Buod ng ang lumang simbahan isang nobela

1. Ang Lumang Simbahan (Buod) ni Florentino Collantes Sa isang bayang di-

kalayuan sa lungsod ng Maynila ay may isang bahay na malaki at maganda. Ang
may-ari nito ay si Don Kintin Rodriguez. Labis siyang kinaiinisan sa buong
kabayanan dahil sa ugali niyang mapagmataas. Si Don Kintin ay may anak na
binatang nagngangalang Rodolfo. Si Rodolfo at ang alila nilang si Julita na isang
magandang dalaga ay nagkaibigan. Lingid iro sa kaalaman ng ama ng binata. Si
Julita bukod sa pag-aasikaso ng mga gawaing bahay ay siya ring yaya ng isang
sanggol na babae. Ang bata ay inampon ni Don dahil sa ang mga magulang nito na
sina Kapitan Geraldo delos Reyes at Kapitan Isabel na kanyang kumpari at kumare
ay namatay dahil sa sunog. Si Julita ay nagdalang-tao at dahil sa nagiging kapansin-
pansin na ang kanyang kaanyuan ay naisipan niyang mangumpisal at humingi ng
payo kay Padre Facundo, ang kura sa simbahan ng kanilang bayan. Si Padre
Facundo na isang makasalanan ay nag-isip nang masama kay Julita sa halip na itoy
payuhan. Pinagtangkaan niyang halikan ang babae at sinabing ipamamahay niya
kung itoy papayag. Lumuluhang tumatakbong palabas si Julita at nang dumating si
Rodolfo ay isinumbong ang masamang tangka ng pari. Galit na galit si Rodolfo at
ibig niya sanang sugurin si Padre Facundo ngunit pinigilan siya ni Julita. Si Don
Kintin at ang kanyang kapatid na si Donya Pascuala ay may plano para sa kanilang
mga anak. Nakapagkasunduan nila na si Rodolfo ay ipapakasal kay Petra upang ang
kayamanan nilang magkapatid ay huwag nang mapasakamay ng ibang tao. Ayaw ni
Rodolfo kay Petra sapagkat si Julita ang kanyang iniibig. Nagalit si Padre Facundo
kay Julita dahil sa pagtanggi ng babae sa kanyang masamang tangka kayat
ibinunyag niya kay Don Kintin sa pamamagitan ng isang sulat na lihim nina Rodolfo
at Julita. Galit na galit si Don Kintin ngunit hindi siya nagpahalata sa anak at sa
kanilang alila. Isang araw ay isinakatuparan na ng Don ang kanyang balak. Inutusan
niya si Rodolfo na mamalagi nang ilang araw sa kanilang bukirin upang mag-asikaso
nito. Nang makaalis na ang binata ay hinanap niya si Julita. Inalipusta niya ito at
sinabing lubhang ambisyosa na ibig makapag-asawa ng mayaman. Pinalayas niya
ang kahabag-habag na babae. Lumuluhang umalis si Julita na dala ang isang
balutan ng mga damit. Litong-lito ang isipan ni Julita at hindi niya malaman ang
kanyang patutunguhan. Hilung-hilu na siya dahil sa pagod, gutom at hirap ng loob.
Nang malapit na siya sa simbahan ay bigla siyang nahandusay. Nagkataon naman
na naroon si Aling Kobang at siyay sinaklolohan. Si Aling Kobang ay isang hilot sa
panganganak. Sa tulong ni Aling Kobang ay isinilang ni Julita ang isang sanggol na
lalaki. Sa bahay naman ni Don Kintin ay humahangos na dumating si Rodolfo.
Itinanong ng binata sa ama kung saan si Julita at sinabi nito na pinalayas niya.
Nagalit si Rodolfo sa ama. Hinanap niya kung saan-saan si Julita ngunit hindi niya
natagpuan. Sa kabilang dako, sa bahay ni Aling Kobang ay pinagyaman ng hilot ang
mag-ina.Pagkasilang ng sanggol ay lumabas sa kusina ang matanda upang ipagluto
ng pagkain ang bagong panganak. Nang pumasok si Aling Kobang mula sa kusina
na dala-dala ang pagkain ay nabigla siya sapagkat wala ang mag-ina. Hinanap niya
ang mag-ina hanggang sa makarating siya sa tahanan ni Don Kintin. Nakita ni Aling
Kobang na nakahandusay sa puno ng hagdanan ni Julita na katabi ang bagong
silang na sanggol.Noon naman ay dumating na si Rodolfo at kinalong ang
naghihingalong kasintahan na uminom ng lason.Nag-iwan ng sulat si Julita na
ipinagbibilin kay Rodolfo ang anak at nakasaad dito na minabuti na niya ang
mamatay dahil kung mabubuhay pa siya ay baka lalong magalit kay Rodolfo ang
ama. Poot na poot si Rodolfo kay Padre Facundo na kung hindi sa pari ay hindi sila
magkakalayo ni Julita. Pinuntahan niya ang pari at sa daang papunta sa simbahan
ay nagkasalubong niya si Mang Banong, na sakristan sa simbahan. Sinabi ni Mang
Banong kay Rodolfo na si Padre Facundo ay napakasama at mapagsamantala.
