remzi Kitabevi, 1999.
168
Baytimur, Mehmet, Aziz Demirciolu ve Hasan elikolu. Atatrkn Kastamonu

Gezisi ve apka Devrimi. Ankara: [y.y.],1982.
Bschoff, Norbert Van. Ankara Trkiyedeki Yeni Bir Oluun zah. eviren: Burhan
Belge. Ankara: Ulus Basmevi, 1936.
Caporal, Bernard. Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn. eviren:
Ercan Eypolu. Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1982.
Gentizon, Paul. Mustafa Kemal ve Uyanan Dou. nc basm. eviren: Fethi lk.
Ankara: Bilgi Yaynlar, 1995.
Farrere, Claude. Ankaral Drt Hanm. eviren: Kriton Dinmen. stanbul: Scala
Yaynclk, Kasm 1999.
Genosman, Kemal Zeki. Altn Yllar. stanbul: Hr Yaynlar, 1981.
Gololu, Mahmut. Devrimler ve Tepkiler 19241930. Ankara: 1972.
Haniolu, M.kr. Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dnemi. stanbul: dal Neriyat,1981.
mece, Mustafa Selim. Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu
Seyahatleri 1925. Ankara: TTK Basmevi, 1959.
nan, Afet. Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrim Tarihi. Ankara: TTK Basmevi,
1977.
nan, Afet. A History of Turkish Revolution and Turkish Republic [Trkiye
Cumhuriyeti ve Trk Devrim Tarihi]. ngilizceden eviren: Ahmet E. Uysal,
Ankara: 1981.
skilipli, Mehmet Atf. Frenk Mukallitlii ve apka. Hazrlayan: Mcahit Korkmaz.
stanbul: Yipar, 1993.
169
Kansu, Mazhar Mfit. Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber. Cilt I,

Ankara: TTK, 1997.
Karaosmanolu, Yakup Kadri. Ankara. Dokuzuncu bask. stanbul: letiim Yaynlar,

1999.
_______. Panorama. 2 Cilt, stanbul: Remzi Kitabevi, 1954.
Kili, Suna ve eref Gzbyk. Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa
Metinleri. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1995.
Koak, Cemil. Trk Alman likileri 19231939 ki Dnya Sava Arasndaki
Dnemde Siyasal, Kltrel, Askeri ve Ekonomik likiler. Ankara: TTK
Basmevi, 1991.
Kololu, Orhan. slmda Balk. Ankara: TTK. Yaynlar, 1978.
_______. Bir adalama rnei Olarak Cumhuriyetin lk Onbe Yl 1923
1938. stanbul: Boyut Kitaplar, 1999.
_______. Mazlum Milletler Devrimleri ve Trk Devrimi. stanbul: Kaynak
Yaynlar, 2004.
Kumbaraclar, zzet. Serpular. stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu,
Tarihsiz.
Mango, Andrew. Atatrk. eviren: Fsun Doruker. stanbul: Sabah Kitaplar, 2000.
Mumcu, Ahmet. Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi. stanbul:
nklap Kitabevi, 1996.
Nedim, Ahmet, Ankara stiklal Mahkemesi Zabtlar 1926. Birinci basm. stanbul:
aret Yaynlar,1993.
Olgun, Tahirl Mevlevi. Matbuat lemindeki Hayatm ve stiklal Mahkemeleri.
kinci bas. stanbul: Nehir Yaynlar, 1991.
170
Osman Hamdi Bey ve Marie De Launay. 1873 Ylnda Trkiyede Halk Giysileri
Elbise-i Osmaniye zerine. Hazrlayan: Erol yepazarc, stanbul: 1999.
Ozankaya, zer. Trkiyede Laiklik ve Atatrk Devrimlerinin Temeli. stanbul:
Cem Yaynlar, 1993.
zalp, Kazm ve Teoman zalp. Atatrkten Anlar. Ankara: Trkiye Bankas
Yaynlar, 1994.
ztrk, Kazm. Trk Parlamento Tarihi 2. Dnem 19231927. Cilt 2, Ankara:

TBMM Vakf Yaynlar, 1994.
Safa, Peyami. Trk nklbna Baklar. stanbul: tken Yaynevi, 1997.
Saray, Mehmet. Kyafet ve Laiklik. Ankara: Azerbeycan Kltr Dernei Yaynlar,
1989.
_______. Trk-ran likileri. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1999.
Sarhan, Zeki. Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri. stanbul: Kaynak
Yaynlar, 2002.
Sevin, Nurettin. 13 Asrlk Trk Kyafetine Bir Bak. stanbul: 1973.
imir,
Bilal
N.
Atatrk
ve
Afganistan.
Ankara:
Avrasya
Stratejik
Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2002.

Tanr, Blent. Kurulu-Kurtulu. kinci bas. stanbul: ada Yaynlar, Ekim 1998.
Taolu, Muhaddere. Trk Osmanl Cemiyetinde Kadnn Sosyal Durumu ve
Kadn Kyafetleri. Ankara: 1958.
Tekinalp. Kemalizm. eviren: etin Yetkin. stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar,
1998.
171
Tunay, Mete. Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 19231931. Ankara: Yurt Yaynlar, 1981.
Turan, erafettin. Trk Kltr Tarihi. nc basm. stanbul: Bilgi Yaynevi, 2000.
Ulu, Nait Hakk. Byk Devrim Eitiminin Birletirilmesi, apka ve Giyimin
Deitirilmesi, Trk Harflerinin Kabul. stanbul: Ak Yaynlar, 1973.
Urgan, Mina. Bir Dinozorun Anlar. 39. bask. stanbul: YKY Yaynlar, 1998.
Yetkin, etin. Trkiyede Tek Parti Ynetimi 19301945. stanbul: Altn Kitaplar
Yaynevi, 1983.
Makaleler ve Tezler
Aksz. 23 Austos30 Kasm 1925.
Alasya, Fikret. Atatrk nklplar ve Kbrs Trkleri, Uluslararas Atatrk
Konferans, Tebliler. I, 4: 1-9, n bask. stanbul: Boazii niversitesi 9-13
Kasm 1981.
Alus, Sermet Muhtar. II. Abdlhamit Dneminde Kadn Kyafetleri, Resimli Tarih
Mecmuas. II, 13:544-547, Ocak 1951.
Araz, Nezihe. Eski Trk Kadn Kyafetleri, Sanat Dnyamz. VII, 19: 10-14, Mays
1980.
Ayn Tarihi. Eyll 1925.
Baran, Tlay Alim. Resimli Ayda Kadn, Toplumsal Tarih. II, 63: 6-10, Mart 1999.
Baarr, Dn. apka nklbnn Konya Basn ve Kamuoyundaki Yanklar,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits,1995.
Baydar, Mustafa. apka Konusunda Atf Hoca-Sleyman Nazif atmas, Trk Dili
Dergisi. 230: 132-136, Kasm 1970.
172
Binatl, Hasan A. Kbrsta Kyafet nklb Kadn Haklar ve Kbrs Trkleri,

Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu, A.A.M.D. I: 395403. Ankara,
1996.
Bulut, Rukiye. stanbul Kadnlarnn Kyafetleri ve II. Abdlhamitin araf
Yasaklamas, B.T.T.D. 8: 34-36, Mays 1968.
Cumhuriyet. 19251938.
Cunbur, Mjgan. Atatrkn Kadn Giyimleri zerine Dnceleri, Uluslararas
Atatrk Konferans Tebliler. I, 20: 1-6, n bask. stanbul: Boazii
niversitesi, 913 Kasm 1981.
aatay, Neet. Atatrk Devrimlerinin Amalar ve Esprisi, IX. Trk Tarih
Kongresi. III: 1537-1545, Ankara: TTK Basmevi, 1989.
apa, Mesut. Giyim Kuamda Medeni Kyafetlerin Benimsenmesi ve Trabzon
rnei, Toplumsal Tarih. C. V, S. 30, Haziran 1996, ss. 22-28.
Duman, Doan. Cumhuriyet Balolar, Toplumsal Tarih. VII, 37: 44-47, Ocak 1997.
Durakbaa, Aye. Cumhuriyet Dneminde Modern Kadn ve Erkek Kimliklerinin
Oluumu; Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75. Ylda
Kadnlar ve Erkekler, Bilno 98. ss. 29-50, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1998.
Ergin, Bar Emek. Pakistanda Atatrk Hayranl, Atatrk Dnce. I, 2:31-32,

Haziran 1994.
Faoq, Hanif Hakk. Atatrk ve Pakistan, Bildiriler ve Tartmalar, Uluslararas
Atatrk Sempozyumu 17-22 Mays 1981. ss.603-629, 2. bask. Ankara:
Trkiye Bankas Yaynlar, 1984.
Fehmi, Cihangir. Atatrk Devrimlerinin Uluslararas Etkisi, ran rnei, XI. Trk
Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler. VI: 2581- 2589, Ankara, 1994.
173
Hakikat. 20 Kasm31 Aralk 1925.

Hakimiyet-i Milliye. 1 Eyll20 Aralk 1925, 4-7 Aralk 1934 (Ulus).
Haqq, S.A. Atatrk Devrimi ve Hindistan, Bildiriler ve Tartmalar Uluslararas
Atatrk Sempozyumu 1722 Mays 1981.
ss.631-659, 2. bask. Ankara:
Trkiye Bankas Yaynlar, 1984.

pek orap Nasl Giyilir,Resimli Ay. Mart 1927.
zmirli smail Hakk, Nisaiyat, Tesettr Meselesinin Turuk- Halli, Sebil-r Reat.
XII, 291, 27 Mart 1330-1914.
Kadnn Medeni Kisvesi, Hakikat. 3 Aralk 1925.
Kalkan, Ersin. O apkay Torunlar Giydi, Hrriyet Pazar. 19 Mart 2006.
Kerou, Zhu. On Atatrks Reform [Atatrk Devrimleri zerine], Uluslararas
Atatrk Konferans Tebliler. II, 41: 1-7, n bask. stanbul: Boazii
niversitesi, 913 Kasm 1981.
Krkpnar, Leyla. Trkiyede Toplumsal Deime Srecinde Kadn, 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, Bilno 98. ss. 13-28,
stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1998.
Tuncer, Hamdi Can. Klzade Hakknn Tesettre lan- Harbi, Toplumsal Tarih.
XI, 66:34-36, Haziran 1999.
Kvan, Halit. Buna apka Derler, Milliyet. 10-21 Kasm 1962.
Kudret, Cevdet. Alafranga Dedikleri, Tarih ve Toplum. I, 4: 27-31, 1984.
Mehmet, Mustafa. Atatrk nklaplar ve Romanya Trk Toplumu, Uluslararas
Konferans Atatrk ve Atatrklk 22-23 Ekim 1998. ss.191-196, Ankara:
Ankara niversitesi SBF Yaynlar, 1998.
Lucain, Marcel. Mustafa Kemal Trkiyesi, Milliyet. (13 Kasm 1973).
Nadi, Yunus. Muhalefet ve rtica, Cumhuriyet. 2 Mart 1925.
174
Naim, Ahmet. Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat. XVI, 27 ubat 1335-1919.
Nisaiyat ,Yine Tesettr Meselesi, Sebil-r Reat. I, 12 Kanunuevvel 1329-1913.
zoran, Beria Remzi. Mustafa Kemal Atatrk nklab ve Kbrs Trk, IX Trk
Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler 21-25 Eyll 1981. III: 21192124, Ankara: TTK Basmevi, 1989.
Pamuk, Orhan. Avrupallamak ve Kyafetimiz, Radikal. 5 Aralk 1989.
Pek, Halide. Atatrk Dnce Sistemi ve ada Trk Bireyi, Gemiten Gelecee
Atatrk. ss. 111-121, ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, 1993.
Resmi Gazete. 5 Eyll 1925.
Sade Giyinen Hanmlar Cemiyeti, Trk Kadn. 20 Haziran 1334-1918.
Safa, Peyami. arafa Ait Sorular, Din, nklab, rtica. ss. 233-234, stanbul:
tken Yaynlar, 1976.
Satan,
Ali.
Trk
nklplarnn
Yaymlanmam
Yksek
ngiltere
Lisans
Basnna Yansmas,
Tezi.
Marmara
19231930,
niversitesi
Trkiyat
Aratrmalar Enstits, 1994.

