L A T I N

NYELVTUDOMNY.
NAGYOBBAK SZMRA.

I RT A

STA1HCSICS M IH L

II. R SZ :

SZOKTS.
(SYNTAXIS.)

PESTEN,
EMICH G U S Z T V SAJTJA.

8 46.
 TARTALOM

SZKTS
(Syntaxis.)

ELS S Z A K A S Z .

S Y N T A X I S COMMUNI S.
Els Fejezet.
S U B J E C T U M s P R A E D IC A T U M .
Lap
1. Mi a subjectum s praedicatum? - - - - - 3
2. E kett megegyeztetse - - - - - - 4
3. A monds lnyeges rszeinek megegyeztetse - - 6
4. Pronomen relativum megegyeztetse 8
5. Ha a subjectum tbb nvbl l l , az ige plurlisba ttetik.
6. Micsoda nembe ttetik a tbb nvhz tartoz adjectivum? 9
7. Mellyik szemly elbbval ? - - - - - - 1 0

Msodik Fejezet.
C A SU SO K . H A S Z N L A T A .
Els czikkely.

H o iu in a t iv u s r l. 11
t

Msodik czikkely.
O e n itiv u s ro L - - 12
I. Genitivus f nevekkel.
1. Ha kt substantivum j a* mondsban e l , mellyekuek
egyike birtokot je le n t, ez genitivusba ttetik -
2. A ' tulajdonsg genitivusba ttetik - - - - - 13
 TAKTALOM.
Lap.
3. Genitivu9 ttetik azon egsznek kifejezsre, mellybi v
rni elvtetik vagy kiemelttik - 14
4. A nvmsok n e u t r u m a genitivussal ttetik 15
5. Genitivust kivannak instar, n ih il, causa etc. - 16

II. Geni t i vus mellknevekkel.

1. Az adjectivumok n e u t r u m a i fnv gyannt vve geni-
tivussal llnak - - 17
2. Az olly adjectivumok, mellyek r s z v t e t , bsget
sat. jelentenek, genitivussal ttetnek -
3. Genitivust kvnnak az ns s ax vgzet mellknevek - 19

III. Geni t i vus igkkel.

1. Az e m l k e z s t , f e l e d s t stb. jelent igk -
2. Vdolst, flmentst, krhoztatst stb jelentk 20
3. Az esse s fie ri igk genitivussal - - - - . 21
4. A becslst j-elent igk : aestimo , fa cio , pendo etc. 23
5. Olly igk , mellyek v e v s t , e l a d s t , b r l s t stb.
jelentenek - - - - - - - - - 24
6. Poenitet, pudet, p ig e t, tiedet etc. -
7. Interest s refert hasznlata - - - - - - 25

IV. Genitivus adverbiumokkal.

1. Olly adverbiumok, mellyek m e n n y i s g e t jelentenek 26
2. Helyet jelentk: u b i, ubique^ ubinam etc. - * 27
3. H ic , h u c, eo genitivussal - - - - - -
4. Tunc s tm idt jelent temporis-sal -
6 . A vrosok nevei e krdsre : ubi ?
Harmadik czikkely.

D a t iv u s r l.
I. Dativus kznsgesen.
1. Dativus ttetik e krdsre: c u i? - - - - - 28
2. Dativus ttetik, midn a magyarban s z m r a , r
s z r e stb. hasznltaik - -
3. Minden that ige (verb. transit.) az accus. kvl flvehet
dativust - - - - - - - - -
4. Sok intransitivum verbum kvn v. flvehet dativust 29
5. Sum s fio ige dativussa

II. Dativus adjectivumokkal. . 30

III. Da t i vus igkkel.

yf) Olly igk, mellyek rokon rtelmek azon adjectivumok
kal , mellyek szinte dativust kvnnak - 32
B ) A kvetkez praepositiokkal: a d , ante etc. - 34
 TARTALOM.

C) Nmelly igk, rtelem vltozs nlkl majd dativ. majd

accus. kvnnak , mint: adulor , antecedo etc. 36
Z>) A* kvetkezk: abdico, adscribo etc. majd dativust, majd
accus. majd meg ablat. kvnnak 38
E ) Nmelly igk klnfle rtelmk szerint majd dativust,
majd meg accus. kvnnak - - - * - - 39
F ) Sum, midn azt jelenti habere - - - - - 41

IV. Dativus particulkkal. _ 44

Negyedik czikkely.

A c c u s a t i v u s r o l .
I. Accusativus cselekv igkkel - - - - 45
II. Accus. kvnnak azon kzpigk is, mellyek: ad, circum ,
in etc. ttetnek ssze r - - - - - 48
III. Az activum rtelm deponens igk szinte accusativust
kvnnak - - - - - - - - - 4 9
IV. Kt accusativust kvnnak nagy szm igk 50
1. Facio , efficio , reddo etc. - - - - - -
2. V o c o , appello , nomino etc. nevez s czimz igk - -
3. Mellyek vlasztst, kinevezst jelentenek -
4. Habeo, midn az az rtelme t a r t , t e k i n t - - 51
5. E kvetkezk: praebeo me , praesto m e, etc. - -
6. Doceo , dedoceo , edoceo etc. - - - - - -
7. R o g o , o ro , fla g ito etc. kr s krd igk 52
8. Fut , existim o, arbitror e t c . - - - - - -
9. Mg ms egyb igk: d o ,p e to , adjungo etc. - - -
V. E g y s z e m l y i g k (verba imperson.) a szemlyt
accusativusba kvnjk - - - - - - 54

1. D ecet, illik - - - - - - - - -
2. Oportet, szksges, kell - - - - - -
3. F u g it, ju v a t, praeterit - - - - - - - 5 5

VI. Accusativust kvnnak nmelly interjectik. - - -

VII. A* vrosok s helysgek nevei accusativusban. - - 56
1. Minden transitivum igvel - - - - - -
2. A vrosok nevei hromfle casusban szokottak:
a) e krdsre : quo ? accusat. - - - - -
bj ubi ? krdsre ablativ. - - - - - -
c ) unde? krdsre ablat. - - - - - - 57

V III. Accusativus ttetik: a d , a p u d , a n t e etc. praepo-

sitiokkal. - - - - - - - - - 5 9
 TARTALOM. 1
Lap .
tdik czikkely.

V o c a t i v u s r l . 60
Hatodik czikkely.

A b l a t i v u s r l .
) Ablativus szenved igkkel - - - - - - 60
-fi) Ablativus neutro-passivakkal - - - - - - 61
C ) Ablativus f- s mellknevekkel - - - - -
I. Olly nevek, mellyeket magyarul igy fejeznk k i : ra
re nzve - . - - - - - - -
II. A kvetkez adjectivumok : dignus , indignus etc. - 62
D ) Ablativus igkkel - - - - - - -
I. A* kvetkez ig k : intereo, cresco , gaudeo etc. -
II. Az eszkzkkel (ablat. instrumenti) - - - 63
III. Olly igkkel, mellyek v e v s t , e l a d s t stb .
jelentenek - - - - - - - - 6 4
IV. Mellyek b v e l k e d s t , v. s z k l k d s t je
lentenek - - - - - - - - 6 5
V. Az illy rtelm igk : m e g t l t , t e r h e l *stb. - 66
VI. Verba petendi, auferendi etc. 67
VII. Olly igk , mellyek : a (ab , abs) , de , ex ( e ) s t b
praepositiokkal sszettetnek 68
E ) Ablativus praepositiokkal - - - - - -
F ) Ablativus comparatioval - - - - - - 70

Harmadi k Fej ezet.

A Z I G E M D J A I N A K S I D I N E K
H ASZNLATRL.
1. A latin nyelvben annyi id hasznltatik, mennyi magyar
nyelvnkben - - - - - - - - 70
2. A passivumban ppen azon idk vannak - 71
3. A conjunctivusbaU nincs futurum - - - - -
4. Conjungatio periphrastica - - - - - - 72
5. Az ndus-ra vgzd participium - - - - -

Els czikkely.

I n d i c a t i v u s .
A) Tempus praesens- - - - - - - - 75
b) Tempus imperfectum - - - - - - - 76
C) Tempus perfectum - - -- - - 78
jD) Tempus plusquamperfectum - - - - - - 80
E) Tempus futurum- - - - - - - - 81
a) Futurum absolutum vagy I.
b j Futurum exactum vagy 11. - 82
 TARTALOM/
Lap*
jp) Periphrastica conjugatio active - - 83
G ) szrevtelek az idknek egymsra kvetkezsrl 84
a) Praesensre praesens kvetkezik
A) Imperfectumra ismt imperfectum 85
c) Perfectumra is imperfectum -
d) Plusquamperf. mindig imperf. kveti 86
e) Futurumra praesens kvetkezik

Msodik czikkely.

C o n j u n c t i v u s .
) Flttelesen - - - - - - - 86
B') Fggetlenl - - - - - - - 87
C ) Ktszk utn - - - - - - - 89
a ) Ut vagy ti, hogy - - - - - -
) N e , tilt rtelm - - - - - - 90
c ) Quo , ut eo , hogy ; non quo s t b. - -
d ) Quin , qui non, quae non, quod non helyett 91
e) Quominus , ut eo minus helyett 93
f ) Xltinam, brcsak - - - - -
g ) Quasi, minthogy - - - - - - 94
A) Tamquam, mjntha , c s , st etc.
0 Quamvis , mbr, /'cc etc. -
h ) D u m , donec , quoad , m ig, meddig - - , 95
/) Qmoc?, hogy , m ivel, minthogy
m ) Dummodo , hacsak, csakhogy
n) Nedum, nehogy - * * - - - 96
o ) Antequam , priusquam , mieltt -
/?) Quum , midn , minthogy (tempor. et causale).

Z?) Kzbettetve - - - \ - - - - - 9 7
a ) Olly monds k ztt, mellyben accusativus infinitivus-
sal van - - - - - - - -
A) Olly kzbetett monds, melly c z l t , k r s t , u-
t a s t s t jelent - - - - - -

) Krd mondsokban - - - - - - - 98
F ) Relativumokkal - - - - - - - - 9 9

1. E s t, su n t, f u i t , fuerunt utn - - - - -
2. Midn sum h elyett, r e p e r i o r , i n v e n i o r v a n - - 100
3. Habeo utn , est rtelemben - - - - - -
4. Ha a relatv, quod, est, non est etc. utn jn el - - 101
5. Talis , vagy e helyett nha ttetni szokott zs, ea, id utn -
6. A relativum conjunct. kvn, midn ezek helyett ttetik:
ut ego , ut tu , ut ille etc: - - - - - -
7. T a m , tantus, ta lis , ejusmodi utn - 102
8. A* relativum conjunctivust kvn comparativus utn -
9. Midn a relativum olly igkkel van, mellyek rendeltetst,
czlt fejeznek k i - - - - - - - -
19. Ha a* relatv, is sum utn fordul el 103
 TARTALOM.
Lap
io* 5? a re*at*v i um (minthogy) helyett fordul el - - 103
12. Meg tbb ms esetben is io4

Harmadik czikkely.
I m p e r a t i v u s r l . - 105

Negyedik czikkely.

I n f i n i t i v u s r l , - 106
1. Infinitivus ttetik activum particip. futurummal - - 107
2. Neutrius genusu igenv gyannt - - - __
3. Accusativussal igen gyakran - - - - - - __
4. A kvetkez igkkel: audio , video , sentio etc. - -
5. D ico , credo > nego, fero , trado stb. igkkel - - - 108
6. Midn e ktked rtelme van a* mondsnak : vljon? e?
7. Soleo , audeo , debeo, possum etc. utn - - - -
8. Egyb esetek - - - - - - - -109

tdik czikkely.

P a r t ic ip iu m o k h asznlata - - 110

Hatodik czikkely.

G e r u n d iu m o k h asznlata - - 114
Hetedik czikkely.
S u p in u m o k hasznlata 116

M S O D IK S Z A K A S Z .

SYNTAXIS ORNATA.
Els czikkely.
A B E S Z D R S Z E M . H A S Z W liA T M E
E E & F O R D IT E S A J T S G O M .
A . ) F n v (s u b s ta n tiv u m )................................. 118
1. Fnv ttetik mellknv helyett - - - - -
2. Az letkornl, s vek szma jelentsre - -
3. Hivatali id jelentsre ablat. absol. - - - -
4. Elvont (abstract) nevek a* sajtsgosak helyett -
5. Nemo (senki) nullus helyett - - -
6. Nihil mint subst. non adverb. helyett - - - -
7. Iriilirskpen - - - - - - - -119
8. Causa, g ra tia , miatt, okbul - - -
 TARTALOM.
Lap.
9. Nemzetek nevei orszgok nevei helyett - - 119
10. Mg nmelly nv -

B .) M e ll k n v (adjectivum)
1. A mellknv igehatrz helyett -
2. Helynevek helyett mellknv - - - - - -
3. Egyb esetekben - - - - - - - - 120
4. Mellknevek olly adverbiumok helyett, inellyek heyet je
lentenek - - - - - - - - -
5. Rendszmbul lett adverbiumok helyett adjectivumok
6. Adjectivum ms adverbium helyett -
7. Nullus , n o n helyett - - - - - - -
8. Quam helyett quantus - - - - - - -
9. Kt adjectivum vagy kt adverbium - - - - 121
10. Unus a superlativussal hasznlva - - - - -
11. Sexcenti szjrs - - - - - - - -

C.) lv m as (pronomina)
1. Szemlyes nvms mint nominativus - 121
2. Szemlyes nvms tbbese - - - - - -
3. Ipse hasznlata - - - - - - - - 122
4. Idem hasznlata - - - - - - - -
5. Et ipse hasznlata - - - - - - -
6. Is , et is , atque is , nec is etc. - - - - -
7. H ic ille hasznlata - - - - - - 123
8. lile hasznlata - - - - - - - -
9. Is , idem, talis , tantus , tt etc. - - - - - 124
10. Q u i, p r o helyett esse igvel - - - - -
11. Quisquis, quicunque - - - - - - -
12. Quidam (valaki) hasznlata - - - - - -
13. Quis , q u i, s aliquis - - - - - - - 125
14. Quisquam s ullus - - - - - - -
15. Quisque , k ik i, minden - - - - - - - 126
16. Quid, q u a r e ? helyett - - - - - -
17. A lius, ismtelve - - - - - - - 127

B . ) I g e (verbum)
1. Curare s jubere, tat, tet - - - - - -
2. Ige fnv helyett - - - - - - - -
3. Egyes sajtsgok - - - - - - - -
4. Krds vagy feleletben ismtelve - - - - -
5. 6. Az ige ismtelteik - - - - - - - 128
7. Ductus, motus, commotus, captus etc. - - - -
8. Soleo aliquid facere - - - - - -
9. Nescio an , haud scio an - - - - - - 129

J5.) Ig e lia t r z k (adverbia)

1 Latinban a mi v a l, vel ragunk rtelme ritkn fejeztetik ki
2. Az adverbium participium mell is ttetik -
 TARTALOM
Lap.
3. Az adverbium nha kettzhetik - 130
4. Non modo sed etiam - - - - - -
5. flon m in u s quam , non magis quam etc. -> 131
6. lta , hasznlata - - - - - - -
7. Primum vagy primo etc. - - - - - -
8. F orte, fortasse , forsita n - 132
0. Modo non , tantum non - - - - - -
10. Non ita , nem gy , nem olly -
11. iVim item , nem pedig - - - - - -
12. Minus s parum , n o n helyett - - - -
13. Nunc , jelen idben - - - - - -
14. Dum klnbz rtelme a 133
15. Vei hasznlata - v-
16. N is i, mint adverbium - - - - - -

F.) P ra e p o sitio R
6r.) C o n jn n c tio k
1. Et nemo, nullus , etc. -
2. Ms ktszk hasznlata - - - - - -
3. Siquis , ktsz gyannt - - - - 135
4. Et (que, atque) - - - - - - -

Msodik czikkely.

P L E O I A I IJ4S.
1. Tbb egyjelents sz t 135
2. Tlsgos halmozs - - - - - - - 136
3. Pleonasmusnak ms neme - - - - -
4. A substantivum , a pronom. relativummal ismteltetik
5. Is s ille nvmsokkal a quidem flsleg hasznlva 137
6. A b, a d , de etc. szksgtelenl hasznlva
7. Sibi, flsleges suus mellett -
8. Potius s magis szksgtelen -
9. L o c i, locorum flsleges - - - - - - 138
10. Sic, it a , i d , hoc , illud szksgtelen - - -
11. Tbb szksgtelen sz - - - - - -
12. Mg ms pleonasmusok - - - - - -
13. V ideri, fltnleg szksgtelen - 139
14. Facere u t , est ut krlrsok -
15. Coepi infinitivussal - - - - - -
16. Kt negatio , igenls helyett 140
17. Non nemo , nemo non etc. - - - -
18. Et szksgtelen multi utn - 141
19. Tbb pleonasmus - - - - - - -

Harmadik czikkely.
E C M lPSISk
1. Pronomen person. kihagyatik - 141
2. Tulajdonnevek .l filiu s s filia kihagyatik
 TARTALOM.
Lap.
3. Aedes vagy templum kihagyatik 142
4. Nmelly fnevek kihagyatnak - * _
5. Causa gyakran kimarad - - - - - -
6. Is , ea , z'rf, kihagyatik - -
7. Pronomen possess. kihagyatik - - 143
8. Quid? indulatsz hasznlata
9. Pertinere, kihagyatik - - - - - -
10. N ih il aliud quam, etc. - ^ -
11. A i t , inquit hasznlata - - - - - - - 144
12. Az eskvsi, fogadstteli md -
13. Az ignek nha ktszer kellene ttetnie
14. Zeugma , vagy syllepsis
15. Esse az infinitivus melll kihagyatik - - 145
1G. XJt, az ut opinor, ut puto etc. mondsokbul kimarad
17. Praepositio a ketts mondsok egyikbl kimarad
18. Tantum abest ut etc. - s -
19. Si ktsz , a ketts monds elejn kimarad - 146
20. V e ro , autem ktszk az ellenttes mondsokban gyakran
kimaradnak - - - - - - - - -
21. Ms esetekben a ktsz kihagyatik -
22. Et gyakran kimarad - - - - - - -
23. Ms eclipsis -
24. Praedicatum kimarad - 147

Negyedik czikkely.
B E S Z D R S Z IE K . E L H E L Y H E Z T E *
T SE .
A.) A b e szd rszek h elyzete lta l b a n 147
1. Subjectum els helyen ll - - - - **- -
2. A czifrasgok nem illenek - - - - - -
3. A hangnyomatos sz ell ll - - - - - - 148
4. A melly sz tbbhz tartozik, ell vagy htul llhat -
5. Genitivus ell vagy htul llhat - - - - -
6. Az adjectivum vagy ell vagy htul llhat -
7. A hivatalt, czmet jelent nevek htul llnak - - 149
8. Alius, aliud etc. - - - - - - - -
9. Non hasznlata - - - - - - - - -
10. Nmelly kifejezsek - - - - - -
11. In q u it, idzetnl - - - - - - - 150

B .) M o n d s o k sszektse ,s P e r i
dusok . . . .
1. Erre a ktszk hasznltatnak - - - - -
2. Quod s quodsi, quodnisi etc. - - - - -
3. Neque s n ec, e t helyett - - - - - - 151
4. A periodus - - - - _ - _
5. Mi a periodus ? - - - - - - - _
6. Periodus simplex - - - - - - -
 TAKTALOM
Lap.
7. P e r i o d u s c o m p o s i t a - - - - - _ 152
8. Sajtsgok - - - - - - - - - 153
& Figurk* hasznlata - - - - - - -

T o ld a l k - rsz.
P R O S O D I A .
A d a l k .
Nmelly szavak* hangrartke - - - - - - o i

F g g e l k .
Klnbz jelents szk hangmrtke - 162
Rokonsgi nevezetek - - - - - - - 163
Verslbok s Yersfajok - - - - - - -
Latin szjrsok - - - - - - - - 166
Rmai calendariom - - - - - - - - 168
Rvidtsek. - - - - - - - - - 1 71
 MSODIK RSZ.

SZKTS
(Syntaxis)
\
 S Z 9 K T E S .
(Syntaxis.)

A* latin syntaxisnak kt rsze van; az els szablyos:

itt vannak a nyelvalkotvnynak alapjai fllltva, ezt S y n t u -
acis C o m m u n i s nven nevezik; itt foglaltatnak mind azon
szablyok, mellyeket kvetnnk k e ll, ha latinul j l (emenda
te , grammatice) akarunk rn i ; a* msodik szakasz a latin
nyelvnek sajtsgait, klns czifrasgait foglalja magban,
s e z : S y n tu a o is o v n u tU m nak mondatik.

ELS S Z A K A S Z .

S Y N T A X I S COMMUNIS.
A mondsban, s llthatni minden mondsban, e kett
foglaltatik: Subjectum s Praedicatum . Eddig az els rsz
ben csak egyes szavakrl szltunk: de most mr itt az egyes
szavakat mondss alaktjuk, hogy gondolatinkat ltaluk kije
lenthessk ; mert mit rne szavakat tudnunk, ha bellk r
telmes mondst nem tudnnk kihozni. Mire val volna minden
nyelvtanulsunk, ha nem volnnk kpesek gondolatinkat gy
kzlni, hogy msok bennnket megrthessenek. Mind az, a*
mit eddig az Etymologia bn tanultunk, magban vve semmi,
csak a Syntaxis ltal vehetjk hasznt; s ez gy van min
den nyelvben. Minthogy pedig a monds, s gy a beszd
mindazon beszdrszeket magba f lveszi, mellyek valamelly
nyelvben lteznek, teht azokat egyenknt eladjuk.

ELS FEJEZET.

(J B J E C T im s P R A E D IC A T U M
sszektse.
1) Subjectum-nnk neveztetik a mondsban az (sz , nv,
szemly, dolog), a mirl valamit mondunk; Praedicatum ne-
1 *
 4

vet visel a z , mit a subjectumrl mondunk. A* subjectum

lehet: f n v , vagy helyette m e ll k n v , n v m s ,
vagy ha ezek kzi egyik sem : akkor lehet valamelly p a r
ticula. , hatrozatlanl vett ig e, s ollyankor e rszeket
gy kell tekinteni, mint n e u t r u m g e n u s a substantivu-
mot.
J e g y z e t . Midn a latin nyelvben adjectivum ptolja a sub
stantivum helyt, tbbnyire alatta kell rteni e s z t: homo (ha
csakugyan a subjectum szemly) , mert a latinban nem igen mon
datik : probus neminem laedit, hanem hozzteszi: homo probus stb.
Azonban a tbbes szmban inkbb kimaradhat, p. o. pauperes, di
vites stb. azaz, olly adjectivumok-nl, mellyek nmileg substanti-
vum-m mdosultak. Kznsgesen teht a fnevet kiteszik, mint
hogy nem helyeselhetni az Hlyeket: multi d octi, sok tuds; hanem:
multi homines (v iri) docti. Klnsen hasznljk a latinok e szt:
rs, midn valami bizonytalanrul van sz, pldul: res facillim ae
saepe difficillimae sunt ad inveniendum; s e szt: rs , d o l o g ,
magyarban is gyakran hasznljuk ; egybirnt az adjectivumok neu-
trumban sokszor vtetnek substantivumok helyett, mint: m ulta,
pulchra. Gyakran megtrtnik a latinban (mint nyelvnkben is),
hogy egyes szm hasznltatik tbbes helyett, fkp midn egsz osz
tlyt akarnak jelenteni, p. o. C u r t i u s , 3 knyv. Alexander ad con
ducendum ex Peloponneso militem, Cleandrum cum pecunia m ittit:
Tac. Ann. 2 4 31. Cingebatur interim milite domus. g y mondjuk
pldul a magyarban: a jobbgy (azaz: jobbgyok) sorsa javult;
a keresked vagyonosabb mint a fldmives % (kereskedk fldmi-
vesek helyett).

2) A Praedicatum vagy ige, vagy pedig a segdige : esse

(van), valamelly nvvel, de ezen: van a magyarban rendesen
elmarad. Ha a praedicatum ige, a subjectummal szmra nz
ve meg kell egyeznie, p. o. arbor viret , arbores viren t ; ha pedig
a praedicatum a segdige : esse, valamelly mellknvvel, vagy
nvmssal, vagy partcipiummal: a esse szmra nzve, a tb
biek pedig genns-ra, nzve is megegyeznek a subjectummal, p. o.
ille p u e r est modestus ; hi lib ri sunt mei ; haec pra ta sunt v ir i -
dissima; illae ancillae sunt diligentissimae stb. Ha az esse-vel
substantivum van mint Praedicatum, ez mind szmra, mint g e
n u s r a nzve fggetlen a subjectum-tl; p. o. Captivi militum
praeda fuerant; amicitia vinculum quoddam est hominum inter
se. Midn pedig a fnv ketts vgzet , genus szerint, m int:
re:-regina, magister-magistra , inventor-in ven trix 3 inda -
ga tor-in d a ga trix3 corruptor-corruptrix sat. akkora genus
megegyezhet a Subjectummal, p. o. licentia rerum corru p trix
est morum; stilus optimus est dicendi effector ac magister .
A ' masculinum s neutrum inkbb megegyeztethetnek, mint a-
 5

krmellyik a femininuinmal; ha teht pldul neutrum a subje

ctum, inkbb flvesz masculinum praedicatumot, mint femini-
num-ot; gy : tempus vitae magister e s t , nem pedig: tempus . . .
magistra. Az gynevezett epicaenum nevekben azon genus vte
tik, melly a szokottabb vgzettel egyez meg inkbb, p.o. aquila
(vgzete szerint inkbb femininum , teht) volucrum regina; m
br igy is mondhatni: aquila rex volucrum. Valamelly adver
bium a segd esse igvel csak kivtelkpen lehet praedicatum,
midn az esse kivltkpen: talltatik , vagy; o tt van rtelemben
vtetik, p. o. aliquid probe est, aliquis procul est. Vagy pedig
midn az adverbium tropice hasznltaik, p. o. Cic. Epist. 99.
Praeterea rectissime sunt apud te omnia; azonkvl nlad minden
igen jl van. (Egybknt mg csak fru stra s impune vtetik es-
stf-vel praedicatum gyannt Tacitus-s Sallust-nl, m int: eares
fru s tra fu it, dicta impune erant.)

1. J e g y z e t . A collectivum neveknl, mellyek fogalmuknl

fogva mr az egyes szmban is tbbsget jelentenek , pldul: mul
titudo , turba , exercitus , juventus , nobilitas , grex ,, gens , popu
lus , plebs, ?s tbb illyenek, a kltk gyakran az igt tbbes szm
ba teszik, mint: Atria turba tenent, veniunt leve vulgus eunt que,
Ovid. Metam , Cicernl illy mondsra nincs plda. Nhol Caesar s
Sallustius-nl elvtve lthatni. Caes. Quum tanta multitudo lapides
ac tela conjicerent. Liviusnl tbbszr lthatni, pldk: Locros
omnis multitudo abeunt. Cetera omnis multitudo 7 velut signum ali
quod secuta , in unum quum convenisset, frequenti agmine jpetunt
Thessaliam. Gyakran a collectivum nevek soksga a kvetkez mon
dsban alkalmaztatik s akkor az ige tbbesben ll, p. o. Cic. de
Nat. deor. Ut hoc idem generi humano evenerit, quod in terra col
locati sint (tudnillik homines) ; gy szinte pr. Arch. 12. Qui est ex
eo numero, qui semper apud omnes sancti sunt habiti. N em rit
kn lthatni , hogy az ige: uterque *s quisqu, pars-pars (alii-alii
helyett), alius-alius , vagy alter-alterum mellk nvmsokkal
tbbesbe ttetik, holott ezek egyet-egyet jelentenek, pldul: Caes.
de B. G. Eodem die uterque eorum ex castris stativis exercitum edu
cunt. Liv. 2 , 15. missi honoratissimus quisque ex patribus. Cur. 3,
6. Pro se quisque dextram ejus amplexi grates habebant. Tacit. Ann.
2 , 24. pars navium haustae sunt. Liv. 2 , 10. Dum alius alium, ut
proelium incipiant, circumspectant. Az illy szjrsok felvilgos
tsra szolglhatnak olly mondsok, mellyekben elbb az ltalnos
tbbes , aztn rszenknt jnek el , p. o. Sli. Jug. 58. A t nostri,
repentino metu perculsi, sibi quisque pro moribus consulunt; alii
fugere , alii arma capere , magna pars vulnerati aut occisi.

2. J e g y z e t . Azon termszetes szably a l l, h ogy: az ad-

jectivu/n azon genus-ba ttetik, mellyben substantivuma van, ki
vtelnek ltszik , midn nha az adjectivum neutrum gercwsban tte
tik ms nem fnevekhez: pldk : Triste lupus stabulis , varium et
 6

mutabile semper femina, mondja Vrgilius. St maga Cicero is : Om

nium rerum1, mors est extremum.
Capita conjurationis ejus, quaestione ab Consulibus ex sena
tusconsulto habita, virgis caesi, ac securi percussi sunt. Livius.
E' szavak utn: mancipium, anim al, fu ria , scelus, monstrum,
prodigium mindig qui vagy quae kvetkezik , a mint him vagy no
rtetik alattuk; p. o. Cic. in Verr. 2, 32. Quod unquam hujusmodi
monstrum aut prodigium audivimus aut vidimus, qui cum res tran
sigat, post cum accusatore decidat? id. Epist. 1, 9. Primum illa f u
ria muliebrium religionum (C lodius), qui non pluris fecerat Bonam
Deam quam tres sorores, impunitatem est assecutus. A 7 milia (ezer)
nvnl a7 praedicatum7genus-a nha megegyez a szemly7 nem-xel,
mellyet jelen t; p. o. Curtius: 4 , 19. Duo milia Tyriorum, crucibus
affixi, per ingens litoris spatium pependerunt. Liv. 40. 41. Ad sep
tem milia hominum in naves inpositos praeter oram Etrusci maris
Neapolim transmisit.

3. J e g y z e t . Ha midn a7 subjectum ms szmban van mint

a7praedicatum , az ige esse abba a7szmba tetetik , melyben a7sub
jectum van , p. o.
Quamquam captivi militum praeda fuerant. Liv. flebb. Quae
(omnia) sine dubio vitae sunt eversio. Cic. de Fin. 5 , 10. Octo le
giones juxta Rhenum praecipuum robur erant. Tacit. Ann. 4 , 5 .
Angustiae, unde procedit Peloponnesus, Isthmos appellantur.
Plin. nat. hist. 4 , 5.
De azrt gyakran van az ige a praedicatum-ot tev fnvvel
ugyanazon] szmmal, 7s taln mg tbbszr; pldk:
Aude nunc, o furia, de tuo consulatu dicere, cujus f u it ini
tium ludi Compitalicii. Cic. in. Pis. 4.
Possedere ea lo c a , quae proxuma Carthaginem Numidia ap
pellatur ; Sallust. Jug. 21.
Magnae divitiae sunt lege natutae composita paupertas; Senec.
epist. 4. Contentum vero suis rebus esse maximae sunt certissimae-
que divitiae. Cic. paradox, extr.
Azonban ltalnosan megjegyezhetni, hogy ott, hol nem kny-
nyen ismerhetni meg mellyik a7 praedicatum vagy subjectum, az ige
szmra nzve a7 legkzelebbi substantivummal egyez meg; p.o. Cic.
de. div. 2, 43. Non omnis error stultitia est dicenda. Terent. Phorm.
1 , 2 , 44. Paupertas mihi onus visum est, miserum et grave. Ha
pldul e7 mondst megfordtjuk igy: non omnis error dicendus est
stultitia; mihi semper visa est paupertas grave et miserum onus,
egyet tesznek.
3) Ha valamelly monds subjectuma s jirae dicaturna
gy egygy olvadnak, hogy a kett egy fogalmat tesz, pldul:
homo est bonus, vagy: homo qui est bonus, s a relativum s
esse kimarad , igy homo bonus, vagy megfordtva: bonus homo,
akkor mind az adjectivum, mind a7pronomen, s participium
mindenben: genusban, szmban s esetben, a substanti-
vumhoz alkalmazza magt; pldk:
hic eruditus v ir , haec modesta ancilla, hanc modestam
virginem; huic modesto puero ; apis sedula, aetas aurea, fraus
impia, illam pulchram feminam; horum aegrorum puerorum
s a/1. *

Ha illyenkpen egy fogalmat jelent kt fnv ttetikkz-

vetlenl egyms m ell, azon viszony a grammatica-ban appo
sitio nevet v is e l, mellyben az egyik nv a msik ltal magya-
rztatik s meghatroztatok, p. o. Taurus mons; Socrates vir
sapientissimus; Urbs Roma, arbor laurus sat. A msikhoz
magyarzatul fggesztett nv (tulajdonkp az appositum) azon
esetbe ttetik, mellyben az els van, p. o. Socratem sapien-
tissimum virum Athenienses interfecerunt; szmra s nemre
nzve klnbzhetnek, p. o. urbs Athenae, urbs Festinum.
Virg. Ecl. 2, 1. Formosam pastor Corydon ardebat A le x in , de
licias domini. De azon esetre, ha az appositum nv ktnem
s vgzs, az vlasztatik, melly a magyarzand nvvel meg
egyez , s a praedicatum is ahhoz (s nem az appositiimkoz)
alkalmaztatik, p. o. C icero: Tulliola, deliciae nostrae, tuum
munusculum f la g ita t ; Quum duo fulmina nostri imperii subito
in Hispania, Cn. et P. Scipiones, extincti occidissent (ugyan
i s : duo fu lm in a , ha br ell ll i s , mgis csak appositum).
De ha helysgeknek tbbes szmban divatoz n evei: urbs, op
pidum, civitas appositum ltal vilgostatnak, a praedicatum
rendesen ezen ismeretesebb nevekre vitetik, p. o. Plinius: V ol
sin ii, oppidum Tuscorum opulentissimum, concrematum est
fulmine.
O vitae philosophia dux (m agistra), virtutis indagatrix,
expultrixque vitiorum ! Cic. Tuse. 5 , 2.
Pythagoras velut genitricem virtutum frugalitatem omni
bus ingerebat. Just. 20, 4.

J e g y z e t . Azonban vannak pldk , hogy az appositumra vi

tetik a praedicatum, mint: Sali. Hist. Qui videmini intenta mala,
quasi fulm en , optare se quisque ne attingat. Gyakran megtrtnik,
hogy az ig e , a legkzelebbi nvvel egyeztetik meg, s hogy az ad
jectivum nemben s szambn az appositum nvvel megegyez , p. o.
Sli. Cat. 25. Sed ei cariora semper omnia, quam decus atque pudi
citia fu it, Cic. Quis igitur illum consulem, nisi latrones, putant?
id. p. lege Man. Corinthum patres vestri, totius Graeciae lumen ,
extinctum esse voluerunt. Nep. Them. 7. Illorum urbem ut propugna
culum oppositum esse barbaris.
 8

4) Midn valamelly pronomon relativum vagy demon-

strativum az eltte lev monds substantivum-ra vonatkozik,
ennek nemeken s #zfliban meg kell egyeznie; p o. tam mo
destus ille puer est, quem vidisti, de quo audivisti , cujus tu
tor es, ut omnes eum diligent. Nep. Timol. 1: Timoleon, id,
quod difficilius putatur, multo sapientius tulit secundam, quam
adversam fortunam.

J e g y z e t . E szably all kivtetnek olly ketts mondsok,

mellyeknek els rsze (mint neutrum nv tekinthet) ezen igk ltal:
dicere, vocare , appellare, nominare, habere , putare s a t. magya-
rztatik, a relativum a kvetkez (s nem az eltte levvel) nv
vel egyez meg; p. o. Liv. 42, 44. Thebae ipsae, quod Boeotiae c-
put e st (nominatur, habetur, tartatik) , in magno tumultu erant.
Caes. bell. civ. 3, 80. Caesar Gamphos pervenit, quod est oppidum
Thessaliae. Cic. Brut. 33. Extat ejus peroratio, qui epilgus dicitur,
id. de leg. 1, 7. ^Vuimal plenum rationis, quem vocamus hominem;
id. p Sext. 40. Domicilia conjuncta, quas urbes dicimus, moenibus
sepserunt; Pliil. 5,14. Pompejo, quod imperii Bom. lumen fuit, ex-
tincto; in Pis. 39. P. Rutilio, quotj, specimen habuit haec civitas in
nocentiae. Nha pedig a kvetkez mondsban lev nvnek ge-
nus-a vetetik a neutrum helyett, p. o. Liv. 1, 45. Romae fanum
Dianae populi Latini cum populo Rom. fecerunt: ea {id helyett) erat
confessio , caput rerum Romam esse ; Cic. de Off. 3 , 10. Si omnia
facienda sunt, quae amici velint, non amicitiae tales sed conjuratio
nes putandae sunt. Igy: haec fuga est, non profectio; ea (id helyett)
ipsa causa belli fu it. De meg kell jegyezni, hogy ha valamelly
szt magyarzni akarunk, legjobb a vonatkoz nvmst azon nem
ben hasznlni, mellyben van aJ megmagyarzand nv, p. o. Caes.
bell. Gall. 5 , 1 1 . Fluifien , quod appellatur Tamesis. Nep. Paus. 3.
Genus est quoddam hominum, quod Ilotae vocatur.

5) Ha valamelly mondsban tbb egyes szm nv teszi

a subjectumot, akkor az ige tbbes szmba ttetik, ha ama
nevek vagy mind, vagy nagyobb rszint szemlyt jelentenek :
ha pedig szemlytelen n evek , az ige mind az e g y e s , mind a
tbbes szmban szokott. Hogy ha pedig azon neveknek vala-
meliyike plurlisban van, a praedicatum is abba ttetik (ha
csak, mint gyakran trtnni szokott, a legkzelebbi egyes
szm nvhz nem'kapcsoltatik), pldk:
Antonius *et Octavianus vicerunt Brutum et Cassium apud
Philippos.
Cum tempus necessitasque postu la t , decertandum manu
est, et mors servituti turpitudinique anteponenda. Cic. Off.
1 , 23.
Beneficium et gratia homines inter se conjungunt.
 V ita, mors, divitiae, paupertas omnes homines vehe
mentissime permoverit. Cic. Oft. 2, 10.
1. J e g y z e t . Ha a mondsban kt egyes szm szemlytelen
nv van, az ige vagy egyesbe vagy tbbesbe ttethetik ; a mint vagy
e gy, vagy tbb fogalmat jelent a kt sz ; gy ha a nevek sze
mlyt jelentenek is ; pldul: Cic. Brut. 8. Sed ut intellectum est,
quantam vim haberet accurata facta quodammodo oratio , tum etiam
magistri dicendi multi subito extiterunt. Nam Leontinus Gorgias,
Thrasymachus Chalcedonius , Protagoras Abderites in honore magno
f u i t ; de div. hac ratione et Chrysippus et Diogenes et Antipater uti
tur i de Sat. 17. In qua sententia Democritus, Heraclitus, Empedo
cles , Aristoteles fuit, in Verr. 1 , 30. Condemnatur enim per pau
cis sententiis Philodamus et ejus filius. Azonban a prosai rk
nl ltalnosan a tbbes szm a szokottabb , de unus et alter min
dig s in g u la rii kivn.
2. J e g y z e t . A disjunctivus ktsz aut majd singularral ,
majd plurallal hasznltaik, pldk: Cic. Tse. 5 , 9. Si Socrates
aut Antisthenes diceret; Liv. 5, 8. Ut quosque studium privatimaa*
gratia occupaverunt. Cic. de orat. Ne Sulpicius aut Cotta plus quam
ego apud te valere videantur. Plin. Panegyr. 75. Erant enim (accla
mationes) quibus nec senatus g lo ria ri, nec princeps possent.
3. J e g y z e t . Ha a monds subjectum-a singularis s mg
egy nv cum praepositio-val kttetik hozz (akr egyes szm akr
tbbes) az ige vagy egyesbe vagy tbbesbe ttethetik, miknt a
grammatikai constructio kvnja; pldul: Cic. ad Att. 7, 14. Tu
ipse cum Sexto scire velim quid cogites ; ad A. fr. 3 , 2. Domitius
cum Messala certus esse videbatur. Liv. 21 , 60. Ipse dux cum ali
quot principibus capiuntur. Sallust. Catii. 43 Lentulus cum ceteris
constituerant. Nep. Phoca 2. Ejus consilio Demosthenes cum ceteris,
qui bene de rep. mereri existimabantur , populiscito in exilium erant
expulsi. Fkp pedig akkor ajnlhatni az igt tbbesbe ttetni,
midn sok kzbetett nevek miatt a f Subjectum tvol es ik , s a
szemlyeknek inkbb csak tbbsge vtetik tekintetbe.
6) Midn egy mellknv, rszesl, vagy nvms tbb
fnvre vtethetik, mellyiknek ne?n-t veszi f l, erre nzve a
kvetkezket szksges m egjegyezni:
a. Ha a nevek egy-ugyanazon nemek, az adjectivum
vagy participium s nvms is abba ttetik.
b. Ha a nevek klnbz nemek, l lnyeknl a mas
culinum elbbvala ' femininumnl, teht az adjectivum , sat.
is azt veszi fl. lettelen dolgok neutrumba ttetik az adjecti-
vumot, ha pedig vegyesen vannak : l s lettelen trgyak ,
vagy az lk nemt veszi fl, vagy neutrumba ttetik, p. o.
Jam pridem pater mihi et mater mortui sunt. Ter.
Labor voluptasque, dissimilia natura, societate quadam in
ter se naturali juncta sunt. Liv. 5 , 4.
 10

Romani, s i me scelus fra tris, te senectus absumpserit,

regem regnumque Macedoniae sua futura sciunt. L iv. 40.
Vagy ped ig, a* mi mg legkznsgesebb az l s lette
len trgyak neveinek vegylsben, a praedicatum (azaz a
puszta adjectivum, participium, pronomen) valamellyik nv mel
l ttetik, a tbbinek alatta rtetik; pldk:
Thrasybulus contemptus est primo a tyrannis atque ejus
solitudo. Np. Thras. 2.
L. Brutus exiilem et regem ipsum, et liberos ejus, et
gentem Tarquiniorum esse jussit. Cic. de rep.
Hominis utilitati agri omnes et maria parent. Oie.