Ipinagtapat din niya na sina Padre Facundo ay may lihim na relasyon at si Petra ay
nagdadalang-tao. Lalong tumindi ang poot ni Rodolfo sa buhong na pari kayat
sinugod niya ito sa simbahan at binaril hanggang sa mamatay. Ang sanggol na anak
ni Julita ay inihabilin niya kay Aling Kobang at siyay sumama na sa mga tulisan. Ang
bata ay pinangalanang Lamberto at lumaki sa pag-aaruga ni Aling Kobang. Ang
simbahan naman mula nang mamatay si Padre Facundo ay napabayaan na. Walang
paring magtagal sa simbahan sapagkat may multo raw roon. Pinagkatakutan ang
lumang simbahan at wala nang pumasok doon. Si Petra naman ay nagtungo sa
Espanya at doon niya isinilang ang anak nila ni Padre Facundo. Nang bumalik siya sa
kanilang bayan ay may dala na siyang isang sanggol na Ciriaco ang pangalan at
pinamalita niyang kanyang ampon.
2. Lumipas ang labingwalong taon. Si Lamberto ay ganap na nang isang makisig,
matipuno, magalang at mabait na binata. Sa bahay naman ni Don Kintin ay may
maganda at kaakit-akit na dalaga. Siyay si Belen na dating alaga ni Julita at ampon
ni Don Kintin. Sa hindi sinasadyang pagkakataon ay may nakapagsabi kay Lamberto
na hindi siya anak ni Aling Kobang. Inusisa ng binata ang nakagisnang ina at
ipinagtapat naman nito sa ampon ang tunay na mga pangyayari at sinabi kung sino
ang mga tunay niyang magulang. Sina Lamberto at Ciriaco ay naging magkaribal sa
pangingibig kay Belen. Si Lamberto ang naging mapalad sa pagtatangi ng dalaga
ngunit hindi pa rin nawawalan ng pag-asa si Ciriaco sapagkat siya ang napupusuan
ni Don Kintin na maging kabiyak ng puso ni Belen. Ikalabingwalong kaarawan ni
Belen at ang dalaga ay ipinaghandang isang maringal na handaan ng nakagisnan
nitong amang si Don Kintin. Inanyayahan ng dalaga sina Aling Kobang at Lamberto
at dumalo naman ang dalawa sa gabi ng pagdiriwang. Naroroon din si Ciriaco.
Napagkatuwaan ng mga naroroon na maglaro ng Huego de prenda. Naparusahan si
Lamberto sa paglalaro na mag-alay ng pag-ibig kay Belen. Palibhasay tunay na
umiibig sa kasintahan ay hindi naging mahirap kay Lamberto na matupad ang
parusa. Si Mang Banong ay naparusahang pumasok sa lumang simbahan na may
dalang kandilang ititirik sa harap ng Birheng Maria. Si Ciriaco naman ay
nagrereklamo sa parusa sa kanyang magbaliktad ng kanyang damit. Sumabad si
Mang Banong sa pag-uusap at sinabi niyang kung talagang galing sa Europa si
Ciriaco ay patunayan niya sa pamamagitan ng pagpapalit nila ng kaparusahan.