Sofuolu, Ebubekir. Osmanllarda Kadn ve sraf, Tarih ve Toplum. 207:19-22, Mart
2001.
imir, Bilal N. Atatrk ve nc Dnya lkeleri, VIII. Trk Tarih Kongresi.
ss.1903-1940, Ankara: TTK Basmevi, 1983.
_______. Fes Olay, Trkiye-Msr likilerinden Bir Sayfa (1932-1933) Belleten. 48,
189-190: 1-54, Ankara: TTK Basmevi, Ocak-Nisan 1984.
Tanfer, Vehbi. Trk nklabnn Evrensellii, A.A.M.D. II, 32: 493-499, Temmuz
1995.
Tanin (20 ubat 1924),
Tansu, Sabiha. Trk Kadn Balklar, Sanat Dnyamz. 3, 7: 2-8, Mays 1976.
175
Tesettr Meselesine Cevap, Srt- Mstkim. VI, 18 Austos 1327-1911.

Tesettr ine Zabta Karmasn M?, Sebil-r Reat. XVI, 13 ubat 1335-1919.
Testtr Meselesi, Sebil-r Reat. XVI, 10 Nisan 1335 -1919.
Turan, erafettin. adalama, Atatrk Dnce. VI, 62: 5, Haziran 1999.
Trk li. 26 Kasm6 Aralk 1925.
Uyar, Hakk . araf, Pee ve Kafes zerine Baz Notlar, Toplumsal Tarih. 33: 611, Eyll 1996.
Vakit. 25-31 Austos 1925, 4-10 Aralk 1934(Kurun).
Yakut, Kemal. Tek Parti Dneminde Pee ve araf, Tarih Ve Toplum. 37, 220: 2332, Nisan 2002.
Yenisoy, Hayriye. Atatrk ve Bulgaristan, nc Uluslararas Atatrk
Sempozyumu, KKTC 36 Ekim 1995. I: 183-190, Ankara, 1998.
Ariv Belgeleri
Bakanlar Kurulu Katalou
Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou
Cumhuriyet Halk Partisi Katalou
Diyanet leri Bakanl Katalou
Kurum Yazarl Kaynaklar

Atatrkn Sylev ve Demeleri. Cilt no 2-3, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar,1989.
Atatrkn Yazd Yurttalk Bilgileri. kinci bask. Hazrlayan: Nuran Tezcan.
stanbul: ada Yaynlar, 1994.
176
Cumhuriyetin 75. Yldnmnde Polis Ariv Belgeleriyle Gerekler 150likler,

Kubilay Olay, araf-Pee-Petamalla rtnme Sorunu. zel Say, Ekim
1998, Ankara: Emniyet Genel Mdrl, 1998.
Dstur. 3. Tertip, Cilt 3-16.
TBMM Zabt Ceridesi. Cilt no 19, Devre no 2, Ankara: TBMM Yaynlar, 1977.