J e g y z e t . Lehet mg olly eset, hogy l lnyek kzl femi-

nimum s neutrum j szsze, pldul ha a subjectum ez volna: so
ror tua et ejus mancipium, miknt ttetik a praedicatum vagy ad
jectivum? Plda nincs r, de ha a mancipium alatt rabszolgan v-
te tik , ttetnk pldul, adventae sunt, ha pedig a mancipium alatt
f r fi rtetik , flebbi szably szerin t: adventi. Hogy a grammati-
ca-i szablyok szerint sok elssggel bir a masculinum a femini
num fltt, abbl is kitetszik, hogy pldul: fiii, fratres soceri,
reges, s sok ms' ezekhz hasonl nevek a la tt, br alakkra nz
ve masc. mgis n is rtethetik; Livius. Legati missi sunt ad Pto
lemaeum Cleopatramque reges. Sallustius : Divitiae , decus , gloria
in oculis tota sunt. Livius: Formicis portam murumqne de coelo ta
cta esse. Merico urbs et ager in Sicilia jussa dari. Sallustius : Ci
tium atque divitiae, quae prima mortales putant. Liv. Postquam ira
et avaritia imperio potentiora erant. Liv. de nat. deor. Fortunam ne
mo ab inconstantia et temeritate sejunget, quae digna certe non
sunt deo.
7) Ha a subjectum-ot e szemlyes nvmsok teszik: ego,
t u , nos vos valamelly ms nvvel, a praedicatum-ra nzve az
els szemly elbbval a msodiknl s harmadiknl, a m
sodik pedig a harmadiknl, teht a praedicatum az elbbva-
lt k veti; pldul: Si tu et Tu llia, lux nostra valetis , ego
et suavissimus Cicero valemus Cic. Epist. 14, 5.
J e g y z e t . gy Cicero in Verr. 1, 45. Hoc jure et majores
nostri et nos semper usi sumus; in Bull. 1, 7. Errastis Rulle, vehe
menter et tu et nonnulli collegae tui. Azonban nha a praedicatum
nem az elbbvalt kveti, mint: Cic. Vos ipsi et senatus frequens
restitit; et ego et Cicero meus flagitabit.
 11

M SODIK FEJEZET.
A * t A S I I S -O K H A S Z W A X A T A .
ELS C Z IK K E L Y .
A iVomiiiativusarl.
1) A mondsnak subjectum^- no minat ivush an ll, de a
praedicatum csak akkor, ha esse igvel kttetik a subjectum-
h oz; gy szinte akkor is, ha. esse helyett hasonrtelm igk l
tal kapcsoltatik hozz, miilyenek: apparere , fltetszik,
tnik , existere , ltez, fere, evadere , lesz , videri , ltszik,
manere , marad, vagy pedig ezen passivum igkkel: d ir i,
a p p e lla ri , existim ari , haberi, nominari, nuncupari , ju d i
ca ri /s a t. mint albb 4-dik czikkelyben elszmoltatnak; mint:
justus videbatur, rex appellatur . A szemlyes nvmsok: ego}
t u , ille , aos, 7/i rendszerint elhagyatnak (mint a ma
gyarban i s ) , mivel az ige vgzetben minden szemlyt rtel
mesen jelen t; pldk:
Praeceptor docet discipuli discunt. Vita nostra est pe
regrinatio. Consvetudo est altera natura. Cic. Fin. 5 , 74.Tem-
pus est praetiosissimum. A gri non omnes frugiferi sunt, qui
coluntur. Cic. Tuse: Appius adeo novum sibi ingenium indue
rat , ut plebicola repente omnisque' aurae popularis captator
evaderet. Liv. 3, E go reges ejeci, vos tyrannos introducitis:
ego libertatem , quae non e ra t, peperi, vos partam servare
non vultis. L . Brut. auct. ad Heren. 4 , 53.
J e g y z e t . Csak egyetlen egy esetben nincs a subjectum no-
minativusban hanem accusativush&n, midn tudnillik az accusativus
infinitivus sal fordul e l , mint: Legem breve esse oportet, quo faci
lius ab imperitis teneatur. Seri. Epist. 94. Megjegyezsre mlt
hogy a videri ige (melly magyarban inkbb csak harmadik szemly
ben hasznltatik igy : nekem gy ltszik , neknk gy ltszik 7sa7t)
mind a7 hrom szemlyben szokott vtetni, mg pedig nagy szere
pet jtszik, pldul: tu videris vir bonus (esse); illi videntur hoc
fecisse; vos videmini viri boni (e s s e ); amens mihi fuisse videor; for
tunatus sibi Damocles videbatur (esse); si hoc tibi intellexisse vi
deris; nha a7 v i d e o r ige ktszer is elfordul egy mondsban, mint:
videor mihi videre imminentes reip. tempestates; gyakran a7 dativus
ki is marad; mint Cic. de nat. deor. 2 , 61. (M ilii) satis docuisse v i
deor; ib. 1 , 21. saepe de L. Crasso videor audisse.
2) A latin nyelvben gyakran a Nominativus elhagyatik,
miknt a magyarban is , s akkor az ige tbbes szmba tte
tik , mi klnsen a harmadik szemlyrl rte tik ; pldul:
d icu n t , m und j k ; tradunt hunc regem esse justum , ezen
 12

kirlyt jogasnak lenni mo nd j k (em berek); tradunt { homi

nes) eum esse divitem, gazdagnak mondjk. Nha szen
v e d ig ttetik k i , pldul: laudatur hic r e x , dicsrtetik e7
kirly ; ltni innt, hogy a subjectum, vagy a mi mind
egy, a nominativus: homines, vagy a liq u i , aliquis , alakom
ban rtetik.

M S O D IK C Z IK K E L Y .
A1 Geiiitivusrl.

JT. G e n it iv u s fneveikkel.
t 1) Ha kt substantivum j el ollykpen, hogy egyik bir
tokost , a msik birtokot jelent (possessor possessum): a*
birtokos genitivus-ban ll, mit a magyarban kpzvel, vagy
nah nek ragokkal tesznk ki. Ezen genitivus ktflekpen v
tethetik, mint: subjectum vagy mint objectum , i g y : homi
num facta, liber jm e r i , s u b j e c t i v u s : amor v irtu tis , tae
dium laboris , remedium doloris, o b j e c l i v u s .
ltalban a genitivus e krdsekre felel: cujus ? ki?
kinek? mi? minek? mellyek? rnellyeknek? kik? kiki?
kiknek? miknek? De gyakran egszen ms termszetek a
genitivusok, gy hogy klnflekp szksges azt kitenni,
pldk :
Honor est praemium virtutis. Cic. Brut. 2, 81. Sapien
tia est rerum divinarum et humanarum scientia. Cic. Tuse.
Somnus est imago mortis. Cic. Tuse. Tempus est pars quae
dam aeternitatis . Cic. Juv. 1 , 39. Omnium rerum principia
parva sunt. Cic. Fin. 5 , 58.
1. J e g y z e t . Nha a genitivus helyett praepositio fordul
el, midn tudnillik a genitivus homlyt okozhatna; p. o. odium ad
versus aliquem, amicitia cum aliquo , amor meus erga t e , metus ab
hoste. Ha igy teunk e mondsok valamellyikt, pldul: dium
alicujus } homlyos s rtetlen volna. Ezt nyelvnkben is szre kell
vennnk; gyllsg valaki irnt, nem pedig, valakinek gyllsge.
De ellenben mgis mondhatni igy is: sine metu hostium esse,
magnus incesserat timor sagittarum. Nem ritkn kt genitivus is
sszej , p. o. Caesaris translatio pecuniarum. Epist.
2. J e g y z e t . A substantivum a szemlyes nvmsokkal is
szszettethetik, mellyek klnben substantivum-ot ptolnak: p. o.
vestri curam gero : misericordiam nostri habe. Cic. misit filium non
solum sui deprecatorem, sed etiam accusatorem m ei; nimia aestima
tio sui; milites ad deditionem sui incitare; rationem et sui et alio*
rum habere , 7s a t. ezek objectivus genitivus-nak mondatnak , mert
a birtokos nvmsokkal lesznek a subjectivus genitivusok; pldul;
 13

ugyan is nem mondhatni: liber mei^ hanem liber meus, Nhaeze

kt elcserlik, p. o. Curtius: Ad Cyrum nobilissimum regemor*^'-
nem sui referens; ipse suus fuit accusator (sui h.), invidia tua {tu i);
amori nostro ( nostri) plusculum largiare ; noluit rationem haberi
suam (su i); non sua solum ratio habenda est, sed etiam aliorum,
Cic. de Ott. Sajtsgos; mea, tua causa , nostra causa , s a minek
itt ppen llania kellene, t.i. mei, ti sui s a t. nincsenek szoks
ban.
3. J e g y z e t . Gyakran genitivusba ttetik a latin nyelvben
olly nv is , melly ms nyelvekben nominativus marad , s mint ap
positum tekintethetik , p. o. Cic. de Fin. Epicurus non in telligit,
quid sonet haec voluptatis , mi sz ez : gynyr; ibidem, ex a-
more nomen amicitiae ductum est. Olly forma sajtsga ez a
latin- nyelvnek, mint nyelvnkben a: nak nek tulajdonts; p. o.
hogy hinak : Jnos nak ^ Istvn nak, stb. holott ez a latinban no
minativus , p. o. quomodo vocaris : Joannes. Valamint a substanti
vum, gy nha a gerundium genitivusa ttetik, pldul: Cic. Tse.
Triste est nomen ipsum carendi, maga a sz ,.nlklezniu is mr
szomor ; de nat. deorum : Mala et impia consuetudo est contra
deos disputandi. Seneca ad Polyb. Est magna felicitas in ipsa feli
citate moriendi.
2) A kt egy fogalomm lett substantivumnak egyike n
ha a trgynak kls minsgt , vagy bels tulajdonsgt
fejezi ki ez igk segedelmvel: esse, J ie r i , vagy haberi, s
akkor az genitivusba ttetik; ezen tulajdonsg nmileg rokon
azzal, mellyet nyelvnkben n9 , nha: nyi vgzet mellkne
vekkel jelentnk ; s valamint nyelvnkben az illy vgzet mel
lknevek magok eltt mg egy msikat kvnnak, gy a la
tinban is ; pldk:
Homo magni ingenii, nagy esz em ber; flos excellen
tis coloris : kitn szin virg. Puer trium annorum , hrom
v (ves) gyerm ek, fi. Hamilcar secuin in Hispaniam duxit
filium Hannibalem annorum novem. Np. Ham. 3. Spes unica
populi Romani, L. Quinctius, trans Tiberim quatuor jugerum,
colebat agrum. L iv. 3 , 26. Titus fa c ilita tis tantae fuit et l i
ber a lit at is , ut nemini quidquam negaret. Eutr. 7, 21.
J e g y z e t . Genitivussal teht a trgynak mindennem kiter
jedse : sokasga, nehzsge, tartssga, szlessge, s a t. kit
tethetik , ha az kzvetlenl a subjectum utn kvetkezik. g y mond
juk : Colossus centum viginti pedum (id est altus) ; fossa quinde
cim pedum (tudnillik oda kell mg mindig rteni: longa vagy lata)
tizent lbnyi hoszu rok ; corona parvi ponderis; Aristides exilio
decem annorum multatus est; Classis Persarum mille et ducentarum
navium longarum fuit; 1200 hajbul llott. Ezeket a kezdknek
klns figyelmkbe kell ajnlanom , ne hogy az ablativussal fl
cserljk , mellyet nmelly igk s mellknevek szinte a tulajdon-
g kifejezsre kvnnak , Hlyek: praeditus , ornatus, instructus:
pldul: puer eximia forma (p raed itu s.)------ Vgezetre mg nmi
sajtsgos kifejezst kell itt megemltenem , mi szerint genitiv he
lyett az accusativus mint adverbium hasznltatik , pldul: sjecus
sexus (nem: helyett). Liv. Liberorum capitum virile secus ad X mi
lia capta; hasonl, genus, melly hoc, id , illu d , quod nvmsokkal
s omne adjectivum-mal construltatik, pldul illyen helyett: hu
jus generis, omnis generis, mint: Cicero ad Att. Orationes aut ali
quid id genus scribere; Varro de ling. Lat. lib. 10. extr. in verbis
id genus , quae non declinantur; de re rust. 3 , 5. Porticus avibus
omne genus oppletae. A pondo ezen accusativussal : libram s
libras szokott eljni s annyit tesz font-nehzu pldul : duas li
bras pondo, kt font nehz; unam libram pondo , egy font ( t . i.
fontnyi) nehz. Liv. Dictator coronam aureahi libram pondo in Ca
pitolio Jovi donum posuit; a tbbes szmban: id. 26, 47. Paterae
aureae fuerunt C C L X X V I libras ferine omnes pondo.

3) Genitivus ttetik azon egsznek kifejezsre, melly-

bl valamelly elvtetik vagy kiemeltetik (genitivus partitivus,
mellyet magyarban: kzl, vagy kztt nvhatrozval szok
tunk kijelenteni). Ez trtnik a comparativus - s superlati -
vus-nl is , mint: doctior horum juvenum , doctissimum omni
um , eloquentissimum Romanoruyi; s igy minden nvnl,
mellyek szmot, mennyisget fejeznek ki, akr valsgos szm-
nevek, akr pedig nvmsok vagy mellknevek legyenek azok,
miilyenek: quis , aliquis, quidam, u te r, alter, neuter, al
te ru te r, ut er que, utervis, aliquot, totus , nullus, f n e m o j
non n u lli, m u lli, pauci, gy ezen adverbium-ok: satis, pa-
r u m , abunde, affatim ; nem klnben olly substantivum-ok
utn, mellyek valami mrtket jelentenek, pldul: modius , me
dimnum tritic i, libra ja rris , magna vis auri; ez esetheti ma
gyarul semmi nvvltoztats nem trtnik, pldul: egy mr
bza, kt font hs, s a t, A genitivus, melly a superlati-
vusokkal jr, megmarad az azokbl szrmazotradvrbiumokkal
is, p. o. optimus omnium est, optime omnium vix it, pldk:

Populus Romanus legem dedit, ut consulum utique alter

ex plebe crearetur. L iv . 6 , 33. Graecorum oratorum prae-
stantissimi sunt j i , qui fuerunt Athenis, eorum autem princeps
facile Demosthenes. Cic. de opt. gen. orat. 4. Duo sunt adi
tus in Ciliciam ex S yria , quorum uterque parvis praesidiis
propter angustias intercludi potest. Cic. Epist. 15, 4. Socra
tes est omnium sapientissimus oraculo Apollinis judicatus.Cic.
Sen. 78. Alexander seniores m ilitum in patriam remisit. Curt.
1 0, 2, 8. U ter nostrum popularis est? tune, an ego? Nemo
mortalium omnibu3 horis spit. P. H. N. 7, 40. Quis eorum
non est egregius ? Cio. de Orat. Omnium re ru m . ex quibus
aliquid acquiritur, n ih il est agricultura melius. Cic. Ofl.

J e g y z e t . A ' kltk gyakran nem csak comparativus s su

, hanem maga az adjectivum azaz positivus utn is tesz
p e rla tiv u s
nek genitivust, de prosaistk igen ritkn. Livius: delecti equitum,
expediti militum; Vellejus: veteres Romanorum ducum, Klnsen
figyeljenek a kezdk a p a u ci , a liqu ot, uterque *s illyen szavakra,
minthogy ezek az egsznek mindig csak egy rszt jelen tik , teht
valamelly egsz osztly* jelentsre nem hasznltathatnak. Nha
a* genitivus helyett ablativus vtetik: ex, de, a b , praepositiokkal,
vagy inter a* maga casusval * pldul: multi Romanorum vagy ex
Romanis; aliquis civium, vel ex civibus , vel inter cives *s a t.
A* neuter, u te r , alter, annyiban klnbznek: qujs, alius , nullus
szavaktl, hogy azoknak egsze csak kettbl ll. A* vestri, no
stri gy klnbznek a* vestrum s nostrum-u l , hogy ez utolsk
a* partitiviim o k , azaz ezek jelentik az egszet, pldul: unus ve
strum , egy kzletek , aliquis nostrum, valaki kzlnk; igy: ne
mo vestrum omnium ignorat; imperium summum Romae habebit, qui
vestrum primus osculum matri tulerit.

4) A nvmsok neutruma s nmelly olly adjectivum-

ok neutruma, mellyek pronomen gyannt szolglnak, genitivust
kivnnak , s pedig ketts okbul; elszr, mert rtelmkre nz
ve substantivum-m lettek, msodszor mivel az egsznek egy
rszt fejezik ki, illy neutrumok: hoc, i d , illnd , istud,idem,
quid, quod, aliquid, aliquod, quid piam , quidquam, quod
cunque, aliud, tantum , aliquantum , multum, plus , p lu r i
mum, minus, minimum, paulum, s nimium (szszettel lta
li szrmazkaikkal s deminutivumaikkal), tantulum , tantun-
dem , quantulum , quantulumcunque f ezekhz j ru l: nihil,
satis, parum , abunde, affatim , mellyek szinte substantivum
knt hasznltatnak. Megjegyzend azonban, hogy mind ezen neu-
trum-ok csak a nominativusban s accusativusban hasznl
tathatnak substantivumokul, mivel csak ezen esetekben kln
bztethetnek meg a masculinumtol s feminnunitol. Pldk :
Quantum increm enti Nilus capit, tantum speim annum
est.'Sen. Nat. Quaest. 4 , 2. Pythagoras, quum in Geometria
quiddam novi invenisset, Musis bovem immolasse dicitur. Cic.
nat. deor. 3, 36. Undique ad inferos tantundem viae est. Cic.
Tuse . Dimidium f a c t i , qui, bene coepit, habet. II. Ep. 1 ,
2, 40. M ultum habet jucunditatis soli coelique mutatio. P.
Ep. 3 , 10. Plus in ipsa injuria detrimenti e s t, quam in iis
rebus emolumenti, quae pariuntur injuria. Cic. Fin. 1, 53.
An potest quidquam esse absurdius, quam, quo minus viae
restat, eo plus v ia tici quaerere ? Cic. Sen. 66. Quid ne-
 16

g o tii est poetarum portenta convincere ? Cic. Tuse. 1 , 11.

Potest exercitatio et temperantia etiam in senectute conserva
re aliquid j)ris t in i roboris. Cic. Sen. 34. Si quidpiam nacti
sumus f o r t u it i boni, aut depulimus mali, Deo gratias agimus.
Cic. de nat. deor. 3 , 88. Quod auri, quod a rg e n ti, quod
ornamentorum in urbibus Siciliae fuit, id Verres abstulit. Cic.
Caecil. 19.

1. J e g y z e t . Meg kell jegyeznnk, hogy az adjectivum

(mint a flebbi szably mondja) nem vltozik szorosan vett sub-
stantivumm, hanem csak az um vgzetnek, mellyek a Ildik declina-
tiora tartoznak. Az aliquid gyakran nominativussal is hasznl-
tatik , pldul; Seneca; Vide ne ista lectio multorum auctorum ha
beat aliquid vagum et instabile. CiC. de orat. 1 , 31. N ih il expecta-
tione vestra dignum dico.
2. J e g y z e t. Gyakran a tantum s id nvmsok kimaradnak
7s 'a 5
*7 kvnt genitivusok elre bocstatnak, 7s gy kvetkeznek a7
megfelel nvmsok: quantum, quod, mint: Medico mercedis, quan
tum poscet, promitti jubeto. Cic. Fam. 16, 14. Verres mittit An
tiocho v in i, o le i, quod visum era t, etiam tritici , quod satis esset.
Cic. Verr. 4 , 62.
3. J e g y z e t . Ezen kittelnl: id aetatis, id temporis, hoz
z gondoljuk e7 praepositio-t, circa\ pldul: circa id temporis spa
tium , circa id aetatis tempus ; egybknt ez az rtelme : eo tempo
re , ea aetate; igy : quid aetatis, vel qua aetate. Id aetatis (ea
aetate) jam sumus , ut omnia fortiter ferre debeamus. Cic. Fam. 6 ,
20. Quid ego tibi aetatis videor ? Plautus.

5) Genitivust kvn e kvetkez t sz: instar, nihil,

causa , g ra tia , e rg o ; ezek substantivum-oknak neveztetnek,
br e kettt: causa., gra tia kivve, nem ltszanak substanti-
vum-nak; a hrom utols: causa, g ra tia , ergo , az ltala k
vnt genitivus utn ttetik; pldk:
Persuadent mathematici terram ad universi coeli comple
xum quasi jm n e ti instar obtineri. Cic. Tuse. 1, 40. Id ago,
ut mihi instar totius vitae sit dies. S. Epist. 61. Quidam Ro
mani habebant domos instar urbium . id. Epist. 9 0 .------ Deus
bonis omnibus explevit mundum, m ali n ih il admiscuit. Cic.
Univ. 3. Justitia n ih il expetit praem ii Cic. Leg. 1, 48.
Potestne earum rerum , quae n ih il habent rationis , quare fu
turae sint, ulla esse praesensio? Cic. D iv. 2, 1 5 . ------- Non
solum natura, sed etiam legibus populorum constitutum est,
ut non lic e a t, sui commodi causa nocere alteri. Cic. Off. 3 ,
23. Sophistae appellantur ii, qui ostentationis aut quae
stus causa philosophantur. Cic. Acad. 4 . ------- Non mihi est
vita nvea u tilior, quam animi italis affectio, neminem ut vio-
 17

lein commodi mei g ra tia . Cic. Off. 3 , 29. Tantum abest

ut fruges terrae bestiarum causa paratae sin t, ut ipsas bestias
hominum gra tia generatas esse videamus. Cic. de nat. deor,
2 , 1 5 8 .------ Demosthenes corona aurea donabatur v irtu
tis ergo benevolentiaeque erga populum Atheniensem. Cic.O pt.
19.
J e g y z e t . A z instar eltt nha ad praepositio ttetik, mint:
Kst vallis, quae continuis montibus velut muro quodam ad instar
castrorum clauditur. A szemlyes nvmsokat ablativus-ban ki-
vnja a: causa; mint: mea , tu a , suay nostra , vestra causa; Quam
multa, quae nostra causa nunquam faceremus, facimus causa amico
rum. Cic.

1 1 . G e n it iv u s mellkneveikkel.
1) Kltk s ksbbi prosaistk az adjectivum-ok neu-
trum-ainak mind az egyes mind a tbbes szmban fnvi tu
lajdonsgot adnak, mellyek aztn genitivussal kttetnek sz-
s z e , pldul; Curtius : reliquum noctis acquievit, az jnek
egyb rszn aludt (nyugodott); L iv . exiguum campi ante ca
stra erat. Cicero rsmdja szerint: exiguus campus; tovb
b , ultima Celtiberiae penetrare, summa tectorum obtinere ;
de kznsgesebb ig y : in ultimam Celtiberiam penetrare, sum
ma tecta obtinere.
J e g y z e t . Ig y : ultimum inopiae, vagy, ultima inopia, me
dium anni, extremum aestatis, melly helyett: media aestas; extre
ma agminis ; saeva ventorum , opportuna locorum; avia itinerum ,
's a t Nha praepositio-vai: in immensum altitudinis dejecit; e h.
in immensam altitudinem; ad ultimum vitae perseverare, in ultima
Orientis relegare ; cum pretiosissimis rerum fugere ; ad multum diei,
ad multum noctis, vagy in multam noctem scribere. Ezen mellkne-
vek' n e u t r u m p l u r a l i s - a i gyakran igazi sajtsggal brnak,
mint: incerta b elli, subita b elli, a hadnak bizonytalan s vletlen
esemnyei; vagy subitae occasiones b e lli, quassata m uri, infre -
quentissima urbis (leglakatlanabb rsze); plana urbis Tiberis stag
naverat.
2) Azon adjectivum-ok, mellyek: rszvtet , kvnsgot
(vgyt, hajtst), bsget (telisget), tapasztalst, emlke-
zst fejeznek k i , vagy pedig mellyek ezen fogalmaknak ellen
kezjt jelentik, Genitivust kvnnak, s az vagy substantivum
vagy pronomen; illyen adjectivumok jelesen a kvetkezk:
particeps, affinis, socius , expers, inops , consors, ex
sors; cupidus, studiosus, avidus, avarus; plenus, inanis, ca
pax, indigus, insatiabilis; fecundus, fertilis, fera x, sterilis;
2
peritus, imperitus, conscius, inscius, nescius , praescius ,
gnarus, ignarus, rudis, insolens, insolitus, vagy insuetus,
prudens, providus, compos, impos, potens, s impotens; me
m o r, immeinor, tenax, curiosus, incuriosus; aemulus, con
sultus, refertus, pldk:
Pythagoras sapientiae studiosos appellavit philosophos.
Oie. Tuse, 5 , 3. Venturae memores jam nunc estote senectae.
Ovid. Art. 3 , 59. Conscia mens re cti famae mendacia ridet,
id. Fast. Nescia mens hominum f a t i sortisque futurae. Virg.
Multi homines contentionis sunt cupidiores , quam veritatis.
Cic. de Orat. 1, 47. Alexandria aemula fuit Carthaginis.
I. 21, 6. Themistocles peritissimos belli navalis fecit Athe
nienses. Nep. Them. 2. Numa Pompilius vir consultissimus
erat omnis divini atque humani juris. J. 1 , 18. Omnes im-
memores heneficii oderunt. Cic. Off. 2 , 63. Solus homo ex
tot animantium generibus rationis est particeps . Cic. Leg. 1,
22. Cicero dolebat, quod Hortensium consortem gloriosi laboris,
morte amiserat. C. Brut. Eloquentia pacis est comes , otiique
socia. C. Brut. 4 5 . Roma externae opis indiga est. Tac. H.
2 , 48. * Non adeo virtutum sterile saeculum , ut non et bo
na exempla prodiderit. Tac. H. 1, 2. R e ferta quondam Ita
lia Pythagoreorum fuit. Cic. de Orat. 2, 154.1 2

1. J e g y z e t # A kltk s azon prosaistk, kik virgosn a-

karnak r n i, hogy eladsukat lnkk tegyk , ezen szablyt igen
is meszsze kiterjesztik, mert majd minden olly kifejezst, melly a*
kedlyre vitethetik, genitivussal tesznek ki, mint: ambiguus consilii,
anxius f u t u r i , benignus v in i , certus sceleris , dubius viae , impiger
militiae , incautus fu tu ri, incertus sententiae, laetus laboris , pervi
cax irae, segnis occasionum, timidus lucis , s a t. a kznsges
pros-ban Hlyekben praepositiok : in , de , ad, hasznltatnak. Tovb
b igen gyakran tesznek genitivust grgk. mdjr ablativus he
ly e tt, olly rtelemben, midn mi magyarul mondjuk ,,ra-re nzveu
pldul : integer vitae, e helyett: integer vita i diversus m oru m la s
sus viarum, vetus operis, peritus helyett. Klnsen emltsre
mlt, hogy szmos adjectivum utn a ksbbi rknl ablativus he
lyett e sz , animi genitvusban liasznltatik , ugyan is e mellk
nevek: aeger, anxius, atrox, aversus, coecus, captus, confidens,
confusus, incertus , territus, exiguus, ingens, modicus, nimis sat.
jgy jnek el : aeger anim i , anxius animi, atrox animi cet.
2, J e g y z e t . Refertus gyakran ablativussal talltatik; ple
nus a rgi prosaban ritkn, a ksbbiben gyakran; tovbb mon
datik jurisperitus, jurisconsultus, de igy is: jureperitus, jure con
sultus. Expers csak Plautus-nl s egyszer Sallust-nl talltatik
abi. Conscius, dativust is flvesz , Cic. p. Cael* huic facinori tan- -
to mens ta conscia esse non debuit; sibi conscius esse alicujus rei.
 19

Rudis ablativussal talltatik : Orator nulla in re rudis esse de

bet. Cic. de Orat.

3) Genitivust kvnnak az igkbl szrmazott ns vgze-

t mellknevek, vagy is a mi mindegy: praesens p a rticip i-
rnok , s# a szinte igkbl szrmazott ax vgzet mellkne
vek ; illyenek: amans, appetens, colens, fu g ie n s , in te lli
gens , metuens, negligens, observans , retinens, tolerans,
patiens, impatiens, temperans, intemperans; pldk:
Pharos insula magnae urbis haud capax est. Curt. 4, 8.
Claudius Caesar erat parcus vir et ju s ti tenax . E. 9 , 8.
Natura tenacissimi sumus eorum , quae rudibus annis perce
pimus. Qu. 1 , 5 . Natura sumus studiosissimi, appeten -
tissimique honestatis, Cic. Tuse. 2, 58. Epaminondas adeo
fuit veritatis diligens , ut ne joco quidem mentiretur. Nep. 15,
3. Quidam philosophi virtutem ob eam rem laudarunt, quod
efficiens esset voluptatis. Cic. Off. 3 , 116. Darius nullius
salubris consilii patiens erat. Curt. 5 , 12, 8. Mare mor
tuum in Palaestina navigationis est impatiens . J 36, 3.
Gens Gallorum haudquaquam religionis negligens est. L . 5 ,
46. Amans p a tria e ; fugiens laboris; imminentium ( f u
t u r i ) intelligens . Miles patiens vagy impatiens p u lv e ris ,
tempestatum. Veteres Romani semper appetentes gloriae at
que avidi laudis fuerunt. Cic. Manii. 7.

J e g y z e t . Midn ezen praesens participium-ok olly rte

lemben vtetnek, mint mikor mi a ; vn v n , va ve ragokat hasz
nljuk , akkor nominativussal is mondatnak , p. o. miles patiens f r i
gus, egy katona a hideget szenvedvn. Nmelly szenved rtelm
mlt rszeslk is a5 flebbi mellknevekilz tartozni ltszanak, mily-
lyek : completus , expertus , inexpertus, invictus , de talltathatnak
mg ms illyfle adjectivum-ok is kltknl.

MIM, G e n it iv u s igteki, az igk genitivussal.

1) A z emlkezst, feledst s emlkezietst, intst jelen

t igkkel Genitivus szokott ttetni, tudnillik azon szemly
(vagy dolog) kire (inellyre) emlkeznk vagy emlkeztetnk, ge-
ntivusba ttetik, a dolog azonban gyakran accusativusba;
illyen igk: admoneo, commoneo, commonefacio (aliquem), me
mini , reminiscor, recordor, in mentem mihi venit; obliviscor;
pldk:
Medicus, ut primum mentis compotem esse regem (Alex.)
sensit, modo matris sororumquey modo tantae victoriae appro-
2*
 20

inaquantis admonere non destitit. Curt. 3 , 16. Hannibal

milites adhortatus est, ut reminiscerentur pristhiae virtutis
suae, neve mulierum liberumque (liberorum helyett) oblivis
cerentur. Tu C. Cftesar, oblivisci nihil soles , nisi injurias.
Cic. p. L ig. 12. Homo improbus aliquando cum dolore lla-
gitiorum suorum recordabitur. Cic. Pis.12. Animus meminit
praeteritorum, praesentia cernit, futura praevidet. Cic. Div. 1,
03. Homines res praeclarissimas obliviscuntur. Cic. M il.
63. Res adversae admonent religionum. L . 5, 51---- Gram
maticos officii sui commonemus. Qu. 1 , 9 . Veteris te ami
citiae commonefacio, ad Her. 4 , 33. Venit mihi Platonis
in mentem. Cic. Fin. 5 , 2 . Non dubito , quin in metu tuo-
rum tibi scelerum veniat in mentem.
J e g y z e t . A* mi a dologi accusativust illeti e flebbi sza
blyokban, arra nzve szre kell venni, hogy a pronomen-ek s ad-
jectivum-ok neutruraai csak ebben a casus-ban lehetnek az emlitett
ig k k el; p. o. Cic. de Ott*. 2, 8. Externa libentius in tali re, quam
- domestica recordor. Az admoneo (emlkeztet) igvel teht ekkp kt
accusativus j , egyik szemlyi, msik d ologi, mint: illud me prae
dare admones, unum te admoneo. Valsgos substantivumi accusati-
vussal csak: memini, s obliviscor, fordul el; pldul: memini man
data, oblitus sum beneficia. A szemlyi accusativus azonban ez igk
kel igen ritka; de memini-\e\ rendesen mgis szemlyi accusativus
hasznltatik , p. o. Cic. Phil. 5 , 6. quod neque reges fecerunt, ne-
,que i i , qui regibus exactis regnum occupare voluerunt: Cinnam
memini, vidi Sullam , modo Caesarem cet. Id. de or. 3 , 50. Antipa
ter ille Sidonius, quem tu probe meministi. A? moneo s memini (mi
dn emlit, mentionem facere, rtelemben j el) de praepositioval is
hasznltatik.
2) Olly igk , mellyek vdolst, flmentst, hrhozta-
t st , elitlst jelentenek, genitivust kivnnak, illyenek k
lnsen a kvetkez igk: accusare, incusare, arguere, in
terrogare, insimulare, increpare, infamare; convincere ,
coarguere ; damnare , condemnare; absolvere, liberare, pur
gare, alligare, deferre, notare, accersere, adstringere, pos-
tulare , infamare, obligare , agere, reum fa cere , diem di
cere , mellyekhz mindig oda kell rteni e szt: crimime. A-
tna vtkek s hinyok, menyekrl tbbnyire vdoltathatni, y
mellyek tulajdonkpen a kvnt genitivusok, ezek:
peccati, maleficii, sceleris, caedis, veneficii, p a rrici
dii , f u r t i , repetundarum, peculatus, f a ls i , injuria
rum, rei capitalis, proditionis, majestatis; p ro b ri,
stultitiae, audaciae, avaritiae, vanitatis, levitatis, te
meritatis, ignaviae, timoris, impietatis, s mg tbb
Hlyen f l k ; pldk :
 21

Miltiades (crimine) proditionis est accusatusy quod cum

Parum expugnare posset, a pugna discessisset. Nep. 1, 7 .
Thrasybulus legem tu lit, ne quis ante actarum rerum accu
saretur . N . 8 , 3. Qui alterum incusat p r o b r i , ipsum se
intueri oportet. Plaut. Fruc. 1 , 2 . Fannius Verrem insi
m ulat avaritiae et audaciae. Cic. Verr. L . 1, 128. An-
non intelligis , quales viros summi sceleris arguas? C. C. Rob.
26. Themistocles absens proditionis est damnatus. N . 2,
8. Alcibiades postquam se capitis damnatum audivit, La-
cedaemonem demigravit. N . 7 , 4. N e audacem quidem
timoris prorsus absolvimus. S. Benef. 4 , 27*

1. J e g y z e t . Ezen igkhoz jrulnak mg nmelly adjecti-

vumok, mellyek participium-ok helyett ttetnek, mint: reus, com
pertus , noxius , innoxius , insons, manifestus. A ? vtket kifejez ge
nitivus mell gyakran kittetik: crimine vagy nomine (e* czim alatt,
e czimmel) , azonban nha de praep. ttetik ablativussal; miht'.devi
condemnatus e s t; nomen alicujus de parricidio deferre.
2. J e g y z e t . Flebb mondatott, hogy az, mirl ki vdolta-
tik , genitivusba ttetik, ugyan is tulajdonRpen arrl van sz , de
gyakran genitivus helyett ablativus hasznitatik ; mint: capite, mor
te, multa, pecunia; s klnsen midn d bntets bizonyos meny-
nyisg pnzben l l , az szablyosan ablativussal ttetik k i, p. o.
decem, quindecim milibus aeris. Tovbb ad s in praep. is haszni
tatik ; ad poenam, ad metalla, in metallum, in expensas. Non com
mittam posthac, ut me accusare de epistolarum negligentia possis.
Cic. ad Att. 1 , 6. Lex vetat, eum, qui de pecuniis repetundis
damnatus s it , in concione orationem liabere. ad Her. 1 , 20.

3) Az esse s J ie ri igk Genitivust kivnnak, midn bir

tokot , vagy valakihez (valamihez) tartozst jelentenek, s mi
dn e substantivum-ok oda rtetnek : res > negotium , dolog;
in d iciu m , je l; opus , szksg; officium , mu/ms, tiszt, k-
telessg; vagy mskp, midn az esse ige aJ s u b j e c t u m -
n a k : t u l a j d o n s g t , a l a k j t , i d e j t , t a r t s s-
g t , s z m t , n a g y s g t , s r t k t je le n ti; ezen
tulajdonsgok genitivusban llnak, de rendszerint valainelly ad
jectivum elzi meg k e t, pldk :
Cujusvis hominis est e rra re , nullius nisi insipientis in
errore perseverare. Cic. Phil. 1 2 , 2. Sapientis judicis
(officium) est , semper non quid ipse velit, sed quid lex et re
ligio coga t, cogitare. Cic. pro Cluent. 58. Bello Gallico prae
ter Capitolium omnia hostium erant . L iv . 6 , 40. Non est
mearum virium . Asia Romanorum fa c ta est. Titus fa c ilita
tis tantae f u i t et Uber a lit at is , ut nulli quidquam negaret. E.
 22

7, 14. Vir bonus summae pietatis erga Deum est- 8. Ep.

76. Non contemnet te sapiens, etiamsi f ueris minimae sta
turae. S. Vit. beat. 2 2 . Suadere principi, quod oporteat,
m u lti laboris est. Tacit. H. 15. Xerxis classis m ille t du
centarum navium longarum fuisse traditur. E. 4 , 4. Im
becilli animi est superstitio. Cic. Div. 2 , 125. Levis est
a n im i , justam gloriam , quae fructus est verae virtutis, re
pudiare. Cic. Pis. 57. Petulantia magis est adolescentium ,
quam senum: nec tamen omnium adolescentium, sed non pro
borum. Cic. Sen. 3 6 . Boni jmstoris est tondere pecus non
deglubere. Suet. Tib. 32. Philosophi non est testibus uti,
sed argumentis eum et rationibus oportet, quare quidque ita
s it, docere. Cie. Div. 2 , 27.
1. J e g y z e t . A pronomen personale genitivusai helyett,
m ellyek: m e i , t u i , s u i , n o s t r i , v e s t r i , a pronomen pos
sessivum hasznltathatok : meum , tuum , suum , nostrum , vestrum ;
pldk :
Meum (officium) puto esse, quid sentiam ostendere. Cic.Fam.
1 , 9 . Tuum est M. Cato , qui non mihi, non tib i, sed patriae
natus e s , videre quid agatur. Cic. p. Mur. 38. Quis profitetur,
esse suum, de omnibus quaestionibus dicere ? Cic. de Orat. 2 , 66.
Nostrum est, ferre modice populi voluntates. Cic. Plane. 11.
Vestrum est, principes, decernere, quod optimum vobis reique pu
blicae sit. L. 8 , 1 3 .
2. J e g y z e t . Nha ezen szavak: officium , munus, propri
um (mellyeket klnben az esse ignl mindig oda kell rteni) kit
tetnek ; pldk :
Peregrini et incolae officium est (tisztje vagy ktelessge) ni
hil praeter suum negotium agere. Cic. Olf. 1, 125. Principum
munus est, resistere et levitati multitudinis, et perditorum teme
ritati. Cic. Mil. Sapientis est proprium , nihil, quod poenitere pos
sit , facere. Cic. Tuse. 5, 81.
3. J e g y z e t . A z esse-nek gyakran az az rtelme : k e l l ,
m e g k i v n t a t i k ; vagy oda, h o z z t a r t o z i k , pldk:
E a , quae videntur acerba, ita ferre, ut nihil a dignitate sa
pientis discedas , robusti animi est (oda ers llek kell) , magnae-
que constantiae. Cic. Off. 1 , 67. Fortis animi et constantis est,
non perturbari in rebus asperis, ib. 80.
4. J e g y z e t . Ez ige facere , midn azt je le n ti: m e g h d
t a n i , e l f o g l a l n i , genitivust kvn; melly genitivus mindig:
ditionis ; pldk:
Scipio omnem oram usque ad Iberum flumen Romanae ditionis
fe cit. L . 21 , 60. Tyrus , urbs, mare vicinum ditionis suae fe cit.
Cwrt. 4 , 19.
 23

5. J e g y z e t . Ezen igk melll: videri, a r b i t r a r i , az

esse el is hagyatik; pldk :
Atticus non liberalis, sed levis arbitrabatur (esse), polliceri,
quod praestare non posset. N. 25, 15. Duobus modis, idest, aut
v i, aut fraude iit injuria; fraus quasi vulpeculae; vis, leonis vide
tur; utrumque ab homine alienissimum est. Cic. Off. 1, 41. Vix
hominis videtur, periculum capitis inferre multis. Cie. Off. 2, 50.

6. J e g y z e t. Valamint flebb mr megjegyeztetett, hogy azon

nevek, mellyek a t u l a j d o n s g o t , m i n e m s g e t genitivus-
ban jelentik, ablativussal is kifejezik: azt itt ismtelhetni, hogy
esse igvel a tulajdonsgot jelent ablativus ha nem gyakoribb, de bi
zonyosan olly gyakori mint a genitivus , pldk:
Alcibiades erat ea sagacitate, ut decipi non posset. N.7, 5. Cato
in omnibus rebus singularifuitprudentia et industria.N.24, 3. Horten
sius memoria tanta f u i t , u t , quae secum commentatus esset, ea si
ne scripto verbis eisdem redderet. Cic. Brut. 301. Herodotus tan
ta est eloquentia , ut me quidem magnopere delectet. Cic. de Orat.
2 , 55. Hannibalis nomen erat magna apud omnes gloria. Cic. de
Or. 2 , 75. Caesar fuisse traditur excelsa statura, colore candi
do, nigris oculis , valetudine prospera. Suet. Caes. 45. Agesilaus
natura fuit humili et corpore exiguo. N. 17.
4) G e n i t i v u s t kvnnak azon ig k , mellyek b e
c s l s t (azaz mind az r t k > m e g h a t r o z s a , mind
pedig a t i s z t e l s rtetik alatta) jelentenek, illyenek: ae
stimo , fa c io , pendo , duco , p u to , nha habeo, ezek nem a
substantivumot, hanem az adjectivumot kvnjk a genitivusba
ttetni, s pedig klnsen a kvetkezk azon adjectivum-ok:
magnis nagyra; plu ris , tbbre; p lu rim i , legtbbre; minoris ,
kevsbre; m inim i , legkevsbre, igen kevsre; quanti , meny
nyire; tantidem, annyira; n ih ili) semmire; maximi, igen nagy
ra; p arvi) kevsre; tanti, annyira; quanticunque, akrmeny-
nyire ; teruncii) fillrnyire; assis, kis pnznyire ; flo c c i , ke
vsre (pehelynyire); p i l i , szrszlnyira; n a u ci , dihrty-
nyira; pensi, cspiinyire, azaz kevsre; pldk:
Natura parvo esset contenta, nisi voluptatem ta n ti ae
stimaretis . Cic. Fin. 2,91. Si prata et areas quasdam magni
aestimamus: quanti est aestimanda virtus! Cic. Parad. 6, 3.
Hephaestionem Alexander p lu rim i f e c it. N . 18 , 2. V o
luptatem virtus m inim i fa c it. Cic. Fin. 2 , 42. Multi sua
p a rv ip e n d e re ) aliena cupere solent. Sali. B. C. 12. P lu
ris p u ta re , quod utile videatur, quam quod honestum, turpis
simum est. Cic. Off. Ego a meis me amari et magni pendi po
stulo. T . Adalph. 5, 4. Num finis amicitiae hic est, ut q u a n-
t i quisque se ipse fa c it) ta n ti fla t ab amicis ? Cic. Amic.
59. Ego , quae tu loqu re, flo c c i non facio. Plaut. Rd.
3 , 5 . Mea mihi conscientia p lu r ii est, quam omnium ser-
ino. Cic. ad Att. 12 , 28.

J e g y z e t . Ide tartoznak mg nmelly szlsmdok genitivus-

s a l; mint: hujus non facio, nem tartom annyit ernek; aequi bonif a
cio , aequi bonique fa cio , aequi consulo , vagy boni consulo , n j
nak tartom; pro nihilo habere, putare. Quanti habitas , mit fi
zetsz a? laksrt, mennyirt laki ?

5) O lly ig k , mellyek v e v s t , e l a d s t , b r l s t ,
k i b r l s t fejeznek k i , G e n i t i v u s t kivnnak, illyek:
emo, vendo , veneo , conduco , loco , s mint passivumok,
sto; consto, venio , lic e o ; pldk:
Mercatores non tantidem vendunt > quanti emerunt.
C. Verr. 3,192. Vendo meum frumentum non p l u r i s , quam
ceteri; fortasse etiam m inoris , cum major est copia. Cic.
Off. 3 , 51. E m it homo cupidus et locuples ta n ti , quanti
Pythius voluit, ib. Nulla pestis humano generi pluris s te tit ,
quam ira. S. I r a . Nunc cum pretium praedii novi, licitatorem
potius apponam, quam illud m i n o r i s v e n e a t . Cic.Fam . 7,2.

1. J e g y z e t . Nha ez igk genitivus helyett ablativussal is

llhatnak, m int: magno em i, frumentum suum quam plurimo ven
dere ; conduxit in PalatiQ, non magno, domum ; parvo fames con
stat , magno fastidium , az hsg (t. i. kielgtse) kevsbe, de a
dobzds (vendgsg) sokba kerl. Nihilo constat (ingyen kaptam)
helyett Cicernl gy is van : gratis constat.

2. J e g y z e t , gy ltszik, st bizonyos, hogy mind ezen ge-

nitivusoknl, vagy ha nha helyettk ablativus mondatik, mind ezek
nl : rs, vagy pretium, hagyatott ki: mert pldul, virtutem magni
facere, annyi, mint ha mondanm: virtutem facere , habere tamquam
rem magni pretii y aliquid parvi aestimare; e h. aestimare aliquid
tamquam rem parvi pretii; magno, parvo, permagno emi, annyit tesz,
mint: magno pretio , parvo pretio emi s a t.
6) P o e n ite t , p ig e t , pudet 9 taedet , m iseret , egy sze
ntly igkkel a subjectum, vagy szemly accusativusban van,
de a* trgy vagy dolog g e n i t i v u s b a ttetik, nmellyeknl
a : negotium alattomban rtetik. Ide tartoznak : misereor s
miseresco szemlyes igk is. Ezen utolsp kt igvel kszlt
mondsok egszen klnbznek a latintl; ugyan is a magyar
ban : on , en y ragokkal mondjuk: knyrlj a szegnyen,
knyrlj rajtunk, irgalmazz neknk , s a t. Pldk :
M alo, me fortunae pon itea t, quam victoriae pudeat.
Curt. 4, 47. Eorum nos magis miseret, qui nostram mise-
 25

rcordiam non requirunt, quam qui illam efflagitant. Cic. Mil.,

34. Nunquam p rim i consilii Deum poenitet. S. Benef. 6 ,
23. Me non solum p ig e t stultitiae meae, sed etiam pudet.
Cic. Dom. 29. Postquam Alexander Clitum trucidaverat,^n-
gere eum f a c t i coepit. J. 12 , 6. Sunt homines, quos l i
bidinis infamiaeque suae neque pudeat , neque taedeat. Cic.
Verr. A. 1 , 35. Nunquam Atticum suscepti negotii p e r
taesum est. N . 25 , 15. T u i me miseret , mei p ig e t. Cic.
D iv. 1, 66. Eorum misereri oportet, qui propter fortunam,
non propter malitiam in miseriis sunt. Cic. Juv. 2 , 109.
Heraclitus miserebatur omnium , qui sibi laeti occurrebant. S.
Ira. 2 , 10. A rca d ii quaeso miserescite regis. V irg. Aen.
8 , 573.