Nagalit si Ciriaco at sinabing papasok siya sa lumang simbahan. Kasama ang mga
panauhin sa kaarawan ni Belen ay nagtungo si Ciriaco sa lumang simbahan at
pumasok doon na may dala-dalang rebolder. Ilang sandali pa ay nakarinig ang mga
naroroon ng sunud- sunod na putok at pamaya-maya ay tumakbong palabas si
Ciriaco na takot na takot at may nakita raw siyang multo nakaputi. Binaril niya iyon
ngunit hindi tinamaan. Nagprisenta si Lamberto na siya naman ang papasok sa
simbahan. Nagdala lamang siya ng isang kandilang may sindi na inilagay niya sa
harap ng altar. Ilang sandali lamang ay lumabas si Lamberto na parang walang
nangyari. Humanga sa kanya ang lahat lalung-lalo na si Belen. Isang gabi sina
Lamberto at Belen ay magkatungayaw sa may hagdanang malapit sa tabing ilog ay
nakita sila ni Don Kintin. Galit na galit na inalipusta ng Don ang binata at pinalayas
sa loob ng kanilang bakuran. Itinakda ang kasal nina Ciriaco at Belen sa kagustuhan
ni Don Kintin. Ang kasal ay gaganapin sa tahanan nina Dob Kintin. Nang mga
sandaling iyon na idinaraos ang kasal ay nasa lumang simbahan si Lamberto at
siyay nagdarasal sa harap ng altar. Ibig na niyang magpatiwakal sapagkat ang
pinakamamahal niyang si Belen ay ikakasal na sa iba. Habang si Lamberto ay
nakaluhod sa harap ng altar ay biglang dumating si Belen at lumuhod sa tabi ng
binata. Tumakas si Belen at napagkasunduan nilang magpakamatay. Yamang silay
hindi magiging maligaya sa lupa ay sa langit na sila magsasama. Itatarak na
lamang nila sa kanilang dibdib ang hawak-hawak nilang balaraw nang maisip ng
binata na humukay sila ng libingan sa harap ng altar at sa hukay na iyon sila
magpatiwakal. Kung hindi raw sa loob ng hukay sila magpapatiwakal ay baka
paghiwalayin ng libingan ang kanilang bangkay. Humanap ng panghukay ang binata
at nakatagpo naman siya. Habang naghuhukay ang binata ay tumatagaktak ang
luha ng magkasintahan. Tinatanglawan ni Belen ng kandila ang ginawang
paghuhukay ni Lamberto. Habang naghuhukay si Lamberto ay lumitaw ang isang
gusi at ito ay iniahon ng binata. Nang buksan niya ito ay nakita nilang ang mga
laman ay mga alahas at mga gintong Kastila. Tuwang-tuwa ang magkasintahan at
nakalimutan na ang balak na magpakamatay. Habang hinahalungkat nila ang laman
ng gusi ay may narinig silang malakas na tinig na nagsabing sino sila at hindi nila
dapat galawin ang kayamanang iyon sapagkat iyon ay sa kanya. Sinabi ni Lamberto
na siya ay ang anak nina Rodolfo at Julita. Niyakap ng sugatang si Rodolfo ang anak
at nagpakilalang siya ang ama ng binata. Noon naman ay dumating sina Ciriaco,
Don Kintin, at ang mga panauhin sa idinaraos na kasal. Ang napangasawa ni Ciriaco
ay ang alila ni Belen na siyang nagsuot ng damit-pangkasal ng dalaga. Hindi
nakilala ni Ciriaco ang alila sapagkat natatakpan ng belo ang mukha nito. Nang
pumasok sa simbahan si Ciriaco ay nakilala ni Rodolfo na iyon ang lalaking bumaril
sa kanya nang gabi ng kaarawan ni Belen. Binaril ni Rodolfo si Ciriaco na noon din
namatay. Nakilala ni Don Kintin ang anak at niyakap niya ito at humingi siya ng
tawad. Ipinakilala ni Rodolfo ni Lamberto kay Don Kintin at nalaman ng Don na apo
niya si Lamberto. Namatay si Rodolfo dahil sa mga tinamo niyang sugat nang siyay
barilin ni Ciriaco. Ipinagawa ng magkasintahang Lamberto at Belen ang lumang
simbahan at sila ang at sila unang ikinasal dito. Imbitado ang buong bayan. Simula
noon ay hindi na pinagkakatakutan ang simbahan at marami nang nagdarasal sa
Mahal na Birheng kay amo ng mukha.
 ipagdiriwang sa 8 Mayo 2008 ang ika-65 taon ng pagkakalathala ng maikling
kathang Uhaw ang Tigang na Lupa (1943) ni Liwayway A. Arceo. Mahalaga sa
aking palagay ang nasabing araw dahil iyon ang magbubukas ng pinto kay
Liwayway sa daigdig ng panitikang Tagalog, at pagkaraan, sa panitikang Filipino sa
kabuuan. Pambihira ang hagod ng mga salita sa kathang Uhaw ang Tigang na
Lupa, at hindi kataka-taka kung umani iyon ng mga papuri mula sa mahihigpit na
kritiko.
Inilahad ang Uhaw ang Tigang na Lupa sa punto de bista ng isang anak na
dalagita, at sa kaniyang mala-muslak na matay masisilayan ang matimpi, kung
hindi man sikil na ugnayan, ng magkabiyak na ang lalakiy manunulat at ang
babaey tapat na maybahay. Magkakalamat ang kanilang pagsasama, nang di-
sinasadyang matuklasan ng babae na may ibang sinisinta ang kaniyang bana.
Ngunit lilihis sa kakaibang wakas ang kuwento nang magkasakit, magdeliryo, at
pagdakay mag-agaw-buhay ang lalaki. At bago ito malagutan ng hiningay hiniling
nito ang pagsang-ayon ng kaniyang kalaguyo sa bagong pagsasama. Sumagot ang
kabiyak at nagkunwang kalaguyoat pinagbigyan kahit napakasakit pakinggan ang
gayong pagtataksil ng kaniyang bana.