Cumhuriyt Dönemi Şapka Devrimi Ve Tepkiler PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cumhuriyt Dönemi Şapka Devrimi Ve Tepkiler PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

CUMHURYET DNEMNDE APKA DEVRM VE TEPKLER

YKSEK LSANS TEZ

YKSEK LSANS TEZ Z

Kamuran ZDEMR in Cumhuriyet Dneminde apka Devrimi ve Tepkiler

: Prof. Dr. hsan GNE

: Yrd. Do. Dr. Kemal YAKUT

: Yrd. Do. Dr. Zafer KOYLU

Prof. Dr. Nurhan AYDIN

Ayrca almamda manevi desteini eksik etmeyen aileme, almalarm

Kamuran CANDOAN ZDEMR

Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal

Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Ankara ankaya Cumhuriyet Lisesi Matematik Blm

Yabanc Dil: ngilizce

CUMHURYET NCESNDE TRKLERDE GYLEN BALIKLAR VE

1.1. Erkek Giysisi ve Bal

2. TANZMATIN LANINDAN II. MERUTYETE KADAR OSMANLIDA

3. II. MERUTYETN LANINDAN CUMHURYETE KADAR GYS VE

1. YEN TRKYE DEVLETNN KURULMASI VE YAPILANMASI

2. APKA DEVRMNN NEDENLER

3.1. apka Devrimi in Kastamonunun Seilme Nedenleri

4. APKA KTSASI HAKKINDA KANUN IKARILMASI

4.1. Devlet Memurlarnn Giysileri Hakknda Kararname

4.2. apka Kanununun karlmasna Giden Yol

5.1. Toplumsal Deiimde Kadn

6. BAZI KSVELERN GYLEMEYECENE DAR KANUN

1.1. skilipli Atf Efendi; Frenk Mukallitlii ve apka Risalesi

2.1. Askeri nlemler

APKA DEVRMNN TRKYE DIINDAK YANSIMALARI

3. GYS DEVRMNN DI BASINA YANSIMASI

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi

Atatrkn Sylev ve Demeleri

Babakanlk Cumhuriyet Arivi

Byk Millet Meclisi

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

Cumhuriyet Halk Frkas

Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti

Milli Eitim Bakanl

Siyasal Bilgiler Fakltesi

Trkiye Byk Millet Meclisi

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

Trk Tarih Kurumu

Yap Kredi Yaynlar

Yayn Yeri Yok

Giysinin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. Toplumlar, duygu ve dncelerini

gerektii anlalmtr. Atlacak her geri adm baarszlk ve kargaay da beraberinde

1. TANZMATIN LANINDAN NCE TRKLERDE GYS VE BALIK

atld. Ordunun kyafetinde dzenlemeler yaplrken, III. Selimin tahttan indirilmesi ve

genileyince istekleri karlayabilmek iin kurulan fes fabrikasnn bulunduu Hali de

1.2. Kadn Giysisi ve Bal

Murat Aksoy, Barts-Trban, Batllama-Modernleme, Laiklik ve rtnme (stanbul: Kitap

stanbulun fethi ve yerleik dneme gemesiyle birlikte kadnlarn sokak

Ayn, s.101; Akta, a.g.e., s.54.

saraylardan kma frsatn pek az yakalayan kadnlar giyimlerine zen gstermeyi

Kadnlarn giyimindeki arln kayna olarak Hristiyan kadnlara benzeme abalar

2. TANZMATIN LANINDAN II. MERUTYETE KADAR OSMANLIDA

Bu gelimelerin yan sra II. Abdlhamitin saltanat dneminde fes slam'n ve

Sevin, a.g.e., s.124.

Krmdan Anadoluya doru balayan Mslman g, apka aleyhtarlnn

2.2. Kadn Giysisi ve Bal

elerinin Bat modasn stanbula tamalar bu deiim srecini hzlandrd. 19. yy

grrlerse eteklerini boydan boya kesmeleri emredildi. stanbulda yasaklar sz