1. J e g y z e t . Nha az indulat vagy rzs* trgya nem nv, ha

nem ige , melly vagy infinitivusba, vagy quod ktszval ttetik ;
pldk : Non me -poenitet vixisse (vagy, quod vixerim) , quoniam ita
v i x i , ut non frustra me natum existimem. Cic. Sen. 84. Non me
pudet fa te r i, nescire, quod nesciam. Cic. Tuse. 1, 60. Quem^oe-
nitet peccasse, paene est innocens. Sen, Agam. 243.

2. J e g y z e t . A z olly ig k , mellyek b i z o n y t a l a n k o
d s t s a g g d s t jelentenek, animi genitivussal, vagy animo)
animis ablativussal hasznltatnak , pldk :

Ego animi pendere soleo cum semel quid orsus traducor alio.
Cic. Leg. 1 , 9 . Exspectando et desiderando pendemus animis.
Cic. Tuse. 1, 96. Audio, te animo angi. Cic. Fam. 16, 14.

3. J e g y z e t . E* kt ige: misereor s miseresco szemlyesek,

s gy hasznltatnak: miseremini sociorum, misertus tanti viri, ge
neris miseresce t u i ; de mgis Terentius egyszeinlyleg is hasznl
ja , mint: miserescit me tu i; inopis nunc te miserescat mei. Ellen
ben az impersonale ig t , de igen ritkn, Terentius szemlyesen is
hasznlja, mint: non te haec pudent. Megjegyzend , mint teszi ki
a* latin : te eltted vagy tetled szgyenlem magam: et me tui pudet.

7) In te re s t , r d e k e m b e n v a n, G e n i t i v u s t k i -
vn, tudniillik, az a kinek vagy minek valami rdekben van,
vagy a kit rdekel, az ttetik g e n i t i v u s b a . Illy rtelm
ez ige is : r e f e r t , kvetkezleg gy hasznltatik mint in ter
est , de csak a praesensben ; azonban a szemlyes nvms
genitivusai helyett, a possessivum-ok: meay tu a y sua , no
stra y vestra hasznltatnak; pldk:

Civitatum hoc multarum in Graecia in t e r fu it , antiquum

vocum servare modum. Cic. L e g . 2, 38. Ostendam, quan-
 2G

ium salutis communis intersit , duos consules in republica es

se. Cic. Mur. 4. Theophrastus accusasse naturam dicitur,
quod cervis et cornicibus vitam diuturnam, quorum id nihil in
ter esset; hominibus, quorum maxime interfuisset ) tam exi
guam vitam dedisset. Cic. Tuse. 3, 69. Nihil interest mea,
quantus circa mortem meam tumultus sit. S. N . Q. 6 , 1. Non
adseripsi id , quod tua nihil referebat . Cic. Fam. 5, 20,
Tua quod nihil r e f e r t , percunctari desinas. T . Hecyr. 5 , 3.
Epistolis certiores facimus absentes, si quid est, quod eos
scire, aut nostra , aut ipsorum intersit. Cic. Fam. 2, 4.
Vestra , judices, hoc maxime interest, non ex levitate testi
um causas hominum ponderari. Cic. Suli. 78.

1. J e g y z e t . Ezen igk melll a : commoda vagy negotia

sz hagyatik e l, mert: interest reipublicae, ezt teszi: est inter
commoda reipublicae ; interest mea , annyi mint: est intermea com
moda vei negotia. Tua refert; e helyett: Se ad tua commoda re
fert. 1
2. J e g y z e t . A* rendes genitivuson , vagy ha helyette bir
tokos nvms hasznltaik , ezeken kiviil mg adverbiumot, vagy
pedig folebb 4-dik pont alatt az aestimare *s a t. igkkel jr adje-
ctivumok* genitivust is flveszi az interest ig e , pldk :
Multum tua interest. Magni interest mea, cum amico una esse.
Cic. ad Att. 13, 4. Quod permagni interest, pro necessario sae
pe habetur. Cic. Post. 84. Ipsi animi magni re fe rt, quali in cor
pore locati sint. Cic. Tuse. 1 , 80. Intelligo, quanti reipublicae
intersit, omnes copias convenire. Cic. ad Att. 8., 6.

3. J e g y z e t . Azon dolog , mellyre valakinek szksge van,

nem substantivum-u l, hanem vagy a pronomen* n e u t r u m a , vagy
i n f i n i t i v u s , vagy u t , vagy valami krd particula, ltal tte
tik k i , pldk:
Multum mea interest^ esse diligentem, vagy : ut sis diligens,
vagy : utrum diligens sis , nec ne. Interest omnium recte facere. Cic.
Fin. Quid nostra refert, victum esse Antonium? Cic. ad Brut. 17.
Plurimum re fe rt, colonos a primo mane opus aggrgdi. Colum. 11,
1 , 15. Quid refert, utrum voluerim fie r i, an gaudeam factum?
Non tra interest, quo animo scribatur epistola, quam quo accipia
tur. Cic. Fam. 6 , 7. Illud mea magni interest, te ut videam. Cic.
ad Att. 11, 22. Vestra, commilitones interest, ne imperatorem
pessimi faciant. Tac. H.

J F . G e n it iv u s u d verb iu m o k U eil.
1) Olly igehatrzk, mellyek tbb vagy kevesebb meny-
nyisget jelentenek, g e n i t i v u s t kvnnak, illyek : mt* sa
tis , abunde, affatim , parum , partim i; pldk:
 27

Sat habet fa u to ru m , sem per, qui recte facit. Plaut.

Cimon habebat satis eloquentiae . N . 5 , 2. Caesar dice
bat, se poten tia e , gloriae que abunde adeptum. Suet. Caes.
86. In hac enim satis erat copiae , in illa autem leporis
parum . Cic. Brut. Cyrus v in i affatim , et e a , quae epulis
erant necessaria, reliquit. J. 1 , 8. A ffatim est hominum ,
quibus negotii nihil est. Plaut. Menaech. 3 , 1.
2) Nmelly adverbium-ok, mellyek helyet jelentenek, mint:
u b i , ubique , ubinam , ubicunque, quo , aliquo, usquam ,
nusquam, unde , ezen genitivusokat kivnjk : gentium , te r
rarum , loci , locorum-; pldk :
Ubinam gentium sumus ? Cic. Cat. 1 , 9 . Ubicunque
terrarum et gentium jus civium violatum est, id pertinet ad
communem causam libertatis et dignitatis. Cic. V err. 5 , 145.
Qui virtutem adeptus e r it , ubicunque erit g e n tiu m , a no
bis diligetur. Cic. N. D. 1 , 121. Maximum honorem L y
curgus senum esse volu it, nec sane usquam terrarum locum
honoratiorem senectus habet, quam Lacedaemone. J. 3, 3.
Poeta quaerit, quod nusquam est gentium . Plaut. Pseud. 1 ,
4. Non h ercle, quo hinc nunc gentium aufugiam , scio.
Plaut. Rud. 3 , 5 .
3) H i c , huc, eo klnfle genitivusokkal llnak, pldk:
Vidi quandam virginem hic viciniae . T . Phorm. 1 , 2 , 4 5 .
Taefarinas huc arrogantiae venerat, ut legatos ad Tiberium
mitteret, et bellum minitaretur. Tac. A. 3, 7 3 . Populus R o
manus eo magnitudinis crevit, ut viribus suis conficeretur.
Flor. 3 , 1 2 . E o deliciarum pervenimus, ut nisi gemmas
calcare nolimus. S. E. 16.
4) Tunc s tum e genitivust kvnja: temporis: pl
dk: Persarum gens tunc temporis obscura erat. J. 1, 4 .
Civitas Hanniblin, tunc temporis consulem, in foro exspecta
bat. J. 31 , 2.
5) A vrosok7 nevei e 7 krdsre: ubi? ha az Is s Ildik
declinatiora tartoznak 7s egyes szmban vannak, genitivusba
ttetnek; pldk: Alia Tusculi , alia Romae evnit saepe tem
pestas. Cic. Div. 2 , 94. Artem isia, M au soli, Cariae regis
uxor, nobile illud Halicarnassi fecit sepulcrum. Cic. Tuse.
3 , 75.
Jegyzet. Lsd albb bvebben e czikkely alatt: A} vro
sok* neveirl.
 28

H A R M A D IK C Z IK K E L Y .

A A T I V U S R Ii.
4'
I. D a t i v u s Tiiiz
1) D a t i v u s ttetik e krdsekre : cui? kinek ? Azaz
midn a cselekvs valakinek j a v r a , h a s z n r a , k
n y e l m r e , vagy ellenkezleg, k r r a , knyelmetlens
gre trtnik, s ez az gy nevezett: Dativus commodi, vel
incommodi; pldk:
Non sum un i angulo natus: patria mea totus hic est mun
dus. S. Ep. 28. Non solum nobis divites esse volumus, sed
lib e ris , p rop in qu is , am icis , maximeque reipublicae. Cic.
Off. 3, 63. M ulti, cum opes parant, cui parent, nesciunt,
nec cujus causa laborent. Cic. Amic. 55. Non scholae, sed
vitae discimus. S. Ep. 106. Nemo errat uni s ib i , sed de
mentiam in proximos. S. Ep. 91. Domus dominis aedifica
ta est, non muribus . Cic. de nat. deor. 3 , 26. Voluptatem
peto , cui? m ih i; ergo mei curam ago. S. Ep. 121.

J e g y z e t . Ezen mdon magyarzhatni nmelly szjrst;

mint: Catulus d ix it, esse quidem praeclarum virum Cnaeum Pom
pejum , sed nimium jam liberae reipublicae (mr nagyon is hatalmas
egy szabad statusra nzve). Vli. 2 , 32. Muscosi fontes et som
no mollior herba, solstitium pecori defendite (a barom kedvrt
hrtstok el a nap livsgt). V irg. Eel. 7, 47.

2) D a t i v u s ttetik akkor is, midn a magyarban eze

ket hasznlhatni: s z m r a , r s z r e , i r n t , nha e l
l en, s midn rendesen birtokos kpzvel s raggal lnk,
mint: eb ebnek barty#; egyik a2 *5 msik#a ellensg^/ pl
3
dk :
Rhinoceros hostis elephanto est. P. H. N. 8, 20. N e
ro bonis omnibus hostis fuit. E. 7 , 6. Ex quibusdam stirpi
bus et herbis remedia morbis et vulneribus eligimus. Cic. de
nat. deor. Viam qui n escit, qua deveniat ad m are, eum opor
tet amnem quaerere comitem sibi Plaut. Poen. 3, 2. Judex
saepe amicus adversario et inimicus tibi est. Cic. de orat. 2 ,
72. Pater amicus summus nobis. T . Andr, 5 , 6.
3) Minden t h a t i g e , verbum transitivum , az accu-
sativuson kvl, melly akr kittetik akr alattomban rtetik ,
D a t i v u s t flvehet, st fel kell vennie, mert minden cselek-
 29

vs vagy hasznra vagy krra van valakinek, vagy valami

nek, pldul: mitto tib i lib ru m , scribo epistolam, c u i? p a
t r i i Vilgos ebbl, hogy minden olly mondsban, hol that ige
van, a Dativus is foglaltatik, habr nem ttetik is mindenkor
k i, pldk 1
Pisistratus sibi, non p a tria e , Megarenses vicit. Just.
Pericles agros suos dono reipublicae dedit. J. 3 , 7 . Augu
stus rempublicam Tiberio reliquit, qui privignus A fuerat. E.
7 , 5 . Facere \imicum tib i me potes sempiternum. Plaut.
Pers. 1 , 1 . Pausanias, quos ceperat regis propinquos, ei mu
neri misit. N. 4 , 3.
4) D a t i v u s ttetik olly k z p i g k h o z (verba
intransitiva), mellyek tulajdonkpen semmi casust nem kvn
nak , hanem nlllag lteznek, illyen a magyarban szmos
van , m int: g o n d o l k o d i k , n e v e l k e d i k , j r , mozog;
illyenek a latinban is vannak, mint: vacare , r r, nubere,
frhez megy, supplicare , knyrg, suadere, rbeszl s a t.,
ezek teht ctmstrulva dativussal hasznltatnak; pldk:
Civitas Romana inter bellorum strepitum parum olim##-
cabat liberalibus disciplinis . Suet, de Grani. Plures in A-
sia mulieres singulis viris solent nubre. C. Neqv.e Caesari
solum, sed etiam amicis ejus omnibus pro te , sicut adhuc fe
c i, libentissime supplicabo. Cic. ad Ligar. epist. 6 , 14.
Mihi quidem nunquam persuaderi potuit, animos , dum in cor
poribus essent mortalibus , vivere , quum exissent ex his, emo
ri. Cic. de Sen. 22.
N u b e re , vel nuptam esse, nha cum praep. is hasznlta
i k , plda: Cum regis Parthorum f ilio nupta erat regis A r
meniorum soror.
5 ) A sum ige midn azt jelenti: s z o l g l v l i k ,
mint: dicsretre s z o l g l , becsletre v l i k ; teht r , re
s nha, aul el ragoknak megfelelleg dativusba kvnja a*
neveket, gyakran pedig k t dativus is ttetik, egyik s z e
m l y i , . msik dologi ; Jio is igy h asznltaik, de ritkbban;
pldk :
P itta co Mitylenaei multa milia jugerum agri muneri da
bant. N. 8 . 4, Potestne bonum, cuiquam malo esse? Cic.
Parad. 1 , 2. P ergite, adolescentes, atque in id studium, in
quo estis, incumbijte , ut et vobis h on ori , et amicis utilitati,
et reipublicae emolumento esse possitis. Cic. de Or. 1 , 34.
Virtutes hominibus decori gloriae que sunt. S. Clem. 1 , 3 .
 30

Magno malo est hominibus avaritia, ad Her. 2 , 37. Non est

prudentis, errantes odisse, alioquin ipse sibi odio e rit . S.
Ira. 1,14. Deus non solet esse au xilio iis, qui se inconsulto in
periculum mittunt, ad Her. 3, 8 . Ampla domus dedecori do
mino saepe J i t , si est in ea solitudo. Cic. Off. 1, 139.

I I . D a t iv u s a d jectivu m oK k a l .

* Szmos olly mellknv van, mellyeknek rtelme: h a s z

nos , r t a l m a s , k e l l e me s , k e l l e m e t l e n , h a j l a n
d , i d e g e n v. n e m h a j l a n d , k nn y , v. n e h z,
alkalmas, alkalmatlan, egyenl, egyenetlen,
h a s o n l , h a s o n l a t l a n v. k l n b z , t e r h e s ; s
az igkbl bilis vgzettel szrmazott adjectivumok, s/7/svg-
zet participium-ok; illy adjectivumok fkp a kvetkezk : u-
tilts , in u tilis , noxius, perniciosus, salutaris, pestiferus, similis,
dissimilis, aequalis, inaequalis, par, dispar, aptus, ineptus, ido
neus , accomodatus, consentaneus, habilis, inhabilis , gratus ,
ingratus, jucundus , acceptus , carus, aequus, iniquus , bene
volus , blandus, propitius, conterminus, proprius, turpis, a-
micus , inimicus, molestus , acerbus , vicinus , contiguus , fa
miliaris , communis, foedus, necessarius, infestus, facilis, dif
ficilis , propinquus, finitimus , confinis, cognatus, proximus,
affinis , honestus , obnoxius, superstes, flebilis, pldk :

) h a s z n o s a k ; r t a l m a s a k : Lacedaemonii id po
tius intuebantur, quod ipsorum dominationi , quam quod uni
versae Graeciae utile esset. N. 2 ,7 . Athenienses urbem
muris sepserunt, neque eo, quod in u tile esset Graeciae , fece
runt. ib. Ratio jw stifera m ultis , admodum paucis salutaris
est. Cic. de nat. deor. 3 , 69.

b) mellyek h a s o n l a t o s s g o t , e g y e n l s g e t v.
ellenkezt jelentenek: Canis nonne similis lupo est. C. N . D.
Livius Ennio aequalis fuit. S.ep. 5. Noxae poena p a r esto.
Cic. Leg. 3 , 11. Honorum gradus summis hominibus et in fi
mis suntp a re s : gloriae dispares. Cic. Plane. 60.

J e g y z e t . Ha similis, dissimilis, assimilis, consimilis, par,

dispar, nem kls hanem bels hasonlatossgot jelentenek,nem min
dig ugyan , de tbbnyire genitivust kivannak; p. o.

Pr est primum ipsum esse virum bonum , tum alterum similem

sui quaerere. Cic. Amic. Numa in civitate bellicosa plures Romuli,
quam Ruma$, simiUs reges putabat fore. L. ] , 20. Metellum, cujus
paucos pares haec civitas tulit. Cic. in Pis. 4.
c) menyeknek jelentse: alkalmas, i ll , megegyez;
Pldk: Quod decet, id aptum est tempori et personae. Cic.
Orat. 74. Terra, quae vitibus apta est, etiam arboribus est
utilis. Colum. 5, 10. Nihil est naturae hominis accomoda-
tius beneficentia ac liberalitate. Cic. Off. 1 , 4 2 Decorum id
e s t , quod consentaneum est hominis excellentiae . ib. 96.

J e g y z e t . Aptus, accomodatus, idoneus, gyakran ad praeposi

tio val is hasznltatik, mint: Pallium aptum est ad omne anni tempus.
Cic. Amic. 17. Corporis motus ad naturam accomodati sunt. Cic. Off.
Non essem ad ullam causain idoneus, si hoc, quod in ipsa natura
positum est, non viderem. Cic. Cluent. 17.

d) mellyek rtelme: kedves, kellemes, terhes ' s a t .

pldk :
Veritas etiamsi jucunda non est, m ihi tamen grata est.
Cic. Att. 3 , 24. Scientiae suavitate nihil est hominibus ju
cundius. Cic. de Orat. 3 , 56. Antoninus Pius n u lli acer
bus, cunctis benignus fuit. E. 8 , 4.
e) mellyeknek jelentse: kedvez, nem kedvez, becses,
drga , unalmas, bartsgos, gylletes s a t. pldk:
Atticus non fortu n a e, sed hominibus solebat esse ami
ctis. N. 25. Miltiades amicior omnium liberta ti , quam suae fuit
dominationi. N. 1, 3, Saepe nihil inimicius h o m in i quam
sibi ipse. Cic. Att. 10, 12. Dii (ut Epicurus dixit) neque
p ro p itii cuiquam esse solent, neque irati- Cic. Pis. 59. Pa
triae solum omnibus carum est. Cic. Cat. 4, 16. Omnis vo
luptas honestati est contraria. Cic. Off.
f ) mellyek7fogalma: knny, nehz, kzel,hatros sat.
s e* kvetkez mellknevek : proprius , communis, affinis ,
honestus , turpis, foedus , obnoxius, necessarius, superstes,
pldk:
Verba innocenti reperire fa c ile e s t ; modum verbo
rum misero tenere difficile. Curt. 6 , 10. Senioribus
gravis est inveterati moris mutatio, ibidem. Id Deo
est proximum, quod est optimum. Cicero Leg. 2 , 40.
Plurimi dicunt, sua sibi propiora pericuja esse, quam a-
liena. Cic. Sext. 40. Falsa veris fin itim a sunt. Cic. Acad.
4 , 68. Proxim us est senatoriae d ig n ita ti ordo equester.
Cic. Dom. 74. Nihilne es t proprium cuiquam ? T. Andr. 4,
3. Quid est tam commune, quam spiratus vivis , terra tnor-
 32

tuis * Cic Orat. 107. Non edem omnibus sunt honesta atque
turpia. N. Praef. Non minus p rin cip i turpia sunt multa
supplicia , quam medico inulta funera. S. Clem. 1 , 24. Iis ,
qui vendunt, emunt, conducunt, Jocant, justitia necessaria est.
Cic. Off. 2, 40.

1. J e g y z e t . Propior s proximus accusativussal is hasz-

nltatik; proprius , communis s affinis pedig nha genitivussal tall-
tatik, pldk:Crassus cum legione septima/>ro.rimtfS mare Oceanum hie-
mebat. Caes. B .G .3 , 7 . Jugurtha propior montem cum omni equi
tatu suos collocat. Sali. B. 1, 49. V iri propria maxime est for
titudo. Cic. Tuse. 2 , 43. , Amicorum omnia sunt communia. Cic.
Off'. 1, 1 3 . Accusatores contendunt, affinem esse alicujus cul
pae eum, qui accusatur. Cic. Inv. 2 , 129.

2. J e g y z e t . E flebb elszmllt mellknevek kzl nmely-

lyek substantivum gyannt hasznltatnak, *s ollyankor majd geniti-
vust kvnnak , majd meg birtoknevet vesznek magok mell, mint:
amicus patris, mei; amicus meus; s a fnv s mellknv kzti ro-
konsgbul superlativus is hasznltatok fnvkint : pldul: amicis
simus, familiarissimus , inimicissimus, iniquissimus meus, Cicero igy
genitivussal hasznlja : in Verr. I , 20. amicissimus nostrorum ho
minum. Hostis fnv, dea flebbiek hasonlatossgraadjectivuin
knt vtetik *s dativust kvn : dis (diis) hominibusque hostis.

3. J e g y z e t . Contrarius , peculiaris , aequalis , superstes ,

egyenlleg hasznltatnak genitivussal s dativussal; midn pedig a
proprius neutrum-ban vtetik , akkor majd mindig genitivussal jr.
Aequalis pedig legfkp akkor kvn genitivust, ha midn: e g y k o
r , e g y i d e j , rtelme van; pldul: Aliae nationes servitu
tem pati possunt, populi Rom. est propria libertas. Proprium est o-
ratoris ornate dicere. Utinam te non solum vitae, sed etiam digni
tatis superstitem reliquissem. Cic. ad Qu. fr- 1 , 3.

I I I . n a tiv u s ighhet, v a g y m elly igh ki-

v n n a h k ln sen dativust.

A . ) Azon igk, mellyek az imnt elszmllt mellknevekkel

rokon rtelmek, s ppen olly fogalmat fejeznek ki, hasonlan
d a t i v u s t kivnnak; mint a magyarban is vannak illyek, hogy
az i g e s m e l l k n v ugyanazon ragot kvnjk, mint:
h a s z no s neki. h a s z n l neki, r t a l m a s neki , r t ne
k i. Dativust kivnnak teht mindazon igk a latinban, mely-
lyekben e fogalmak vannak: h a s z n l , rt , h a j l i k , ne m
h a j l i k (hozz), t e t s z i k , n e m t e t s z i k , r b e s z l , p a
r a n c s o l , s z o l g l , b z i k (bn), n em b z i k , k z e -
 33

l i t , f e n y e g e t , h a r a g s z i k (ra, re). Fkpen pedig a k

vetkezk szokottabbak :

Prosum, auxilior, adminiculor, opitulor, patrocinor,

subvenio, succurro, medeor , noceo, obsum, desum, officio,
incommodo, insulto , insidior; fa v e o , gratificor, indulgeo,
ign osco, studeo, pa rco, adlor, blandior, lenocinor, palpor,
assentior, attentor, respondeo (megfelel valaminek), adversor,
refragor, obsto, renitor, repugno, resisto, invideo, aemulor,
obtrecto , convincior, maledico; arrideo, displiceo, dominor
im pero, pareo, cedo, ausculto, obedio , obsequor, obtempe
r o , servio, inservio, ministro, famulor, ancillor, praestolor
cred o , concredo , fido, confido ; immineo, propinquo, appro
pinquo , impendeo , occurro , m iror, comminor, irascor, sto
machor , succenseo. Ide tartoznak az egyszemlyitek k z l:
convenit, conducit, expedit; pldk:

Probus invidet nemini . Oie. Timaeo. 3. Antiochus se

nec impensae, nec labori, nec periculo parsurum pollicebatur,
donec liberam vei*e Graeciam atque in ea principes Aetolos fe
cisset. Liv. 35, 4 4. Demosthenes ejus ipsius artis, cui stu
debat, primam litteram non poterat dicere. .Cic. de orat. 61.
Desine dubitare, utrum sit utilius, propter multos improbos
uniparcere , an unius improbi supplicio multorum improbitatem
coercere. Cic. Verr. EfFicit hoc philosophia: medetur animis,
inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit ti
mores. Cic. Tuse. 2, 4. Num quid potentior sum Philippo ?
i l l i tamen impune maledictum est. S. Ira. 3, 24. Ira sci iis
nefas, quos amare debemus. N . 25.

J e g y z e t . Medeor (gygyt) s medicor accusativust is flvesz

nek ; medicare ms rtelemre megy t : kszt valamit gygyszerek-
b l, s accusativust kivn. Valamint maledico, gy benedico, j t
m o n d valakirl, dativussal fordul el, de ezen rtelemben ritkn
tallhat , hanem benedico-ridX szokott rtelme egyhzi dolgokban,
?s akkor : l d , m e g l d , accusativussal. Invideo , intransiti-
vum , 's nha a szemlyi dativussal dologi accusativus is ttetik,
pldul: Cic. Tse. 3, 2. Invident nobis optimam magistram (natu
ram) , Hor. Serm. 1, 6 , 50. Honorem mihi invidet. Praestolor,
v a l a k i t v r , s ausculto, h a l l g a t , egyenlleg majd dat. majd
meg acc. vehetnek fl. Cedo (tenged) a szemlyi dativuson ki-
v l, dologi ablativussal vagy accusativussal fordul el; mint: cedo
tibi locum, vel cedo tibi hortorum possessione ; gy , concedo tibilo
cum , praemia, libertatem , vagy: concedo tibi loco, de victoria. -
Convenit aliquid mihi (hozzm illik).

3
 34

H . ) A kvetkez praepositiokkal:
ad, ante, con, in, inter s ob
p o st, p ra e , p r o , re , sub , super ? d e, s e ,
szszetett igk dativust kvnnak, miknt e pldk mutatjk:
ad) Pelopidas omnibus periculis ad fuit . N. 16, 4. Quod
munus reipublicae affr majus meliusve possumus, quam
si docemus atque erudimus juventutem ? Cic. Div. 2, 4.
Poeta p ecca t, cum probam orationem a ffin g it im-
p ro b o , stultove sapientis. Cic. Orat. 74. Siciliam fe
runt quondam Ita lia e adhaesisse. J. 4 , 1.
ante) Quis potest ignotas notis , impios religiosis anteferre f
Cic. Frut. 22. Virtutes animi bonis corporis antepo
nimus. Cic. Fin. 4, 16. Multi levissimam declaratio
nem gravissimae u tilita ti anteponunt. Cic. de Orat. 2 ,
21. Omnes participes sumus rationis, praestantiaeque
ejus, qua antecellimus bestiis. Cic. Off. 1, 107.
con) Quid indignius, quam comparare veneranda contemtis. Sen.
Epist. 92. "Pietati conjuncta , iustitia est, reliquaeque
virtutes. Cic. de nat. deor. 2 , 15 3 . Non convenit mo
ribus meis, aliud palam , aliud agere secreto. Plin. Ep.
5, 1. Fac ui p rin cip iis consentiant exitus. Cic. Fam.
11, 5.
de) A liis consilium, aliis occasio deest. Cic. Phil. 2 , 29.
Satius e s t: prodesse etiam malis propter bonos,
quam bonis deesse propter malos. Sen. Benef. 4 , 28.
Is denique honos mihi videri solet, qui non propter spem
futuri beneficii, sed propter magna merita claris viris de
f e r tu r et datur. Cic. Fam. 10, 10. Liberalis est, qui,
quod alteri donat, sibi detrahit. Sen. Clem. 1.
e ) Caesar Dejotaro tetrarchiam eripuit. Cic. Div. 2 , 79.
Mors sola innocentem fortunae e rip it . S. Trag. Oedip.
9 , 34.
iii) Thebanorum g e n ti plus inest virium , quam ingenii. N.
15, 5 . Poetae ferunt, gigantes bellum diis intulisse .
Cic. Harusp. 20. Stirpes terrae inhaerent. Cic.de nat.
2 , 83. Altius praecepta descendunt, quae teneris im
prim untur aetatibus. S. Helv. 16. Folia virere per se
non possunt; ramum desiderant, cui inhaereant* S. Epist.
95.
 35

in te r) Nasus ita locatus e s t, ut quasi murus oculis interje

ctus esse videatur. Cic. N . D. 2 , 1 4 3 . Deus interest
animis nostris et cogitationibus mediis intervenit. S.
Ep. 83. Aristides in te rfu it pugnae navali apud Sala
mina. N. 3 , 2.
ob) Omni virtuti vitium opponitur. Cic. Fin. 3 , 40. Consiliis
interdum obstat fortuna. N* 10, 9. Vitia nobis sub v ir
tutum nomine obrepunt. S. Ep. 45. Alexander dum obe
quitabat moenibus, sagitta ictus est. Curt. 8 , 10.
Multorum odiis nullae opes possunt obsistere. Cic. OfF.
2 , 23.
post) Manlius posthabuit filii caritatem publicae u tilita ti . L .
8, 34. Hannibal Alexandro magno non e si postpo
nendus. J. 30, 4. Valerius Horatiique consules l i -
bertati plebis suas opes postferebant . L . 3 , 64.
p ra e ) Deus animum p ra e fe cit corpori . Cic. Univ. 7 . Pecu
niam praeferre am icitiae sordidum est. Cic. Amic. 65.
Ut magistratibus leges , ita populo praesunt magis
tratus. Cic. Leg. 3, 2.
p ro ) Fortuna o rig in i Romanae prospexit* Cic. Consulite vo
bis, prospicite patriae* Cic. Cat. A Deo vitae hominum
provid eri, manifestum. Cic. de nat. deor.
re) Optatis meis fortuna respondit. Cic. Fam. 2 , 1 . Cha
rybdis an respondeat fa b u lis , scire desidero. S. 79.
Pausanias regis propinquos clam X e r x i rem isit . N. 4,2.
sui)) Judicis est innocentiae subvenire. Cic. Cluent. 4 . Est
boni consulis , opem ferre patriae, succurrere salutifor-
trmisque communibus. C. C. Rab. Succumbere doloribus,
eosque humili animo imbecillique fe r r e , miserum est.
Cic. Fin. 1 , 49. Anatum ova gallinis saepe supponi
mus. Cic. N. D.
super) Neque deesse, neque superesse Reipublicae volo. Cic.
Fam. 10, 33. Leonidas, rex Spartanorum, securis
Persis supervenit. J. 2, 11.

J e g y z e t . Ezen igk kzl nmellyek d a t i v u s helyett azon

casust kvnjk, mellyet ama praepositiok kvnnak, mellyekkel sz-
sze vannak t v e , fkp pedig: ac/, con, de, e, /a, mit a classicus-
ok' olvassakor kiki szrevehet, itt csak nhny plda szolgljon ta
nsgul :

Quidam ad eas laudes , quas a patribus acceperunt, ad

dunt aliquam suam. Cic. Off. 1 , 116. A d Claudii senectu-
3 *
 tem accedebat etiam, ut coecus esset. Cic. Sen. 16. Homi
nem cum homine , et tempus cum tempore , et rem cum re
comparate. Cic. Dom. 130. Cotifer nostram longissimam ae
tatem cum aeternitate . Cic. Tuse. 1, 9 4 . In oratore j)e r-
fe c to inest philosophorum omnis scientia. Cic.de O ra t. Mul
tae res sunt, in quibus de suis commodis viri boni multa de
trahunt. Cic. Annic. 5 7 . In omnium animis Deinotionem m -
pressit ipsa natura. Cic. N . D. 1, 43.

2. J e g y z e t . Nha dativus ttetik accusativus vagy ablati

vus helyett csupn czifrasgbl, mint: I t clamor coelo, e helyett:
ad coelum; Aen. 5. Bello animos accendit, e h. ad bellum. Aen. 7.
Neque cernitur u lli, e h. ab ullo. Solus tibi certet Amyntas, e h.
tecum. Virg.

C.) Nmelly igk rtelemvltozs nlkl, majd^dativust

majd meg accusativust kivnnak, illyenek fkp a kvetke
zk :

adulor (hzelkedik). Atticus p o ten ti Antonio non est adula

tus. Np. 25, 8. Cavendum est, ne assentatoribus pate
faciamus aures, nec adulari nos sinamus. Cic. Off. 1, 91.
antecedo (m egelz). Semper in promtu habere debemus quan
tum natura hominis pecudibus reliquisque belluis antece
dat. Cic. Off. 1, 105. Ex Macedonum genere duo mul
to ceteros antecesserunt rerum gestarum gloria , Philip
pus, Amyntae filius , et Alexander Magnus. Nep. 21, 2.
anteeo (fellml). Animi praestantiam omnibus bonis corporis
anteire dicimus. Cic. Fin. 5, 93. Satis docuisse v i
deor, hominis natura quanto omnes anteiret animantes.
Cic. N . D. 2, 153.
antesto (megelz). In his cognitum fuit, quanto antestaret elo
quentia innocentiae. Nep. in Arist. Insula , quae alias
magnitudine et foecunditate antestat. Pomp. Mela. L
3 , 6.
antevenio (megelz). H uic hodie anteveni. Plaut. Novi
homines, qui antea per virtutem soliti erant nobilitatem
antevenire . Sali. B. Jug. 4.
anteverto (kikerl, megelz). M iror, ubi ego huic antever-
terim.Hm. in Eun. Clodius Quirinalis damnationem ve
neno antevertit . Tac. in Amic.
uti endo (v ig y z , gyel). Homo sapiens sermonibus malignis
non attendit. P. Ep. Saepe non attendimus nosmet ipsos.
Cic. Orat. 189-
curo (gondoskodik rl). Tuo vestimentoet cibo alienis rebus
curas . Plaut. Trin. Qui sey suam-que aetatem bene cu
rant , edunt, bibunt. Plaut. A dativus ritkbban for
dul el.
dejicio (kifogy bibl). N isi vinum nobis defecisset. V al.M ax.
D e jic it me tempus. Cic. D e jiciu n t me solatia. Gyakrab
ban accusativus.
despero (ktsgbeesik). Bonos viros lugere malo meas fortu
nas, quam suis desperare- Cic. p. Red. Simulatque
candidatus accusationem meditatur, honorem desperasse
videtur. Cic. Mur. 43.
illudo (csfol). Saepe illu d it nobis fama. Sen. Ep. 13. Mise
ros illu d i nolunt sapientes, nisi si se forte jactant. Cic.
de Or. 2, 237.
incesso (inegszl, elfog). Gravior cura patribus incessit, cum
prodi causam ab suis cernerent. L. 4, 57. Stupor omnes
et admiratio incessit , unde Carthaginensibus tam subi
tum bellum oriretur. J. 22, 6. Metus incessit.
insulto (csfol, gnyol). In calamitate alicui insultare. Cic.
M ultos a pueritia bonos insultaverat. Sallust.
moderor (mrskel, igazgat). M oderari animo et o ra tio n i ,
cum sis iratus, non mediocris ingenii est. Cic. Venti et
tempestates res rusticas moderantur . Cic.
occumbo (meghal, elesik). Aut versare dolos, aut certae oc
cumbere m orti - V irg. Occumbere pro Patria mortem .
Cic. Ablativussal is hasznltatik: occumbere morte.
praecedo (megelz, fellml). Vestrae fortunae praece
dunt. Plaut. Helvetii reliquos Gallos virtute praecedunt.
Caes.
praecurro (megelz, fellhalad). M ihi paene studio p raecur
ritis* Cic. Ut homo iners hominem diligentem praecur
rat , heri non potest. Cic. Petit. 7.
praeeo (fellml). Praeire alicu i voce. Praeire alicui jusju
randum . Plin. Paneg.
praesto (fellml). Homo ceteris animantibus plurimuin/;ra<?-
stat. Cic. Fin. 2 , 110. Hannibal tanto praestitit ceteros
imperatores prudentia, quanto populus Romanus antece
dit fortitudine cunctas nationes. N. 23, 1.
 38

j)raestolor (vrakozik). Spei meae volui praestolari in Epiro.

Cic. ad Att. 3, 20. Curionis adventum QidLQ&dLYpraesto
labatur- Caes. B. G. 2 , 23.
praeverto (elhrt, kikerl). Caesar huic re i praevertendum
existimavit. Caes. Praevertere cursu vetitos. Virg.
studeo (tanul , azonvan, igyekszik). Qui Atheniensium rebus
studuissent. Nep. L itera s studere incipit. Cic. A z acc.
ritkbban, de a pronomen neutrumval gyakran; mint:
Qui si nihil aliud studet , nisi i d , quod agit.
tempero (magn uralkodik, magt megtartoztatja). Neque mi
hi temperare possum, quominus exemplum antiquitatis
referam. Plin. Temperare (iga zga t, kormnyoz) rempu-
blicam institutis et legibus. Cic.

n . ) Olly i gk, mellyek majd ugyanazon rtelemben, k

lnfle casust, tudnillik: dativust, accusativust, vagy ablati-
vust praepositioval vagy a nlkl vesznek fl.
abdico (lemond, letesz-hivatalt). Abdicare Magistratum Sal-
lust. Abdicant se Magistratu. L iv.
adscribo (b e ir , flir). Si qui foederatis Civitatibus essent ad-
scripti . Cic. Archias adscribi se in eam civitatem vo
luit. id.
adspergo (befcskendez, behint). Vatinius M ilo n i , clarissimo
v ir o , nonnullam laudatione sua labeculam adspergit.
Cic. Vatin. 41. Pythagoras Apollini hostiam immolare
noluit, ne aram sanguine adspergeret. Cic. N. D. 3, 88.
circumdo (krlvesz). Seinirmis Babyloniam condidit, murum-
que urbi circumdedit. J. 1, 2. Des animum circum
dedit corpore- Cic. Univ. 6.
conjido (bizik-ban-ben). Nemo qui suae con fid it , alterius vir
tuti invidet. Cic. Phil. 10, 1. Quis potest aut corporis./?r-
m ita te , aut fortunae stabilitate confidere. Cic. Tuse.
5 , 40.
defendo (vdelmez). Qui non defendit injuriam, neque propul
sat a suis, cum potest, injuste facit. Cic. Provincia non
modo a calam itate , sed etiam a metu calamitatis est
defendenda. Cic.
dominor (uralkodik). Victis dominabitur argis- V irg. Totido-
minabere mundo. Claudian. Quasi in mancipia do
minaris . Curt. Casus et fortuna in nobis dominatur.
Sulpic.
 39

dono (ajndkoz), alicui rem, s aliquem re. Ciceroni popu

lus Romanus immortalitatem donavit. Cic. Pis. 7 . Cap
tivos lib e rta te , atque immunitate donavit. Curt.
duco (szolgl, tulajdonit, lesz). Laudi ducitur adolescentulis.
Nep.
excello (fellm l, kitnik). Zeuxis longe ceteris excellere
pictoribus existimabatur. Cic. Juv. 2 , 1 . Admirabile
est, quantum in ter omnes oratores unus Demosthenes
excella t . Cic. Orat. 6.
exuo (kivetkeztet, levetk ztet), alicui re m , s aliquem re.
Exuere a licu i vestem. Sen. Non ante abscessum e s t ,
quam hostem exuerunt castris. L iv.
impertio (rszeltet, kzl), alicui rem , s aliquem re. Ignis
naturis omnibus salutarem im pertit calorem. C. N. D.
2 , 27. Puerilem aetatem doctrinis im pertire debe
mus.
incido (bemetsz). Leges in aes incidere . Cic. Incidere mar
mori. Sueton. Incidere in sepulcro Cic.
interdico (m egtilt), alicu i rem , s a licu i re. Parthi fe m i
nis non convivia tantum virorum., verum etiam conspe
ctum interdicunt. J. 41, 3. Ariovistus omni Gallia R o
manis interdixit. Caes. B. G. 1, 46.
intercludo (elzr, akadlyoz), a licu i rem s aliquem re. Pon
tis atque itinerum angustiae multitudini fugam intercluse
runt. Caes. B. G. 7, 11. Ariovistus castra fecit, eo con
silio , ut frum ento commeaturus Caesarem interclude
ret. ib. 1, 48.
mitto (k ld), alicui s ad aliquem . A lcib ia d i nuntius a ma-
% gistratu in Siciliam missus est. N . 7 , 4. A d Eumenem
Olympias, mater Alexandri, nuntios misit. N. 18, 6.
verto (tulajdonit). Quis e r it , v itio qui id vertat t ib i . Piant.
Vertere in (r a , re) voluptatem gulae . Plin.

JE.) Nmelly igk, klnfle rtelmk szerint, majd dal.

majd acc. majd meg abl. kvnnak tbbnyire praepositio-val;
illyenek e' kvetkezk :

accedo (m egegyez, oda megy). Accedam in plerisque Cicero

ni. Quint. Ad haec mala hoc mihi accedit etiam. T er.
Polystratus siti maceratus fontem accessit. Curt. Eume
nes adoiescentulus ad amicitiam accessit. Philip. Nep.
 40

aemulor (irig y e l; kvet). Cum corporis facibus inliammari so

leamus ad omnes fere cupiditates, eoque magis incendi,
quod iis aemulemur , qui ea habent quae nos habere cu
piamus. Cic. Studium Philosophiae, et pla cita Stoico
rum aemulatur . Tac.
animadverto (szrevesz; bntet). Quid est Catilina? ecquid at
tendis? ecquid animadvertis horum silentium ? Cic. Cato
in conplures nobiles animadvertit. Nep.
caveo (gondoskodik-rol rl; vakodik, rizkedik-tl ti). Cice
ro unice cavit concordiae publicae. V eli. 2, 48. Admo
nui te, ut considerares, quibus crederes, quos caveres, ib.
Parmenio, ignarus infirmitatis Alexandri, scripserat,
a Philippo medico caveret. J. 11, 8.
consulo (gondoskodik; tancsot k r ; viseltetik irnt) , ali
c u i, aliquem, in aliquem. Deus consulit rebus humanis,
nec solum universis , verum etiam singulis. Cic. Div. 1,
117. Athenienses consulebant Apollinem Pythium quas
potissimum religiones tenerent. Cic. L e g . 2 , 4 0 . In se
cundis rebus nihil in quemquam superbe ac violenter con
sulere decet. L . 45, 6.
cupio (vonzdik hoz hez; kvn), alicui, aliquid. T ib i, cui
maxime cu p io , satisfaciam. Cic. Non semper bonum est,
quod cupimus ardenter. Cic. Tuse.
do (a d , tad, ir). Multi erant, quibus recte litteras dare pos
sis. Cic. Cum dedissem (scripsissem) ad te litteras tris
tes , et metuo ne veras. Cic.
horreo (aggdik miatt; fl, megijed ti ti). Nemo jam pa
rens, Jilio horret . Plin.Pan. Omnes gentes Alexandri no
men horrebant. J. 28, 2.
impono (r tesz, betesz, beleszlit, rrak; m egcsal), alicui
aliquid , a licu i , aliquem in aliquid , vel in aliqua re. An
tonius leges civ ita ti per vim imposuit. Cic. Phil. 7, 15.
Catoni egregie imposuit Milo. C. Q. Fr. Imposuistis in
cervicibus nostris sempiternum doijiinum, quem dies et
noctes timeremus. C. N. D.
incumbo (rfekszik , nehezkedik, neki fekszik, hozzlt), re i ,
ad rem , in rem. Alexander hortari nauticos coepit, in
cumberent remis. Curt. 9. Incumbe toto pectore ad lau
dem. Cic. Fam. 10, 10. Incunbe in eam curam et cogi
tationem , quae tibi summam dignitatem et gloriam adfe-
rat. Cic. Fam.
 41 \

maneo (marad, vr ra-re, fenyeget), mihi, me. Quodviro for

ti adimi non potest, id m ihi manet et permanebit. C. ad
Quir. 19. Omnes una manet nox, et calcanda semel via
leti. H. Od. 1. 28. Nocentem innocerilemqpe idem ex i
tus manet. Tac. H. 1, 21. Poena te manet. L iv.
peto (k r , megy). Tiberius Germanico Caesari proconsulare
imperium p e tiv it . Tac. A . 1 , 14. Paulus per Thessaliam
Delphos p e t i t , inclitum oraculum. L . 45 , 27. Inimicos
sagitta eminus, hasta cominus petimus (hajit, szr). Curt.
7 , 8, 18. Orithya, Amazonum regina, auxilium a rege
Scythiae p e t it . J. 2 . 4.
prospicio (gondoskodik-rl rl, elrelt), alieni , aliquid. Con
sulite vo b is, prospicite p a tria e . Cic. Cat. 4, 3. In eo
fallimur , quod mortem prospicimus. Sen.
provideo (gondoskodik, ellt, beszerez, elrelt) , r e i , rem .
A Deo vitae hominum provid eri , manifestum est. C. N.
D. 1 , 4. V ir prudens futura ex praeteritis providet.
P. Ep. 1, 5.
recipio (ig r; valahov megy; viszszakap), alicui, se, aliquid.
Si omnia mihi integra fortuna servarit: recipio vobis, ce
leriter me negotium ex sententia confecturum. Cic. Fam.
10. Eumenes se , simul ac potuit, ad Antipatrum recepit.
N. 18 , 4. Alexander, ut securum medicum conspexit,

, .
laetior factus est, sanitatemq&v quarta die recepit . J.
11 8
renuncio (lemond; kinevez). Civilibus officiis renunciare .
Quint. Renunciare Consulem. Cic.
vaco (gondot, fradsgot fordt- ra re; neki fekszik, hozzlt;
dolog nlkl, resen van). Omnia impedimenta dimitte,
et vaca bonae menti. S. Ep. 53. Vacare culpa , magnum
est solatium. Cic. Fam. Nihil a Deo vacat.