Tapat at dalisay ang himig ng persona, at bawat kataga nitoy tila ibinubulong sa
kaniyang saksing talaarawan. Kung naganap marahil ang tagpong iyon sa ngayon
ay hindi na talaarawan ang anyo bagkus isa nang lahok sa blog. Ang paglalarawan
sa mga tauhan, ang paghuhunos ng panahon, ang unti-unting pagbubunyag ng
lihim, at ang maingat na pagkatalogo ng diwat damdamin ay pawang itatakda ng
numero sa simula ng talata o pangkat ng mga talata.
Walang pasubaling naiiba ang hagod ng wika ni Liwayway sa iba pang manunulat na
nauna sa kaniya, gaya nina Fausto Galauran, Valeriano Hernandez Pea, at Antonio
Sempio, at kahit sa kaniyang kapanahong si Genoveva Edroza-Matute. Maindayog
gaya sa musika ng tulang tuluyan ang pukol ng salita ni Liwayway. Ngunit hindi
mahahaba ang pangungusap, at kung pinahaba man ay halatang sinadya upang
patagintingin ang bagsak ng mga salita o diwa; hindi rin mapalamuti ang pandiwa o
pang-uri; at lalong hindi makapagpapaantok ang monologo gaya ng sa mga
tauhang nauuso noon. Heto ang ikalimang bahagi ng Uhaw ang Tigang na Lupa
na maitatangi sa iba pang bahagi dahil waring sinadya rito ang repetisyon ng mga
salita at paglalarga ng diwa:

Uhaw natigang na Lupa

1
Ilang gabi nang ako ang kapiling niya sa higaan. Tila musmos akong dumarama sa
init ng kanyang dibdib at nikikinig sa pintig ng kanyang puso. Ngunit, patuloy akong
nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa kanyang malungkot na pagtitig sa lahat
ng bagay, paghikbi...

2
Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan: ilang araw ko nang hindi
nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin: bilugang mukha, malapad na noo,
hati-sa-kaliawang buhok, singkit na mga mata, hindi katangusang ilong, mga labing
duyan ng isang ngiting puspos-kasiyahan...Sa kanya ang aking noo at mga mata.
Ang aking hawas na mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at maninipis
na labi, ay kay Ina...
3
Sa Ina ay hindi palakibo: siya ay babaing abilang at sukat ang pangungusap. Hindi
niya ako inuutusan. Bihira siyang magalit sa akin at kung nagkakagayon ay maikli
ang kanyang pananalita: Lumigkit ka!...At kailangang di ako makita. Kailangang do
ko masaksihan ang kikislap na poot sa kanyang mga mata. Kailangang di ko
namamalas ang pagkagat niya sa kanyang labi. Kailangang do ko na makita ang
panginginig ng kanyang mga daliri. Ito rin ang katumbas ng kanyang mariing
huwang kung mayroon siyang ipinagbabawal.
Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag-araw: ang bata kong puso ay tigang na
lupang uhaw na uhaw...
4
Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni Ama bagamat hindi
ko mapaniwalaang may magkabiyak ng pusong hindi nagkakahinampuhan. Marahil
ay sapagkat kapwa sila may hawak na kainawaan: ang pagbibigayan sa isat isa ay
hindi nalilimot kailanman.
5
Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulat ng isang amang nagsasalaysay
tungkol sa mga kapre at nuno at tungkol sa magagandang ada at prinsesa; ng isang
nagmamasid at nakangiting ina; ng isang pulutong ng nakikinig na magaganda at
masasayang bata.
Ngunit, sa halip niyon ay minalas ko si Ama sa kanyang pagsusulat; sa kanyang
pagmamakinilya; sa kanyang pagbabasa. Minamasdan ko kung paano niya
pinapangunot ang kanyang noo; kung paano niya ibinubuga ang asong nagbubuhat
sa kanyang tabako; kung paano siya titingin sa akin na tila may hinahanap; kung
paano niya ipipikit ang kanyang mga mata; kung paano siya magpapatuloy sa
pagsulat...
Si Ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi ng mga punit na damit; kung
nag-aayos ng mga uhales at nagkakabit ng mga butones sa mga damit ni Ama. Sa
kanyang pagbuburda ng aking mga kamison at panyolito sa galaw ng kanyang
mga daliri ay natutunghan ko ang isang kapana-panabik na kuwento. Ngunti, ang
pananabik na itoy napapawi.
Kabagu-tbagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa bahay: isang
batang marahil ay nasa kanyang kasinungalingang gulang o isang saggol na
kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-malay, mabango ang hininga, may maliit na
paa at kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid-
kasalanan at kasiya-siyang hagkan, o isang kapatid ba kahulihan ng gulang, isang
maaaring maging katapatan..