JF\) Sum, midn azt jelenti: habere, s a belle szsze-

ttel ltal szrmazott, i n t e r e s t igk hasznlatrl, sm g
nmelly klnssgek.

1) Midn a s u m , melly itt egybirnt csak a harmadik sze

mlyben jn el , azt jelenti, h a b e r e , ( n e k e m v a n) ,
a szem ly, vagy nem szemly, ltalban kinek vagy mi
nek valamije v a n ; a dativusba ttetik, a dolog nomina-
tivusban marad, pldk:
 42

Hom ini cum Deo similitudo est* Cic. L e g . l , 25. Ubi li

bido dominatur y innocentiae leve praesidium est. Cicero
Orat. 2 , 19. Omnibus inter se virtutibus amicitia est* S.
Ep. Dives est, cu i tanta possessio est% ut nihil optet am
plius. Cic. Parad. Tantumne a re tua otii est t ib i , aliena
ut cures ? T. Heaut. Non semper idem floribus est color.
H. Od. 2 , 11. An nescis, longas regibus esse manus? 0.
Her. 17, 166. Crocodilis superior pars corporis dura et
impenetrabilis est, at inferior mollis ac tenera. S. N. Q.
4 o

2 ) . Ezen szlsmdban: est mihi nomen, a z n n e v e m ,

a nv tbbnyire nominativusban marad, ritkbban dativus-
ba ttetik, igen ritkn genitivusba; pldk:

Syracusis est fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est.

Cic. V err. 4 , 118. Terra circumfusa undique est hac spi
rabili natura, cui nomen e s t a r . Cic. de Nat. deor.
Cum est concupita pecunia, nec ratio sanat eam cupidi
tatem, exsistit morbus animi, eique morbo nomen est ava
ritia . Cic. Tuse. Numitoris filia duos pueros enixa est.
Nomina pueris, alteri Remo, alteri Romulo fu e re . J. 43.
2. Inter primores juvenum C. Marcius erat, cui cogno
men postea Coriolano f u i t . L . 2, 33. Romani le g e s ,
quibus tabulis duodecim est nomen, in aes inciderunt. L .
3 , 58. Flumini a celeritate, quadelluit, T ig r i nomen
est inditum, quia Persica lingua Tigrini sagittam appel
lant. Curt. 4 , 9, 16. Metello cognomen N u m id ici in
ditum fuit. Veli. 2 , 4. Nomen M e rc u rii est mihi. Plaut.
Amph. Prol.

3 ) . A z in terest , melly az in t e r sum -nak harmadik szem

lye s tbbfle rtelme van, kvetkezleg hasznltatik: a)
interest (kzbettetik, kzben van). Quem, qui murus in
terest , non timeo. Cic. N i in terfu erin t decem amici. Cic.
b) interest (klnbsg van valamik kzt). In te r homi
nem , ztbelluam hoc maxime interest . Cic. c) interest
(rdekel). Utriusque nostrum magni interest* C ic .E tw e a
et tua maxime interest te valere. Cic. Equidem ad no
stram laudem non multum video interess , sed ad p ro
perationem meam quiddam interest Cic. d) in terresse
alicui re i , vel in aliqua re (jelen van). Quibus in rebus
ipsi interess non possumus. Cic. In te rfu it p u gn a e ,
praelio. Caes.
 43

4). D a t i v u s hasznltatik gyakran a* grgd rsmdja sze

rint valamelly praepositio helyett; pldk:
a) Klnsen a g e r u n d i u m s p a r t i c i p i u m futuri
pass. d a t i v u s a ab vei a helyett.
Barbarus hic ego sum, quia non in telligor u lli . 0. Trist. 5 >
10. Rerum natura nihil dicitur perdere, quia, quidquid i l l i a-
v e llitu r , ad illam redit. S. Benef. 5, 8. Uxor Darii semel tan-
tum Alexandro visa est. J . l l , 12. Quidquid m ihi susceptum
est , id omne me reipublicae causa suscepisse confirmo.
Cic. Manii. 71. Nemo tam imperitus est, ut nesciat, si
b i quandoque moriendum. S. Ep. 77.
b) ad praep. helyett; pldk:
Nuntius re g i v e n it , Romanos Dyrrachium venisse. L .
29, 12. Mihi credite: major hereditas venit unicui
que vestrum in iisdem bonis a jure et a legibus, quam ab
iis , a quibus illa ipsa bona relicta,sunt. Cic. Cacin.
c) apnd helyett; pldk:
Barbaris ex fortuna pendet fides, L . 28, 17. Persis
quoque in trecentos sexaginta quinque dies descriptus est
annus. Curt. 3, 3. Arsaces non minus memorabilis P a r
this fu it, quam Persis Cyrus, Macedonibus Alexander,
Romanis Romulus. J. 41 , 5. Me tib i (apud te) excuso
in eo ipso, in quo te accuso. Cic. Q. Fr. 2 , 2. Si hu
maniter mecum questus esses , libenter tib i (apud te) me
et facile purgassem. Cic. Fain. 7 , 27.
d) cum, helyett fkp ju n g o , misceo igkkel, pldk:
A frica Aegypto ju n cta est. Curt. 4 , 8 . Cecropem an
tiquitas fabulosa biformem tradidit, quia primus marem
feminae matrimonio junxit. J. 2, 6. Oratorem, ego dico,
sapientiam junctam habere eloquentiae. Cic. de Orat. 3*,
142. Rhenus septeintrionali oceano miscetur. Tac, G. 1.
Omnibus rebus , omnibus^ue sermonibus aliquid salutare
miscendum est. S. N. Q. 2 , 59.
J e g y z e t . A kltk illyfle igket is : pugnare , certare ,
congredi 's a t. cum helyett dativussal hasznlnak. A flebb el
szmllt esetekben hasznlt d a t i v u s o k helyett azonban sokkal
szokotlabbak a praepositiok, kivevn excusare s purgare igk et,
pldk:
Praeclarissimum factum non pari modo probatur ab omnibus.
N. 20 , 1. Aristoteles prudentiam cum eloquentia pingebat. Oie.
Tuse. Non potest amor cum timore misceri. S. Epist. 47.
 5) A licet i g e , melly itt annyit tesz mint: posse , gyak
ran a subjectum d a t i v u s n kvl mg a praedicatum-otis
dativus-ban veszi fl, minthogy vagy esse vagy J ie ri igk va
lam elyikvel szokott j rn i; pldk:
L ic u it esse otioso Them istocli , licuit Epaminondae .
Cic. Tuse. M u ltis otiosis ne in communi quidem otio licet es
se. Cic. Coei. 1. Patricio Romano tribuno plebis fieri non l i
cebat\ Cic. Harusc. 44. M ih i negligen ti esse non lice t .
Cic. ad Att. 1 , 17. (lu ieto tib i licet esse, Plaut.

J e g y z e t . Azonban nem ppen szksges hogy a* praedica

tum dativusban legyen , accusativusban is lehet. Nem csak esse
s fie ri igkkel van a licet kt dativus trsulatban, hanem ms in-
finitivussal is ; gy szinte a : necesse est mondssal is, pldk :
Civi Romano licet esse Gaditanum. C. Corn. Indorum philo
sophi neminem admovere lejti diem credunt, cui expectare interrito
liceat. Curt. Hannibal nihil magis precatur deos , quam ut incolumi
cedere atque abire ex hostium terra liceat. L. 26, 41. Lentulus po
stulavit, ut triumphanti sibi invehi liceret in urbem. L. 31, 20.
Vobis necesse est fortibus viris esse. L. 21, 44,

IV. D a tiv u s pa rticu la -K k a l.

1 ) . Az adverbium-ok kzl azok, mellyek dativust kvn igk
bl szrmaznak, convenienter . congruenter, obviam ,
s a t. tovbb : p ro p e , propius , p ro x im e , dativust k
vnnak, jllehet ez utolsk accusativussal is ttetnek,
pldk:
Antiochus , si parre voluisset Hannibali, propius Tibe
r i quam Thermopylis, de summa imperii dimicasset. N.
23, 8. Summum bonum a Stoicis dicitur, convenienter
naturae vivere. Cic. Off. 3, 13. Inter praetores Athe
niensium , magna fuit contentio , utrum moenibus se de
fenderent, an obviam irent hostibus? N. 1, 4. Brutus o-
peram dat, ut cum suis copiis queanj)r o x im eItaliam sit.
Cic. Phil. 10, 26. Proxim e Hispaniam Mauri sunt. Sali.
B. J.
2) . Nmelly interjectio, mint: h e i, vae, ecce, dativussalta
l lta ik , pldk: H e i misero m ih i ! T . Adelph. 2 ,1 , 19.
Vae miserae m ih i ! T. Andr. 4, 5. E cce tib i , qui rex
populi Romani esse concupierit, id que perfecerit. Cic.
Off. 3 , 83
 45

N E G Y E D IK C Z IK K E L Y .

A Z ACClTSATIVITSRli.
M. A c c u s a t i v u s C s e le k v , v a g y th a t igk -
f c e l (verba transitiva).

1) Minden t h a t vagy c s e l e k v ige accusativust ki-

v n , tudniltik azon t rg y , mellyre a cselekvs vitetik,
az accusativus; pldk:
Haec studia adoleScentiam a lu n t, senectutem oblectant,
secundas res ornant. Cic. Am at bonus otia Daphnis.
V irg. D iscite iustitiam moniti et non temnere divos.
V irg . Nemo mortem effugere potest. Cic. Phil. 8, 10.
Fortes fortuna adjuvat. Ter. Phorm. 1 . 4 , 2 6 .
2) Accusativusba ttetnek olly n evek, mellyek e krdsekre
milly h o s z s z u? milly m a g o s ? milly s z l e s ? milly
v a s t a g ? m e n n y i r e ? m e d d i g ? sa t. m e llk -va gy
szmnevekkel felelnek; pldk:
Antiochus fossam sex cubita altam , duodecim latam ,
duxit. L. 37. Milites aggerem latum pedes trecen
tos, altum pedes octoginta, exstruxerunt. Caes. B .G .
7, 24. Arabes gladios habebant tenues, longos qua
terna cubita . L . 37 , 40. Saguntum civitas longe opu
lentissima fuit, sita passus mille fenne a mari. L . 2 1 ,
7. Persis ab altero latere perpetuis montium jugis claudi
tu r, quod in longitudinem mille et sexcenta stadia , in
latitudinem centum et septuaginta procurrit. Curt. 5 ,
45. Augustus non amplius, cum plurimum, quam sep
tem horas dormiebat. Suet. Aug. 78. Quaedam bestiolae
unum diem vivunt. Cic. Tuse. 1 , 94. Totas noctes
somniamus. Cic. Div. 2, 121. Socrates trig in ta dies in
carcere et in exspectatione mortis exegit. S. Ep. 70. A ger,
cum multos annos quievit, uberiores efferre fruges solet.
C. Brut. 16. Decem quondam annos urbs oppugnata
est ob unam mulierem ab universa Graecia. L . 5 , 4 .

J e g y z e t . Ezen krdsre, m e n n y i r e ? azaz m i i l y e n

meszsze, vagy m i i l y e n t v o l s g r a ? legkznsgesebben ac
cusativus ttetik , de igen gyakran, abl. i s , fkp midn a' tvol
sg spatium, szval ttetik k i , pldul: Aesculapii templum quin-
 46

que millibus passuum ab Epidauro abest. L. 45, 28. Legionem Cae

sar passibus ducentis ab eo tumulo constituit. Caes. B. G. A Chal
cide Aulis trium millium spatio distat. L. 45, 27.
2. J e g y z e t . Midn mi val vel raggal tesznk ki nmi t
volsgot vagy t r t, akkor a* latinban ablativus hasznltatik; mint:
Pausanias paucis ante gradibus (lps-sel) , quam qui sequebantur,
in aedem Minervae confugit. N. 4 , 5.

3. J e g y z e t . A z id m i i l y e n h o s z s z u s g n a k je
lentsre hihetleg azrt hasznltatik accusativus, minthogy per
praep. alatta rtetik , de gyakran ki is ttetik, pldul: Dies fes
tus Dianae Syracusis per triduum agitur. L. 25, 23. Hannibal Ita
liam per annos sedecim variis cladibus fatigavit. J. 44, 5.

4. J e g y z e t . E krdsre quamdiu ? gyakran ablativus tte

tik acc. h elyett, mint: Imperium Assyrii mille trecentis annis te
nuere. J. 1, 2. Tredecim annis Alexander regnavit. L. 45, 9. Mith
ridates regnavit annis sexaginta, vixit septuaginta duobus , contra
Komanos bellum habuit annis quadraginta. E. 6 , 10.
*
5. J e g y z e t . A rendszmokkal is hasznltatik az accusati
vu s, ritkbban ablativus e krdsre meddig? mennyi ideig? mint:
Nestor tertiam aetatem (e helyett tres aetates) hominum vivebat. C.
Sen. 31. Mithridates, qui uno die tot cives Romanos trucidavit, ab
illo tempore annum jam tertium et vicesimum regnat. C. Manii.
Athenienses in Peloponnesios sexto et vicesimo anno (26. esztendeig)
bellum gesserunt. N. 6 , 1.

6. J e g y z e t . Ezen fogalom: id a l a t t , pldul, k t

h t a l a t t , sa t , vagy intra praepositioval, vagy nlkle abla-
tivusban ttetik k i , mint: Omnia commemorabo , quae intra decem
annos facta sunt. Cic. Verr. Germani intra annos quatuordechn te
ctum non subierunt. Caes. B. G. 1, 36. Nemo e s t, qui possit
biduo aut triduo septingenta millia passuum ambulare. C. Quint. Aga
memnon cum universa Graecia vix decem annis unam urbem cepit.
N . 15.
7. J e g y z e t . M e n n y i s melly i d r e , in praep. s ac-
cusativussal felel a la tin , pldul: Solis defectiones itemque lunae
praedicantur in multos annos. Cic. Div. 2 , 17. Lacedaemonii in an
nos triginta pepigerunt pacem. J. 3 , 7 . Auctio constituta erat in
mensem Januarium. Cic. in Agr. 1 , 4. Optamus tibi in proximum
annum consulatum. P. Ep. 4 , 15.
8. J e g y z e t . Ezen krdsekre: m e n n y i v e l e l b b ?
m e n n y i v e l u t b b vagy k s b b e n ? ablativus ttetik, s a?
vele jr ante s post itt adverbiumok, hacsak ms nv vagy pro
nomen nincs accusativusban , mint: Numa Pompilius annis permul
tis ante fu it, quam Pythagoras. Cic. de Orat. 2 , 154 Homerus an
nis multis fuit ante Romulum. C. Brut. 40. Themistocles fecit idem,
quod viginti annis ante fecerat Coriolanus. C. Amic. Condita est Car
thago octoginta duobus annis antey quam Roma. J. 18 , 6. Corpus
 47

Alexandri Memphim et inde paucis post annis Alexandrlam transla

tum est. Curt. 10, 10, 20. Servi iis etiam judioibus, qui multis post
seculis de te judicabunt. C. Mare. 29.

9. J e g y z e t . M ieltt , s miutn, vagy n a k n e k e l t -

t e , szjrsok a latinban klnflekpen ttetnek k i , mint e pl
dkbul k itetszik:

Dion obiit diem supremum, quartum post annum , quam ex

Peloponneso in Siciliam redierat. N. 10, 10. Aristides decessit fere
post annum quartum , quam Themistocles Athenis erat expulsus. N.
3 , 3 . Testamentum Augusti ante annum et quatuor menses, quam
decesserat, factum est. Suet. Aug. 101. Hamilcar nono anno, post
quam in Hispaniam venerat, in praelio adversus Vettnes occisus
est. N . 22 , 4. Aristides sexto fere anno, postquam erat expulsus t
in patriam restitutus est. N. 3 , 1. Carthago septingentesimo an
no , quam condita e ra t, deleta est, E. 4 , 5. Octavo mense, quam
coeptum oppugnari, captum est Saguntum. L. 21, 15. Caesar p ri
die , quam occideretur , in sermone, nato super coenam, quisnam
esset finis vitae commodissimus, repentinum inopinatumque praetu
lit. Suet. Caes. 87.

10. J e g y z e t . A b h i n c (mostantl fogva, ezeltt) mindig

mlt idre vitetik viszsza ? s gyakran accusativussal (minthogy an
te rtetik alatta) ritkbban ablativussal hasznltatik, mint: Cartha
go dirta e s t, cum stetisset annis sexcentis sexaginta septem , ab
hinc annos centum septuaginta septem. Veli. 1, 12. Roscius litem
decgdit abhinc annis quatuor. C. Q. Rose, 37.

11. J e g y z e t . M e n n y i i d s ? krdsre a c c u s a t i v u s
ttetik , hol ante kihagyatik , de natus mindig oda adatik , azonban
gyakran genitivussal is j r , a midn h o mo , v i r , f e m i n d sat.
kimarad, pldk:

Cato annos quinque et octoginta natus excessit e vita.C.Brut.

80. Romulus decem et octo annos natus , urbem exiguam in Palati
no monte constituit. E. 1 , 1. Alcibiades , annos circiter quadragin
ta natus, diem obiit supremum. N. 7 , 10. Cato primum stipen
dium meruit annorum decem septemque. N. 24 , 1. Decessit Philip
pus quadraginta septem annorum. J. 9 , 8.

12. J e g y z e t . Midn pedig a k o r t vagy i d t jelent

nvhez minor ya.%y maior comparativus ttetik, akkor a c c u s a t i
v u s helyett vagy genitivus vagy abl. hasznltatik, pldk:

Edicto Augusti magistratum capere poterant ii, qui non mino

res duorum et viginti annorum essent. P. Ep. 84. Cautum est Pom
peja le g e , ne quis capiat magistratum minor annorum triginta. P.
Ep. 10, 83. Julius Caesar sanxit, ne quis civis maior annis vi-
giyti, minorve quadraginta, plus triennio continuo Italia abesset.
Suet. Caes. Hadrianus obiit in Campania , major sexagenario. E.
8 , 3.
 48

A t f c u s a t i v u s t kvnnak azon kzpigk i s (ver

ba intransitiva seu n eu tra ) , mellyek : a d , circum , in , in-
t r , ob , p raeter ^ sub, subter , praepositiokkal sz-
szettetnek. #

a) Alexander adire Jovis Hammonis oraculum statuit. Curt.

Pythagoras et Aegyptum lustravit, et Persarum magos
a d iit C. Fin. 5 , 87. Hannibal cum quinque navibus A -
fric a m accessit. N . 2 3, 8.
circumi) Adrianus orbem Romanorum circum ivit . E. 8,3. T r i
ginta tyranni Socratem circumsteterunt, nec potuerunt
animum ejus infringere. S. Ep. 28. Spartam Eurotas am
nis circumfluit. S. Suasor. 2. Venti sinum circum colunt
maris. L . 5 , 33.
ir i) Atticus mori decreverat, et die quinto, postquam id con
silium inierat, decessit. N . 25, 22. * X erxes cum tan
tis Europam, copiis in va sit , quantas neque antea, neque
postea habuit quisquam. N . 2 , 2.
in te r) Tanais Europam et Asiam medius interfluit. Curt.
6 , 2 , 13.
ob) Pythagoras multas regiones barbarorum pedibus obiit. C.
Fin. 5 , 87. Quaeritur, sitne honestum, gloriae cau
sa mortem obire? C. de Orat. 3, 116.
praeter ) Taurus mons Ciliciam pra eterit, Armeniaeque mon
tibus jungitur. Curt. 7 , 3 , 20. Sententiae saepe acu
tae non acutorum hominum sensus praetervolant. C. de
Or. 3 , 223.
sub) Corporis nostri infirmitas multos subit casus per se. C.
Harusp. 39. M iserior est, qui suscipit in se scelus, quam
is , qui alterius facinus subire cogitur. C. Phil. 11, 9.
subter) Ulissem insimulant tragoediae, simulatione insaniae mi
litiam subterfugere voluisse. C. Off. 3 , 97.
trans) Peccare est, tanquam transilire lineas. C. Parad. A l
pes nemo unquam cum exercitu ante Hannibalem transi
erat. N- 23, 3 . Navigiis amnes et maria transimus. S.
Ep- 90. Ex his notis terris, num tuum nomen vel Cauca
sum transcendere potuit, vel Gangem transnatare ? C.
# Somn. 6.
 49

1. J e g y z e i. A trans praep.val szszetett a c t i v u m igk

gyakran kt accusativust vesznek f l, egyiket az ig e , msikat a*
praep. kivnja, mint: Caesar exercitumLigerim transducit. Caes. B.
G. 7 , 11. Agesilaus Hellespontum copias trajecit. N. 17, 4 . Han
nibal nonaginta millia peditum, duodecim millia equitum Iberim tra
duxit* Liv. 21, 23.
2- . J e g y z e t . Nmelly neutrum \agy intransitivum igk, ha
br nenfttetnek is praepositiokkal szsze, mgis kivnnak accu
sativust, azaz olly accusativust, melly az igbl szrmazott vagy
legalbb vele rokon, pldk:
Servio servitutem. Plaut. Furit furorem . Virg. Bello bellum.
Liv. Ingenui sunt, quorum majorum nemo servitutem servivit. C.
Top. 29. Modice et modeste melius est vitam vivere. Plaut. Pers.
3 , 1 . Mirum somniavi somnium. ib. llud. Olet vinum , olet un
guenta de meo. Ter. Vox non sonat hominem. Virg. Meliora unguen
ta sunt, quae terram , quam quae crocum, sapiunt. Plin.
3. J e g y z e t . A flebbi szszetett neutrum igk kzl n-
mellyek az szszettelen kivl mg egyszer flveszik a praepositiot,
fkp eJ hrmat: a d , in , trans; pldk: Qui ad nos intempestive
adeunt, molesti saepe sunt. C. Fm. 11 , 16. Nunquam iratus qui
accedet ad poenam, mediocritatem*illam tenebit, quae est inter ni
mium et parum. C. Off. Improbi sunt, in fortunas aliorum invadunt.
C. S. Rose. 13. Caesar ab Ariovisto postulabat, ne quam mul
titudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam transduceret.
Caes. B. G. 1, 35.

I I I . A c c u s a t i v u s t kivnnak olly deponens igk is,

mellyeknek a c t i v u m rtelmk van, s Hlyen a legnagyobb
rsze ez igknek ; pldk :
Faciatis , e quibus appareat, non voluptatem vos , sed
officium sequi. Cic. Nulla ars im ita ri solertiam naturae po
test. Cic. Conqueri fortunam adversam, non lamentari decet.
Cic. Stella Veneris Lucifer dicitur, cum antegreditur solem,
cum subsequitur autem Hesperus. C. N . D. 2 , 53. Alexander
n ih il nisi divina ope adgredi videbatur. Curt. 3 , 6. Hanni
bal cum copiis Pyrenaeum transgreditur. W L 21, 24.

J e g y z e t . Ezen deponens igk mr csak azrt is accusati

vust kivnnak, mivel azon praepositiok, mellyekkel szszettettek,
azt kivnnak. De vannak passivum igk is , mellyek : praeter, c ir
cum, ad praepositiokkal szszetve accusativust hajtanak, illyek
pldul: Hephaestion Phoenicis oram classe praetervehi jussus est.
Curt. 4 , 5 , 10. Scopulos praetervecta videtur oratio mea. C-
Coei. 51. Darius equo suos est circumvectus. J. 11 , 9. Domi
tius Laodiceam, lirbem Syriae, appulsus est. Tac. A* 2 , 79.

4
 50

EV. K t A c c u s a t i v u s t kivn, vagy legalbb fl

vehet, a transitivum igknek nem csekly rsze.

Midn pldul a magyarban mondjuk : v a l a k i t v a 1a-

m i re tanit: a v a l a k i t accusativus; aliquem ; a v a l a m i
r e szt pedig a latinban csak accusativussal tehetni k i, n
ha praepositioval; teht az aliquid msik accusativus. Ide tar
toznak jelesen :
1) F a cio, efficio , reddo ig k ; magyarban megfelel nekik:
v , v e; pldk:
Cum deficere Alexandrum amici viderent, quaerunt, quem
imperii fa ciat heredem {prks-v)? respondit, dignis
simum. J. 12 , 15. Julius Caesar dictatorem (dicta-
tor-r, v) se f e c it . E. 6, 16. Hoc age , ut te quotidie
meliorem facias. S.- Ep. 5. Necessitudo timidos fortes
facit* Sali. B. C. 58. Non solum ipsa fortuna coeca
est, sed eos etiam plerumque effecit coecos, quos com
plexa est. C. Amic. 54. Et secundas res splendidiores
fa c it amicitia, et adversas leviores. C. Amic. 22.
2) A nevez s czimz igk, mint: voco, appello , nomino,
cognomino, nuncupo, dico, inscribo; a magyarban
egy s z e n v e d , s t u l a j d o n i t eset ttetik illyen-
kor, azaz a msodik accusativusnak: nek nak rag felel
meg ; pldk :
Romulus urbem ex nomine suo Romam (Roin//aA) voca
vit. E. 1 , 2. Summum consilium majores nostri appel
larunt senatum. Cic. Sen. 19. Omnes perturbatio
nes animi morbos philosophi appellant. Cic. Tuse. 3, 9.
Reges suos Romani Caesares Augustosque cognomina
vere. J. 41, 5. Iram bene Ennius initium d ixit in
saniae. Cic. Tuse. 4, 52. Nonnulli de oratoris arte pau
cis praecipiunt libellis , ^osque rhetoricos inscribunt.
Cic. de Orat. 3 , 122.
3) Azon igk , mejlyek k i n e v e z s t , v l a s z t s t jelen
tenek, mint: creo, renuncio, designo, deligo , eligo,
declaro; a magyarban v ve-vel teszszk k i, pldk;
Romani Aemilium Paulum consulem (consul-I) creant.
J. 3 3 , 1. Diocletianum imperatorem cre
avit* E. 9 , 13. Aristoteles quodam loco mundum de
signavit Deum. C. N. D. 1, 33. Bellum Judaicum Fla-
 vius Vespasianus ( ducem eum Nero delegerat) adminis
trabat. Tac. H. 1, 10. Thebani Philippum , Macedoniae
regem , ducem eligunt. J. 8, 2. Ciceronem univer
sus populus consulem declaravit . C. Agr. 2 , 4.

4) habeo, midn az az rtelme: t a r t , t e k i n t , valaminek

tartja, gy tekinti mint de nha kznsges rteim*
ben (van) is kt accusativust kvn , pldk:

Natura insculpsit in mentibus , ut Deum aeternum et be

atum haberemus. C. N. D. 1, 45. Agesilaus templa
Deorum sancta habebat- N. 17, 4. Epaminondas phi
losophiae praeceptorem habuit Lysim Tarentinum , Py
thagoreum. N. 15, 2. Cato Valerium Flaccum in con
sulatu habuit collegam. N. 24, 1. Bibulum habeo ami
cum . C. Fam. 1 , 4 . M e certe tuarum actionum, re
rumque omnium socium comitemque habebis, ib. 9.

5) E kvetkezk: praebeo me, praesto me, exhibeo me,

pldk:

Bene de me meritis gratum me praebeo (mutatom , bizo

nytom). C. Plane. 91. Sapientia certissimam se nobis
ducem praebet ad voluptatem. Cic. Fin. 1, 43. M o
neo , ut te erroribus tuorum placabilem praestes. C. Ep.
9 , 24. Trajanus Hornae et per provincias aequalem
se omnibus exhibebat. E. 8, 2.

6) Doceo y dedoceo, edoceo, (magyarban: r a , r e , minket

mindenre tanit). pldk :

Philosophia nos cum ceteras res omnes , tum , quod est

difficillimum, d ocu it , ut nosmet ipsos nosceremus.
Cic. L e g . 1 , 58. Ridiculi sunt, qui, quod ipsi ex
perti non sunt, id docent ceteros. C. de Or. 2, 76.
Pythagoras pueros modestiam et literarum studium do-
cebat. J. 2 0 , 4. Ciceronem Minerva omnes artes
edocuit. Sali, in Cic. 7.

J e g y z e t . Az egyik accusativus helyett nha infinitivus ll

hat, s ha a doceo annyit tesz, mint t u d s t a n i , a dolog de
praep. ablativusban van , pldul: Dionysius, ne tonsori collum com
mitteret , tondere filia s suas docuit. Cic. Tuse. 5, 58. Equidem
soleo dare operam, ut de sua quisque re me ipse doceat. C. de Orat.
2 , 102. Quid est tam arrogans, quam de religione, de rebus di
vinis pontificum collegium docere conari? C. Dora. 33.
4 *
 52

7) EJ k r , s krd igk : rogo , oro , . fla g ito , posco, re -

j)osco3 rogo, interrogo; aztn: celo (re jt); magyarul:
ra r e , vagy megfordtva az szenved helyett t l t i ,
mint: csak azt krem t le , vagy arrtt krem V; pldk:
I/fe/ te ad extremum oro, ut in negotio tuo diligentis-
simus sis. C. Q. Fr. 1 , 1, l . M e frumentum fla g i
tabant; quasi vero ego rei frumentariae praefuissem. C.
Dom. 14. Verres jiarentes pretium, pro sepultura li
berum poscebat. C. Verr. 1 , 7 . Nulla salus bello,
pacem te poscimus omnes. V. Aen. 11 , 362. Lega
ti Ennenses a suis civibus haec habuere mandata, ut ad
Verrem adirent, et eum simulacrum Cereris et Victoriae
reposcerent. C. Verr. 4, 113. 0 virum simplicem, qui
nos nihil celat. Cic. Or. 230.
4

J e g y z e t . An oro igvel egy rtelm peto , de mgis evvel

soha sincs a* szemly accusativusban , hanem a praep.val ablativus-
ban , gy ms igk is , mellyek krst, s kvetelst jelentenek. A ;
rogare s interrogare igknl a dolog tbbnyire de praepositioval
ablativusban van , mint: Athenienses auxilium a Lacedaemoniis pe
tiverunt. N. 1 , 4 . Quid studia, quid artes a te fla g iten t, tu vi-
deb s. C. Fam. 4, 13. V isne, ut te eisdem de rebus latin interro
gem? C. Pait. 2.

8) A kvetkez igk : p u to , existimo , arbitror , duco, ju

dico, numero, ketts accusativust kivannak ugyan, de
az egyik inkbb az infinitivus accus. hol az esse kima
radt ; pldk:
Natura homini praescripsit, ut nihil pulchrius , quam
hominem putaret. C. N. D. Socrates totius mundi se in
colam et civem arbitrabatur. Cic. Tuse. 5 , 108. Car-
thaginenses bona Hannibalis publicarunt, domum a fun
damentis disjecerunt, ipsum exulem judicarunt. N. 23,
7. Qqidain singulas stellas numerant deos. C .N . D.
3 , 40.
9) Vannak mg tbb ig k , mellyek ketts accusativust vesz
nek fl, az egyik mint appositum tekintetik; a magyar
ban v v ragokkal fejezzk ki, illyek : do , addo, ad
jungo, accio , p eto, sumo, pldk:
Lacedaemonii regibus sis augurem assessorem dederunt.
Cic. Div. 1, 95. Argus oculeus totus fu it, quem quon
dam Ioni Juno custodem addidit. Plaut. Aulul. 3, 6. Ho
merus principibus heroum certos deos, periculorum co-
 53

mites adjungit\ C. N. D. 2, 166. Philippus rex. Aris

totelem Alexandro filio doctorem accivit. Cic. de Or. 3,
141---- Artaxerxes Iphicratem ab Atheniensibus p e tiv it
ducem. N. 11, 2. Tibi optionem sumito Leonidam.
Plaut. Ascit. l y 1.

1. J e g y z e t . Az 1 6 s 8, 9. pontok alatt emlitett igk

nek passivumban ketts nominativusok van; ellenben a* 6 , 7. pont
alattiak szenvedleg is accusativusban kvnjk a dolgot. De ms
passivum igkkel is, fkp kltknl, lthatni accusativust, mely-
ly e t : a d , vagy quod attinet (-ra-re nzve) ltal magyarzhatni,
pldk: *
Hipponiates sub Hannibale magistro omnes belli artes edoctus
est. L. 25 , 40. Latinae legiones longa societate militiam Roma
nam Sunt edoctae. L. 6, 32. Porcius Cato rogatus est sententiam.
Sali. B. C. 52. Nn tantum segetes alimentaque debita divespos
cebatur humus. 0. Met. 1, 137. Augustus Dalmatico bello vul
nera excepit. Una acie dextrum genu lapide ictus; altera autem, et
crus et utrumque brachium ruina pontis consauciatus. Suet. Aug. 20.
2. J e g y z e t. Celo (elrejt, eltitkol) nha dativussal is tall-
tatik , fkp a passivumban, m int: Si hoc celetur pa tri , in metu
sum. Plaut. Ubi ubi est, diu celari non potest. Terent ; itt minden
eset nlkl ll.
3. J e g y z e t . mbr ezen igk is .a doceo-\al egyrtelmek:
erudio , instituo, instruo, imbuo , informo, azrt mg sem kivnnak
kt accus. hanem egyik helyett abl. pldul:
Lentulum nostrum cum ceteris artibus, tum in primis imitatio-
ne tui fac erudias. Cic. Quibus ille studiis ab ineunte aetate se im
buerat. Cic. St mondatik praepositioval i s : aliquem in arte poetica
erudire; instituere aliquem ad omnem modestiam et humanitatem.
In iure civili, vel ad cultum divinum erudire. Cic. lludem ad dicen
dum instituere, i\. Docere aliquem fidibus, mondja Cicero. Mulier lit
teris Graecis et Latinis docta. Sali.
4. J e g y z e t . Midn jubeo azt* jelenti: decerno (vgez, alkot)
statuo , creo, csak egy accusativust kivan , vagy dologit vagy sze
mlyit , dativust soha sem; m int: populus Romanus legem jussit de
civitate tribuenda. Cic. Cum populus regem jusssset (vlaszt) , id-
es t: creasset. Midn pedig azt jelenti, imperare, (parancsol, ren
del) infinitivussal ttetik az accusativus , de nha dativus is tall-
tatik , ne vagy ut particula-val, mint: Lycurgus convivari omnes pu
blice jussit. Just. Lycurgus virgines sine dote nubere jussit, ut uxo
res eligerentur, non pecuniae. Id. Alexander sepulcrum Cyri jussu
aperiri. Curt. fubeo te bene sperare. Cic. Nha csak dologi accusa
tivussal ttetik, mint: Lex jubet ed, quae facienda sunt, prohibet-
que contraria. Cic. Militibus suis ju ssit , ne qui eorum violaren
tur. Caes. Populus ju s s it , ut statuae Verris demolirentur. Cic* Verr.
2, 161. Hercules sacrorum custodibus ju s s it , ne mulierem interes.se
permitterent. Macrob. L. 1. Sat.
 i 7. Az egyszemlyit igk (verba impersonalia) a sze
mlyt a c c u s a t i v u s b a kvnjk ; poe n ite t, p u d e t , tae
det, miseret flebb rintve vannak , hol a genitivusrol vala
s z , ide csak ezek tartoznak : d ecet , dedecet , oportet.

1) D e c e t ,illik ; a szemly accusativusban va n ; ha a dolog

a mi illik, i g e , ez infinitivusba ttetik, ha pedig nv, az
nominativusban marad , pldk :

Judicem decet , non solum manus, sed etiam oculos ab

stinentes habere. Cic. Off. 1 , 144. Omnia prius e x
p e r ir i verbis, quam armis, sapientem decet. T . Eun. 4,
7. Oratorem irasci minime decet: simulare non dede
cet. Cic. Tuse. 4 , 55. Omnes homines summa ope
n it i d ecet , ne vitam silentio transeant, veluti pecora.
Sali. B. C . l . Oratio sollicita philosophum non decet.
S. Ep. 100. Candida p a x homines, tr u x decet ira feras.
0. Art. 3 , 502. Miseros convicia non decent. J. 14,
4. Parvum parva decent. H. Ep. 1, 7.
2) O p o rte t ,szksges, k e ll ; ut s conjunvtivus-sal kellene
ttetnie, de ut rendesen elhagyatik, s a conjunctivus
helyett accusativus ttetik infinitivussal. Az accusativust
teht tulajdonkp nem az oportet veszi f l , hanem az in
finitivussal j r ; pldk:

M e justum esse gratis oportet. S. Ep. 113. Legem bre

vem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur. S.
Ep. 94. Virum bonum nec p rece, nec pretio , nec
gratia, nec periculo a via recta deduci oportet . ad Her. 3,
4. Narrationem oportet tres habere r e s , ut b revis, ut
aperta, ut probabilis sit. Cic. Juv. 1 , 28. Praemia
virtutis sancta esse oportet. C. Juv. 2 , 114. A nulla
re honesta, periculi aut laboris magnitudine deduci opor
tet. Nullo dolore cogi oportet , ut ab officio recedatur, ad
Her. 3 , 5. Omnes leges ad commodum reipublicae re
ferre oportet, et eas ex utilitate communi in terpr et ari.
Cic. Juv. 1, 68.

1. J e g y z e t . Azonban az oportet nem mindig accusativus-

sal ttetik , hanem ezt kihagyva conjunetivussal, mint: Me ipsum
ames oportet, non mea , si veri amici futuri sumus. Cic. Fin. 2, 85.
Animus oportet tuus te judicet divitem, non hominum sermo, ne
que possessiones tuae. Cic. Parad. 6 , 1. Philosophiae servias opor-
t t, ut tibi contingat vera libertas. S. Ep. 8. Semper is , qui de
fendit, non solum resistat oportet, sed etiam rationem subjiciat recu
sationis suae. C. Part. 102.

2. J e g y z e t . Ha az oportet ige mindig accusativussal hasz

nltatnk , gyakran ktrtelmsg tmadna, de ha nha nominati-
vust tesznk conjunetivussal, a ktsg megsznik; pldul: me a-
mes oportet , rtelmes , de ha igy tennm : me amare te oportet, kt
sges volna, s annyit is tenne: nekem kell tged szeretnem, ?s an
nyit i s , neked kell engem szeretned. Illy kt rtelmsg eltvozta-
tsra teht nominativus hasznltatik conjunctivussal.

3) E kvetkez igk is hasznltatnak nha egy szemlyleg:

f u g i t , ju v a t, p ra eterit; i g y : me non fu g it, me non
p ra eterit , jl tudom; juvat me, rlk rajta, kedvemre
va n , pldk :
Non te fugit, qui plurimis benigne fe c is ti, quam multi
grati reperiantur. C, Fam. 13, 67. Non me p ra eterit,
Gallos fama belli praestare. L . 38, 17. T e hilari ani
mo esse, valde me juvat. C. Q. Fr. 2, 13. Non mefu -
g i t , quam sit acerbum, parentum scelera filiorum poe
nis lui. Cic. ad Brut. 12. Juvat me, quod vigent stu
dia. P. Ep. 1, 13. Juvat nos beneficii conscientia. S.
Benef. 4, 11.

J e g y z e t. Mindenrl szablyt adni valamint egyb nyelvek

ben gy a latinban is teljes lehetlensg , hanem a jobb rkat szor
galmasan olvasva kiki szrevtlenl jut mg olly dolgok megrt
sre is, mellyek szablyok al alig vonathatnak. gy e kt ige is, br
inkbb neutrnm-ok mint activumok , accusativust kvn, mint: de
f i c i o , effugio^ pldk: Bonos numquam honestus sermo deficiet. Qu.
12, 1. Quam multa te deficiant, vides. C. Caeeil. 52. Dei noti
tiam nulla res effugit. S. Benef. 5, 25. Mortem effugere nemo po
test C. Phil. 8 , 29.

V I . A c c u s a t i v u s t kvnnak nmelly interjectiok,

m int: o ! oh! heu ! e c c e ! a magyarban nevez esettel ttet
nek , tbbnyire pedig minden eset nlkl, m int: o n szeren
cstlen! pdk:

0 me miserum! o me afflictum! Cic. Fam. 14, 4. 0 vim

maximam erroris! C. D iv. 2, 99. O fallacem hominum
spem ! fragilem<[ue fortunam, et inanes nostras conten
tiones! C. de Or. 3, 7 . O te dementem, si tunc mor
tem times, cum tonat. S. N. Q. 2 , 59. O praeclarum
diem, cum ad illud divinum animorum concilium coetum
que proficiscar. C. Sen. 8 5 . Heu me miserum! curse-
 56

natum c o g o r, quem laudavi seinper, reprehendere? C.

Phil. 7, 14. Ecce miserum hominem \ si dolor sum
mum malum est. C. Fin. 2 , 96.
1. J e g y z e t . Nha a szemlyes nvms eltt maga az in
terjectio kihagyatik, s csak az accusativus ttetik , pldul: Me
miserum, quod tu non voluisti. C. Att. 9 , 6 . Me miserum , te in
tantas aerumnas propter me incidisse ! C. Fm. 14, 1.
2. J e g y z e t. Gyakran ez interjectiokkal nominativus vagy
vocativus hasznltatik, p. o. O dii boni! quid est in hominis vita
diu? C. Sen. 68. O fortuna mors, quae cet. C. Phil. 14, 31.

V II. A vrosok s helysgek nevei accusati-

v u s b an.

1) Hogy minden cselekv (transitivum) ige accusativustkivn,

ide is sz l, teht a vrosok, helysgek nevei activum i-
gkkel accusativusban vannak, pldul: lttam B cset,
vidi Viennam, lerta R m t, descripsit Romam. Midn
teht a vrosok neveirl van sz, n e u t r u m igket kell
rtennk.
2) A vrosok nevei hromfle casusba ttethetnek: accusati
vus , genitivus, vagy ablativusba , a krdsek szerint.
Jllehet e czikkelyben csak az accusativusrl van sz, de
knnyebbsg s nagyobb vilgossg okrt itt mindent
egytt elmondani, mit a vrosok neveirl tudnunk k e ll,
legqzlszerbbnek ltszk.
a) E krdsre: quo? h o v ? a vrosok nevei accusativusba
ttetnek, sin vagy ad praepositiok nlkl, mellyek azon
ban az orszgok neveinl szksgkp megkvntainak.
Pldk :
Juvenes Romani Athenas studiorum causa proficisci sole
bant. Aurum Judaeorum nomine quotannis ex Italia H ie -
rosolymam exportari solebat. C. Flacc. 67. Dionysius
cum fanum Proserpinae Locris expilavisset, navigabat Sy-
racusas. C. N . D. 3, 83. Multae nationes quondam D e l-
phos ad Apollinis oraculum profectae sunt. C. Faut. 20.
Legati Athenas missi sunt, jussique inclitas leges So
lonis describere. L . 3 , 31.
h) ubi? h o l ? krdsre az I. s II. declinatiora tartoz nevek
ha singularisban vannak, g e n i t i v u s ba ttetnek; ha
pedig tbbes szm a n v , vagy IlI-dik declinatiora tar-
 57

tozik, akkor ablativusban szokott hasznltatni; a g e ni

t i v u s n l hozz rthetni: in rbe, in oppido (teht ab-
' lativus), az ablativusnl in praepositiot; pldk :
Ut Romae (in urbe Romae, Roma vrosban) consules,
sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur. N .
23, 7- Talis Romae Fabricius, qualis Aristides Athe
nis fuit. C. Off. 3 , 8 7 . Cur jam oracula Delphis non
eduntur? C. D iv. 2 , 117. Babylone Alexander est
mortuus. C. Div. 1, 47. Constantinus Augustus N ico
mediae obiit. E. 10. 4.

J e g y z e t . A vrosok neveinl nha lthatnia^ praepositiot,

melly azonban itt nem annyit tesz: hoz hez, hanem nl n l: Hen-
nibal in Italia erat victor ad Cannas. L. 34. 0. Caesar pontem, qui
erat ad Genevam, jubet rescindi. Caes. B. G. 1 , 7.

c ) unde? h o n n t ? e krdsre minden vrosok n eveiabla-

tivusba ttetnek, melly ablativus az a vagy ab praeposi
tio kihagysbul megmagyarzhat ; pldk :

Demaratus , Tarquinii regis pater , fugit Tarquinios Co

rintho, et ibi suas fortunas constituit. C. Tuse. 5 , 109
-Caesar Tarracone discedit, pedibusque Narbonem,
atque inde Massiliam pervenit. Caes. B. G. 2, 21. L a ce
daemonii de rebus majoribus Delphis oraculum petebant.
C. Div. 1 , 9 5 . Timoleon Corintho arcessivit colonos,
quod ab his initio Syracusae erant conditae. N . 20. 3.

1. J e g y z e t . A krdsre unde? nem ritkn a praepositio-

val ttetnek a vrosok n evei; mint:
Fabius Pictor legatus a Delphis Romam rediit. L. 23, 4. *
Ab Athenis proficisci in animo habebam. C. Fam. 4, 12.

2. J e g y z e t . Ha a krds ez volna: mellyik vroson ke

resztl ? a felelet per praepositio-val ttetik; pldul:
Alexander equo per Babylonem vectus est. Curt. 3, 3. Pro
consul provinciam per Ticinum est petiturus. P. Ep. 7 ,1 6 .

3. J e g y z e t . Ha a vrosok tulajdonneveihez valamellyn

mn appellativum, pldul oppidum vagy urbs ttetik , ez a krds
re ubi ? ablativusban ll , habr a tulajdonnv genitivusban van is,
mint :
Archias pota Antiochiae natus est, celebri quondam urbe et
copiosa. C. Arch. 4. Pompejus hiemare D yrrhachii, Apolloniae ,
077i7ijt,sque oppidis maritimis constituerat. Caes. B. G . 3 , 5.
 58

Ha urbs vagy oppidum ell l l , a' kvetkez vrosnv vagy

ftblativusba , vagy genitivusba ttetik :
Cimon in oppido Citio est mortuus. N. 5 , 3. Cassius est in
oppido Antiochiae cum omni exercitu. C. Alt. 5, 18. Accidit, ut una
nocte omnes Hermae, qui in oppido erant Athenis , dejicerentur.
N. 7, 3.

4. J e g y z e t . Nmelly szigetek nevei is akkp hasznltatnak

mint a vrosoki, hol azonban mindig ez rtetik alatta: in insula.
Conon plurimum Cypri vixit, Iphicrates in Thracia, Timothe
us Lesbi. N. 12, S. Aeschines cessit Athenis, et se Rhodum contu
lit. C. de Or. 3, 213. Aristidis arbitrio quadringenta et sexagin-
ta talenta quotannis Delum sunt collata. N. 3, 3. Lycurgus Cre
tam profectus e s t, ibique perpetuum exilium egit. J. 33.

5. J e g y z e t . Domus s rus gy hasznltatnak mint vros

nevek. E krdsre quo ? domum (hatbb, domos) rus; ubi? do mi ,
r u r i . (nha ru re ); unde? domo, r u r e . Domi ezen genitivuso-
kat is flveszi: meae, tuae, suae, nostrae, vestrae, alienae. Ha
pedig valameliy adjectivum jrul hozz, in praepositio-val ablativus
ttetik; mint: domi suae, in illa domo, in domo pudica. De ha a
hz tulajdonosnak genitivusa hasznltatik , majd dom i, majd meg
in domo mondatik; Caesaris ipsius domi, vel Caesaris ipsius in do
mo. ltalnosan nvmssal vagy mellknvvel gy hasznltatik mint
ms nv. Domum meam ven it, nihil domum suam in tu lit; in domum
veterem remigrare , e nova. In domum Maelii tela inferuntur. Liv.
e domo Caesaris multa ad te delata sunt. Cic.
Condiunt Aegyptii mortuos, et eos domi servant. C. Tuse. 1 ,
108. Marius , septimum consul, domi suae senex est mortuus. C.
N. D. 3, 81. Romaene et domi tuae, an Mitylaenis aut Rhodi mal
les vivere ? C. Fam. 4 , 7. Socrates eundem vultum domum refere
bat , quem domo extulerat. S. Ira. 2, 6.
Manlius rure juventam egit. L. 7 , 5 . Quintus ruri agere vi
tam constituit. L. 7 , 39. Laelius et Scipio rus ex urbe , tamquam e
vinculis , evolabant. Cic. de Or. 2 , 22. Cum Tullius rure redierit,
mittam eum ad te. C. Fam. 5 , 10. *

6. J e g y z e t . Humus, bellum, militia rszint gy hasznl

tatnak mint a llebbiek , a krdsre ubi? genitivusba ttetnek , de
a msik kt esetben quo ? s unde ? nem mondatik : humum s hu
mo , hanem praepositioval fejeztetnek ki; tovbb belli s militiae
magnosn nem, hanem domi-x&\ egytt, vagy vele ellenttben hasznl
tatnak, mint: belli , domique, domi bellique; domi militiaeque\ nec
ducem belli, nec principem domi; nihil domi, nihil militiae gestum;
de bello is hasznltatik. Terentius: hic viciniae, huc viciniae. Plau
tus: proximae viciniae habitat. Liviu s, quae ab Romanis domi mili
tiaeque gesta sunt, exposuit. L. 6 , 1. Romanis nihil sine auspi
ciis nec domi, nec militiae gerebatur. C. Div. 1 , 3.
 V IU . Accusativus ttetik a kvetkez praepo-
sitiokkal:
ad , apud , ante , adversus s adversum , cis s citra ,
circa s circum , circiter, contra, e rg a , extra , in fra,
inter, intra, ju xta, ob, penes, per, pone, post, prae
ter, prope, propter, secundum, supra, trans, versus
(ez a casus utn ttetik), ultra; tovbb a krdsre quo?
h o v ? ezek is : in , sub; aztn: super , s s u p te r ,
Pld k:
Pauci veniunt ad senectutem: C. Sen. 6 7 . Thebani ac
cusantur apud Amphictynas, idest apud commune Grae
ciae concilium 0. Juv. 2 , 69. Propone ante oculos
Deum. C. N . D. 1, 114. Caesar adversum Pompejum
dimicavit. E. 6, 16. Patrium habet Deus adversus bo
nos viros animum. S. Prov. 2. Graeci incoluere terras
prius cis Apenninum , postea trans Apenninum. L . 5 ,
33. Sonus non est a postrema syllaba citra tertiam .
C. Or. 58. Terra se circum axem convertit et torquet.
C. Acad. 4 , 123. Communis utilitatis derelictio con
tra naturam est. C. Off. 3, 31. - Religio est justitia
erga Deum. C. Part. 78. Latrocinia apud Germanos
nullam habent infamiam, atque ex t r afines cujusque civi
tatis fiunt. Caes. B. G. 6,23. In ter ignem et terram,
aquam Deus animamque posuit. C. Univ. 5. Optima be
neficia sunt ea, quae intra tacitam duorum conscien
tiam latent. S. Benef. 3, 10. In fra Saturnum Jovis
stella fertur. C. N . D. 2, 52. Virgulae fiunt ju x ta so
lem in nube. S. N . Q. 1 , 9. Rari cometae, etobhoc
mirabiles sunt. S. N . Q. 7, 14. Eloquentia non modo
eos ornat, penes quos est, sed etiam universam rempu-
blicam. C. Or. 242. Longum iter est p e r praecepta ,
breve et efficax p er exempla . S. Ep. 6. Janusbis/;os#
Numae regnum clausus fuit. L . 1, 10. Condita Mas
silia est prope ostia Rhodani amnis. J. 4 3 , 3. L e g i
divinae et humanae omnes parebunt, qui sechndum natu
ram volent vivere. C. Off. 3 , 23.
 60

T D IK C Z IK K E L Y .

A* V O C A T IV U S R Ii.
A* vocativus sem nevekkel sem igkkel szoros viszony
ban nem ll, hanem fggetlenl hasznltatik, ha a megszl
tott trgynak klnsen ki kell ttetnie, nagyobb vilgossg
okrt.

J e g y z e t . A vocativusrl mg csak azt kell megemltennk,

hogy rendszerint a monds tagjainak utna ttetik, ell igen rit
kn tallhat, s hogy azo csak nagyobb indulatok jelentsre hasz
nltatik. A kltk igen gyakran nominativust hasznlnak vocati
vus helyett, p. o. Terentius: 0 vir fortis atque amicus; Horatius
de art. poet. 292. Vos o Pompilius sanguis. Egyes helyeken prosa-
istk is , mint Livius 1 , 24. audi tu populus Romanus ; s S, 9. age-
dum pontifex publicus populi Rom. , praei verba, quibus rae pro le
gionibus devoveam. Plinius hist. nat. 7 , 31. hol Cicerhoz szl:
salve primus omnium parens patriae appellate, primus in toga trium
phum linguaeque lauream merite! Itt appSUate s merite vocativus-
ok , de p r i m u s , nem vocativus, nem megszlts Jianem kzbettei,
V rtelme : ,,mint a legels.u

H A T O D IK C Z IK K E L Y .

A Z A B IA T IV U S R L .
Az ablativus, fkp praepositio nlkl, klns sajtsga
a latin nyelvnek, melly a fnvnek igen sokfle viszonyait fe
jezi k i , mellyeket nyelvnkben arra hatrozott ragok jelente
n ek , jelesen va lvel, bn ben, tol t l , bol bl , sa t; mint
hogy pedig az illy vilgos megklnbztetsek a latinban nin
csenek, teht az ablativusnak kell mind azon viszonyokat kije
lentenik , minl fogva klns figyelmet rdemel.

A) Ablativus szenved igkkel.

4

Minden szenved igvel a b l a t i v u s ttetik, nhaprae-

positioval a, ab, nha pedig aJ nlkl; ezen ablativust, melly
a szenved igkkel j r , magyarban: ti, t i raggal teszszk
k i; sol mundum illustrat; szenvedleg : sole mundus illustra
tur, d n a p l i at. Dei providentia mundus administratur.
Cic. Laudatur ab liis, culpatur ab illis. Ego quoque a meis me
amari postulo. Terent.
 61

J e g y z e t . Ha azon subjectum, honnt af hats j, s z e m l y ,

rendesen a praepositio a vagy ab liasznltatik, filius amatur a pa
tre. Azonban kivtetnek e kvetkez participium-ok : natus, geni
tus , editus, ortus, satus, meUyeknl aJ praepositionem ttetik ki;
ugyanis nem mondatik: natus a p atre, genitus a p a tre , hanem
praep. nlkl, natus patre. Egybirnt a szlsi szavaknl mater
eltt ex , vagy de liasznltatik, de nlklk is mondathatik.

B) Ablativus ttetik az gy nevezett kzp-szenved igkkel,

(neutro-passiva) mellyek szenvedst jelentenek, de alakjukra
nzve activumok, pldk :

Ita testis in reum rogatur, an ab eo fustibus vapulas-

set. Quint. L. 9, 2. Fabricius respondit, a cive se spoliari
m alle, quam ab hoste venire . id. L . 12.
2. Ide tartozik J io , pldul: nunc primum audio, quid
illo sit fa ctum . Terent.
Nha He praepositioval hasznljk: Quid de P . Clodio
J ia t , rescribe. Cic.

J e g y z e t . E participium: futurusy azon rtelemben vve ab-

lativust kivn, p. o. Quid me futurum, censes ? Terentius. Ut sciam,
quid de nobis futurum sit. Cic.

c) Ablativus fnevekkel s mellknevekkel.

JT. Az olly n evek, mellyeket magyarul igy fejeznk k i : ra

re nzve , mint: eszre nzve , nagysgra nzve , abla-
tivusban hasznltatnak, pldul: Nemo Romanorum Cice
roni par fuit eloquentia. Ide tartoznak e* szlsmdok :
me sententia, me opinione, meo judicio; natione syrus;
genere facile primus. Hamilcar cognomine Barcas; ms
pldk a szablyra nzve :

Agesilaus claudus fuit altero pede . Nep.

Sunt quidam homines, non r e , sed nomine . Cic.

1. J e g y z e t . Ezen ablativus helyett nmellyek a grgk

mdjra accusativust hasznlnak , leginkbb kltk a participium
pass. perfectum-oknl, illyenek: vite caput tegitur; membra sub
arbuto stratus; redimitus tempora lauro ; miles fractus membra la
bore ; edoctus artes; interrogatus sententiam; illy klnssgek:
tremit artus; Virg. Georg. os humerosque deo similis. Virg. Aen. 1, 589.
feminae Germanorum nudae brachia et lacertos. Tac. Germ. 17.
 62

2 J e g y z e t. Az ltzik s vetkzik: induor , amicior , cz/z-

g-or, accingor ; exuor, discingor7 igk minthogy ktflekp mon
dathatnak : induo rae 2'ese , s induo mihi vestem, teht a passivum
e kettt szszekeverik, s e helyett induor veste, mondjk: induor
leestem; illyen pldk: protinus induitur faciem cultumque Dianae;
Virg. Aen. inutile ferrum cingitur.

3. J e g y z e t . De nem csak grgsen s kltknl tallhat

ni accusativust ablativus helyett, hanem maguknl a legjelesebb
prosaistknl is; gy helyett: magna parte, nagy rszint; maxi
ma parte , legnagyobb rszint. Cic. Or. 56. magnam partem ex j am
bis nostra constat oratio : de Oit. 1 , 7 : maximam partem ad inju
riam faciendam aggrediuntur, ut adipiscantur ea , quae concupive
runt. Tovbb tall ttik adjectivumoknl cetera s reliqua , ceteris
helyett; pldul: Proximum regnum , cetera egregium , ab una par
te haud satis prosperum fuit cetera similis , cetera laetus , cetera
bonus ; aztn id temporis , vagy id aetatis , e helyett: eo tempore,
ea aetate; p. o. Liv. 1, 50. purgavit se , quod id temporis venisset.
Cic. p. Clu. 51. non potuit honeste scribere in balneis se cum id
aetatis filio fuisse.

MM. E kvetkez adjectivum-ok :

dignus , indignus , fretus , fessus, aeger,

alienus, praeditus, contentus s saucius.
ablativust vesznek f l, miknt e pldk mutatjk:

Si vere aestimare Macedones, qui tunc fuerunt, volumus,

fatebimur, et regem talibus m inistris , et hos tanto rege
fuisse dignissimos. Curt. lib. 4. extr.
Quam multi luce indigni sunt, et tamen dies oritur! S.
Mens est praedita motu sempiterno. Cic. Tuse. 1 , 27.
Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse
contentus. Cic. de'Sen. 19.

J e g y z e t . Alienus gyakran ah praepositioval tallhat; pl

dul : animum alienum habere ah aliquo ; homo alienus a litteris.
Cic. mondja: fraus quasi vulpeculae, vis leonis videtur, utruipque
homine alienissimum est, s: non alienum putant dignitate , majes
tate sua , institutis suis. Egybirnt szintolly gyakran mondja
praepositioval: a dignitate, ;sa t.

I> ) Ablativus igkkel.

A b l a t i v u s ttetik e kvetkez igkkel: intereo , cresco,

gaudeo , delector , &xilio , doleo 3 e x u ito , lacrimo de-
 s ip io , laboro , laetor; itt tbbnyire bizonyos ok rtetik,
honnt abi. causae nevet visel. Paene desipio gaudio .
Nulla re tam laetari soleo, quam meorum officiorum con
scientia. C. Fam. 5 , 7. Iratus alieno malo gaudet.
C. Tuse. 3, 19. D elicto dolere, correctione gaudere
oportet. C. Amic. 90. Diversis duobus v itiis , avaritia
et luxuria, civitas Romana laborabat. Liv. 34, 4. Con
cordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabun-
tur. Sali. Jug. 10. Internt fam e ; consumptus est fam e .

1. J e g y z e t . Ide tartozik nmileg az gy nevezett a b l a

t i v u s v i r t u t e , ezen hinyos adjectivummal: macte s macti,
r a j t a , c s a k b t r a n , szval biztatsul hasznltaik. Macte no
va virtute puer, sic itur ad astra. Sajtsgos, hogy accusativus 2n-
cem genitivussal ttetik ablativus helyett, Phaedr. 5, 1, 6. Tacite
gementes tristem f o r t u n a e v i c e m ; Liv. 2 , 31. apparuit causa
plebi, s ua m v i c e m i n d i g n a n t e m magistratu abisse. Cicero:
Tuam vicem saepe doleo, quod nullam partem per aetatem sanae et
salvae reip. gustare potuisti. Livius: suam vicem magis anxios y
quam ejus, cui auxilium ob se petebamur; Curtius: moestus non
suam vicem, sed propter ipsum periclitantium fratrum. Horatius: Ve
nena magnum fas nefasque non valent convertere humanam vicem.

2. J e g y z e t . Transitivum igknl az ok ritkn fejeztetik ki

csupa ablativussal, hanem praepositioval^ de mgis nha megtrtnik
pldul: Cic. p. Hse. ut omnes intelligant me non studio accusare, sed
officio defendere. De Tin. 2, 26. Si fructibus et emolumentis et utilita
tibus amicitias colemus. Cic. div. in Caes. 3. judiciorum desiderio
tribunicia potestas efflagitata est, judiciorum levitate ordo alius po
stulatur, etc. Kznsgesen teht praepositio hasznltatik , pro
pter , vagy pedig nha krulirni szoktk ;s causa ttetvn k i, p. 0 .
hoc onus suscepi tua causa , honoris tui causa , propter amicitiam
nostram. Vagy vgre participium passivummal igy: cupiditate ductus,
incitatus , motus , captus 7 5s a t.

Ml. Ablativusba ttetnek az eszkzk, mellyekkel a cselek

vs vgbe megy ; magyarban val vei raggal fejezzk k i ,
ezt ablativus instrumenti- nek nevezik, de gyakran ltal
nvhatrozo felel meg n eki, pldk:

Benevolentiam civium blanditiis colligere turpe est. Cic.

Naturam expellas f u r c a , tamen usque recurret. Hor.
Epis. 1, 10, 24. Male quaeritur herbis , moribus et f o r
ma conciliandus amor. Ovid. Dente lupus , cornu taurus
petit. Hor. Sat. 2 , 1.

J e g y z e t . Ha emberek rtetnek az eszkzk ltal, ritkn

hasznltatik a} csupa ablativus, hanem rendszerint per praepositio
 64

casu&val, vagy pedig krlrs , mint opera alicujus. Ezen szj

rs Igen szokott, jelesen pedig birtok: nvmssal: meli ^ tud , sud
opera , melly ppen, annyit tesz mint per m e, per te , Cicero de sen.
4. mea opera Tarentum recepisti. Np. Lys. 1. Lysander sic tibi in-
dulsit, ut ejus opera in maximum odium Graeciae Lacedaemonii per-
veneriat, i. e. ejus culpa. Szorosabb s jobb rtelemben e helyett
vtetik, beneficio, pldul: beneficio tuo salvus, incolumis sum,
azaz per te. Ezen per praepositioval gyakran maga az eszkz, in
kbb az eszkzknek szvege, a md rtetik; pldul: per vim ei
bona eripuit (erszakkal), vi oppidum cepit, (a 5 vrost ervel be
vette). A z anyagi e s z k z , s z e r s z m sohasem ttetik c^mprae-
positioval; mint: conficere cervum sagittis, gladio aliquem vulnerare.

III. Olly i gk,' mellyek v e v s t , e l a d s t , b e c s l s t ,

brlst jelentenek (verba emendi, vendendi, conducendi,
locandi) a b l a t v u s t kvnnak; tudnillik a dolgoknak
r t k e , b c s e , r a ttetik ablativusba, hol ha a*
substantivum kihagyatik, ezek szokottak: magno, per
magno, plurimo, parvo, minimo---- Illy igk klnsen a
kvetkezk: em o, coemo, redim o, mereor, comparo,
vendo, veneo, sto, consto, valeo, liceo, lic e o r , lo c o ,
conduco, aestimo s a t. pldk:

Spem p re tio non emo Terent. Lycurgus omnia emi non

pecunia , sed compensatione mercium jussit. Just. M u llo
sanguine Poenis victoria stetit. L iv. V ig in ti talentis u-
nam orationem Isocrates vendidit. Plin. nat; his. 7 , 31.
Denis in diem assibus anima et corpus (militum) ae-
stimantur, Tac. Ann. 1 , 17. Quod non opus est, asse
carum est. S. Ep. 94. Venditori expedit , rem venire
quam plurimo. Cic. Nuin nimio emtae tibi videntur aedes
istae? Plaut.Non potest^ar^o, res magna constare. Sen.
Non fames nobis ventris nostri magno constat , sed am
bitio. Idem. (De mint flebb a genitivusnl lttuk, par -
v i, magni sat. genit, szokottabbak).
1. J e g y z e t . A z emo s vendo igk fogalmhoz mg tbb
ige hasonltvn tartozik e szably al, t. i. mellyek valaminek lveze
tt jelentik, p. o. lavor quadrante, habito triginta millibus ; Vehor
decem fiorenis. ?sa t. Mutare , commutare, permutare, v e n d o ha
sonlatossgra construltatnak , rtelmk : elcserl. pldul : fidem
suam et religionem pecunia, studium belli gerendi agricultura,
pellium tegmina vestibus , montes ac silvas urbibus mutare. Virgi-
lius Georg. 1, 8. Chaoniam glandem pingui mutavit arista, a mak
kal lst, kalszszal, azaz kenyrrel cserlte fl. Azonban ezen
ablativus helyett accusativus ttetik gyakran. Sulpicius Cicerhoz
(Epistola 4 , 5) Hisce temporibus non pessime cum iis esse actum ,
quibus sine dolore licitum est morUm cum vita commutare.
 65

2. J e g y z e t . Sok illy klnssg van a latin nyelvben az

ablativus hasznlatra nzve , mellyeket csak huzomos olvass s
tanuls ltal ismerhetni meg; vilgositsul legyenek mg e pldk:
teneri legibul , poena , foedere , jusjurando ; florere divitiis , existi
matione , dignitate, laudibus sa t. Cur mihi non in optatis sit,
complecti hominem florentem aetate , honoribus, ingenio ;sa?t. Pora-
derare metiri aliquid aliqua re , p. o. Consilia eventis ponderare, Cic.
Delectus verborum aurium quodamjudicio ponderandus. Cic. de Orat.
Magnos homines vfttute metimur non fortu n a . Nep.

JTf7-. A b 1a t i v u s t kvnnak azon igk , mellyek bvelke-

dest, vagy szkolkdest jelentenek (copiam aut inopiam),
s ezekkel nemileg rokon rtelm, st egyb igk is, ily-
lyenek klnsen: egeo , indigeo , careo , vaco, victi
to , vescor, z w o , supersedeo, p o tio r , abundo, wm/zo ,
redundo, flu o , scateo, fru or, g lorior , oblector, nitor,
consto, valeo , possum, fungor , wr; pldk:
Quid adferre consilii potest, qui ipse consilio. Cic.
Atticus familiares suos, quibus rebus indiguerunt , ad
juvit. Nep. Miserum e s t, carere consuetudine amicorum.
Cic. Vacare culpa magnum est solatium. Cic. Vescimur
bestiis, et terrenis et aquatilibus, et volatilibus. Cic.
Abundarunt semper z/ro Regna Asiae. Liv. Antiochia
quondam eruditissimis hominibus, liberalissimisque stu
diis affluebat. Cic. Metallis plumbi, ferri, a eris, argen
ti , auri tota fere Hispania scatet. Plin. Munus animi est,
ratione bene ?/*. Cic. Commoda quibus utim ur, lucem
que , fruim ur a Deo nobis dari atque impertiri vi^
demus. Cic. Multi intemperanter abutuntur o tio , et /i-
teris. Cic.

1. J e g y z e t . Ide tartozik p e riclito r , midn veszlyt jelen t;

m int: periclitatur capite Sosades noster. Cic* igy mondatik : pericli
tari fama , siti) morbo. Periclitari in exemplis. Cic. Off. pericli
tari ex canis rabiosi morsu. Plin. De midn azt jelenti: t a pa s z - 1
t l , experior, accusativust kivn.

2. J e g y z e t . Egeo s indigeo genitivussal is ttetnek, minti

Gravitas morbi facit, ut medicinae egeamus. Cic. Res maxime ne
cessariae non tam artis indigent, quam laboris. Cic. Nha : careo^
abundo s scateo, br ritkn , genitivussal hasznlva talltatnak)
p. o. Omnes mihi labores fuere, quos cepi, leves, praeterquam tuica*
rendm quod erat. Terent. Quarum et abundemus rerum. Lucii. Ira
rum scatebat. Geli. L. 1 , 1.3
3. J e g y z e t . P otior, kivlt ha az az rtelme: f u r a l k o
dst e l n y e r n i , genitivussal tallhat; p. o. Atheniensium potiti
5
 66

Sportiatae. ad Heren. Prudentissima Civitas Atheniensium , dum ea

rerum, potita est, fuisse traditur. Cic. Dion totius ejus partis Sici
liae potitus est, quae sub Dionysii potestate fuerat. Nep.

4. J e g y z e t . U to r , abutor , f r u o r , fu n gor , potior , vescor,

s pluo nha a c c u s a t i v u s s a l ttetnek, p. o. Cetera, quae vo
lumus u ti, Graeca mercamur fide. Plaut. Neque boni, neque libe
ralis functus est officium viri. Ter. Ova vesci. Plin. Sacras innoxia
lauros vescar. Tibuli. Sangvinem per biduum pluisse. Liv. Pfo' /a-
/uefes. Yal. Max.

5. J e g y z e t , Consto s laboro (ezen ige flebb volt emlitve)

gyakran e vagy ex praep. vesznek fl az ablativussal. Quum conste
mus ex animo et corpore. Cic. Actio constat e voce atque motu. Cic.
Laborat e dolore. Terent. Laborare ex desiderio , ex renibus, ex in
testinis , ex pedibus, ex invidia. Cic.

6. J e g y z e t . N itor s glo rio r in praepositioval talltatnak,

mint: ln hujus vita nititur salus civitatis. Cic. In virtute recte glo
riamur. Glorior de praepositio-val is talltatik, p. o. Quaero, quis
aut de. misera vita possit g lo ria ri, aut non de beata. Cic. De tuis
virtutibus intolerantissime gloriaris. Idem.

7. J e g y z e t . Vaco gyakran a vagy ab praep. ttetik; p. o.

vacare a metu , a periculis. Liv. Sapiens ab omni concitatione animi
semper vacat. Cic.

8. J e g y z e t . V iv o , victito praepositio nlkl szokott ugyan,

de nha ex s de praep val lthatni. Vivitur ex rapto non hospes ab
hospite tutus. Ovid. De vestro vivito. Plaut. Vivere de lucro. Cic.
g y is mondtk: Vivimus in diem. Cic. Vivere in litteris; vivere cum
aliquo.

V . Ablativust kvnnak az illy fogalmu igk: m e g t l t , b e

t l t , t e r h e l , (m egterhel), s z a b a d i t , (ment, fl
ment), f o s z t (megfoszt, kirabol), tudnillik verba : im
plendi , onerandi, liberandi, vestiendi, privandi; ugy
az ezeknek ellenkezjk i s , de ez ugy rtetik, hogy az
accusativuson kivl kvnnak ablativust, ugyanis ez eset
be azon nv ttetik, mellyrl krdezhetni: m itl? mi
vel? mitl fosztotta meg? mivel tlttte be ? Hlyen igk
jelesen a kvetkezk: impleo , compleo, expleo, repleo,
satio, saturo, fa rcio, refarcio, ingurgito, cumulo, au
geo , obruo, locupleto, dito, beo, dono , exhaurio, vi
duo , spolio, nudo , orbo, emungo, p rivo, fra u d o, e-
verto, onero , premo , opprimo, levo, exonero, libero,
solvo, exsolvo, expedio, abdico, alligo, obligo , ad-
stringo , impedio, implico , irretio , illaqueo; adjicio ,
muneror, dignor , prosequor 's a91. pldk :
 67

Tmplevitqne mero pateram* Virg. Cumulare aliquem be*

nficiis. Obruere aliquem lapidibus* Augere aliquem ho
noribus, divitiis; spoliare aliquem veste; privari rebus suis;
orbari parentibus. A ffice re aliquem la etitia , cura, dolo
r e P r o s e q u i aliquem odio, amore, benevolentia . L ib e-
rare aliquem culpa, periculo . (Cicernl talltatik libera
re aliquem ab omni erratione, a scelere, ^ incommodis).
Solvere rates littore; vagy a litto re . Solvere aliquem
legibus; exsolvere a suspicione. Terent. Populum reli
gione Liv. Aliquem aere alieno. Id. Expedire se cura, <?-
rummis, crimine * Terent* Se ab omni occupatione, se ex
laqueis expedire. Cic. Levare aliquem onere*

J e g y z e t . Impleo , compleo , saturo , obsaturo, genitivussal

is ttetnek , p. 0. Ollam denariorum implere nn potest. Cic. Adoles
centes suae temeritatis implevit. Liv. Parasitus me complevit fla g i-
tii et formidinis. Plaut. nha pedig az abi. de praepositioval, p. o.
De quibus volumina impleta sunt. Cic. Hos nisi de flava loculos im
plere moneta non decet. Mart. Hae res vitae me saturant. Plaut. N e
tu propediem istius obsaturabere. Terent. Induo, akr active akr
passive vtessk, inkbb accusativust kvn: Itaque revocatus vestem
fratris, eam ipsam, quae in sella posita fuerat, induitur. Curt. Lib.
10. Quare talaria induamus. Cic. Nonne omnem humanitatem exuis
ses ! V ir indutus muliebri vestitu. Cic. Mens exuta vitiis. Idem.

V I . Olly igk, mellyeknek rtelme : Kr, e v s 2, t v o*

l it , m e g k a p , m e g t a r t o z t a t (magt ti* tl), t
v o l l l v a n , azaz verba : petendi $ auferendi, remo
vendi, abstinendi, accipiendi , distandi, az accusativu-
sonkivl a vagy Jpraep.val ablativust hajtanak. Hlyek:

a) petendi (krst jelentk) peto, posco , reposco, contendo*

efflagito sat. p. o. Flagitat abs te lilium. Cic. Quid acta*
quid studia tua a te exigant vide. Id.

b) auferendi (elvevst j.) a u fero, abduco, abstraho y abri

p io , e rip io , fu ro r s a t, p. o. Si ego tuum ante legis
sem, fura tu m me abs te esse diceres. Cic.

c) abstinendi (megtartztatst j.) abstineo, contineo , abhor*

reo , cohibeo, tem pero , etc. p. o. Mare rubrum colore
non abhorret a ceteris . Crt.

d) accipiendi (kap, van), accipio, audio, habeo, haurio sat.

p. o. Abs quovis homine, quum est opus, beneficium ac*
cipere gaudeas. Terent.
5*
 68

e) distandi (tvollevst j . ) , absum , d iffe ro , discrepo , dis-

$0^0 j discordo , d is to sa t, p. o. Hominum vita multum
distat a victu et bestiarum.

J e g y z e t . Ezen elszmllt V m g lnm szmllt, de idetar

toz igk kzl nmeliyek praepositio n lk l, majd meg msok ex,
vagy de prapositioval hasznltatnak, pldk:

Abstinere cibo, vel a cibo; vel se a cibo. Ea certissima puta

bo, quae ex te cognovero. Cic. Saepe ex socero meo audivi. Id. Quae
ro illud etiam ex te. Liv. Poma ex arboribus, si cruda sunt, vi <2-
velluntur, si matura et cocta, decidunt. Id. Aqua e puteo hausta.
Id. Audivi hoc de parente meo puer. Cic. Quaesivi de Zenone. Cic.

V II A b l a t i v u s t kivnnak azon ig k , m ellyek: a (ab,

abs) de, ex (e), super praepositiokkal szszettetnek, s
nha e praepositio-k mg ismtelteinek is, pldk :

Augures poterant decernere, ut M agistratu se abdica-

rent Consules. Cic. Teneros animos aliena opprobria sae
pe absterrent vitiis. Hor. Sat. 1. Fustuarium meretur
miles , qui signa relinquit, aut praesidio decedit. L iv .
V ivit animus. Quod multo magis faciet post mortem, cum
omnino corpore excesserit. Cic. Miserum e s t, exturba
r i fortu n is omnibus. Cic. Caesar praelio supersedere
statuit. Caes. Est non modo liberale, paulum nonnunquam
de suo ju re decedere , sed interdum etiam fructuosum.
Cic.

J e g y z e t . Midn ezen igknek: e g r e d i , e x c e d e r e ,

e x i r e , ppen az az rtelme: tlpni, thgni, tbbnyire accusati-
vust kivnnak; hov nmeliyek lltsa szerint az extra praep. oda
kell rteni, minthogy nha ki is ttetik ; pldul : Historia non de
bet egredi veritatem. Plin.

N a vigia , quae modum excedunt, regi nequeunt- Curt. Certos

mihi fines, terminosque constituam , extra quos egredi non possim ,
si maxime velim. Cic. Hannibal tantum terrorem iniecit exercitui Ro
manorum, ut egredi e x t r a vallum nemo sit ausus. Nep.

E. Ablativus praepositiokkal.

E kvetkez praepositiok: a, a b , abs, absque, coram, cum,

de, e, e x , prae, pro, sine, tenus (melly mindig a7ne
veknek utna ttetik), in (alatt), sub (alatt), super (fltt)
subter (alatt); pldk :
 69

Prima adolescentis commendatio proficiscitur a modestia.

C. Off. 2 , 46. Sidera ab ortu ad occasum commeant. C.
N. D. 2 , 4 9 . Absque notitia Dei quae potest esse so
lida felicitas? Minut. F. Oct. 36. Cantabit vacuus co
ram latrone viator. Juv. Sat. 10, 24* Pariter cum vita
sensus amittitur. C. Tuse, 1, 24. Pusillus est animus,
qui de ordine mundi male existimat. S. Ep. 107. Usi
tatae res facile e memoria elabuntur, insignes et novae
manent diutius, ad Hor. 3 , 36. Vapores a sole ex a-
quis excitantur. C. N . D. 2 , 118. E x vita discedo,
tanquam ex hospitio , non tanquam ex domo. C. Sen. 84.
t Prae iracundia non sum apud me. T . Heaut. 5, 1.
Impudens est, qui pro beneficio non gratiam, verum mr
cdin postulat. C Juv. 2, 115. Etiam sine magistro vi
tia discuntur. 8 . N . Q. 3 , 30. Alexander omnia Oce
ano tenus vicit. S. N. Q. 6 , 23.

1. J e g y z e t . A cum praepositio e szemlyes nvmsokkal:

me, te , se, nobis, vobis, htul szszeragasztatik , nha a qui nv
mssal i s ; pldk :

Omnia mea porto mecum, inquit Bias. C. Parad. 1, % P ro

pe est a te Deus, tecumvst. S. Ep. 41. Saepe animus a se ipse dis
sidet , secumque discordat. C. Fin. 4 , 58. Difficulter reciduntur
vitia, quae nobiscum creverunt. S. Ira. 2, 18. Decorum movet
approbationem eorum , quibuscum vivitur. C. Off. 1 , 98.

2. J e g y z e t . Mr flebb lttuk, hogy e praepositiok : in ,

sub, super, subter , accusativust kvnnak, itt teht csak annyiban
lehet rluk sz, ha e krdsre felelnek: ubi? h o l? s akkor ablati-
vussal ttetnek ; pldk: Deus intelligentiam in animo, animum con
clusit in corpore. C. Univ. 3. In fu ga foeda mors est, in victoria
gloriosa. C. Phil. 14 , 32. Saepe est etiam sub palliolo sordido
sapientia. C. Tuse. 3 , 56. Etiam sub marmore atque auro servi
tus habitat. S. Ep. 90. Babyloniae super arce vulgatum Graeco
rum fabulis miraculum, pensiles horti sunt. Curt. 5 , 1. Ferre li
bet subter densa testudine casus. V. Aen. 9, 514. Virtus omnia,
quae cadere in hominem possunt, subter se habet. C. Tuse. 5, 4.3

3. J e g y z e t . Az in praepositiorul mg meg kell jegyeznnk,

hogy midn erre a krdsre felelnk: mire? accusativussal, erre:
miben? ablativussal ttetik ; pldul: Dividitur natura hominis in
animum et corpus. C. Fin. 4 , 16. Virtutis laus omnis in actione
consistit. C. Off. 1, 99. Pono s colloco igkkel in praepositio
ablativust kvn; mint: Herculem hominum fama in concilio coeles
tium collocavit. C. Off. 3, 25. Plato animi principatum, id est,
rationem, in capite, sicut in a rce , posuit. C, Tuse. 1 , 20.
 70

\ Ablativus comparativussal.

Ha midn a> comparatio quam (mint) nlkl trtnik, azaz mi

dn a magyarban mondjuk: nl> nel, pldul # gazdagabb
y -nl, ideje nagyobb esz nei; akkor a latinban ablati
vus ttetik; ez egyszer szablyrl tbbet mondani fls
leg es; pldk:

Nihil est amabilius virtute (quam virtus). C. Amic. 28.

Nihil est mente et ratione melius. . N. D. 2 , 38.
fiid est melius , aut quid praestantius bonitate et bene
ficentia . Idem. Nullum est animal altero doctius. S.
Ep. 121. Deus major est ac potentior cunctis. S.Ep. 58.
Vilius argentum est auro , virtutibus aurum. H. Ep-
1, 1 , 52. Lu x sonitu velocior. P. H.

J e g y z e t . Ha a comparativust valamelly beszdrsz elzi

meg, tudnillik mellknv vagy fnv, vagy mindkett egytt, melly
azt fejezi ki, mennyivel nagyobb vagy kisebb egyik trgy a msik
nl , az is ablativusba ttetik ; pldnak okrt : Sol multis parti
bus major atque amplior e s t, quam terra universa. C. N. D. 2 ,9 2 .
Hibernia est dimidio minor quam Britannia. Caes. B. G. 5,13.
Turres in muris Babylonicis denis pedibus, quam murus, altiores
sunt. Curt. 5 , 1 , 26.

H A R M A D IK FEJEZET.

A Z I O E I D I N E K S M D J A IN A K H A 8 Z -
NEATRE.
A z idk hasznlatrl ltalnosan a kvetkezket jegyezzk
m eg:
1) A latin nyelvben annyi id ha&znltatik mint magyar nyel
vnkben i s , tudnillik h a t:
1 . praesens, scribo , jelen id: i r o k
2. imperfectum, scribebam, flmult: i r k
3. perfectum, scripsi, mlt: i r t a i n
4. plusquamper. scripseram, rgen mlt: i r t a i n v o l t
5. futurum, scribam, j v : r a n d k .
d. fut. exactum, scripsero, jvendett: irandottanu
 71

Jegyzet, Nmelly grammaticus-ok az idket igy klnbz-

tetik m e g :
f scribo , jelen id de mg folytatott cselekvs
{scripsi, jelen de mr bevgzett cselekvs.
scribebam , mlt id de mg folytatott cselekvs
( scripseram, mlt de mr bevgzett cselekvs
scribam, jv de mg folytatott cselek.
scripsero , jv de mr bevgzett cselekvs.

2) A passivumban ppen annyi, s ugyanazon idk vannak ,

csakhogy nem cselekvst, hanem llapotot, vagy szenve
dst jelentenek.

Jegyzet. kittel szenved annyira megszokott, hogy meg

vltoztatni alig lehet most mr: de hogy nem mindig szenvedst je
lent, st igen ritkn, kiki tudja, mert pldul: am or, s z e r e t t e
tem, csak ugyan nem szenveds, st a legboldpgitbb llapo.t: te
ht inkbb l l a p o t n a k nevezhetni.

3) A conjunctivusban nincsen futurum, hanem mskp segt

magn az ir vagy beszl; tudnillik ha mr a fmondsban
valamikp a jv id fogalma talltatik, mert az indica
tivus a fmonds, teht a conjunctivusnak hinyz futu-
ruma helyett ugyanazon md egyb meglev idei hasznl
tatnak, tudnillik az I. futurum helyett: Conj. praesens s
imperfectum, a II. fut, helyett Conj. perfectum s plus
quamperfectum. Hogy mellyiket kell e ngy conjunctivu-
si idbl vlasztani, arrl szablyt alig adhatni. Arra kell
azonban gyelni, hogy micsoda idbn van a f i g e , s
hogy a cselekvs vgbe ment-, vagy mg folytattatik;
pldul: Affirmo tib i, si hoc beneficium mihi tribuas , me
magnopere gavisurum, s: affirmabam tibi me magnopere
gavisurum, si illud beneficium mihi tribueres; itt a prae
sens tribuas s imperfectum tribueres a Conj. hinyzi,
futurumt ptoljk; ugyanis indicativusban igy van a fu
turum : si mihi tribu es >gaudebo. Ugyan ez trtnik a
passivumban is. Ha pedig az indicativusban nincs elre-
bocstva futurum, de a Conjunctivusban megkivntatnk,
a 1parti, f u t u r i act . ttetik az esse-npk valamellyik al--
kalmas idejvel, p.o* non dubito quin rediturus s it , non
dubitabam quin rediturus esset. Egybirnt ham righz
viszonytalanul akarjuk a conjunctivus futurumt kitenni,
krlrs ltal trtnik, p. o. nescio num futurum s it , ut
 72

cras hoc ipso tempore jam redierit; s: nesciebam num

futurum esset, ut postridie eo ipso tempore jam rediisset,
s ezen krlrs klnsen szksges a passivummal;
pldul: non dubito , quin futurum s it, ut laudetur, vagy
inulti non dubitant, quin futurum esset, ut Caesar a Pom
pejo vinceretur.

4) Ha activum ige participium futurum-val az esse hajtogatta-

t ik , az conjugatio periphrastica-nti mondatik, melly
semmi cselekvst nem, hanem csak cselekedni akarst fe
jez k i , p. o. scripturus sum, irni akarok, vagy randk;
scripturus eram , irni akark, s a t. Cicero de orat. 1 ,
52. (orator) eorum, apud quos aliquid aget aut e rit a-
cturus , mentes degustet oportet; id. 2, 24. hoc ei primum
praecipiemus , quascunque causas e rit acturus , ut eas
diligenter cognoscat. Azonban scripturus igen gyakran
a rendes futurum scribam helyett hasznltaik, p. o. Cic.
de Sen. 22. sin una est interiturus animus cum corpore,
vos tamen memoriam nostri servabitis. A tbbi periphr.
idk scripturus f u i , scripturus fu e ra m , talltatnak u-
gyan , de igen ritkn. Cic. p. L ig. 8. quaero, quid fa c tu r i
fu is tis ? krdem mit teendk valtok, vagy mit akartatok
ott csinlni ? Justinus : Alexander excursurus fu e ra t ad
Athenas delendas. Egybirnt scripturus f u i leginkbb
plusquamper. Conj. helyett fordul el fltteles mondsok
ban, hol valami l e h e t e t t v o l n a , p. o. Liv. 2,1. Quid
enim f u t u r u m f u i t (accidisset) si illa plebs agitari coe
pta esset tribuniciis procellis? Curt. 4 , 38. M araeus, si
transeuntibus flumen supervenisset, haud dubie oppres
surus f u i t (oppressisset) incompositos. llthatni teht l
talnosan, hogy scripturus fu e rim , a Conj. plusquamper
fectum helyett ttetik, p. o. Quis enim dubitat, q u in , si
Saguntinis tulissemus opem, totum in Hispaniam aversu
r i bellum fuerim us? L iv. 4, 38. N ec dubium erat, quin ,
si tam pauci simul obire omnia possent, terga daturi hos
tes f u e r in t .

5) A z 7idus-v& vgzd participium futuri passivi az esse ignek

ideivel tulajdon, vagy nllsu conjugatio-t kpez, melly-
nek rtelme a z , hogy s z k s g e s , m e g k e l l le n -
n i j pldul: epistola scribenda es t, nemfuturumot tesz:
a levl megiratik , hanem ezt teszi: a' levlnek meg kell
ratnia, vagy a levelet meg kell irni, epistola scribi d e-
bet . tbbi idk ugyanazok, mellyek a segd sum, es,
 est idei; s rendesen hajtogattatnak. Itt is szre kell azon
ban venni, hogy az indicativusi mlt id a conjunctivus
plusquamperf.j helyett ttethetik, p. o. Cicero Epist. 4,5,
Quae si hoc tempore non suum diem obisset, paucis post
annis tamen ei moriendum f u i t t (fuisset).

ELS C Z IK K E L Y .

IIIDICATIV-RL:
1) Ha indicativus mindentt, minden mondsban hasznltatik,
mellynek tartalma mint valsgos , flttetlen tny mon
datik ki, mint: nos scribimus; ille jam finivk. Ismt
habr e fltteles ktszk : s i , nisi s a t. elzik is meg
a? mondst, mgis indicativus ttetik , ha az e s e t, vagy
valamelly tny valsgosnak mondathatik; pldk :

Mors aut plane negligenda est, si omnino exstinguit a-

niinum, aut etiam optanda, si aliquo eum deducit , ubi
sit futurus aeternus. L iv. de sen. 19. Ista veritas, etiam
si jucunda non est, mihi tamen grata est. Cic. ad Att. 7,
10. Si te amicus tuus moriens ro g a v e rit , ut haere-
ditatem reddas suae filiae, nec usquam id scripserit , nec
cuiquam dixerit: quid facies? Cic. de Fin. 2 , 18. Ad
huc certe, nisi ego insanio, stulte omnia et incaute fiunt.
Cic. ad Att. 7 , 10.