6
Sakali mang hindi nagkagalit si Ina at Ama, o kung nagkakagalit man ay sadyang
hindi ipinamamalay sa akin, ay hinahanap ko rin ang magiliw na palitan ng mga
titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.
Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang
naningil na ang maniningil sa ilaw o sa tubig o sa telepono upang sakupin ang
panahong itatagal ng isang hapunan. Sapat na panakaw sa sulyap ni Ama upang
ipadamang may naririnig siya.
Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan kaming
nagpasyal: Si Ama, si Ina at ako. Malimit na ako ang kasama ni Ina; hindi ko
nakitang sinarili nila ang pag-aaliw.
7
Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko kinapapansinan ng
kakaibang kilos si Ina. Nahihiga rin siya pagdating ng mga sandali ng pamamahinga
at kung nakatutulog siya o hindi ay hindi ko matiyak.
Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong inaangkin
ng madla...
Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.
8
Ilang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na aklat ang aming
tagapaglaba: yaon daw ay nakuha niya sa isang lukbutan ng amerikana ni Ama.
Ibinigay ko yaon kay Ina: yaon daw ay talaarawan ni Ama.
Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata ni Ina. Kapansin-pansin ang lalo
niyang hindi pagkabo buhat noon. Lalo siyang naging malungkot sa aking paningin.
Ano ang nasa isang talaarawan?
9
Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si Ama ngunit, kakaiba
ang kalasingan niya nagyong gabi. Hinihilamusan siya ni Ina ng malahiningang tsaa,
ngunit wala itong naibigay na ginhawa.
Hindi rin kumikino si Ina: nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na pagtutol.
Sapagkat may isusulat ako...sapagkat ikamamatay ko ang pighating
ito...sapagkat...sapagkat...sapagkat...
10
Idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at ulo: hindi raw siya makahingang
mabuti.
Marahil ay may sipon ka, ani ina. Sinisinat ka nga.
Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni Ama. Wala
siyang tutol sa aking ginagawa. Sinusundan niya ng tingin ang bawat kilos ko.
Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang sa palad, at ang kanyang binti,
buhat sa tuhod hanggang sa mga talampakan, ay makailan kong binuhusan ng
tubig na mainit na inakala kong matatagalan niya tubig na pinaglagaan ng mga
dahong ng alagaw. Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya
ang ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng kalamansi.
Nakangiti si Ama: Manggagamot pala ang aking dalaga!
Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti niyang yaon: hindi ako dating
binibiro ni Ama.
Sanay ako si na sa mga sandaling yaon: sanay lalo kong ituturing na mahalaga ang
nadarama kong kasiyahan...
11
Nabigo ako sa aking pag-asa: nakaratay nang may ilang araw si Ama. Halos hindi
siya hinihiwalayan ni Ina: si ilalim ng kanyang mga mata ay may mababakas na
namang maiitim na guhit.
Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng kanyang makakaya. Ngunit,
ayaw niyang ipagtapat sa akin ang karamdaman ni Ama.
12
Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nililinis ko ang kanyang makinilya.
Idinikit ko ang kagugupit na kuwentong kalalathala pa lamang. Pinagsama-sama ko
ang mga papel sa kanyang mga kahon.
Ang pang-ilalim na kahon ng kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng hindi
gagaanong pagtataka: may isang kahitang pelus na rosas at isang salansan ng mga
liham. Maliliit at mga bilugang titik bughaw na tinta sa pangalan ni Ama sa kanyang
tanggapan ang mga nasa sobre.
13
Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha, may ilong na
kawangki ng tuka ng isang loro, maninipis na labi. Sa likod niyon ay nasusulat sa
maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na tinta: Sapagkat akoy hindi makalimot...
Ang larawan ay walang lagda ngunit nadama ko ang biglang pagkapoot sa kanyang
at sa mga sandaling yaon ay natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama.
14
Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari? Higit marahil ang
aking katiwasayan kung hindi ka dumating sa aking buhay, bagamat hindi ko rin
marahil matitiis na hindi maipagpalit ang aking kasiyahan sa isang pusong
nagmamahal. Totoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang malimit maging sagwil sa
kanyang kaligayahan...
15
Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan; hindi na tayo maaaring dayain ng ating
nadarama. Ngunit, nakapagitan sa atin ngayon ang isang malawak na katotohanang
pumupigil sa kaligayahan ang hindi natin maisakatuparan ay buhayin na lamang
natin sa alaala. Panatilihin na lamang natin sa diwa ang katamisan ng isang
pangarap; sanay huwag tayong magising sa katotohanan...