1. J e g y z e t . A z indicativus mg akkor is gyakran megma

rad, ha midn msik fltteles mondshoz ragasztatik, p. o.

Consul esse qui potui (potuissem) , nisi eum vitae cursum te

nuissem. Cic. de rep. 1 , 6. Etenim debuisti (debuisses) , V atin i,
etiamsi falso venisses in suspicionem P. Sextio, tamen mihi ignosce
re. Id. ih Vat. 1. Quem hominem, si qui pudor in te , atque adeo
si metus fu isset, sine supplicio dimittere non debuisti (debuisses),
hunc abs te sine praemio discedere voluisti, in Verr. 3, 61. Quodsi
ita putasset, certe optabilius Miloni fu it (fuisset) dare jugulum, p.
Mil. 11.2

2. J e g y z e t . A conjunctivus imperfectum-a utn is indica

tivus ttetik, pldul: Cic. p leg. Man. 17. Quodsi Cn. Pompeius
privatus esset hoc tempore, tamen erat mittendus (debuisset mitti);
de rep. lib. 3. Respublica poterat (potuisset) esse perpetua , si pa
triis viveretur institutis et moribus. St a historicus-ok mg ott
is indicativust hasznlnak, hol a' fltteles monds kvetkeztets
ben conjunctivust kellene tennik, s ez ollyankpen trtnik, mint
mikor a magyarban a gyakori volna helyett jelent mdot haszn-
 74

lnk , p. o. Tac. Ann. 1 , 35. Germanicus ferrum a latere de

ripuit , elatumque deferebat (detulisset) in pectus, ni proximi pren
sam dextram vi attinuissent, mellbe szrja vala (szrta volna) a
vasat , ha a kzelllk kezt viszsza nem tartottk volna. E sz-
lsmodot ott ltszottak hasznlni a romaiak , hol a kvetkeztets
mr rszint teljeslsbe ment, mire nzve gy vettk mint mr eg
szen megtrtntet, p. o. Liv. 4, 52. Jam fames, quae pestilentia tris
tior erat (fuisset) , ni annonae fo re t subventum. Tac. Hist. 3, 46.
Jamque castra legionem excindere parabant (paravissent), ni Matia
nus sextam legionem opposuisset. Tac. Ann. 3 , 14. Effigies P i
sonis traxerant in Gemonias, ac divellebant (mg csak szszezuztk
volna), ni jussu principis protectae forent. Sueton. Caes. 52. Et ea
dem nave paene Aethiopia tenus Aegyptum penetravit (penetravisset),
nisi exercitus sequi recusasset. Flor. 4, 1. Et peractum erat (fuis
set) bellum sine sanguine , si Pompeium opprimere Brundusii (Cae
sar) potuisset. De Cicero ezen mdot ritkn hasznlja ig y : Ep.
12, 10. Praeclare viceramus (vicissemus), nisi spoliatum , inermem,
fugientem Lepidus recepisset Antonium. Idem in Verr. 5, 49. Si per
JVletellum licitum esset, matres illorum miserorum sororesque venie
bant {venirent, vagy venissent). Actum erat (fuisset) de pulcherrimo
imperio, nisi illa conjuratio (Catilinae) in Ciceronem Consulem in
cidisset. Flor. 4 , 1.

3- J e g y z e t . Indicativus ttetik akkor is , midn mi a pa

rancsol md helyett gyngdsgbl az hajt mdot hasznljuk
igy : szorgalmasabbnak k e l l e n e l e n n e d ; debes esse diligentior,
vagy diligentiorem te esse oportet. gy hasznl ttik gyakran dSpos
sum conj. possem helyett. Cic. in Verr. 1, 47. Possum sexcenta de
creta proferre. Midn mi a volna szcskval lnk, pld. nehz
voln a, s a t. akkor a latin indicativust hasznl: difficile est, lon
gum e s t, infinitum est p. o. narrare; s nem mondja, difficile esset,
longum esset.

2) I n d i c a t i v u s - s a l lnek a latinok olly esetekben, h ola

vonatkoz nvmsok s adverbium-ok megkettztetve vagy
cunque ltal megtoldva fordulnak e l ; illyenek: quis
quis, quotquot, quicunque, quantuscunque, quantulus
cunque, utut, utcunque, s a*tbbiek, pldk:

Utcunque sese res habet, tua culpa est. Quidquid id est,

timeo Danaos et dona ferentes. Virg. Aen. 2, 49. Quem
sors dierum cunque dabit, lucro appone. Hor. Carm. 1,
9 , 1 4 . Sed quoquo modo sese illud habet, haecquae-
rela vestra, Tubero, quid valet? Cic. p. Sig. 7. Quocun
que adspexisti , ut furiae, sic tuae tibi occurrunt inju
riae. Id. Parad. 2. Tamen haec novi judicii nova forma
terret oculos , qui quacunque in cid e ru n t , veterem con-
svetudinem fori requirunt, id. p. M il. init.
 75

J e g y z e t . Azonban nha illy esetekben Cicero conjunctivnst

tesz; de Orat. 3, 50. Versus debilitatur, in quacunque sit parte ti
tubatum. Quod sententiarum conformatio permanet, quibuscunque
verbis uti velis. ibidem, 52.

3) Hasonllag i n d i c a t i v u s ttetik, midn ezen formula si

ve sive hasznltatik, hacsak ms ok nem kvnja a con-
junctivust, p. o. sive tacebis, sive loqueris , mihi perin
de e s t , akr hallgatsz, akr beszlsz, nekem mindegy.
Sive verum est > sive falsum, mihi quidem ita renuntia
tum est. Nam illo loco libentissime uti soleo, sive
quid mecum ipse cogito , sive quid aut scribo aut lego .
Cic. Azt tudni, mikor ttetik indicativus s mikor conjun
ctivus , mg nem e l g , hanem kivltkp szksges arra
figyelmezni, miknt kvetkezik a beszd folytban egyik
id a msik utn, vagy miknt soroztainak klnfle i-
dk a beszdben: teht azokrl egyenknt szlunk.

ltalban csak hrom id van: Praesens , P e rfe ctu m , ez

hromfle : imperfectum , perfectum s plusquamperfe
ctum , F u tu ru m , ez k tfle: futurum absolutum, s
futurum exactum.

A. Tempus Praesens.

A praesens hasznltatik midn a cselekvs ppen trtnik;

akr activum akr passivumban, mind az indicativus-
ban, mind pedig conjunctivusban, noha igazn vve a
conjunctivusban nincs praesens, mert a mit praesensnek
neveznk, nem praesens hanem valami jv: ha mon
dm: scribo , ez praesens , ppen jelen idben irok; ha
pedig mondom: scribam nmileg, habr csak kevss, ez
utn trtnik, rjak. De szoksbul ezt is praesensnek vesz-
szk, pldk:

fiuis non tim eat omnia providentem et animadvertentem

deum? C. D. N. D. 1, 54. Quis non ad m iretur splen
dorem pulchritudinemque virtutis? C. Off. 2, 3 7 . M a
lim equidem indisertam optare prudentiam, quam stultiam
loquacem, ib. 3 , 142. Utinam liceat aliquando bono
reipublicae statu nos frui ib. 6 , 21. Virtus et sem-
per et sola l i b e r a t , quae etiamsi corpora capta sint %
 76

arm is, aut constricta vinculis, tamen suum ju s , atque

oinniuin rerum libertatem tenere debet. C. de Or. 1,
226.
J e g y z e t . A praesens trtneti elbeszlsekben gyakran im
perfectum s perfectum helyett hasznltatik, pldk :

Triginta rectores reipublicae Atheniensis constituuntur (con

stituebantur, vagy constituti sunt helyett), qui fiunt tyranni. J .5,
8. Pisidas resistentes Datames invadit, primo impetu p e llit, fu
gientes persequitur , multos in terjicit, castra hostium capit. N. 14,
6. gy Cic. in Verr. 4 , 18. Quod ubi Verres audivit, sic cupi
ditate inflammatus est non solum inspiciendi, verum etiam auferen
di, ut Diodorum ad se vocaret ac posceret (pocula). Ille , qui illa non
invitus haberet, respondet se Lilybaei non habere: Melitae apud quen-
dam propinguum suum reliquisse. Tum iste (Verres) continuo mit
tit homines certos Melitam: scribit ad quosdam Melitenses, ut ea va
sa perquirant', rogat Diodorum, ut ad illum suum propinguum det
litteras; nihil ei longius videbatur, quam dum illud videret argentum.
Diodorus , homo frugi ac diligens, qui sua servare v e lle t, ad pro
pinguum suum scrib it , ut iis qui a Verre venissent responderet, il
lud argentum se paucis illis diebus misisse Lilybaeum.

B. Tempus Imperfectum.

1) Az Imperfectum tgos rtelemben vtetik, miknt nyelvnk

ben is, midn alig vagyis csak ppen most elmlt idbe
li cselekvst vagy llapotot akarunk jelenteni, mint: s c r i-
b e b a m, i r k. De szoros rtelemben olly cselekvs v.
llapot* jelentsre hasznltatik, melly mg tart, vgbe
nem ment mikor ms cselekvs kzbe jt, pldul: s c r i
b e b a m dum a d v e n i s t i ; tudnillik flbeszakaszta-
tott az rsi cselekvs. Azonban hasznltatik elbesz
lsekben. pldul:

Principio rerum, gentium nationumque imperium penes re

ges erat. J. 1 , 1. Athenienses propter Pisistrati tyran-
nidem , omnium suorum civium potentiam extimescebant.
N . 1 , 8.2

2) Leginkbb pedig akkor hasznltatik az imperfectum, midn

valamelly idkzben nmelly mellkes cselekedetek gyak
ran ism telteinek, s erklcsi szoksok iratnak l e ,
melly kzbeszttkisebb mondsok mindig a* fbb monds
ra vonatkoznak, melly perfectuiuban van ; pldk :
 77

Socrates dicere solebat, omnes in e o , quod scirent, sa

tis esse eloquentes. Cic. de or. 1, 14. Anseres Romae pu
blice alebantur in Capitolio. Phaebidas Lacedaemoni
us, cum exercitum Olynthum d uceret , iterque per Th e
bas fa c e r e t , arcem oppidi, quae Cadmea nominatur, oc
cupavit . N . 16 , 1. Antigonus , cum adversus Seleu
cum Lysimachumque dicim a ret , in proelio occisus est*
N. 21, 2. Tarentini Pyrrhum, Epiri regem , contra Ro
manos auxilio, poposcerunt y qui ex genere Achillis origi
nem trahebat. E. 2, 6.

1. J e g y z e t . E flebbi pldkbul vilgos ', hogy a kzbe

tett mondsok, ^nellyek a f mondst mintegy magyarzzk, imper-
fectumba ttetnek.

2. J e g y z e t . Levlirsban a* latin praesens helyett imperfe-

ctumot i r : azon okbul, hogy br a dolgok, mellyeket emlit, je
len vannak , trtnnek mikor i r , de midn a levl kzhez k er l,
mr akkor elmulandottak; tudnillik gy ir, mintha a? levl helyett
maga menendett volna, a midn termszetesen mr akkorra mint
mltrl kelle beszlenie. s igy a plusquamperfectumot kell hasz
nlnia , ha valami megtrtntet idz ; pldk :

Septimam jam diem Corcyrae tenebamur. C. Fm. 16, 7 . Ha

bes totum reipublicae statum, qui quidem tum era t, ctTm has litte
ras dabam. Cic. ad Brut* 10. . Summa cura exspectabam adventum
Menandri, quem ad te miseram. Cic. Fam. 16, 13. Nostrae res
meliore loco videbantur. Cic. ad Brut. 3. Ita erant omnia, quae
istinc adferebantur, incerta , u t, quid ad te scriberem, non occur
reret. Cic. Fam. 10, 20. Rem te valde bene gessisse rumor erat. Ex
spectabantur litterae tuae. Ib. 1 , 8 . Nihil habebam , quod scri
berem. Neque enim novi quidquam audieram, et ad tuas omnes re
scripseram pridie. Cic. Att. 9, 10. Scribam ad te plura alias. Pau
cis enim diebus eram missurus (kldeni akarok) domesticos tabella
rios. C. Fam. 2, 7. Postridie ejus diei, qui erat tum futurus , cum
haec scribebam, divinatio erat futura inter Memnium et Neronem. C.
Q. Fr. 3, 2. Novi nihil nunc erat apud nos, siquidem certa tibi af
ferri vis. Quae ad eam diem, quum haec scribebam , audiveramus,
inanis rumor videbatur. D i c e b a n t tamen etc.

3. J e g y z e t . Olly dolgoknl azonban, meilyek nem vltoz

hatnak, vagy a mellyeknek nem kell vltozniuk, a? latin levelek
ben is praesens hasznltaik , pldk:

Est omnino patriae caritas , meo quidem judicio, maxima: sed

amor voluntatisque conjunctio plus certe habet suavitatis. Cic. Fam.
10, 5. Tryphonem sibi ita commendo, ut homines grati et memo
res bene meritos de se commendare debent. Ib. 13, 60. Cupio e-
quidem, et jam pridem cupio Alexandriam , reliquam que Aegyptum
visere. C. Att. 2 , 5 . v
 78

C. Tempus Perfectum.

1) A perfectum a' cselekvsnek egszen vgbe mentt jelen

ti, teht nem folytatst jelent, mintz imperfectum, hanem
a dolog megtrtntt fejezi k i; * ez historicuinnak is
mondatik, minthogy ott klnsen hasznltaiig Gyakran
plusquamperfectum Conj. helyett is ttetik, pldk;

Hannibal, quotiescunque cum Romanis congressus est in

ta lia , seinper discessit superior. N . 23, 1. Si homines
rationem, bono consilio a Deo immortali datam , in frau
dem malitiamque convertunt; non dari illam , quam dari,
humano generi melius f u i t (fuisset). C. N. D. 3 , 78.
Pons Sublicius iter paene hostibus d edit , (dedisset), ni
unus vir fuisset, Horatius Cocles. L. 2, 1 0 . -Volumnia
d elu it in te officiosior esse, quam fuit. Cic. Fam. 1 4 ,
16. Quae conditio non accipienda f u i t (fuisset) potius,
quam relinquenda patria ? C. Att. 8 , 3.

2) A perfectum hasznlatik olly rgen elmlt dolgoknak el-

szmllsra a trtnetekben , hol a grgk az gy ne
vezett A orist idt ves zik , nem tekintve hogy az emlten
d dolgok egyms irnti viszonyban vgbe mentek-e vagy
nem , azokat egyms mell mint megtrtnteket sorozza;
p. o. Itaque Caesar annis rem gerere con s titu it , exerci
tum finibus Italiae admovit, Rubiconem transiit , Romam
et aerarium occupavit , Pompeium cedentem persecutus
e s t , eumque in campis Pharsalicis devicit-

J e g y z e t . Hogy a p e r f e c t u m s i m p e r f e c t u m kz
ti klnbsg mg inkbb kitnjk, a flebbi pldt flveszszk :
Caesar armis rem gerere constituit, (ez itt perfectum, a kzbetett
ineisumok imperfectumban llnak) videbat enim inimicorum in dies ma
jorem fieri exercitum, suorum animos debilitari, reputabatque ap
propinquare hiemem (ismt a? fmondsra trvn mondja perfectum-
bn) : itaque exercitum admovit 3 *5s a t.

3 ) Miknt flebb mondatott, hogy iinperfectumot hasznlnak

praesens helyett levelekben", gy hasznljk a perfectu-
mot is , ppen azon nzetbl mint az imperfectumnl, hogy
midn a levl kzhz j, mr a dolog megtrtnendett;
pldk:
 79

Marionem ad te eo m isi, ut tecum ad me quamprimum

veniret. Cic. Fm. 16, 1. Tertiam ad te hanc episto
lam scripsi eodem die. Ib. 6 . Haec scripsi subito,
cum Bruti pueri me convenissent et se Romam propera
re dixissent. Itaque nullas iis , praeterquam ad te, dedi
literas. Ib. 3 , 7.

4) A perfectum Conj. gyakran ugyan Conj. praesense s im

perativus helyett l l , miknt e pldk mutatjk :

Quod dubitas, nv feceris P. Ep. 1 , 18. Nihil gratiae

causa feceris (facias). C. Mur. 65. Alte spectare si
voles, atque aeternam domum contueri: neque te sermo
nibus vulgi dederis , nec in praemiis humanis spem j)o -
sueris rerum tuarum. C. Somn. 7. Forsitan quispiam
d ix e r it : nonne sapiens, si fame ipse conficiatur, abstu
le rit cibum a lteri, homini ad nullam rem utili ? miniine
vero. C. Off. 3, 29. Quis nostrum d ix e r it , melius
esse, turpiter aliquid facere cum voluptate , quam hone
ste cum dolore ? C. Fin. 5 , 93. Nullam virtutem A le
xandri magis , quam celeritatem , laudaverim . Curt. 5,
5 , 3 . Excellentibus ingeniis citius d efuerit ars, qua
civem rogant, quam qua hostem superent. L . 2 , 43.

J e g y z e t . Nem hagyhatni emlts nlkl, hogy a histriai

elbeszlsben leginkbb megrkdtt a perfectum indicativi utn
conj. imperfectumot tenni, mint: Mulier tam vehementer lapidem de
tecto dejecit, ut regis (Pyrrh i) caput et galeam perfringeret. s ha
talltatik is conj, perfectum indicativus perfectum utn, azok
kivtel gyannt tekintendk; igy Cicero in Verr. 4, 26. Nulla do
mus in Sicilia locuples fu it, ubi ille non textrinum instituerit. N e
pos midn Hannibal lett irja: Hic autem velut hereditate relictum
odium paternum erga Romanos sic conservavit, ut prius animam,
quam id, deposuerit Antiochum tanta cupiditate incend.it bellandi,
ut usque a rubro mari arma conatus sit inferre Italiae.

5) Indicativus perfectum ttetik e ktszk utn: j)ostquamy

u b i, uhiprimum u t , utprim um , quum prim u m , simul
u t , simulae , vagy simulat que ; pldul:
Ubi illud au d ivit , nuntium ad regem m isit; ut Lacedae-
monem v en it, adire ad magistratus n o lu it; simulat que
provincia ei obvenit , statim quaerere coepit sat. Unus
ex captivis domum abiit, quod fallaci reditu in castra ju
rejurando se exsoluisset. Quod ubi innotuit relatum que
ad senatum est, omnes censuerunt, comprehendendum et
 80

custodibus publice datis deducendum ad Hannibalem esse,

Liv. 2 2 , 61.

J e g y z e t . A* simulae fcs postquam utn azonban nha plus

quamperfectum is talltatik , de csak kivtell tekintend: pldul;
Np* Alcib. 1. Idem simulae se remiserat neque causa suberat, qua
re animi laborem perferret, luxuriosus reperiebatur. Cic. in Verr.
4 , 24. Posteaquam tantam multitudinem collegerat emblematum, ut
ne unum quidem cuiquam reliquisset, instituit officinam Syracusis in
regia. Nevezetes Cicernl p. leg. Man. 4. hogy a conjunctivus
imperf. s plusquamperfectumot hasznlja posteaquam utn. Qui po
steaquam maximas aedijicasset ornassetque classes legatos ac lit
teras misit. A mi magyar honi diksgunkban mennyire emlkez
hetem gy tanultuk, hogy a? postquam utn mindig plusquamperfe
ctum conjunctivi ttetik.

D. Tempus Plusquamperfectum.

l ) A plusquamperfectum rgebben elmlt idbeli cselekvst

vagy llapotot fejez k i , mint a mlt id , s ez nemcsak
a latinban, de nyelvnkben st akrmelly nyelvben is, p. o.
mikor hozzm j t , mr akkor megrtam v o lt , teht a
megrtam volt, elbb, rgebben volt mint a j t. S igy
valahnyszor azt akarjuk jelenteni, hogy egyik vagy m
sik dolog mr akkor megtrtnt, mikor a msik de szin
te mr elmlt vgbem ent, amannak jelentsre plusquam
perfectumot tesznk, mit azonban sem nyelvnkben sem
a latinban nem vesznek olly szorosan, hanem majd egyik
majd msik mlt id hasznlatik egyms helyett. Egyb
irnt ezen mdon tbbnyire a c o n j u n c t i v u s plus
quamperfectum tbbszr hasznltatik , pldk:

Themistocles cum judicasset, sine summa industria non

posse contumeliam exstingui, totum se dedit reipublicae.
N. 2 , 1 . Pyrrhus cum in templum Dodonaei Jovis ad
consulendum venisset, ibi Larassam , neptem H eraulis,
rapuit. J. 17, 3.

J e g y z e t . Az indicativus sokkal ritkbban talltatik mint

akrmellyik id , ellenben gyakran Conj. plusquamperfectuma gya
nnt ttetik; pldk:

Romani Papirium Cursorem parem destinarunt animis Magno

Alexandro* ducem, si arma , Asia perdomita, in Europam vertisset.
L. 9 , 16. Optimum fuerat (fuisset), eam patribus nostris mentem
 81

datam esse , ut et vos Italiae et nos Africae imperio contenti esse*

mus. L . 30, 30. Perierat (perivisset) imperium, si Fabius tantum
ausus esset, quantum ira suadebat. S. Ira. 1 , 1 1 .
2) Plusquamperfectum a historicus-oknl nha a rendes elbe*
szl perfectum helyett hasznlatik; pldul: Curtius
10, 17. N ec muris urbis luctus continebatur , sed pro*
ximam regionem ab e a , deinde magnam partem Asiae cis
Euphrateli tanti mali fama pervaserat.

E. Tempus Futurum.
a.) F u t u r u m a b s o l u t u m , v . I.
Az I. futurum vagy a b s o l u t u m s a II. vagy exactum el ne
cserltessk egymssal. Az elst s i ni p 1ex-nek is neve
zik ellenttelben a periphrasticum-nak , mellyet c o m-
p o s i t u m - n a k mondanak; mint tudjuk a rendes vagy el
s futurum : amabo, doceboj s azt fejezi ki hogy a* cse
lekvs mg csak ezutn, azaz jvben kezddik; e he
lyett sokszor hasznlatik az szszetett vagy periphrasti-
cum : amaturus sum, docturus sum. Nmelly gramma*
ticus-ok nagy hibnak tartjk ezt ama helyett hasznlni,
minthogy (lltsuk szerint) ez csak akarst jelent, ho
lott amaz valsggal cselekszik jvendben, de azonban
haj i megfontoljuk, egyre megy ki a dolog, mert min-
denikben csak akars van mg jelen.
1) A futurum teht hasznltatik valahnyszor a cselekvs mg
csak ezutn trtnik; pldk :
Naturam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus. Cic.
de Off. 1, 28. Cum examen opum exiturum est , solent
praeire signa. Cum jam evolaturae sunt, consonant ve
hementer. Varr. 3, 16. Adolescentes quum relaxare a-
nimos et dare se jucunditati volent, caveant intemperan
tiam , meminerint verecundiae. Cic. de Off. 1, 34.
Multi non vivunt, sed victuri sunt, omnia differunt. S.
Ep. 45. De Carthagine vereri non ante desinam, quam
illam excisam esse cognovero. Cic. de Sen. 6. M ale
volentiae hominum in me, si poteris, occurres, si non
potueris , hoc consolabere, quod me de statu meo nullis
contumeliis deterrere possunt. Cic. Ep. 11, 11.
2) F u t u r u m hasznltatik gyakran ott is, hol mi a magyar
ban jelen idvel lnk, fkp a volo igben , mint: a*
miilyennek a k a r o d hogy leg y ek , ollyan leszek: effle
mondsok futurummal ttetnek . pldk:
6
 82

Ut voles esse me, ita ero. Plaut. Pseud. 1 , 3. Qui adi

pisci veram gloriam vo le t , justitiae fungatur officiis. C.
Off. 2 , 43. Videndum e s t , n e, quos ob benefacta dili
gi volemus , eorum laudem atque gloriam , cui maxime
invideri solet, nimis efferre videamur. C. de O r.2,203.
3) Futurum ttetik gyakran udvariassgbul i m p e r a t i v u m
helyett, nha pedig klns bizodalombul; pldk:
Facies perpetuo , quod fecisti, ut omnes aequitatem tuam,
temperantiam, integritatemque laudent. 0. Q. Fr. 1, 1 .
16. Valebis , meaque negotia videbis , neque Deo ju
vante ante brumam exspectabis. 0. Fam. 7 , 20. Tu et
ad omnia rescribes , et quando te exspectem, facies me
certiorem. Ib. 23. Tu nihil invita dices, faciesve Miner
va. II. Art. P. 385.

Tb.) F u t u r u m eacactum v a g y MI.

1) F u t u r u m e x a c t u m jvend idbeli cselekvst jelent
ugyan y de ollyat m gis, inelly br mg csak ezutn kez
ddik, de mindazltal be is vgeztetett, ezt tkletesen
kifejezi j v e n d e t t idnk, pldul: i r a n d o t t a m ,
ezen ignek e le je : irand jelenti hogy mg az irs ezutn
trtnik, az ottam pedig azt fejezi ki, hogy az bevgezve
van , pldk:
Romam cum venero , quae perspexero , scribam ad te. C.
Q. Fr. 3 , 7 . Quid ? si te rogavero aliquid, nonne re
spondebis? C. Tuse. 1 , 17. Mihi dolebit non tibi, si-
quid ego tw\tcfecero. Plaut. Menaech. 2, 3. Hoc tan
tum scribo, et tibi et mihi maximae voluptati fore, si te
firmum quamprimum videro. C. Fam. 16, 2. Ut semen-
tum fe ce ris , ita metes. C. de Or. 2 , 2 6 1 . Morati me
lius erimus, cum didicerimus , quae natura desideret. C.
Fin. 1, 63.
2) A f u t u r u m e x a c t u m hasznlatik, midn azt akar
juk kifejezni, hogy: ha ez vagy az megtrtnik, azzale-
gytt ms valami is megtrtnik, azaz midn egy cselek
vs a msikat vonja maga utn; pldk:
Magnam jacturam causae fe c e ro , si ullam esae conveni
entiam naturae cum extis concessero Cic, Div. 2 , 34.
Haud, ut opinor, erravero , si a Zenone disputationis
principium duxero. C. N . D. 2 , 57. Qui Antonium op
presserit, is bellum teterrimum confecerit . C. Fam. 10 ,
 83

19. Si quid ab homine tuae utilitatis causa detraxerit ,

inhumane feceris contraque naturae legem. C. Off. 3, 30.
Si scieris, aspidem occulte latere uspiam, et velle a-
liquem imprudentem super eam assidere, cujus mors tibi
emolumento futura sit: improbe fe ce ris , nisi monueris ,
ne assideat. C. Fin. 2 , 59.
1. J e g y z e t . Nha ezen futurum exactum gy tekintetik
mint a conjunctivus futururna, de akrmiknt vtessk rtelme min
dig csak ugyan az ; egybirnt nha plusquamperfectum Conj. hasz-
nltatik helyette , vagy pedig rus vgzet participium fuerim-mei, a
passivumban s deponensben participium perfecti forem mei ; pldk :
Hannibal promisit Gallis non se stricturum ante gladium, quam
in Italiam venisset (az egyszer beszdben ez igy llna: non strin
gam antequam venero). L . 21, 24. Incolae affirmabant, editam
esse oraculo sortem, Asiae potiturum, qui (G ordii) inexplicabile
vinculum solvisset. Curt. 3, 1 . Si primo praelio Catilina superior
aut aequa manu discessisset: profecto magna clades atque calamitas
rempublicam oppressisset, neque illis, qui victoriam adepti fo re n t,
ea uti licuisset. Sali. B. C. 39.
2. J e g y z e t . Ha ez e x a c t u m futurum-ot infinitivusban
kell kitenni , participium futurum s fuisse hasznltatik ; pldul:
An tu censes , ullam anum tam deliram futuram fuisse, ut som
niis crederet, nisi ista casu nonnunquam occurrerent. C. Div. 2 , 141.
Plaudebat in re ficta; quid arbitramur in vera fuisse facturos . C.
Amic. 24. Pollio Asinius, Caesarem existimat, suos rescripturum
et correcturum commentariosfuisse. Suet. Caes. 56.
3. J e g y z e t . A p a s s i v u m i n f i n i t i v u s b a n hromf
lekp ttetik ki a futurum, a) ttetik: f o r e , u t , s imperfectum
conj. kvetkezik, b) participium perfectum s fore , c ) supinum s
i r i , pldul:
Vejentes praedicebant fore, ut brevi a Gallis Roma caperetur.
Cic. Div. 1 , 100. Otho speraverat f o r e , ut adopteretur a Galba.
Suet. Otho. 5. Aristoteles ait se videre, brevi tempore philoso
phiam plane absolutam fore. C. Tuse. 3 , 69. Si me audierat, non
datum iri filio uxorem suo. T. Andr. 1 , 2 , 6 .

V A' p e r i p h r a s t i c a c o n j u g a t i o active.
Indicativus. An post mortem miseri f u t u r i sumus? C.
Tuse. 1 , 13- Num una est interiturus animus cum corpore?
C. Sen. 81. Nunc jam, quod crediturus tib i/ W , omne cre
didi. Pia. Mort. 2, 2 . Romani Poenos, qui Saguntum oppu
gnarunt, deditos, ultimis cruciatibus adfecturi fuerunt L .
21, 44.
Conjunctivus . Quotusquisque tam patiens, ut velit disce
re , quod in usu non sit habiturus . P. Ep. 8 , 14, 3. Neces-
6*
 84

se fuit, cum Demosthenes dicturus esset, ut concursus, au

diendi causa, ex tota Graecia fierent. C. Brut. 289. Quae
vita fuisset Priam o, si ab adolescentia scisset, quos eventus
senectutis esset habiturus? C. Div. 2, 22. Solon tam prae
claras , tamque utiles Atheniensibus leges tulit, ut, si his per-
fectuo uti voluissent, sempiternum habituri fu e r in t imperium.
Val. Max. 5, 3.
In fin itivu s . Sulpicius pronuntiavit, nocte proxima ab
hora secunda usque ad quartam horam noctis, lunam defectu
ram esse. L . 44, 37. Num censes, commenticiis rebus Tha-
len aut Anaxagoram crediturum fuisse? C. Div. 2 , 58. An
censes me tantos labores suscepturum fuisse , si iisdem fini
bus gloriam meam, quibus vitam , essem terminaturu%? Cic.
Sen. 82.

J e g y z e t . E pldk csak arravalk, hogy lssa a tanul mi

knt hasznltatik a5 periplirastica conjugatio.

G. szrevtelek az i d k n e k egymsra kvet

kezsrl.

Olly mondsokban, mellyek egymssal vagy particulk:

u t , ne, quo , quin , quominus, cum, quasi s a t. vagy rela-
tivum-ok : q u i9 quae , quod ltal szszektnk , a latinok bi
zonyos rendet tartanak abban, mellyik id kvetkezzk a m
sik utn: ltalnos szably: a p r a e s e n s - s u t r u i n
ra ismt p r a e s e n s kvetkezik: az imperfectum - p e rfe
ctum - s plusquamperfectumra pedig i m p e r f e c t u m.
a) A praesensre megint praesens kvetkezik, ha jelenlv do
logrl van sz; pldk:
Non sum tanto ingenio, quanto Themistocles fuit, ob
livionis artem, quam memoriae malim . C. de Or. 2, 351.
Nemo tam sine oculis, tam sine mente v iv it , ut quid
sit sementis ac messis omnino nesciat. C. de Or. 1, 249.
Non est dubium, quin beneficium sit etiam invito prod
esse. S. Benef. 5, 19. Nulla est civitas, quae non et
improbos cives aliquando, et imperitam multitudinem sem-
per habeat. L . 45, 23. Quae tam firma civitas est ,
quae non odiis atque dissidiis funditus possit everti? Cic.
Amic. 23. Quis est , qui non beneficus videri velit ?
S. Benef. 4, 17. Si quis Deus te in te rrog et , sanis
modo et integris sensibus, num amplius quid desideres?
quid respondeas? Cic. Acad. 4 , 80.
 85

J e g y z e t . De ha az els monds utn, mellyben praesens

van, ollyan kvetkezik, mellyben elmlt dolog emltetik, akkor per-
fectumot kell tenni, pldk :
Neminem esse oratorem paulo illustriorem arbitror, quem non
et saepe et diligenter audierim. C. de Or. 2 , 122. Non est provin
cia, excepta duntaxat Africa et Sardinia, quam non adierit Augus
tus. Suet. Aug. 4 7 . Ha pedig jvend dolog, vagy cselekvs em
ltetik , futurum-ot szoks tenni, mint: I i , qui solis et lunae reli
quorumque siderum ortus, obitus motusque cognorunt, quo quid
que tempore eorum futurum s i t , multo ante praedicunt.
b) Az i m p e r f e c t u m - r a ismt i m p e r f e c t u m kvetke
zik ; mint: Si ita natura paratum esset, ut ea dormientes
agerent, quae somniarent: alligandi omnes essent, qui
cubitum irent . C. Div. 2 , 122. Apelles pictores eos
peccare dicebat, qui non sentirent , quid esset satis. C.
Or. 73. Anseribus Romae cibaria publice locabantur,
et canes alebantur in Capitolio , t significarent, si fu
res venerint. C. S. Rose. 56. Avari plus semper appe
tunt , nec eorum quisquam adhuc inventus est, cui, quod
haberet, esset satis. C. Parad. 6, 3.
J e g y z e t , Nha plusquamperfectumnak kell kvetkeznie, ha
rgebbi dologrol van sz , mint az elbbi monds imperfectumban,
pldul: Unum illud extimescebam, ne quid turpiter facerem , vel
jam effecissem. C. Att. 9, 7. Quae te ratio in istam spem induxit,
ut eos tibi fideles putares fore , quos pecunia corrupisses ? C. Off.
2 , 53.
c) A p e r f e c t u i n - r a is i m p e r f e c t u m kvetkezik; pl
dk: Philosophi quidam sunt rep erti , qui Deum habere
rerum humanarum curam negarent. Qu. 5, 6. Conon,
cum patriam obsideri audisset, non quaesivit, ubi ipse
tuto viveret , sed unde praegidio^owef esse civibus suis.
N . 9 , 1. Diu magnum inter mortales certamen f u i t ,
vine corporis, an virtute animi res militaris magis^roce-
deret Sali. B. C. 1.
1. J e g y z e t . Nepos gyakran nem tartja meg e szablyt, s
a perfectum utn ismt perfectumot tesz, mint: Xerxes adeo angu
sto mari conflixit, ut ejus multitudo navium explicari non potuerit*
N. 2 , 4 .
2. J e g y z e t . Akkor praesens kveti a perfectum-ot, midn
a jelenre irnyoztatik a hats; pldul: Trajanus rempublicam ita
administravit, ut omnibus principibus merito praeferatur. E. 8 , 2.
Ego meis rebus gestis hoc sum adsecutus , ut bonum nomen exis
timer. C. Fam. 5 , 6.
3. J e g y z e t . Nha perfectum is ttetik a perfectum utn,
ha a cselekvs csakugyan mlt idbeli; pldul: Nulla unquamfu it,
 86

liberis amissis, tam imbecillo mulier animo, quae non aliquando lu

gendi Unem fecerit. C. Fam. 5 , 16.
d) A plusquamp.-ot mindig imperfectum k veti; pldk: Au
rum , argentum, a e s , ferrum frustra natura genuisset ,
nisi eadem docuisset, quemadmodum ad eorum venas per*
vetieretur. C. D iv. 1 , 116. Athenienses tantam gloriam
apud omnes gentes erant consecuti, ut intelligerent L a
cedaemonii , de principatu sibi cum his certamen fore.
N. 2 , 6 .
e ) A futurum-Y& praesens kvetkezik; pldul: Nemo e r it, qui
censeat, a virtute esse recedendum. adHer. 3, 6 . N i
hil invenies tam manifestae utilitatis, quod non in contra
rium transferat culpa. S .N . Q. 5, 18. Reperiam\wv\-
to s , quibus, quidquid v e lim , facile persvadeam. Cic.
Fin. 2 , 28. Dum hominum genus e rit, qui accuset eos,
non deerit .

M S O D IK C Z IK K E L Y .

C O IJ V IC X IV V -R 0 l.
A conjunctivus tbb tekintetben hasznltatik; a) flttelesen,
l ) fggetlenl ms beszdrszektl, c) ktszk utn, d) kz
bettetve , e) krdez mondsokban, f ) relativum-ok utn.

A. Flttelesen.

Conjunctivus hasznltatik, midn a monds nem fejez ki va-

lainelly tn yt, hanem a cselekvs mg csak hajtsban
va n , valamitl fgg ; ez rtelemben klnsen hasznlta
tik az i m p e r f e c t u m s p l u s q u a m p e r f e c t u m ,
melly idk magyar nyelvnkben az hajt md> ideivel ha
son rtelmek; a fltteli particulk: s i, n is i , etsi , e-
tiam si , tametsi. Itt a p r a e s e n s s p e r f e c t u m
csekly szerepet jtszanak, minthogy az indicativustol ke
vsben klnbznek; pldk:
S i Neptunus, quod Theseo promiserat, non fecisset, Th e
seus filio Hippolyto non esset orbatus. Cic. de Off. 1,10.
Aequabilitatem vitae servare non possis, si aliorum virtu
tem imitans omittas tuam. C. de Off. 1 , 31.
S i universa provincia loqui posset , hac voce uteretur .
Cic. in Q. Caec. 5.
 87

Dies d e jicia t, si velim numerare, quibus bonis male eve

nerit , nec minus si commemorem, quibus improbis opti
me. C. de nat. deor. 3 , 32.
Hujus si v ita , si mores , si vultus denique non omnem
commendationem ingenii everteret , majus nomen in pa
tronis fuisset . Cic. Brut. 67.
Mortuis tam religiosa jura (majores nostri) tribuerunt,
quod non fecissent profecto, si nihil ad eos pertinere ar
bitrarentur- C. in Verr. 5 , 51.
Nam si quam Rubrius injuriam suo nomine ac non impul
sa tuo et tua cupiditate fecisset: de tui comitis injuria
questum ad te potius, quam te oppugnatum venirent (v e
nissent h.) C. in Verr. 1 , 31.
J e g y z e t . N is i, nisi f o r t e , nisi vero-x al indicativus is hasz
nltatok, midn ltaluk az elbbi mondsban lev llts javitatik
meg, pldul: Nemo saltat sobrius, nisi forte insanit. C ic.p. Mur*
6. Nescio, nisi hoc video. Id. p. Rose. Am 35. Erat autem nihil
novi, quod aut scriberem, aut ex te quaererem, nisi forte hoc ad
te putas pertinere.

B. Fggetlenl.

l ) Midn az mondatik hogy fggetlenl hasznlatik a Conjun

ctivu s, azt teszi, hogy-sem ktsz , sem ms beszd
rsz nem okozza, nem kvnja, hanem minden viszony
nlkl a nyelv genuisa hozza magval. Egybirnt mi
kor ttetik e fggetlen Conjunctivus , nehz volna meg
hatrozni; de annyit tudhatni csak, hogy akkor alkal-
maztatik, midn nem egyenesen lltnk, hanem csak mint
magyarban mondani szoks, gondolom formn; pldul:
n gy gondolnm, azt gondolnm, azt hinnm sat; igy:
forsitan quaeratis ; nemo istud tibi coticedat ; quis dubi
te t? v e lim , (nolim , malim), sic existim es; forsitan te
mere fecerim . Pldk:
Ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequicquain
deos implores: irati infestique sunt. Sali. C. 52. Hoc si
ne ulla dubitatione confirmaverim , eloquentiam rem esse
omnium difficillimam. Cic. Brut. 6. At non historia ces
serim Graecis , nec opponere Thucydidi Sallustium ve
rear . Quint. 1 0 , 1 .
J e g y z e t . A conjunctivus idei nha a? futurum exactum-ra
vltoznak, legalbb a? perfectum conj. mert klnben tbbnyire a
szemlyek hasonltanak is egymshoz, vagy ppen ugyanazok, p. o.
 88

amaveris, szerettl legyen, amaveris , szeretendettl; amaz m l t

id , ez j v e n d e t t id; igy mondja Liv. 22, 59. med. Ne illi
quidem se nobis merito praetulerint gloriatique sint. A z imperfe
ctum ritkn hasznltatik a fltteli ktszk nlkl, de, vellem ,
nollem, s mailem a nlkl is igen szokottak. De gyakran hasz
nltatik az imperf fkp ezen igkkel: dicere, putare, credere, pl
dul Liv. 2 , 35. Quidquid erat Patrum , reos diceres. Cic. in Verr.
4 , 13. Quo postquam venerunt, mirandum in modum (canes venati-
tos diceres) ita odorabantur omnia et pervestigabant, u t, ubi quid
que esset, aliqua ratione invenerint. Curt. 6 , 6. Discurrunt milites
et itineri sarcinas aptant : signum datum crederes, ut vasa collige
rent. Sali. Cat. 25. Pecuniae an famae minus parceret, haud facile
discerneres. Cic. in Verr. 4, 23-Qui videret, equum Trojanum intro
ductum, urbem captam diceret.

2) A Conjunctivus fggetlenl hasznltatik az a k a r a t kije

lentsre, a midn az imperativus helyt ptolja, sok
szor az els szemlyben is , midn k n y s z e r t s v.
f e l h v s fejeztetik k i; mint: moriar , inteream , p er
eam (veszszek el ha sat). g y : eamus, dicat (m hadd
mondja), dixerit (mit bnom n ha mondta is). A tagads
illy esetekben nem non , hanem inkbb ne tilts; pld
ul : ne vivam, ne desperes, ne dicas, ne fu e rit. M e
minerimus , etiam adversus infimos justitiam esse servan
dam. Cic. de Off. 1, 13. Nihil incommodo valetudinis tuae
feceris . C. ad Att. 7, 8. Emas, non quod opus est, sed
quod neeesse est. Sen.

J e g y z e t . Ezen fggetlen Conjunctivust imperativus helyett

fkp a harmadik szemlyben *s midn a parancsols szeld m
don intztetik, hasznljk. Errl Cic. de Off. 1 , 37, igy s z l: Sit
igitur sermo lenis minimeque pertinax; insit in eo lepos; nec vero ,
tamquam in possessionem venerit, excludat alios, sed quum in reli
quis rebus, tum in sermone communi, vicissitudinem non iniquam
putet\ ao videat imprimis, quibus de rebus loquatur, si seriis, se
veritatem adhibeat, si jocosis, leporem; praevideat sat .
Nha imperfectum s plusquamperfectum is ttetik imperativ. helyett.
Ter. Heant. 1, 2, 28. Pater ejus fortasse aliquanto iniquior erat: patere
tur. C. p. Sext. 20. Forsitan non nemo vir fortis dixerit, restitisses, mor
tem pugnans appetisses. Azonban a flebbi szably ellen a non tilt-
lagi s gyakran talltatik: Horatius. Epist. 1, 18, 72, s Quintilian. 7,
1 , 66. Non desperemus, 1, 1, 5. Non assuescat vitiose loqui. 2 ,
16, 6. Non fabricetur militi gladius.
g
3) Fggetlenl van a Conjunctivus ktked krdsekben, mely-
lyeknek mintegy tagad vagy inkbb nemleges rtelmk
van. Illy krdsre nem kvetkezik felelet ; 4nint: quo
eam. ? quo rem ? tu hoc feceris? (te tetted volna ezt ne-
 89

kein?) Quo ibo? quem te appellabo? ezek valsgos kr

dsek , ellenben conjunctivussal: quo eam ? quem te ap
pellem? ktkedst vagy hatrozatlansgot fejeznek k i,
mellyekre nem j felelet; pldk :
Cum tempestate pugnem periculose potius, quam illi ob
temperem zi paream? Cic. de orat. 3, 23.
Apud exercitum mihi fu e ris , inquit, tot annos? forum
non attigeris? abfueris taindiu? et quum longo interval
lo veneris, cum i i s , qui in foro habitarint, de dignitate
contendas? Cie. p. Mur. 9.
Quid, si is , qui apud te pecuniam deposuerit, bellum
inferat patriae, reddasne depositum? Non, credo. . Cic. de
Off. 3 , 25.
J e g y z e t . Ide tartoznak az illy krdsek: quis dubitet? quis
non dubitet? hoc non noceat? ( e z nem rtana?) Az imperf haszn
lsrl lsd Caes. beli. civ. 1, 72. Caesar in eam spem venerat, se
sine pugna et sine vulnere suorum rem conficere posse, quod re fru
mentaria adversarios intercludisset: cur etiam secundo praelio ali
quos ex suis amitteret (de mirt is vesztene el)? cur vulnerari pa
teretur optime de se meritos , milites ? cur denique fortunam peri-
ditaretur ?

C. Ktszk ut n,
* . r
A latin nyelvben szmos olly ktsz va n , mellyek szk
sgkp az utnok kvetkez igt conjunctivus mdba kvnjk;
ama ktszk, mellyek Conjunctivust kvnnak, leginkbb
e z e k : u t , ne , quo , quin , quominus; tovbb : quasi, tam
quam , csi , velut s i , velut (nha sict, s kltszetben ceu)
quum, quod sat.
a) U t vagy ti (hogy) magnosn, s ms particula-val;
midn nem adverbium (mert nha azon rtelemben fordul el)
hanem ktsz , mindig conjunctivus k veti, pldul;
Esse oportet ut vivas , non vivere ut edas. Auctor ad
Her. 4 , 28.
Pylades Orestem se esse dixit, ut pro illo necaretur.
Cic. de Amic. 7.
Nemo tam malus e s t, ut videri velit . Quint. 3, 8, 44.
Sol efficit, ut omnia floreant . Cic. de nat. deor. 2,15.
Qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in eadem sunt
injustitia, ut si in suam rem aliena convertant. C. Off. 1, 42.
Fieri potest, ut id ipsum, quod in terest, non sit ma
gnum. Cic, Fin. 4 , 30,
 90

Magnificam illud e s t , Romanisque hominibus gloriosum,

ut Graecis de philosophia libris ?ion egeant* Cic. Divin. 2,5 .
b) N e , tilt rtelme van ; magyarban is igy mondjuk:
vigyzz, hogy egszsgedet meg ne rontsd; klnsen hasz
nltatnak illy esetekben ezen ig k : metuo (flek), vereor (f
lek) timeo ( ) ; mint: cura, ne denuo in morbum incidas.
tn e helyett mondatik: ut non; mint: tm forte aegrotabam,
u t ad nuptias tuas venire non possem ; pldk:
Nemo prudens punit, ut ait (itt az ut nem ktsz, hanem
igehatrz : mint) Plato, quia peccatum est, sed ne peccetur.
Sen. de Ira. 1 , 16 , 21.
Nihil agitis, inquit Arria, potestis enim efficere, ut ma
le m oria r; ne m oria r , non potestis. Pl. Ep. 3 , 16.
V e re o r , ne dum minuere velim laborem , augeam. Cic.
Adulatores, si quem laudant, vereri se dicunt, ut illius
facta verbis consequi possint. Auct. ad Her. 3, 6 . Multi do
lorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in
majorem. Cic. Fin. 1 , 18. Videndum est, ne major sit be
nignitas, quam facultas. C. Off. 1 , 42.

J e g y z e t . A timeo s hasonrtelm igkhoz tartoznak olly

fnevek is , mellyek szinte flelmet jelentenek , mint: flelem , ve
szedelem^ gond , sa t , gy ez igk: terrere , conterrere , deterrere,
aztn cavere kznsges rtelmben, t. i. v a k o d i k , p. o. Cic.
de Off. 1 , 26. Cavendum est, ne assentatoribus patefaciamus aures,
non adulari nos sinamus. Tovbb megemltend , hogy videre, s
observare igk is igy hasznltatnak : vide , uc ne; videndum est, 720;
vide ne hoc tibi obsit, lsd hogy krodra ne legyen. Az ut ne
helyett gyakran neve hasznltaik , mellyek klnben egy rtelm
ek : aut n e , et ne , neque, nec , ne n o n , pldk:
Mandatum, ut in omnes naves legatos separatim custodiendos
divideret , daretque operam, ne quod iis colloquium inter se , neve
quae communicatio consilii esset. L iv. 23, 34. Legem tulit, ne
quis anteactarum rerum accusaretur^ neve multaretur. Nep. Thras. 3.
Caesar milites non longiore oratione cohortatus , quam uti suae pri
stinae virtutis memoriam retinerent, neu perturbarentur animo. Caes.
B. G. 2, 21. XJt ea praetermittam , neque eos appellem. Cic. in
Verr. 3 , 48. extr. Persuadent ut paterentur, nec ultima experi
ri vellent. Liv. 24, 3. Timeo ne non impetrem (kvnom, de flek
hogy el nem nyerem). Unum vereor, ne senatus Pompeium nolit di
mittere.
c) Q uo , ez tulajdonkpen a relativum pronomen ablati-
vusa, rtelme ut eo (hogy) rendesen comparativussal jr (hogy
minl ) Non quo , (nem mintha), vagy helyette, non quod;
 91

s ms tagad particulval: non q u in ; kvetkez mondsban:

sed quod , vagy sed quia ; pldk:
Agernon semel aratur, sed novatur, et iteratur, quo me
liores fetus possit et grandiores edere. Cic. Or. 2 , 30. L e
gem brevem esse oportet-, quo faciliu s (hogy minl) ab impe
ritis teneatur . Sen.Epist. 94. Ad te litteras dedi, non quo
(nem mintha) haberem magnopere, quod scriberem, sed ut lo
querer tecum absens. C. Att. 7, 15.
J e g y z e t . A* flefeb emltett non qu o, helyett legbiztosab-
s legszokottabban ttetik : non quod, vagy non eo quod, non ideo
quod; ksbbi irk : non quia, s hasonlkp mind conjunctivussal,
mellyekre szmos plda van. A non quia Cicernl is e helyett: non
quod, vei non quo fordul el. ad Att. 7, 26. Ego me ducem in ci
vili bello negavi esse, non quin (nem hogy, nem mintha) rectum es
set , sed quia, quod multo rectius fu it, id mihi fraudem tulit. Non
quin confiderem diligentiae tuae (nem mintha nem birnm), non quin
breviter responsum reddi potuerit, sa t. E helyett pldul ezeket
hasznlhatni: non quod non, non quo n o n , non quia non, de a kt
tagadt elvlasztva. Cic. Tse. 1 , 1 . Non quia philosophia Graecis
et litteris et doctoribus percipi non posset; s p. Mil. 22. Majores
nostri in dominum de servo quaeri noluerunt, non quia non posset
verum inveniri, sed quia videbatur indignum esse.
d) Q u in , tagadlagos mondsok utn szokott llni, 1 ) qu i
non, quae non, quod non helyett, 2 ) ut non (hogy ne, nehogy)
helyett. A z els eset leginkbb kvetkez nvmsok utn tr
tnik: nemoy nullus , nihil, vioc; aztn aegre est, reperi-
t u r , invenitur igkkel. A msik esetet, tudnillik midn ut
non helyett ttetik , nehezebb meghatrozni, azonban figyel-
mezni szksges illy szlsmdokra: facere non possum, quin;
possint Jie ri no apotest quin; igy: nulla causa est, nih il cau
sae est , quin hoc fa c ia m , semmi ok nem htrltat ezt tehet
n i; idetartoznak e hatrozatlan krdsek is : quis s qu id ,
mellyek a nemo s nihil-lei szokott llt mondsoktul keve
set klnbznek; p. o. Quis est quin cernat , quanta vis sit in
sensibus? Cic. Nihil tam difficile e s t, quin quaerendo inve
stigari possit. Terent. Heaut. 4 , 2 , 8 . Facere non potui,
quin tibi et sententiam et voluntatem declararem meam. Cic.
Epist. 6 , 13. Nulla est tanta vis, quae 7ion debilitari fran-
gique possit. C. Mare. 8 . Nemo est, qui non liberos suos in
columes et beatos esse cupiat. C. Inv. 1 , 48. Non possu
mus, quin alii a nobis dissentiant , recusare. C. Acad. 4 , 7.
Fama non temere nasci solet, quin subsit aliquid, ad Her.
2 , 1 2 . Timoleontem mater, post fratris necem, nunquam ad-
spexit, quin eum fratricidam impiumque compellaret* N . 2 0 , 1 .
 92

1. J e g y z e t . Mindent elmondani, miknt hasznltatik egyik

msik beszdrsz, ?s gy ktsz , ;s vele a conjunctivus, miknt?
hol ? milly rtelemben sat. ttetik , egyik a msik h elyett, szinte
lehetetlen, vagy ha megengedjk hogy lehetsg , vgetlen meszsze
vinne; sokszor egyes szavak sajtsgos tulajdonsggal fordulnak
el , mellyekrl szably nem ltezhet: teht hoszszas magyarzat
helyett nha taln czlszerbb a sajtsgokat pusztn pldban leir-
ni. Hlyek gyakran fordulandnak el: Terent. Nunquam accedo, quin
abs te abeam doctior. Ruere illa non possunt, ut haec non eodem
labefacta motu concidant. Cic. p. leg. Man. 7. Augustus nunquam
filios suos populo commendavit, ut non adjiceret (a nlkl hogy oda
tenn) si merebuntur. Suetor. Octav. 56.
2. J e g y z e t . A quin ms rtelemben is hasznltatik, kivlt
kp : non dubito , non est dubium , non ambigo (nem ktelkedem),
s sok ms kittel utn , mellyek tvolsgot, htrltatst, vagy
abbanhagyst jelentenek: hasonlkp tagadst fejeznek ki: non ab
est , n ih il , paulum, non p ro c u l , haud multum abest; non , vix ,
aegre , abstineo , non impedio, non recuso , ?s hasonlk ; pldul:
non dubito quin domi sit (nem ktelkedem hogy otthon lesz) ; non
inultum abest, quin miserrimus sim (kevsben mlt, hogy a leg
szerencstlenebb ember nem lettem). Nulla mora fuit, quin decer
nerent bellum (nem kstek aJ hadat elhatrozni). Nha non du
bito quin utn mg egy tagad non adatik, mely ollyankor esik ,
midn az egsz hrom sz: non dubito quin^&zt teszi: h i s z e m ,
vagy g y h i s z e m , mint: In quibus non dubito quin offensionem
negligentiae vitare atque effugere non possim (gy hiszem a rest
sggel vdolstol ment nem lehetek) , pldk :
Dubitandum non est, quin nunquam possit utilitas cum hones
tate contendere. Cic. Olf. 3, 3. Dux ille Graeciae nusquam optat,
ut Ajacis similes habeat decem, sed ut N estoris; quod si acciderit,
non dubitat quin brevi Troja sit peritura. Cic. de Sen. 10. Quis
igitur dubitet quin in virtute diviftae sint ? Cic. Ego nihil prae
termisi , quantum facere potui, quin Pompeium a Caesaris conjun
ctione avocarem. C. Ph.
3. J e g y z e t . Non dubitare utn azon rtelemben: ,,nem k
telkedem hogya gyakran quin helyett accusativus infinitivussal ta-
lltatik , kivlt Curtiusnl s Liviusnl, legfkp pedig Neposnl;
de ha Cicero-t veszszk a5 latin beszd nagy mesternek, az accusa-
tivust infinitivussal kvetni nem tancsos. Azonban midn, dubito
s non dubito azt jelentik : ktelkedem, ttovzok, rendszerint
accusativus kvetkezik infinitivussal: non dubito respondere , Cice
ro non dubitavit conjuratores supplicio afficere; noha Cicernl ez
rtelemben quin is fordul el.: in Verr. 2, 13. Nemo dubitabat, quin
voluntatem spectaret ejus, quem statim de capite suo putaret judi
caturum.
4. J e g y z e t . Quin ismt egszen ms rtelemben vtetik in-
dicativussal, tudnillik: mirt nem? Liv. Quin conscendimus equos?
mirt nem lnk l ra : Cic. p. Rab. 6. Quin continetis vocem indi
cem stultitiae vestrae? Curtius: Quin igitur ulciscimur Graeciam,
et urbi faces subdimus? Minthogy illy krdsek nem mst jelen-
 93

tenek mint flhvst, teht a quin egyenesen imperativussal is sz-

szekttetik j p. o. quin dic statim (mondd meg teht); quin sic atten
dite judices (ugyan vigyzzatok csak r b ir k ); vagy aJ Conj. tb
bes szm els szemlyvel 1 quin experiamur, mirt nem kisrtjk
meg? nha ige nlkl is ttetik : quin etiam, qtin potius, quin
imo (mind azt jelenti st, st inkbb). Cicero: credibile noneSt,
quantum scribam die quin etiam (ht mg) noctibus.
e) Quominus (ut eo minus helyett, nehogy, hogy ne)
olly igk utn szokott ttetni, mellyek akadlyt, htrltatst,
gtolst fejeznek ki, hol hasonlag ne, s ha tagad monds bo-
cstatik e l , quin is llhat. Hlyen igk klnsen a kvet
kezk : defe?idere, deterrere , im pedire , intercedere , ob*
sistere , obstare , officere, prohibere , recusare, repugnare;
de vannak mg ms illy rtelm kittelek i s , m int: stat per
m e, fit per nie (tlem f g g ), non pugno, n ih il moror s a t.
pldk:
Cimon nunquam in hortis custodem imposuit, ne quis im
pediretur , quominus ejus rebus , quibus quisque v e lle t, f r u e -
retur. Nep. Cic. 4. Parmenio, quum audisset, venenum a
Philippo medico regi p a ra ri, deterrere eum voluit epistola
scripta, quominus medicamentum biberet, quod medicus da
re constitueret. Curt. 6 , 40. Senectus non im pedit , quo
minus litterarum studia teneamus, usque ad ultimum tempus se
nectutis. Cic* Sen. 60. Rebus terrenis multa externa, quo
minus p e rficia n tu r , possunt obsistere. C. N. D. 2 , 35.^Non
deterret sapientem mors , quominus in omne tempus reipubli-
cae suisque consulat. C. Tuse. 1 , 91.

J e g y z e t . Ezen igkkel azonban : impedire, deterrere, pro

hibere , recusare, ollykor infinitivus is llhat, mint Caesarnl s Ci
cernl is lthatni: Neque adhuc repertus est quisquam, qui mori
recusaret. Caes. B. G. 3 , 22. Quid est igitur, quod m impediat,
e a , quae mihi probabilia videantur , sequi ? Cic. de Off. 2 , 2. extr.
Id. in Verr. 5, 45. Prohibentur parentes adire ad filios , prohiben
tur liberis suis cibum vestitumque ferre .
f ) Utinam (br csak) hajtst fejez k i , helyette ritkb
ban u t , kltileg o si, conjunctivust kivnnak, mivel a dolog
mg csak kpzeletben va n ; azon klnbsggel ttetik mg is
a conjunctivus az idkre n zve, hogy a p r a e s e n s s p e r
f e c t u m olly dolgoknl vtetik, mellyek beteljesedhetnek, de
az imperfectum s plusquamperf. olly hajtsoknl alkalmazta-
tik, mellyek valahai teljesedst maga az ir sem remli vagy
nem hajtja. Midn pedig azt hajtjuk hogy valami brcsak ne
teljesednk, non vagy ne ttetik utna; pldk: Epist. 5, 17.
 94

Illud utinam ne vere scriberem! Cic. Epist. 5 , 17.

Haec ad te die natali meo scripsi, quo utinam susceptus non
essem ; aut ne quid ex eadem matre postea natum esset! Plu
ra scribere fletu prohibeor. Cic. ad Att. 11, 9. extr. (Nha a
particula kihagyatik) Tecuin ludere sicut ipsa possem! Catuli.
2 , 9 . Utinam tam facile vera invenire possim , quam fal
sa convincere! C .N . D. 1 , 91. Utinam reliquis mortalibus,
ut Scythis, similis moderatio et abstinentia alieni f o r e t : pro
fecto non tantumbellorum per omnia secula terris omnibus con
tinuaretur. J. 2, 2.

g*) Quasi, (mintha) mindig conjunctivust kvn, pldk:

Quidam idcirco Deum esse non putant, quia non apparet,
nec cernitur: proinde quasi nostram ipsam mentem viderey;os-
simus. C. Mil. 84. Faba Pythagorei utique abstinuere: qua
si vero eo cibo mens , non venter infletur. Cic. D iv. 2, 119.
Stultum e s t, in luctu capillum sibi ev e lle re , quasi calvi
tio moeror levetur . C. Tuse. 3 , 62.

J e g y z e t . Quasi ezen szavakbul olvadt szsze, quam s/, a

minthogy most is mondatik azon rtelemben : tamquam si (mintha).

h) Tamquam (mintha, mint ha), ac s i , velut si, velut

si, velut, (ritkbban sicut) ceu, mindnyja egyet jelent; pl
dk : Sic vive cum hominibus, tamquam Deus vid ea t , et vi
det : sic loquere cum D eo, tamquam homines audiant . S.Ep.
10. Sic cogitandum est, tamquam aliquis in pectus intimum
inspicere possit ; et potest. S. Ep. 83. Quae per difficilia
sunt, perinde habenda saepe sunt, ac si effici non jwssint. C.
Part. 84.

i ) Quamvis (mbr, de ha gy is) mindig conjunctivus

kvetkezik utna; egybknt ugyanazon rtelmek: quamlibet,
quantumvis; de ide szmthat licet is; a quamvis elvlaszt
va is ttetik (mert e' kt szbul van , quam volo , vis) mint:
quam volent in conviviis faceti sint (legyenek a vendgsg
ben olly trfsok, vgak a mint akarnak); quam volent im
pudenter mentiantur (br olly szemtelenl hazudjanak a hogy
nekik tetszik akarnak); pldk:

Si quid effici non potest, deliberatio tollitur, quamvis uti

le sit. C. Part. Quamvis se ipso contentus sit sapiens,
amicis illi opus est. S. Ep. 9. Vita brevis e s t , licet supra
mille annos exeat. S. Brev. 6 . L ic e t irrideat (nevessen en-
 95

gm brki), si quis v u lt: plus apud me tamen vera ratio vale

bit , quam vulgi opinio. Cic. Parad. 1 , 2.
k) Dum, donec, quoad, egyet jelentenek: m e d d i g ,
m i g , a d d i g , majd indicativus , majd meg conjunctivus t
tetik; midn az az rtelmk: m g , s ha valami czlzs van
a mondsban, vagy ha a dolog mg nem megtrtnt tny, ha
nem csak megvalsulhat, akkor conjunctivus ttetik, egyb
esetekben indicativus ; pldk :
Iratis subtrahendi sunt i i , in quos impetum conantur fa
cere , dum se ipsi c ollig a n t; aut rogandi orandique sunt, at,
si quam habent ulciscendi vim, differant, dum defervescat
ira. C. Tuse. 4. 78. Herba cum crescere desiit, et aestu
arescit, subsecari falcibus debet, et quoad j^erarescat, fur
cillis versari. Varr. 1 , 49. Augustus rectorem solitus est op
ponere (regibus) aetate parvis ac mente lapsis, donec adoles
cerent aut resipiscerent. Suet. Aug. 48. Ezen particula-k
sokkal gyakrabban hasznltatnakindicativussal. Pldk: Donec
eris f e lix , multos numerabis amicos: tempora si fuerint nubi
la , solus eris. Ov. Trist. 1 , 8 . Cato , quoad v i x i t , virtu
tum laude crevit. N. 24, 2 . Lacedaemoniorum gens fortis
fu it, dum Lycurgi leges vigebant . C. Tuse. 1 , 101.
) Quod (hogy, mivel) midn egy msiknak vlemnye,
vagy kpzete fejeztetik k i , conjunctivus ttetik utna, kln
ben pedig indicativus , pldk:
Aristides nonne ob eam causam expulsus est patria, quod
praeter modum justus esset ? C. Tuse. 5 , 105. Socrates ac
cusatus e s t , quod corrumperet juventutem, et novas super
stitiones induceret. Qu. 4 , 4 . -Plato escam malorum , volup
tatem appellat, quod ea videlicet homines capiantur , ut ha
mo pisces, p. Sen. 44. Valerius laudabat fortunam Bruti ,
quod liberata patria in summo honore pro republica dimicans
mortem occubuisset. L . 2 , 7 . Accusat Timocrtem, fratrem
suum, Metrodorus, quod d u b itet , omnia, quae ad beatam
vitam pertineant, ventre metiri. C. N. D. 1 , 113. (Indica
tivus). Quid laetaris, quod ab hominibus iis laudaris , quos
non potes ipse laudare? S. Ep. 52. Manlius Torquatus bello
Gallico filium suum , quod is contra imperium in h o s te m ^ g -
naverat , necari jussit. Sali. B. G. 52.
m) Dummodo (ha csak, csak hogy) minthogy mg csak
jvendben megtrtnend dolgot fejez k i , s nha ne tagad
rszecskvel kttetvn szsze, conjunctivus kvn; gyakran el
is vlasztatik: dum s modo , dum modo ne , dum n e , modo
 96

n e , pldk: (Multi) omnia recta et honesta negliguitt, dummo

do potentiam consequantur* L ic. de Off. 3, 2 1 .- Quare sit
summa in jure dicundo severitas , dummodo ea ne varietur
gratia, sed conservetur aequabilis. Id. ad Qu. fr. 1 , 1 .
n) Nedum (ne h o g y , hogy ne mondjam), jelentst az
egyszer ne-ti klcsnzte, melly magnosn is hasznlatik
ez rtelemben; pldk :
Igitur hi milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil re
liqui victis fecere. Quippe secundae res sapientium animos fa
tigant; ne illi corruptis moribus victoriae temperarent. Sali.
Cat. 1 1 . Novam eam potestatem (tribunorum plebis) eripue
re patribus nostris, ne nunc dulcedine semel capti fera n t de
siderium. Liv. 3 , 5 2 . -Aegre inermis tanta multitudo , ne
dum armata, sustinere potest. L iv. 6 , 7.
o) Antequam s priusquam (mieltt) kznsgesen inkbb
conjunctivussal mint indicativussal tetetnek; s pedig praesens,
midn a dolog mg csak kpzeletben van, vagy jvendben meg
trtnend ; az elbeszlsekben imperfectum s plusquamper
fectum, midn az elrebocstott s kvetkez cselekvsek kt
tetnek szsze; de ha bizonyos meghatrozatt idt kell jelen
teni , indicativus ttetik, pldk :
Tempestas minatur, antequam surgat. Antequam de
rep. dicam , exponam vobis breviter cet. Cic. Haec omnia
'ante facta sunt, quam Verres Italiam a ttig it . Cic. in Verr.
2 , 66. Dabo operam, ut istuc veniam, a n t e q u a m plane ex
animo tuo effluo. Cic. Epist. 7, 14.
p ) Q?mm ktfle van, quum temporale (midn, a* midn)
melly indicativussal; quum causale (minthogy , mivel) conjun
ctivussal'hasznltaik. Midn egyik mondsnak okt, msiknak
kvetkezst fejezi k i , vagy pedig kt mondst szorosan sz-
szekt, conjunctivusba kivnja az i g t ; pldk :
Homines, quum multis rebus infirmiores sint, hac re ma
xime bestiis praestant, quod loqui possunt. Cic. Caesar, quum
Pompeium apud Pharsalum vicisset, in Asiam trajecit. l
talban mondhatni, hogy a quum ide legkevsb tartozik,
minthogy m a j d mindentt csak indicativus kveti; mint: Qui
non defendit injuriam, neque propulsat a suis, quum potest ,
injuste facit. Cic. de Off. 3 , 18. Credo, tum, quum Sici
lia florebat opibus et copiis, magna artificia fuisse in ea in
sula. Cic. in Verr. 4 , 21.
J e g y z e t . Vannak mg ms particulak is, mellyekkel conjun
ctivus ttetik, de az auctorok* olvassa kzben kiki szreveendi.
 97

JD. K z b e t t e t v e .

Midn a* fmonds kz valamelly ms kzbettetik relativum-

ok s ktszkutn, midn msnak gondolata mondatik k i,
ezek Conjunctivusban llnak. s pedig
a) Olly monds kztt, mellyben accusativus infinitivus-
sal van , pldk:
Socrates dicere solebat, omnes in e o , quod scirent , sa
tis esse eloquentes. Cic. de Or. 1 , 14. Quid potest esse tam
apertum, tamque perspicuum, quum coelum suspeximus, coe-
lestiaque contemplati sumus, quam esse aliquod numen prae-
stantissimae m entis, quo haec regantur . Cic. de nat. deor.
2 , 2.
J e g y z e t . Nraelly magyarzs vgett kzbetett mondsok
azonban indicativusban vannak, pldul: Itaque ille Marius item exi
mie L. Plotum d ile x it, cujus ingenio putabat ea , quae gesserat,
posse celebrari. Cic. p. Arch. 9. Nam sic habetote, magistrati
bus iisque qui praesunt rempublicam contineri. Cic. de legg. 3 , 5.
Per exploratores certior factus e s t, ex ea parte vici, quam. Gal
lis concesserat. Caes. B. G. 3 , 2.
b) Conjunctivusba ttetik olly kzbetett monds, melly
bizonyos e z l t , k r s t , u t as t s t vagy p a r a n c s t
fejez k i, pldk :
R ex imperavit, ut, quae bello ojms essent, pararentur.
Eo simus animo, ut nihil in malis ducamus, quod sit vel
a deo imm ortali, vel a natura constitutum . Cic. Tuse. 1.
Azonban nem minden illy kzzttel van Conjunctivusban, mert
midn a fmonds els r sze: ita y ta m , ta lis , sat. parti-
culkkal tulajdonsgot fejez k i , a kzbettei indicativusban
marad; mint: Asia vero tam opima est et fertilis, ut mul
titudine earum rerum, quae exporta ntur , facile omnibus ter
ris antecellat. Cic. p. leg. Man. 6 . Videre igitur oportet,
quae sint convenientia cum ipso negotio, hoc est, quae ab re
separari non possunt. Cic. de Juv. 2, 12.
c) Conjunctivusban vannak olly mellk- vagy kzbetett
mondsok, mellyek ktsz- vagy relativum-tol fgvn, annak
rtelme szerint, kirl a beszd van, valamit kifejeznek; pl
dk :
Noctu ambulabat in publico Themistocles , quod somnum
capere non posset (tudnillik hogy nem alhatott, nem az ir
mondja, hanem Thein. tulajdon lltsa). Cic. Tse. 4, 1 9 .
7
 98

Bene majores nostri accubitionem epularem amicorum , quia

vitae conjunctionem haberet , convivium nominarunt. Cic. de
Sen. 13.

E . K r d mo ndsokban.

Azon krdsek, mellyek nem egyenesen intzteinek, hanem

mint ms mondsoknak fggelkei , s mondhatni, midn ezt
rthetjk alattuk v a l l j o n *1234 Conjunctivusba ttetnek; a par-
ticulk e kvetkezk: qui , quae , q u id , quod ; qu ot , qua
lis , quantus , quam , u b i , , quare , cwr , , 7/0
(hov?) quomodo, utrum , //e (msikhoz ragasztva, mim*
Pldk :
Saepe ne utile quidem est scire, quid fu tu ru m sit . Cic.
Qualis sit animus , ipse animus nescit. Cic. Tuse. 1 , 2 2 . In
certum e s t , quo te loco mors exspectet. Sen. Ep. 26. Quid
quaeque nox aut dies f e r a t , incertum est. L. 3, 27. Pecunia,
honores, forma, valetudo, quamdiu affutura s in t , certum
sciri nullo modo potest. Cic. Leg. 1 , 52. Non vid e o , y&o-
sedare possint mala praesentia praeteritae voluptatis. C.
Tuse. 5, 74. Omnes tendunt ad gaudium, sed unde stabi
le magnumque consequantur, ignorant. S. Epis. 59. Cico
niae quonam eloco veniant , aut quo se conferant , incomper
tum adhuc est. P. H. N. 10, 23. Cogita tecum, an quibus
cunque debuisti gratiam retuleris? S. Benef. 7 , 28. Dubi
t o , nam idem tibi suadere, quod mihi, debeam? P. E p. 6 , 27.
Quaesieras ex me , nonne putarem , tot saeculis inveniri
verum potuisse ? C. Acad. 4 , 76. Quid refert, utrum non
incipias, an desinas? S. Ep. 54. Quaeritur, unus/j<?mun
das s i l , an plures C. Div. 2 , 1 1 . Dubitant nonnulli de
mundo, casu//<? ipse sit eftectus ' an ratione ac mente divina.
C. N. D. 2 , 8 8 . Virtus txmne propter dignitatem, an propter
fructus aliquos expetitur ?

1. J e g y z e t . Ha e krd particulnak: nonne, tbbszr

kell ttetnie, csak elszr ttetik egszen, a tbbieknl ne elma
rad. Quid bestiae? nonne frigus, non famem , non montivagos at
que silvestres cursus lustrationesque patiuntur ? Cic. Tuse. 5 , 79.
2. J e g y z e t . A nonne mindig lltst vagy igenlst jelen t,
a za z, gy adja a dolgot mint van; ha tagadst kell jelentenie, csak
non ttetik. A num helyett nha numquid, vagy gyakran ecquid
hasznltatik. Num quid duas habetis patrias? C. Off. 2 , 5. Ec
quid in Italiam venturi sitis , fac sciam. C. Fam. 7, 16.
3. J e g y z e t . Ha a msodik vagy fggelkes mondsban
,,vagy nemu fordul el , ezt nec ne-\e 1 teszi ki aJ latin , p. o. Spi-
 99

entia sola per se beatos efficiat, nec ne, quaestio est. C. Top. 59.
In judiciis quaeritur aliquid factum , nec ne sit. C. Caecin. 71.
Dii utrum sint , nec ne, quaeritur. C. N. D. 3., 17.
4. J e g y z e t . Illy krdseknl arra kell gyelni, hogy a*
,,vagyu ellenkez lltsi krdsre vonatkozik e , a midn an tte
tik , ha pedig ugyan azon krdshz tartozik , aut hasznltatik.
p. o. Voluptas meliorem/ze efficit aut laudabiliorem virum? C. P
rd. 1, 4.
5. J e g y z e t . Flkiltsoknl ppen gy van mint krdsek
nl; ha a felkitsi particulkat valamelly nv nem elzi m eg, in
dicativus ttetik , ha pedig valami elre van bocstva, conjunctivus;
pldk: Quam magnum est, personam in republica tueri principis,
C. Pliil. 8 , 19. Quam difficilis est virtutis diuturna simulatio.
C. ad Ait. 7, 1. Vita quam sit brevis, cogita. Plaut. Mostell. 3,
2. Non intelligunt homines, quam magnum vectigal sit parsimo
nia. C. Parad. 6, 3 . Quam diu in Italia fuit Hannibal, nemo ei
in acie restitit. Ex quo intelligi potest, quantus ille fuerit. N .
23, 5.
6. J e g y z e t . Itt helyn lenni ltszik azt rinteni, miknt fe
lei a* latin krdsekre i g e n l e g e s e n vagy nemlegesenj els e-
setben ezek a felel particulk : it a , ita est, sane, etiam, vero /
vagy ismteltetik az ige, pronomen, adjectivum; nemlegesen: non >
minime , nihil minus, absit; vagy ismtelteinek: ige, adjectivum ta
gad particula-val, pldk :
Quid istic tibi negotii est ? mihine ? ita. T. Andr. 5 , 2 . Vis-
ne , sermoni reliquo demus operam sedentes ? sane quidem. Cic. Leg.
2 , 1. Numquidvis? etiam. Plaut. Ampli. 1, 3. Tu orationes nobis
veteres explicabis? vero, inquam. C. Brut. 300. Fuisti saepe, credo ,
cum Athenis esses , in scholis philosophorum ? vero , ac lubenter
quidem. C. Tuse. 2 , 26. Dasne, deorum immortalium numine na
turam omnem regi? do sane. Cic. Leg. 1, 21. Mene vis? te. T.
Phorm. 2 , 4.
Cognitorem adseribit Sthenio. Quem? cognatum aliquem aut
propinquum? non. C. Verr. 2, 106. Non pudet vanitatis? minime. T.
Phorm. 3 , 2 , 40. Est ne frater intus ? non est. T. Adeph. 4, 2,
30. Dio, quaeso, tun es Myconius ? Non sum,. T. Hecyr. 5, 3.
6- Curre ad Pamphilum. Dic me orare , ut veniat. P. adte ? B.
imo ad Philumenam. T. Hecyr. 5 , 3. 11. Causa igitur non bona
est? imo optima. Cic. ad Att. 9 , 7 . Siccine hunc decipis? D .
Imo enim vero Antipho me decipit. T. Phorm. 3, 2 , 43.

F . Re l a t i v um okkal.
A relativumok: q u i , quae, quod, ezen igk utn: sum, re-
perio, invenio , habeo, conjunctivust kvnnak.
1 .) Est s sunt , f u it s fuerunt utn, ha ezek praedicatum
gyannt hasznltatnak, mindig conjunctivus ttetik; azon-
 100

bn itt mindig: homo vagy a liq u is , a* tbbesben : homi

nes vagy quidam kihagyatnak; pldk :
S u n t, qu i censeant, una animum et corpus occidere, a-
nimumque in corpore exstingui. C. Tuse, 1, 1 8 . Mul
ti sunt, qui d ican t : scio, hoc illi non profuturum. S.
Benef. 2 , 14. E st , qu i plus ei debere se judicet, per
quem tutior est, quam ei, per quem honestior. S. Benef.
3 , 1 2 . Profecto f u it quaedam vis, quae generi consule
ret humano. C. Tuse. 1 , 1 1 8 . Nonne dicitis, ess eere -
gione nobis, e contraria parte terrae, qui adversis vesti
giis stent contra nostra vestigia, quas Antipodas vocatis.
C. Acad. 4 , 123.

1. J e g y z e t . Ha br leginkbb conjunctivus hasznltaik is

illy esetekben, de azrt indicativus is tallhat, pldul: Sunt bes
tiae quaedam, in quibus inest aliquid simile virtutis, ut in leonibus,
ut in canibus, ut in equis. C. Fin. 5,38. Sunt quos curriculo pul
verem Olympicum collegisse ju v a t. Hor. Od. 1, 1. 3.

2. J e g y z e t . Klnsen nmelly szjrsok igen szokottak

qui relativum utn conjunctivusban , miknt e? pldk mutatjk :

Quis est , qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam?

C. Fin. 5, 92. Quae vetustas est, quae vim divinam conficere pos
sit. C. Div. 2, 117. Quae latebra est, in quam non intret metus
mortis? S. Ep. S2. Quotus quisque est, qui voluptatem neget esse
bonum? C. Biv. 2 , 81 : Nemo est orator, qui se Demosthenis si
milem esse nolit. C. Opt., 6. Nulla est laus , ibi esse integrum, ubi
nemo est , qui aut possit aut conetur corrumpere. C. Verr. 1, 46.

2. ) Midn sum helyett: reperior s invenior, vagy active: re-

perio s invenio igk llanak, mer i reperitur aliquis ,
vagy invenitur quis annyit tesz mint: e s t aliquis, pl
dk :
In omnibus seculis pauciores viri re p e rti sunt, qui suas
cupiditates , quam qui hostium copias vincerent . C. Fam. *
15, 4. In v en ti sunt m ulti, qui non modo pecuniam ,
sed vitam etiam profundere pro patria parati essent. C.
Off. 1, 84. Quotusquisque philosophorum invenitur,
qui sit ita moratus, ut ratio postulat? qu i disciplinam
suam non ostentationem scientiae, sed legem vitae p u te t
qui obtemperet ipse s ib i, et decretis suis pareat i Cic.
Tuse. 2 , 11.
3. ) Habeo utn (tudnillik midn egy rtelm est-te l ) , hol
tbbnyire alfjuis, vagy homines kihagyatik; pldk :
 101

Non ex alitis involatu tibi auguror: habeo alia signa, quite

observem. C. Fam. 6 , 6 . Quis esset tantus frucitus'in
prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse,
gauderet ? Cic. Amic. 2 2 . Omnis ratio vitae adjumen
tum hominum desiderat: in primis , ut habeas, quibus-
cum possis familiares conferre sermones. Cic. Off. 2, 39.

4 .) Ha a neutrum relativum quod , ezek utn talltatik : est,

non est , n ih il , quid e s i , mindig conjunctivust kivn , 7
pldk:
Sic animum vicisti, potius quam animus te, est quod gau
deas. Plaut. Trin. 2, 2. A W e s i, invideas istis,
quos magnos felicesque populus vocat. S. Ep. 94. N on
e s t , quod te jm d e a t , sapienti assentiri. C. Fin. 2 , 7.
Quid est , quod tu cum fortuna queri possis ? C. Fam. 4,
5. N ih il est , quod fe stin e s : nec quidquam cures, ni
si ut valeas. Ib. 16, 6 .

J e g y z e t . Quod helyett nha cu r; non est, m7b7 esi helyett

pedig gyakran: non habeo, nihil habeo ttetik, pldk :

Non e s t, cur eorum , qui se studio eloquentiae dediderunt,

spes infringatur, aut languescat industria. Cic. Orat. 6. Quid est,
cur virtus ipsa per se non efficiat beatos? Cic. Tuse. 5, 17. Non
habeo , quod te accusem. Cic. Fam. 2 , 8 . N ih il habeo , quod in
cusem senectutem. C. Sen. 13. Dolores nunquam vim tantam ha
bent, ut non plus habeat sapiens, quod gaudeat, quam quod anga
tur. C. Fin. 1 , 62.

5. ) A relativum akkor is conjunctivust kivn , ha ,,olly, oly-

lyan , rtelm szk utn ttetik , pldul talis , vagy n
ha helyette: i s , ea , i d , d ea talis gyakran csak alatta
rtetik, pldk:

Innocentia est affectio talis animi, quae ?ioceat nemini.

# C. Tuse. 3 , 16. Qui (quomodo) potest temperantiam lau
dare is (ta lis ), qui ponat summum bonum in voluptate ?
C. Off. 3 , 117. Videndum est, ut ea liberalitate uta
mur, quae prosit amicis, noceat nemini. Ib .4 3 . Eano-
lui scribere, quae nec indocti inteliigere possent , nec
docti legere curarent . C. Acad. 1 , 4.

6. ) A relativum conjunctivust kvn, midn ezek helyett tte

t ik : ut ego , ut t u , ut i l l e , ut nos , ut vos, ut i l l i ; s
ha a* relativum genitivusban van : cujus: nt meus , ut
tuus sat. hasonlkp: quorum ut noster sat helyett, je-
 102

lesen pedig e i adjectivumok utn is : dignus , indignus,

idoneus , pldk:
Qui modeste p a re t, videtur, 97/ (ut ille) aliquando im
peret , dignus esse. C. Leg. 3, 5. Si v a le s , et te
dignum putas, qui (ut tu) aliquando fias tuus, gaudeo. S.
Ep. 20. Forsitan non indigni sumus, qui nobismet ipsi
multum irrogemus . L. 30 , 30. Philosophi docebant,
non esse judicium veritatis in sensibus. Mentem volebant
rerum esse judicem : solam censebant idoneam, cui (ut
ei) crederetur. C. Acad. 1, 30. Voluptas non est
na , ad quam (ut ad eam) sapiens re spiciat. S.Ep. 92.
Plerique definitiones evidentium rerum non improbant; et
rem idoneam, de qua (ut de ea) quaeratur , et homines
dignos , quibuscum disseratur , putant. C. Acad. 4, 18.
7. ) Ugyszinte ezek utn : ta m , tantus, ta lis , ejusmodi ;
pldk :
Quis est omnium tam ignarus rerum , qui (ut) non intel-
lig a t , reipublicae salute contineri suam ? Cic. Mare. 2 2 .
Nulla gens tam fe ra , nemo omnium tam immanis est,
cujus (ut ejus) mentem non imbuerit Dei opinio. Cic. Tuse.
1, 30 Quis tantus est, quem (ut eum) non fortuna indige
re etiam infimis cogat? S. Benef. 3, 22. Nulla acies
humani ingenii tanta e s t, quae penetrare in coelum, ter
ram intrare possit. C. Acad. 4 , 1 2 2 . Talem te esseo-
portet, qu i (ut tu) te ab ynpiorum civium s o c ie ta te ^ W j-
gas. C. Fam. 10, 6 . De futuris rebus etsi semper dif
ficile est dicere, tamen interdum conjectura possis propi
us accedere, cum est res ejusmodi, cujus (ut ejus) e x i
tus provideri possit. Ib. 4.
8. ) Conjunctivust kivn a relativum , comparativus utn, pl
dk :
M a jo r sum , quam cui (ut mihi) possit fortuna nocere. 0 .
Met. 6, 195. Famae ac fidei damna majora sunt, quam
quae (ut ea) aestimari possint. L. 3, 7 2 . Graeci et ma
jores, et magis ramosas arbores caedebant, quam quas
ferre cum armis miles jwsset L . 33, 5 . Majus gaudium
fuit, quam quod universum homines caperent . L .3 3 ,3 2 .
9. ) Hasonlkp conjunctivus l l , ha a relativum olly igk-re
kvetkezik, mellyek valameliy szemlynek rendeltetst,
czljt fejezik k i , pldk :
Pyrrhus ad Romanos legatum misit, qui (ut) pacem ae
quis conditionibus peteret . E. 2 , 7. Romanus populus
 103

sibi tribunos plebis crea vit, p e r quos (ut per eos) contra
senatum et consules tutus esse possit (mi czlra? mivolt
rendeltetsk ? hogy vdjk). E. 1 , 13. Verba reperta
sunt, non quae (ut) impedirent, sed quae indicar nt vo
luntatem. C. Caecin. 53.
10 . ) Nem klnben c o n j u n c t i v u s hasznlatik relativum-
mal, ha ez : is sum (itt az is, t a l i s helyett ttetik)ige
utn fordul el; ezt mskp illykpen magyarzhatni, mi
dn a magyarban o lly , vagy ollyan hogyu rtetik; pl
dk :
Ego is sum (ollyan), qui nihil unquam mea potius, quam
meorum civium causa fecerim . C. Fam. 5 , 2 1 . N o im
sum (nem az vagyok a ki) q u i , quidquid videtur, tale
dicam esse, quale videatur. C. Acad. 4, 19. Non sus-
m u s ii, quorum (ut noster) vagetur animus errore, nec
habeat unquam, quid sequatur. C. Off. 2 , 7 . Non su
mus i i , quibus (ut nobis) nihil verum esse videatur: sed
i i , qui omnibus veris falsa quaedam adjuncta esse dica-
mus. C.N . D. 1, 1 2 . Non n sumus, q u o s vituperare
ne inimici quidem possint* P. Ep. 3, 1 2 .
J e g y z e t . Hogy ezen qui helyett majd mindentt ut ttethe
tik , megint olly pldkbul lthatni \ hol ut hasznltatik; pldul:
Non is sum , ut mea me maxime delectent. Cic. ad Brut. 15. Non
is es , Catilina, ut te aut pudor a turpitudine, aut metus a periculo,
aut ratio a furore revocarit. C. Cat. 1 , 22. Ea caritas patriae est ,
ut eam morte nostra , si opus s it, . servemus. L. 9 , 4 . Ha q u i
is sum utn nem azt teszi : ut, hanem sajt jelentsben van, akkor
indicativussal j r , pldul: Docilis est is , qui attente vult audire,
ad Her.
11 . ) Conjunctivus hasznltatik relativum utn, ha ez
cum helyett fordul e l , itt is a szemlyes nvms , ego ,
t u , s a t. odattetik, s rtelm e: minthogy n,
minthogy te s a t. pldk:
Quis putet celeritatem ingenii Bruto defuisse, qui (cum
is) de matre suavianda ex oraculo Apollinis tam acute ar-
guteqne conjecerit? C. Brut. 53 Caninius fuit mirifica
vigilantia, qui suo toto consulatu somnum non vid erit . C.
Fam. 7, 30. Alexander, cum Achillis tumulum adsti-
tisset: o fortunate , inquit, adolescens, qui (cum tu) tuae
virtutis Homerum praeconem inveneris . C. Arch. 21.
Nunquam satis laudari digneqtie poterit philosophia, cui
(cum qui ei) qui pareat, omne tempus aefatis sine moles
tia possit degere. C. Sen. 2 . O magna vis veritatis ,
 104

quae (cum ea) contra hominum ingenia facile se per ip 3 a

%defendat. Cic. Coei. 63.
12.) C o n j u n c t i v u s hasznltatik mg tbb esetben is; pl
dul : ha a r e l a t i v u m : quia , quamquam s quod he
lyett ll; * ha mr elrebocstva van egy conjunctivus,
gy a rvonatkoz msodik is conj. ttetik; jelesen
pedig conjunctivus praesens kivntatik, midn a monds
k r l e g , tancsllag, m e g e n g e d l e g , int
l e g sat. fejeztetik k i* g y lehetne mg igen sok esetet
nmi szablyul kijelenteni, de alig mondhatni czlir-
nyosnak, dvsebb magokat a classicusokat kevesebb sza
bly mellett szorgalmasan , mint sok szably utn soha
sem olvasni; legyenek itt mg vgre klnfle pldk :
Gustatus, qui (quia is) sentire, eorum, quibus vescimur,
genera deberet , habitat in ea parte o ris, qua esculentis
et potulentis iter natura patefecit. C. N. D. 2 , 141. Eo si
mus animo, ut nihil in malis ducamus, quod sit vel a
Deo immortali 3 vel a natura, parente omnium , consti
tutum. C. Tuse. 1 , 118. Omnis virtus nos ad se alli
c it, facitque, ut eos diligamus , in quibus ipsa inessem-
decetur. C. Off. 1 , 56. Sic cum inferiore vivas, quem
admodum tecuni superiorem velis vivere. S. Ep. 47. Non
vis esse iracundus ? ne sis curiosus. S. Ira. 3, 1 1 .
Quam quisque norit artem, in hac se exerceat . C. Tuse.
1 ,4 1 . Qui dicit, videat in primis, quibus de rebus lo
quatur: si seriis, severitatem adhibeat; si jo c o s is , le
porem. C. Off. 1 , 134. Meminerimus, etiam adversus
infimos justitiam esse servandam. C. Off. 1 , 41. Ego
n ut prolis meae fundam cruorem ? S. Trag. Med. 917.
Tibi ego ut adverser ? T . Andr. 3 , 5. Quem docilem ve-
lis facere, simul attentum facias oportet. C. Juv. 1,23.
J e g y z e t . Eladattak a nevezetesebb esetek, hol conjuncti
vus ttetik, de egszen kimerteni vagy ppen nem lehet, vagy ha
lehetsges , arrl magrl kellene knyvet rn i, fkp ha rszle
tesen elszmoltatnk, hogy ugyanazon ktsz-particulk hol kvn
nak indicativust is * pldul a : sz, etsi 5sa t ; pldk:
Si amitti vita beata potest , beata esse non potest. C. Fin. 2,
86. Sapiens non dubitat, si ita melius s it, migrare de vita. C.
Fin. 1, 16. Scytharum legati ad Alexandrum : Si Deus es , in
quiunt , tribuere mortalibus beneficium debes, non sua eripere: sin
autem homo, id quod es, semper esse te cogita. Curt. 7 , 8. 26.
Omnis cura mea solet in hoc versari semper, si possim, ut boni ali
quid efficiam: sin id minus, ut certe ne quid mali. C. deOr. 3,306.
 105

H A R M A D IK C Z IK K E L Y .