16
Nakita ko siya kagabi sa panaginip; sinusumbatan niya ako. Ngunit, hindi ko balak
ang magwasak ng isang tahanan. Hindi ko maatim na mangnakaw ng kanyang
kaligayahan; hindi ko mapababayaang lumuha siya dahil sa akin. Ang sino mang
bahagi ng iyong buhay ay mahal sa akin; ang mahal sa akin ay hindi ko maaaring
paluhain..
17
Ang pag-ibig na itoy isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing tauhan;
sapagkat ako ang nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas. Ipalagay mo nang akoy
nasimulang tugtuging nararapat tapusin. Gawin mo akong isang pangarap na
naglalaho pagkagising. Tulungan mo akong pumawi sa kalungkutang itong halos
pumatay sa akin..
18
Ngunit, bakit napakahirap ang lumimot?
19
Nadama ko ang kamay ni Ina sa aking kanang balikat: noon ko lamang namalayan
na may pumasok sa aklatan. Nakita niya ang larawang nasa kahitang pelus na
rosas. Natunghan niya ang mga liham na nagkalat sa hapag ni Ama.
Si Ina ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga. Ngunit, sa kanyang
paglisan ay muling binati ng kanyang palad ang aking balikat at nadarama ko pa
ang salat ng kanyang mag daliri; ang init ng mga iyo, ang bigat ng kanilang
pagkakadantay...
20
Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay hindi pa napapawi. Iniiwasan ko
ngayon ang pagsasalubong ng aming mga titig; hindi ko matagalan ang
kalungkutang nababasa ko sa mga paninging yaon.
21
Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Nguni, nang mapaniwala ko
siyang masama sa kanyang ang bumangon ay kanyang sinasabi: Ngayon ay ang
aking anak ang susulat nang ukol sa atin...At sa anyay isang dalubhasang kamay
ang uukit niyon sa itim na marmol. Ngunit, hindi ko maisatitik ang pagtutol na halos
ay pumugto sa aking paghinga.
Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!
Kailanman ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang ilang salitang ito.
22
Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban; ang uang tibok ng puso ay
hindi pag-ibig sa tuwina...Halos kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang mga puso
namin ng iyong Ina...Mura pang lubha ang labingwalang taon...Huwag ikaw ang
magbigay sa iyong sarili ng mga kalungkutang magpapahirap sa iyo habang-
buhay...
Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni Ama sa akin.
23
Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni Ama.
Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa akin, patuloy sa kanyang hindi pag-
idlip, patuloy sa kanyang pahluha kung walang makakita sa kanya...
24
Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni Ama at ang pagtatanan ng isang
nais tumakas na damdamin sa kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop ng kanyang
ngipin sa labi.
Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang kaliwang kamay nito ay kinulong niya
sa kanyang mga palad.
Magaling na ako, mahal ko...magaling na ako...sa muli mong pagparito ay sabihin
mo sa akin kung saan tayo maaaring tumungo...ang moog na itong
kinabibilangguan koy aking wawasakin...sa ano mang paraan...sa ano mang
paraan...
Ang malabubog na tubig na bumabakod sa mga pangingin ni Ina ay nabasag at
ilang butil niyo ang pumatak sa bisig ni Ama. Mabibigat na talukap ang pinilt na
iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga titig nila ay gumuhit sa nanunuyo niyang
labi ang isang ngiting punung-puno ng pagbasa. Muling nalapat ang mga
durungawang yaon ng isang kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang
binabalungan ng luha: ang mga salamin ng pagdaramdam na hindi mabigkas.
25
Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay ni Ama:Sabihin mo, mahal ko, na
maaangkin ko na ang kaligayahan ko...
Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang labi at nang siyay mangusap ay hindi ko
naaming kay Ina ang tinig na yaon:Maaangkin mo na, mahal ko!
Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay ng kapayapaang nanahanan sa mga labi ni
Ama at nasa mga mata man niya ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa isang
buhay na wala nang luhang dumadaloy sa mga iyon: natitiyak niya ang kasiyahang
nadama ng kalilisang kaluluwa...
Si Liwayway A. Arceo ay pangunahing mangangathang Tagalog at Filipino na
nakasulat ng 90 nobela, 2 libong mahigit na kuwento, 1 libong mahigit na sanaysay,
36 tomo ng iskrip sa radyo, 7 aklat ng salin, 3 iskrip sa telebisyon, at di-mabilang na
kuntil-butil na lathalain sa halos lahat ng pangunahing publikasyong Tagalog o
Filipino. Binago ni Arceo ang topograpiya ng panitikang Tagalog, at ng ngayon ay
tinatawag na panitikang popular, sa paglalathala ng mga akdang nagtatampok ng
halagahan [values], lunggati [vision], at kaisipang Filipino. Ginamit din niyang
lunsaran ang pamilya bilang talinghaga ng Filipinas; at sa pamamagitan ng masinop
ng paggamit ng wika ay itinaas sa karapat-dapat na pedestal ang mga kathang
Tagalog, sa kabila ng pamamayani ng Ingles bilang opisyal na wika ng edukasyon at
gobyerno. Mga pangunahing aklat
Kabilang sa mga pangunahing aklat ni Arceo ang sumusunod:
* Maling Pook, Maling Panahon. . .Dito, Ngayon (1998); * Mga Bathalang Putik
(1998) * Titser (1995) * Canal de la Reina (1985) * Ina, Maybahay, Anak at iba pa
(1998) * Mga Kuwento ng Pag-ibig (1997) * Mga Maria, Mga Eva (1995) * Ang Mag-
anak na Cruz (1990) * Mga Piling Katha ni Liwayway A. Arceo (1992) * Uhaw ang
Tigang na Lupa at Iba pang Katha (1968).
Sumulat din ng biyograpikong nobela si Arceo at kabilang dito ang Ako. . . Si Clara
(1990) na hinggil sa buhay ni Santa Clara ng Assissi; Claret, ang Misyonero (1988)
na hinggil sa pundador ng Misyong Claretian; at Francisco ng Assissi na hinggil sa
buhay ng pundador ng ordeng Fransiskano. Mga tuluyang nobela
Ilan sa tuluyang nobelang nalathala ni Arceo sa magasing Liwayway at
sinubaybayan ng libo-libong mambabasa ang sumusunod: Tulad sa Bituin (1956);
Topo-topo (1956-1957); Sa Abo ng Lumipas (1957); Hanggahan ng Pangarap (1957);
Kung Sakali man at Salt (1958); Sa Habang Panahon (1957-1958); Huwad na
Dambana (1957-1958); Mga Doktor sa Bukid (1959); Ikaw ay Akin (1962); Kung
Saan Ka man Naroroon (1964); Lydia Ansaldo, M.D. (1964); Dalawang Kalbaryo
(1964); Tatak ng Pagkakasala (1965); Kulay Rosas ang Pag-ibig (1964-965); Iba-
ibang Kulay ng Pag-ibig (1966); Liza (1966); Isa ang Susuko (1966); Ang Panigbugho
(1966); Hiram na Laya (1965-1966); Ipakipaglaban Mo Ako (1966-1967); Daigdig na
Kristal (1967); Ginto sa Dulo ng Bahaghari (1967-1968); Minsan Lamang ang Gabi
(1968); Ikaw ang Ilaw Ko (1968); Bahaghari sa Lupa (1969); Nagbabagang Paraiso
(1969-1970); Sa Pinto ng Impiyerno (1970); Bawal na Paraiso (1971); Hanggang sa
Kabila ng Langit (1972); Piitang Ginto (1972); Dalawang Daigdig (1973-1974); Saan
man at Kailan man (1973); at Krus ang Aking Budhi (1976-1977).
Ang kakatwa ay malimit mapagkamalang pag-aari ni Arceo ang magasing Liwayway
dahil ang pangalan niya ay "Liwayway" din. Bukod pa rito, naging mataas na
pamantayan si Arceo bilang manunulat at editor ng nasabing magasin, na
nakatulong nang malaki upang lumaki ang sirkulasyon nito at umabot sa halos
kalahating milyong sipi kada linggo.
Ang iba pang tuluyang nobela na hindi binanggit dito ay nasa aklatan ngayon ng
Unibersidad ng Pilipinas at Ateneo de Manila University. Inihabilin ni Arceo ang
karamihan sa kaniyang antigong papeles, aklat, at memorabilya doon sa aklatan ng
UP noong 28 Agosto 1993 at sa Ateneo Library of Women's Writing (ALIWW) noong
28 Nobyembre 1994. Ang iba pa niyang natitirang aklat at memorabilya ay nasa
dating tahanan niya sa Project 6, Lungsod Quezon, at nakahanda para sa Liwayway
A. Arceo Foundation na itinatag ng kaniyang anak na abogadong si Florante. Mga
nobeleta
Sumulat din ng maiikling nobela si Arceo at ilan dito ang kumita nang malaki, gaya
ng Hanggang sa Kabila ng Langit (1991); Paano Kita Iiwan (1993); Ang Sabi ni Vic
(1993); Si Dina, Si Rosauro, Si Demetria (1993); Laro ng Tadhana (1993); Buhayin
Mo Po ang Anak Ko (1993); Isang Ina. . . Isang Anak (1993); Kahit Ikaw ang Huling
Lalaki (1993); Gabing Payapa, Gabing Tahimik (1993); Huwad na Paraiso (1993).
Ang paglaganap ng nobeletang Filipino ang nagpagiba sa dati noong moog ng
komiks. Itinaas ng gaya ng mga akda ni Arceo ang kalidad ng mga kuwento at
nobelang pangkomiks, at hinatak ang mambabasa na magtuon sa bagong libangan:
libro. Dulang panradyo at pantelebisyon
Si Arceo ang kauna-unahang manunulat na Filipino na sumulat ng soap opera sa
radyo. Ang kaniyang dulang Ilaw ng Tahanan na isinahimpapawid ng DZRH, DZMB,
at DZPI ay nagsimula noong Marso 1949 at nagwakas lamang noong Hulyo 1958.
Tinipon ni Arceo ang lahat ng kaniyang orihinal na iskrip, kasama ang mga
notasyon, at nakabuo ng 36 tomo na halos sumalamin sa isang mahabang panahon
ng pamilya at lipunang Filipino. Nagkaroon din ng adaptasyon ang nasabing dula, at
ito ay isinalin sa iskrip na pantelebisyon. Ipinalabas ang Ilaw ng Tahanan sa
telebisyon noong 1978.
Lingid sa kaalaman ng nakararami, si Arceo ang manunulat sa likod ni Tiya Dely
Magpayo. Ang mga iskrip na binabasa ni Tiya Dely sa kaniyang programang Ang
Tangi Kong Pag-ibig na isi
Si Liwayway A. Arceo ay pangunahing mangangathang Tagalog at Filipino na
nakasulat ng 3000 nobela, 2 libong mahigit na kuwento, 1 libong mahigit na
sanaysay, 36 tomo ng iskrip sa radyo, 7 aklat ng salin, 3 iskrip sa telebisyon, at di-
mabilang na kuntil-butil na lathalain sa halos lahat ng pangunahing publikasyong
Tagalog o Filipino. Binago ni Arceo ang topograpiya ng panitikang Tagalog, at ng
ngayon ay tinatawag na panitikang popular, sa paglalathala ng mga akdang
nagtatampok ng halagahan [values], lunggati [vision], at kaisipang Filipino. Ginamit
din niyang lunsaran ang pamilya bilang talinghaga ng Pilipinas; at sa pamamagitan
ng masinop ng paggamit ng wika ay itinaas sa karapat-dapat na pedestal ang mga
kathang Tagalog, sa kabila ng pamamayani ng Ingles bilang opisyal na wika ng
edukasyon at gobyerno.
Kabilang sa mga pangunahing aklat ni Arceo ang sumusunod:
Maling Pook, Maling Panahon. . .Dito, Ngayon (1998)
Mga Bathalang Putik (1998)
Titser (1995)
Canal de la Reina (1985)
Ina, Maybahay, Anak at iba pa (1998)
Mga Kuwento ng Pag-ibig (1997)
Mga Maria, Mga Eva (1995)
Ang Mag-anak na Cruz (1990)
Mga Piling Katha ni Liwayway A. Arceo (1992)
Uhaw ang Tigang na Lupa at Iba pang Katha (1968)
Sumulat din ng biyograpikong nobela si Arceo at kabilang dito ang Ako. . . Si Clara
(1990) na hinggil sa buhay ni Santa Clara ng Assissi; Claret, ang Misyonero (1988)
na hinggil sa pundador ng Misyong Claretian; at Francisco ng Assissi na hinggil sa
buhay ng pundador ng ordeng Fransiskano.
ilan sa tuluyang nobelang nalathala ni Arceo sa magasing Liwayway at
sinubaybayan ng libo-libong mambabasa ang sumusunod: Tulad sa Bituin (1956);
Topo-topo (19561957); Sa Abo ng Lumipas (1957); Hanggahan ng Pangarap (1957);
Kung Sakali man at Salt (1958); Sa Habang Panahon (19571958); Huwad na
Dambana (19571958); Mga Doktor sa Bukid (1959); Ikaw ay Akin (1962); Kung
Saan Ka man Naroroon (1964); Lydia Ansaldo, M.D. (1964); Dalawang Kalbaryo
(1964); Tatak ng Pagkakasala (1965); Kulay Rosas ang Pag-ibig (1964965); Iba-
ibang Kulay ng Pag-ibig (1966); Liza (1966); Isa ang Susuko (1966); Ang Panigbugho
(1966); Hiram na Laya (19651966); Ipakipaglaban Mo Ako (19661967); Daigdig na
Kristal (1967); Ginto sa Dulo ng Bahaghari (19671968); Minsan Lamang ang Gabi
(1968); Ikaw ang Ilaw Ko (1968); Bahaghari sa Lupa (1969); Nagbabagang Paraiso
(19691970); Sa Pinto ng Impiyerno (1970); Bawal na Paraiso (1971); Hanggang sa
Kabila ng Langit (1972); Piitang Ginto (1972); Dalawang Daigdig (19731974); Saan
man at Kailan man (1973); at Krus ang Aking Budhi (1976-1977).