IM P E R A T IV U S - RE.
Valamint a magyarban is a? parancsol s kapcsol md
igen kzel rokonok: gy a latinban i s ; a conjunctivus szeli-
debb s nmileg krleg hangz imperativus. Pldul : vive
f e l i x mr itt csak nem parancsol, hanem kvn , s mgis
csak gy hangzik, vgzete is ugyanaz mi a valsgos hnpera-
tivus , pldul: l e g e . Azonban a latinoknl ktfle im
perativus volt szoksban: praesens s futurum. A praesens
azt fejezte k i, hogy valami tstnt megtrtnjk; a fu tu ru m
pedig a z t, hogy majd ksbben, midn ez vagy az kvntatik,
s a t. De mind erre sokat nem gyeltek, hanem egyiket a m
sikkal vegyesen hasznltk. De annyi igaznak ltszik m gis,
hogy a futur. imperativust majd kizrlag minden szerzds
ben, vgrendeletben, trvnyekben hasznltk, szval olly e-
setekben , hol a cselekvsnek mg csak azutn kellendett meg
trtnni. Pldk mind a kt iinperativusra:
Quod quum hujus vobis adolescentiam proposueritis, con
stituitote vobis ante oculos etiam hujus miseri senectutem.
Cic. p. Cael. extr. Quum valetudini tuae consulueris, tum
consulito navigationi. Cic. Epist. 16. 4. Regio imperio duo
sunto , iique Consules appellantor , militiae summum jus ha
bento, nemini p a re n to , illis salus populi suprema lex esto.
Cic. de L eg g. 3 , 3.
Non satis est pulchra esse poemata, dulcia sunto ,
Et quocunque volent, animum auditoris agunto. Hor. de
ort. poet.
Ignoscito saepe a lteri, nunquam tibi. Syr. Sent. 143.
Nm ileg a tilts is a parancsolshoz tartozik, s akkor
ppen azon particula vagy rszecske hasznltatik , mi a ma
gyarban : ne bntsd; ne lo p j, s a t. Plda :
Hominem mortuum (inquit lex in duodecim tabulis) in ur
be 7ie sepelito , neve u rito . Cic. de L eg g .
Mind a kt imperativus helyett gyakran az indicativus fu-
turuma, majd meg a conjunctivus praesens hasznltatik, mint:
facies, v agy non facies hoc; ezt megteszed, vagy ezt nem te
szed m eg; hasznljuk igy magyarban is. g y szl L iv . Ubi sen
tentiam meam vobis peregero, tum quibus eadem placebunt,
in dextram partem taciti transibitis, transito helyett. Cic. ep.
 106

mondja: Sed valebis , meaque negotia videbis , meqne diis ju

vantibus ante brumam expectabis ; ezek helyett: vale, vide,
expecta. Si sciens fallo, tum me Jupiter Opt. M ax. pessi
mo leto afficias , afficito helyett. A msodik szemlyt a
conj. praesensnek ritkn hasznltk a classicus rmai irk; te
szem nem mondtk: ne clames, hanem: ne clama. Ellenben a
conjunctivusnak msik szemlye a perfectumban gyakran hasz-
nltatik, de tbbnyire tiltlag ne particula-val, mint: Cic. Tu ve
ro ista ne asciveris neve fu e ris commenticiis rebus assensus.
Gyakran az imperativust cura u t , f a c ut particulkkal
teszik k i; tiltlag pedig: cave n e , cave , noli szavakat hasz
nltak, mint: cave ne dixeris; cura ut quam primum veni
as ; fac animo forti magnoque s is ; noli existimare. Classicu-
sok pldibl:
Tu nihil invita dices faciesve Minerva. Hor. Quid du
bitas , ne feceris . Plin. epist. Nihil ignoveris , nihil gra
tiae causa dixeris , misericordia commotus ne sis. Cato. Ma
gnum fa c animum habeas et spem bonam. Cic.

N E G Y E D IK C Z IK K E L Y .

A Z IN F IM IT IV IT S -R O Ii.
Nyelvnkben ismeretlen, hogy az infinitivusnak kt ideje
volna, mert mind idre, mind szemlyre hatrozatlanul van
tve a cselekvs , de a latin kt infinitivust hasznl, prae-
senst scribere , s scrijisisse. s ezen kt infinitivus a passi-
vumban is megvan. St futurumban lev infinitivusa is v a n ;
ezt egybirnt magyar nyelvnkben is kitehetni igy: irandani ,
tanulandani; henylendeni kros. Pldk mindegyik infinitivus-
r a : Noli mentiri. Memini Pamphylm mihi narrare (mbr itt
jobban illett volna \ narravisse) Cic. Meministis me ita dis
tribuisse initio causam. Pudet me hoc fecisse. Ovid. Oscula
praecipue nulla dedisse velis . Scio urbem obsessam tene
r i . Sopitum fuisse regem subitu ictu. Cic. in Ver.:
Certiorem te faciunt, simulacrum Dianae apud Segestanos P.
Africani nomine positum ac dedicatum fuisse , fllltatott s
beszenteltetett. Laudaturum esse ; dicsrni fo gn i; laudatum iri
dicsrtetendni, vagy dicsrtetni fogni. Quint: Reus videba
tur damnatum i r i * Cic. in Verr.: Sciebat sibi crimini da
tum i r i pecuniam accepisse.
A z infinitivust mg, fu turu m esse, vagy fo re u t s
conjunctivussal is szoktk kitenni; pldul: credo fore ut epi-
 107

stolam scribas; vagy: credebam fore ut epistolam scriberes.

Pldk:
Video te velle in coelum migrare, et spero fore ut con
tingat id nobis. Cic. Tuse. Non eram nescius , fore ut hic
noster labor in varias reprehensiones incurreret. Cic. de Fin.
init.
Mind ezeken kivl az infinitivus kvetkez mdon for
dul el.
1. ) Activum participum futurummal, g y : futurum fuissent;
pldul: R ex ignorabat, futurum fuisse ut oppidum ipsi
dederetur, si unum diem expectasset (nem tudta hogy t
fognk neki adni). Cic.de beli. Civ.Nisi eo ipso tempore nun-
cii de Caesaris victoria essent allati, existimabant pleri-
que futurum fuisse ut oppidum amitteretur. Cic. Tuse.
Theophrastus autem moriens accusasse naturam dicitur ,
quod cervis et cornicibus vitam diuturnam, quorum id ni
hil interesset, hominibus , quorum maxime interfuisset,
tam exiguam vitam dedisset: quorum si aetas potuisset
esse longinquior, futurum fuisse ut omnibus perfectis
artibus , omni doctrina hominum vita erudiretur (inivel-
tetendett volna).
2. ) Az infinitivus neutrius genusu igenv gyannt is vtetik,
de csak kt esetben, tudnillik nominativus s accusativus-
bn, mint: invidere (invidia) non cadit in sapientem; ig
noscere amico humanum est. Ezt igy magyarban is hasz
nljuk, pldul: dolgozni j,, vagy a munklkods j.
Pldk :
Majus dedecus est parta amittere, quam omnino non pa
ravisse. Sali. Jug. Quod crimen dicis praeter amasse
meum? Ovid.
3. ) Igen kznsges , s nmileg szpsgnek is tartjk az accu-
sativusnak infinitivussal hasznlatt. Pldk :
Victorem victis j)arcere aequum est. Constat profecto
ad salutem civium inventas esse leges Cic. Legem bre*
vem esse oportet, quo facilius ab inperitis teneatur. Sen.
Epist.
4. ) Infinitivust kivnnak klnsen a kvetkez ig k : audio,
video, sentio , animadverto , cognosco , intelligo, perci
pio , disco , scio , duco, statuo, memini, recordor, ob
liviscor , d ico, trado , prodo , scribo , refero , nun
tio, confirmo, nego, ostendo, demonstro, perhibeo, pro-
 108

mitto, polliceor, spondeo, s mg tbb olly ig e , mely-

lyeknek rtelme: tu d > erez, gondolkodik, mond. Ezen
s tbb illy rtelm igk fkp infinitivussal hasznltat
nak , de a subjectum azonban accusativusba ttetik.
Pldk :
S e?itit animus se sua vi, non aliena, moveri. ic. Ego
ne utilem quidem arbitror esse nobis futurarum rerum sci
entiam. Cic. de div. Pompejos , celebrem Campaniae
urbem, desedisse terrae motu audivimus. Sen. Nat. Quaest.
Clodius adhuc mihi denuntiat periculum: Pompejus
affirmat non esse periculum, adjurat, addit etiam se prius
occisum i r i ab eo , quam me violatum i r i .
5. ) Midn a kvetkez s tbb hason rtelm ig k : dico, cre
do , monstro , nego , tradoy fe ro , nuntio sat. accusa-
tivussal infinitivusban hasznltatnak, mint: dicunt (mond
jk hogy) eum virzim probum esse, gyakran szenved
mondss vltoztatjk igy: dicitur vir probus ess e; dice
ris vir probus esse; dicuntur viri probi esse; s ig y min
den idben s szemlyben. Pldk :
Xanthippe, Socratis philosophi uxor, morosa admodum
fuisse f e r t u r et jurgiosa. Geli. Regnante Tarquinio Su
perbo Sybarim et Crotonem Pythagoras venisse reperi -
tur. Cic. de rep. Athenis actor movere affectus veta
batur. Quint.
6. ) Midn ezen ktked rtelem van a mondsban: v l j o n
, pldul: estne credibile ? verumne est ? de a mi
tbbnyire kihagyatik, akkor accusativus jn el infiniti
vussal.
Mene incepto . . . . desistere victam ?
N ec posse Italia Teucrorum avertere regem? Virg.
Adeone esse hominem infelicem quemquam, ut ego sum!
Terent. Tene , quum ceteri socii tui fugerent ac se occul
tarent , tibi potissimum istas partes depoposcisse. Cic.
7. ) E z i g k : s o l e o , a u d e o , debeo, possum; egyszeren
infinitivust kivnnak acc. nlkl; mint: solei tristis vide
r i ; aude sapiens esse; debes diligens esse; potest liber
esse De ezek : volo y nolo y malo ; cupio, opto y studeo,
accusativussal kivnjk az infinitivust; i g y : volo te eru
ditum J ie ri; discipulum me haberi volo , non doctorem ;
principem se esse 7naluity quam videri. Azonban nomina-
 109

tivus is lehet ace. helyett, igy: princeps esse maluit quam

videri. Pldk:
Volo is esse, quem tu me esse voluisti . Cic. Epist. Cu
pio me esse dementem, cupio in tantis reip. periculis me
non dissolutum videri. Cic. in Catii. Omnes homines,
qui sese student praestare ceteris animalibus, summa ope
niti decet, ne vitam silentio transeant. Sallust.
8 ;) Szmos ige va n , mellyek majd accusativussal infinitivus-
ba ttetnek , majd accusativus nlkl, majd ut ktszval
conjunctivusba sat, mellyekrl szablyt fllllitani teljes le
hetetlensg, a helyett inkbb legyen itt annl tbb plda:
Phaethon optavit ut in currum patris tolleretur {to lli v.
se tolli helyett). Cic. de Off. Augustus dominum se ap
p e lla ri ne a liberis quidem aut nepotibus suis passus est.
Sueton. Balbus minor ajebat, nihil malle Caesarem,
quam ut Pompejum assequeretur. Balbus quidem major ad
me scribit, nihil malle Caesarem, quam principe Pompe
jo sine metu vivere . Non homines solum , sed etiam
deos despicit, qui postulat deus credi. Curt. Qui sapi
entes appellari volunt, inducant animum divitias , hono
res , opes contemnere , eaque, quae his contraria sunt,
pro nihilo ducere. Cic. Tuse. Omne animal se ipsum
diligit, ac simul ut ortum est, id a g it , u t se conservet.
Cic. Videndum est igitu r, ut ea liberalitate utam ur ,
quae prosit amicis , noceat nemini. Cic. de O ff. Illud te
et oro et hortor , ut in extrema parte muneris tui diligen-
tissimus sis. Cic. Tibi persuade , praeter culpam ac
peccatum homini accidere n ih il posse, quod sit liorribile
aut pertimescendum. Cic. Epist. Cum vita sine amicis
insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa monet amicitias
comparare. Cic. de Fin. Hic tibi in mentem non venit
ju b e re , ut haec quoque re fe rre t? Cic. in Verr. Tu
quidquid indagaris de republica, facito u t sciam (me sci
re). Cic. ad Att.
9.) Gyakori e s e t, fkp elbeszlsben, hogy egyik monds
u t, vagy ne particulval s conjunctivssal ttetik s ezt
kveti az infinit. accusativussal. Majd meg infinitivus he
lyett conjunctivus ut particulval; kivlt pedig e szavak
utn: fit, accidit, incidit, contingit, evenit, usu venit;
futurum, extremum , prope, sequitur, restat, superest,
W t . Pldk:
 110

F ie r i autem p otest , ut recte quis sentiat , et id , quod

sentit, polite eloqui non jmssit. Cic. Tuse. Persaepe
even it , ut utilitas cum honestate certet . Cic* Amicis
quoniam satisfeci, reliquum e s t , ut egomet mihi con
sulam- Nep. Att.

T D IK C Z IK K E L Y .

A PARTICIPlirm OHL H A S Z N L A T A .
1 . ) A participium a cselekvst, vagy az ignek llapotjt ad
jectivum kpen fejezi ki, s ppen azon casust vagy ese
tet kvnja, mit az ige kvnt, mellybl a participium szr
mazott. A participium, miknt flebb a conjugationl
lthat, hromfle; praesens, mint: scribens; perfectum:
scriptus , a, uin; s futurum: scripturus (activ) , scriben
dus (passiv). Az act. futurum a subjectumnak csak szn
dkt fejezi k i, hogy valamit akar tenni; scripturus , i-
rand, ki majd rni akar; a participium pass. azon szk
sget fejezi k i , hogy valaminek meg kell trtnnie; scri
benda epistola , hogy a levlnek meg kell ratnia. A*
participium perfectum passivumnak megfelel a* mi mlt
rszeslnk, mint: epistola scripta , rott levJ, vagya*
levl meg van rva.

J e g y z e t . mbr a deponens igk perf. participiumnak activ.

rtelme van, azrt nmelly rk passiv. rtelmet adtak n ek i, illyek
klnsen : adeptus , comitatus ? complexus , confessus , contesta
tus , detestatus, populatus, depopulatus, dimensus , emensus , efta-
tus , emeritus , expertus , inexpertus , interpretatus , meditatus ,
pactus, partitus, perfunctus, periclitatus, stipulatus testatus.
Azon fell vannak activum ig k , mellyeknek passiva vgzetu 's n
mileg rtelm participiumok van, m int: potus, ausus, gavisus, so
litus , fisus , confisus, exosus , perosus , pertaesus 's a t. Sueton.:
Quasi pertaesus ignaviam suam. A } habeo igvel szinte hasznl
tatnak olly igk perf. participiumai, mellyek tuds, hatrozs r
telmt fejezik k i, illyek : cognitum, perspectum, perceptum, com
prehensum , exploratum , statutum, constitutum, deliberatum, per
suasum mihi habeo; ezek helyett: cognovi, percepi Jsa t. hoc cog
nitum habeo, comprehensumque animo. Bellum habet indictum diis.
Cic. in Verr.
2 . ) A latinok sokkal gyakrabban hasznltk a participhimo-
k a t , mint mi magyarok. Midn mi e szavakat: mbr ,
ha , mivel y m idn , a* k i, a* melly hasznljuk, k ezen
esetekben majdnem szltben participiumnal lnek.
dk:
 111

Est enim lex nihil aliud, nisi recta et a numine deorum

tracta ratio, imperans honesta, prohibens contraria. Cic.
Curio ad focum sedenti, magnum auri pondus Samni
tes quum attulissent, repudiati ob eo sunt. Cie. Dio
nysius tyrannus, Syracusis expulsus , Corinthi pueros
docebat. Cic. Tuse. Dionysius, cultros metuenston-
sorios , candenti carbone sibi adurebat capillum. Cic. de
Off.
J e g y z e t . Igen gyakran azonban nem elgedtek meg a* csu
pa participiummal, hanem mellette mg a5 fnevet is kitettk, nha
bizonyos particulkat; sokszor pedig az infinitivus helyett alkalmaz
tk , ig y : regem forte ambulantem homo adiit; domum reversus lit
teras tuas inveni. Caesarem milites quamvis recusantem ultro in A-
fricam sunt secuti. Sueton. Audivi te canentem (canere).
3.) Valamint magyar nyelvnkben gyakran trtnik, hogy r
szeslket hasznlunk (szksgbl) fnevek helyett, mint:
s , arat, sznt s a t . : gy a latinok is fkp olly
n eveket, mellyek cselekvst jelentenek , kvetkezleg i-
gkbl szrmaznak, knytelenek participiumokkal kiten
ni-, s termszetesen a szernt, mint a cselekvs mr
valsggal vgbem ent, vagy pedig mg azutn vala meg
trtnend , s pedig nem csak minden casusban, hanem
hasznlva az illet praepositiokat is, teht egszen f
nevek gyannt tekintethetnek, igy : Tarentum captum
(b ev tele); ob receptum Hannibalem (flvtele) : sibi
quisque caesi regis expetebat decus (azon dicssget hogy
a kirlyt lte meg). Thebae et ante Epamimondm na
tum (szletse) et post ejus interitum (halla) perpetuo
alieno paruerunt imperio. Nep. Ep. Post Christum ?iatum
(sz letse), ab urbe condita (flptse).

J e g y z e t . Livius a participium perf. passivumot is nv nl

kl vagy inkbb nv helyett hasznlta, i g y : Tentatum (merny
let) doini per dictatorem , ut ambo patricii consules crearentur, rem
ad interregnum perduxit. Midn mi magyarul a nlkl, vagy ,,a
nlkl hogy*1 szkat hasznljuk , a; latin participiumot non s nisi
particulval hasznl, igy: Athenienses non expectato auxilio (a nl
kl hogy bevrtk volna) adversus ingentem Persarum exercitum
in praelium egrediuntur. V irgilii Aeneidem noli legere, nisi (a nl
kl hogy , vagy mieltt) lectis Homeri carminibus.

4.) A participium futur. activum hasznltatik akkor i s , mi

kor valami szndk vgrehejtst kivnja kifejezni, t. i.
midn mi a magyarban a ,,hogy ktszt, vgett nv
hatrozval hasznljuk, mint: azrt ment hogy, vagy, a
 112

vegeit ment hogy , pldul: Hannibal n Etruriam ducit

(t. i. exercitum), eam quoque gentem aut vi aut voluntate
adjuncturus. Liv*
5. ) Mikor a magyarban valamelly idhoszat ,,alatt , v. ,,azalatt
hogy , vagy ,,azalatt m g fejeznk ki, pldul: Mtys
uralkodsa alatt, az illyet latinban participiummal szoks
kitenni, melly azonban itt nem magnosn hanem ablati-
vusban ttetetni szokott fnvvel fordul el , i g y : Pytha
goras , quum Tarquinio Superbo regnante in Italiam ve
nisset, magnam illam Graeciam quum honore discipli
nae , tum etiam auctoritate tenuit. Cic. Tuse. L . Valerii
virtu te, regibus exterm in atis , libertas in re publica
constituta est. Cic.

J e g y z e t . Ezt a? rmaiak ablativus absolutus-nak nevez

tk , s olly gyakran hasznltk, hogy a ki e helyett valami
particulaval, pldul dum , quum , cum , vagy relativum qui, quae,
quod ot irt vala , nem is tartottk volna j rmai rnak, lssunk
tbb pldt: Reluctante natura , irritus labor est. Sen. de tranq.
Eclipses non ubique cernuntur, aliquando propter nubila, saepius
globo terrae obstante. Plin. Haud scio, an pietate adversus deos
sublata, fides etiam et societas generis humani et una excellentis
sima virtus , justitia tollatur. Cic. de natura deor. De participi
um activ. s passiv. futurum ritkbban hasznltatik igy ablativus-
s a l; azonban vannak erre is pldk; Plin. nat. hist.: Rex apum ni
si migraturo agmine foras non procedit. Tacit. hist. Quoniam (V i
telliani) deserere Rheni ripam , irrupturis tam infestis nationibus,
non audeant. L iv .: Antiochus securus admodum de bello Romano
erat , tamquam non transituris in Asiam Romanis. Cic. de O lf.:
Quis est enim, qui nullis oftlcii praeceptis tradendis, philosophum
se audeat dicere.
6 . ) Participium helyett nha olly nevek fordulnak e l , mellyek
igbl szrmaztak, s ennek cselekvst jelentik ki, mint:
dux, comes, adjutor, adjutrix, auctor, testis, judex, in
terpres, praeceptor, magister s a t. g y : natura duce,
(ducente helyt); comite fortuna (comitante); judice Poly
b io ; gy a mltsgok nevei is; re x , consul, praetor,
imperator; mint: Cicerone consule, (az consulsgban).
s mivel a sum ignek nincs participiuma, holott ar
ra annyiszor szksg volna , adjectivumot rnak az esse-t
kihagyvn; ig y : deo propitio (ha Isten kegyelm ez), in
vita M in erva , sereno coelo, aspera hieme. Pld k:
M agis auctoribus (a mgusok tancsbl) X erxes im -
flammasse templa Graeciae dicitur. Cic. de L eg . 0
quam facile erat orbis imperium occupare, aut mihi, Ro*

%
 113

manis militibus , aut, me Rege , Romanis. F lo r. Ro

mani Hannibale viva, nunquam se sine insidiis futuros
arbitrabantur. Nep. Hann. Obvius fit Miloni Clodius
expeditus, null rhed, nullis impedimentis, nullis Grae
cis comitibus. Cic. p. M.
7. ) Nha a perf. pass. participium egsz monds helyett szol
gl ; azonban inkbb csak e nhny : audito , cognito ,
comperto, explorato, desperato , nuntiato, edicto ; igy:
Hannibal cognito (minekutna megtudta) insidias sibi
pa ra ri, fuga salutem quaesivit; e helyett: cognitis insi
diis sibi paratis. Az illy participium helyett nha adjecti
vum is ll, mint: multi adnantes navibus, incerto prae
tenebris quid peterentaut vitarent, foede interierunt. Liv.
e helyett: quum incertum esset Pldk:
Alexander, audito Darium appropinquare cum exercitu,
obviam ire constituit. Curt. Excejrto quod non simul es
ses , cetera laetus. Horat. Epist. Quum, nondum pa
lam fa cto, vivi mortuique promiscue complorarentur. L iv .
In cujus amnis transgressu multum certa to , pervicit
Bardanes. Tacit.
8. ) A pass. futur. participium nominativusban (s accusativus-
ban is infinitivussal) igen ritkn jelenti a lehetsget, ha
nem mindig szksget fejez ki, tudnillik azt, minek meg
kell trtnni; ig y : laudandus, nem azt teszi, kit meg-
d ic s r ^ n i , hanem, a kit meg kell dicsrni; a* szemly
azonban, kibl jel cselekvsnek kifolyni kell, nem ablati-
vusba a praepositioval, hanem dativusba ttetik; Pldk:
Volumus sane, nisi molestum e s t, C ato, tamquam lon
gam aliquam viam confeceris, quam nobis quoque in gre
diendum sit. Cic. Obliviscendum vobis putatis matrum
in liberos , virorum in uxores scelera? Cic. p. Scauro.
' Diligentia in omnibus rebus plurimum v a le t: haec prae
cipue colenda est nobis, haec semper adhibenda. Cic. de
Orat. Quum suo cuique judicio sit utendum , difficile
factu e s t , me id sentire sem per, quod tu velis. Cic. de
nat. deor.
J e g y z e t . E participium jelentse a tbbi casusokban is u-
gyanaz , hogy k ell, de gyakrabban a passivumban hinyz particip.
praesenst, s a szenveds" vagyis llapot" folytonossgt fejezi k i;
ig y : occupatus sum in litteris scribendis. Ezen s rtelemre nz
ve hozzjok hasonl igkben : dare , tradere , mittere , concedere ,
permittere , accipere , suscipere, locare, conducere, a" c z l, hov ez
8
 114

igk Irnyoznk, futnr. participiummal ttetik ki ? gy: Rt x Harpago

Cyrum infantem occidendum tradidit; Clodius uberrimas provincias
vexandas, diripiendas que consulibus permisit; quatuor columnas lo
cavit dealbandas , ceteras aedificandas. Activ rtelemben ad prae-
positioval hasznltatik , igy : Scaevola nemini se ad docendum da
bat.

H A T O D IK C Z IK K E L Y .

A* G E R UH D I U M O K H A SZ N L A T A .
1 . ) A gerundium alakjra nzve nem egyb mint a* particip.
futr, passivumnak ngy casusban : genitivus, dativus ,
accusativus s ablativus, hasznlata; a szernt tdnillik,
miknt az ige, mellybl a gerundium van, vagy egyik vagy
msik casust, azaz, vagy genitivust vagy ablativust 'sat.
kivn; ig y : illud ediscendo scribendoque commune est.
Quint. Discrepat a timendo confidere ; amicitia dicta
est ab amando. Cic. De mivel a gerundiumnak activ r
telme va n , mint: consilium scribendi epistolam; azrte-
lem> megzavarsa nlkl, passivumra is vltoztathatik
ollykpen, hogy a nv epistola genitivusba, a gerundi
um pedig participiumm vltozik s a nvvel genusban ,
szmban s casusban m egegyez, ekk p: consilium scri
b en d a epistolae. s ez mindentt megtrtnhetik, hol a
genus vilgos s homly nem tmadhat; igy : studium il-
hid efficiendi, cupido plura cognoscendi; nem j volna:
studium illius efficiendi, plurium cognoscendorum; mivel
nem lehetne tudni, i l l i u s s p l u r i u m mascul. vagy
neutrum-.
2. ) A z egyes esetek, miknt fordulnak a* gerundiumok s par
ticip. futur. pass. e l , a kvetkezk: jelesen e' nevek:
ars, causa, consilium, consuetudo, cupiditas, facultas,
occasio, potestas , spes, studium, voluntas, g ra tia , g e
nitivus termszet, azaz , di vgzet gerundiumot kivn-
nak. Pldk:
Beate vivendi cupiditate incensi omnes sumus. Cic.
Parsimonia est scientia vitandi sumptus supervacuos, aut
ars re familiari moderate utendi. Sen. de Ben. Postre
mo Catilina disimutandi causa aut sui expurgandi ., si-
cuti jurgio lacessitus foret, in senatum venit. Sali. Cat.
Epaminandos studiesus erat audiendi.
 115

Ha az ige aceusatiVust kivan, rendszerent a participia-

inot hasznljk s a monds passiva le s z :
Quis ignorat Gallos usque ad hanc diem retinere illam im
manem ac barbaram consuetudinem hominum immolandorum*
Cic. Timotheus rei militaris (belli gerendi) fuit p e ritu s ,
neque minus civitatis regendae . Nep. Timoth. ^ Inita sunt
consilia urbis delendae, civium trucidandorum , nominis R o
mani extinguendi. Cic. p. Mur.
J e g y z e t . Valamint nyelvnkben s ms nemzetekiben van
nak kivtelek, sajtsgok, mellyekrl szablyok nem ltezhetnek :
gy vannak a rmai nyelvben is , miknt azonnal a gerundiumra
nzve is ltandjuk , a sui nvmsban : doleo tantam Stoicos vestros
Epicureis irridendi sui facultatem dedisse. Cic. Neque sui colli
gendi hostibus facultatem relinquunt. Caes. de bell. Non vereor
ne quis hoc me vestri adhortandi causa magnifice loqui existimet.
Liv. Earum autem rerum nullum sibi iste neque infitiandi ratio
nem , neque defendendi facultatem reliquit. Cic. in Verr.
3. ) A dativus do vgzet gerundium olly adjectivumok utn
l l , mellyek ezt az esetet kivltjk , illyenek kivltkp :
utilis , inutilis , noxius , p a r , adoptus, idoneus ; es olly
igk utn, mellyek valami czlzst, szndkot fejeznek
k i; illyesflk : studere , intentum esse, tempus impen
dere, tempus consumere, operam dare, sufficere, satis
esse; Cicero inkbb u t s ad particulkkal az accusati-
vusi gerundiumot hasznlta ; Pldk :
Aqua nitrosa utilis est bibendo. Plin. Brutus quum stu-
dere revocandis in urbem regibus liberos suos comperis-
s e t, securi eos percussit. Flor. Oppidani pro se quis
que , quae diutinae obsidioni tolerandae erant , ex agris
convexerunt. Liv. Tiberius quasi firmandae valetudini
in Campaniam concessit. Tac.
J e g y z e t . Ezen gerundium esse-vel igen gyakran fordul el ,
a midn nmellyek az illy mondst idoneus szval kivntk kieg
szteni , de Cicero az idoneussal illy helyen nem lt. Auxilio alicui
esse; non solvendo esse (nem kpes fizetni.) Liv. : Qui oneri ferendo
essent. A hivatal s tisztsg neveinl: triumvir agro dando\ sena
tui legendo; comitia regi creando.
4. ) Az accusativus-fle gerundium, t. i. dum vgzet, tbb
nyire praepositiokkal hasznltatik ; egybirnt ezen ge
rundium tulajdonkp participium futur. passivum. Pldk:
Mores puerorum se inter ludendum simplicius detegunt.
Quint. Just. Musicen natura ipsa nobis videtur ad tole
randos facilius labores velut muneri dedisse. Quint.
8 *
 116

5.) A z ablativust kpez gerundium hasznltatik mint ablati-

vus instrumenti praepositio nlkl, majd meg e praepo-
sitiokuli fggsben: db, de, ex, in. Ha azonban a
mondsban accusativus van a gerundiumon kiv l, rend-
6 zerint pass. particip. perfectumra vltozik ; Pldk :

Hominis mens discendo alitur et cogita?ido. Cic. Off.

Caesar dando, sublevando, ig?ioscendo, Cato nihil lar
giundo gloriam adeptus est. Sali. Cat. Superstitione
tollenda non tollitur religio. Cic. Div. Fortitudo inia-
boribus periculisque subeundis cernitur, temperantia in
praetermittendis voluptatibus, prudentia in delectu bo
norum et malorum, justitia in suo cuique tribuendo. Cic.
de Fin.

H E T E D IK C Z IK K E L Y .

A SUPIUIIST H A S Z N L A T A .
1 . ) Mind a* kt supinum nem egyb mint igbl szrmazott s
a* 4 -dik declinatiora tartoz nvnek accusativusa (um), s
ablativusa (u). An um vgzet supinum azon esetet vagy
casust kivnja, mit az ige, mellynek szrmazka, de az
u vgzet semmi casust nem kivn.
2. ) A z els supinum, tudnillik um vgzet, olly igk mellett szo
kott hasznltatni, mellyek valahov menst, indulst,
mozdulst, kldst, fejeznek k i; illyenek: i r e , proficis
ci , contendere, p ergere, festinare, venire, mittere, tra
jicere; ig y : cubitum - ir e ; exploratum profectus est; o-
ratum venit; alicui nuptum dare (frhez adni); mittitro-
gatum ea vasa, Cic. ; legati venerunt questum injurias et
res repetitum, L i v . ; non ego Grajis servitum matribus
ibo* Azonban hasznljk illy esetekben a Gerundiumot is
ad, vagy genitivust causa sz segedelmvel, va gy a par
ticipium futurumot. Philippus Aegis a Pausania, quum
spectatum ludos ire t, juxta theatrum occisus est. Nep.
de regg. Ne dum paucis sceleratis parcunt bonos omnes
perditum eant. Sali. Meleagri temeritatem armis ub
tum ire decreverat (ulcisci h.).
3 . ) A* msodik, azaz n vgzet supinum e szavak utn: fas ,
nefas , opus, ttetik, azon kivl olly mellknevekkel,
mellyeknek rtelm e: r s z vagy j ; k e l l e m e s vagy
k e l l e m e t l e n ; m l t , m l t a t l a n , knny) nehz,
 117

s midn ezt krdezhetni: ex quo respectu? micsoda te

kintetbl ? fkp pedig a* kvetkez adjectivumokkal for
dul el: honestus, turpis, jucundus, facilis, incredibilis,
memorabilis, u tilis, dignus, indignus. Legszokottabb su-
pinumok ezek : dictu, auditu cognitu , factu , inventu,
memoratu. De ksbbi irk gyakrabb supinumot hasznl
tak. Pldk:
Pleraque dictu quam re sunt faciliora. L iv. Quid est
tam jucundum cognitu atque auditu , quam sapientibus sen
tentiis gravibusque verbis ornata oratio ? Cic. de Orat.

J e g y z e t . Facilis, difficilis s jucundus mellkneveknl majd

mgis inkbb hasznljk a gerundiumot ad praepositioval; ig y : rs
facilis ad intelligendum; facile est invenire. Aqua potui jucunda,
Plin* Arbutus fructum fert difficilem concoctioni, ugyanaz.

M S O D IK S Z A K A S Z .

S Y N T A X I S ORNATA.
A Syntaxis ornata , igazn vve nem teszi a1 nyelvtan
nak r szt, mert ez nem egyb mint a grammatikai szablyo
kon kivl es nyelvbeli sajtsgok, klnssgek. K i ezen rsz
nek els szakaszt, tudnillik a Syntaxis comrnunis-t tudja,
az igen jl grammatikailag beszlhet latinul, a nlkl hogy az
ornatra szksge volna. A latin Syntaxis ornata teht a z ,
mi magyar nyelvnkben a szjrsok gyjtemnye, csak azzal
a klnbsggel m gis, hogy a mi szjrsaink eredetiebbek,
szmosabbak, termszetesebbek, s ugyanazt, mit a szjr
soknak nagyobb rszveljelentnk, ms szavakkal nem igen
adhatjuk, vagy ha igen, nem magyaros a* kifejezs: ellenben
a* latin nyelv ppen akkor mondatik tisztnak, jnak, midn
szorosan a grammatika s syntaxis communis szablyait k
vetjk. *) Mind az , mi az ornatt te s z i, ngy czikkelybefog-
laltahatik: 1 ) sajtsgok a beszdrszek hasznlatban, 2 )
pleonasmus, 3) ellipsis, 4) a beszdrszek elhelyheztetse.

*) lltsom igazolsra utastom az olvast ,,Magyar nyelvtan41

magyar s nmet nyelven (nagyobbak* szmra 3-dik kiads
1844) czim munkm vgn toldalkkal adott szjrsi gyjte
mnyre , hasonltsa azt a latin orntval szsze. Azon szj
rsok s a latin ornata kzt ppen azon klnbsget ltjuk ?
mi a kt nyelvnek egsze kzt van.
 118

ELS C Z IK K E L Y .

A* B E S * D R S Z E K H A S Z N I A T N K i
EE j F O R D U T j s a j t s g o k
A) F n v , (nomen substantivum.)

1 . ) Fnv ttetik mellknv helyett. C ic .: Quum florere Iso

cratem nobilitate disbipulorum videret (nobilibus disci
pulis. h.)
2. ) A z letkor kittelnl: in pueritia, in adolescentia, in ju
ventute, in senectute sa t. helyett ttetik: puer, ado
lescens , juvenis, senex. Az vek szmnak jelentsre:
triginta annorum, sexaginta annorum s a t. helyett ad-
jectivumot hasznltak, igy : tricenarius , sexagenarius ,
octogenarius , nonagenarius s a t. %
3. ) A hivatali id jelentsre az ablativus absolutus ttetett
igy : Cicerorie consule, vagy post Ciceronem consulem,
te praetore, ezek h elyett: in consulatu Ciceronis, in
praetura tua.
4. ) Nha elvont (abstractus) nevek a sajtsgos nevek helyett,
ig y : nobilitas, juventus, vicinia, servitium, levis arma
tura, matrimonium, ministerium, advocatio s a t. ezek
helyett: nobiles, juvenes, vicin i, servi, leviter armati,
uxores, ministri. Hasonlokp n ih il s quidquam neutrum
genusu nevek a mascul. nemo s quisquam helyett, igy:
hoc victore n ih il (nemo) moderatius est; non potest insi
piente fortunato quidquam (quisquam) fieri intolerabilius
(intolerabilior).
5. ) Ezen fnv: nemo (senki) nha nullus adjectivum helyett
ttetik. Saepe enim soleo audire Roscium, quum ita di
cat, s adhuc reperire discipulum, quem quidem proba
ret, potuisse neminem (nullum). Cic. Adhuc neminem
cognovi po&tam , qui sibi non optimus videretur.
6. ) N ih il mint substantivum, non adverbum helyett nyomad-
kosabb tagadul fordul e l ; i g y : nih il me fallis (ne flj,
hogy m egcsalj); n i h i l te impedio; Graeciae n ih il cedi
mus; n ih il consulto senatu. N on nihil (nmileg) mecon-
[ sulatur dum recordor.
 119

7. ) Nmelly fnevek igen gyakran krlrsra hasznltatnak,

tudniuk: rs , genus , ra tio , animus s corpus. A re*
a nvmsok s mellknevek neutruinai helyett szokott
hasznltatni. Humanarum rerum jileraque fortuna regit.
Sli. N e quis ullam rem magistratibus romanis confe
ret praeterquam quod senatus censuisset. L i v . . Genus
ppen gy ttetik mint a magyarban mikor mondjuk: ab
ban a nemben, a maga nemben; i g y : in hoc g en ere ,
in omni genere te quotidie desidero. Ratio rtelme:
tekintet, ok, abbul a tekintetbl, abbul az okbul;
gy : Propter rationem belli gal)ici (franczia hbor
tekintetbl) Cicero Multa propter ratiorem brevita
tis ac temporis (az id rvidsge miatt, okrt) prae
termittenda existimo. Animus (kedly) nha maga a
szemly helyett ttetik , i gy: animus (meus) abhorret (ego
abhorreo); cogitare aliquid cum animo suo , statuere a-
pud animum suum. A corpus nmelly szlsmdban
szemlyes nvms helyett fordul el; i g y : imponere cor
pus lecto ; levare corpus (knyklni).
8. ) E fnevek: g r a t i a , causa jelentsk : ,,miatt, ok-
bulu s igy hasznltatnak: Tantumque abest ut haec bes
tiarum causa parata sint, ut ipsas bestias hominum gra
tia generatas esse videamus. L . flebb 63.. lap. Opera
szemlyes nvmssal ekkp hasznltaik: opera mea, ope
ra tua, opera ves tra , idest: per m e, per te , per vos.
9. ) A nemzetek n evei, igen gyakran orszgok nevei helyett
ttetnek, igy olvashatni Neposul: In Persas proficisci,
ex Medis (Media) ad adversariorum hibernacula pervenit;
in Sabinis natus.
10. ) Nmelly fnv, melly igblszrmazik, ugyanazon csus^
r o l , mellyet az ige kvn , fordul el , i g y : Justitia est
obtemperatio scriptis legibus institutisque populorum. Cic.
Traditio alteri. Quum tam multos et bonos viros
ejus honori viderem esse fautores, id.

B.) M e ll k n v (nomen adjectivum.)

1 . ) A mellknv gyakran igehatrz helyett iratik ; igy: So
crates venenum laetus (laete h.) hausit; invitus dedi pe
cuniam; nemo saltat sobrius (sobrie); intrepidus (intre
pide) ad me venit.
2. ) Azon helynevek helyett, honnt valaki oda szakadt, szr
mazott , ugyanazon helynvbl mellknv kpeztetik, igy: -
 120

Thrasybulus Atheniensis; Gorgias Leontinus, Protago

ras Abderites. Nha ratott ab praepositioval a fnv,
mint: Turmus Herdonius ab Arcia. L iv. Gyakrabban for
dul el a csupa ablativus, i g y : Cn. Magius Cremona.
Cic.
3. ) Egyb esetekben is igen szokott, hogy fnevekbl szr
maztatott mellknevekkel lnek fnevek helyett; igy: Ci
ceroniana simplicitas; herilis filius, (az urnk fia); ful
gor avitus (seinek fn ye); Hercules Xenophonteus, (X e
nophon irataiban elfordul Hercules); bellum servile, bel
lum Mithridaticum 's a t.
4. ) Mellknevek hasznltatnak olly igehatrzk helyett, mely-
lyek nmi helyeket jelentenek, i g y : in summa (tetejn)
arbore; in mdia (kzepn) urbe; Terentius: tfuisesthic
senex, quem video in ultima platea (utcza vgn)? Cae
sar : prima luce summus mons (a hegy cscsa) a Labi
eno tenebatur. Ezt kell rteni az idrl i s ; i g y : prima
nocte , extremo anno (az v v g n ); Cicero : Maximum
bellum Cn. Pompejus extrema hieme apparavit, ineunt e
vere suscepit, media aestate confecit.
5. ) A* rendszmbul lett adverbiumok helyett, miilyenek: prius,
primum (elszr) prim o; posterius, postremum, szinte
szm-mellknv ttetik, i g y : Curtius : Tyriorum gens lit
teras prim a (elszr) aut docuit, aut didicit; Livius: H i
spania postrema (legutoljra) omnium provinciarum, du
ctu Augusti Caesaris perdomita est. Cicero : Omnium
exterarum nationum j)ri?iceps (legelszr) Sicilia se ad a-
micitiam fidemque populi Rom. applicuit.
6. ) Ezen mdon hasznltatik mellknv a kvetkez adverbiu-
mok helyett: modo , solum , tantum. Terentius: Quan
tum opus est tibi argenti ? Solae (cs a k , tantum) triginta
minae. Cicero: In tuis suminis laudibus excipiunt unam
(solam) iracundiam. Unum illud cogitent; unum hoc dico.
7. ) N ullus ttetik jion helyett. Cicero : Haec bona in tabulas
publicas nulla (non) redierunt. Ad Att. : Sextus ab armis
nullus discedit. Terentius: M em ini, tametsi nullus mo
neas. C icero: Philotimus non modo nullus ven it, sed ne
per litteras quidem certiorem fecit m e, quid egerit.
8. ) A quam igehatrz helyett quantus mellknv iratik a
superlativussal egyenl esetben; C icero: Statue aliquem
 121

confectum tantis animi corporisque doloribus , quanti in

hominem m axim i cadere possunt; s ugyan msutt;
de amic. 20: Tanta est inter eo s, quanta maxima esse
potest, morum studiorumque distantia,
9. ) Midn vagy kt adjectivum vagy kt adverbium egymssal
hasonlitatik szsze, mindenik comparativusban ll, p. o.
longior quam la tio r, calidior quam cautior pericula adiit,
fortius quam felicius bellum gesserunt, acrius quam con
stantius praelium inierunt. Cicero p. M ii.: non timeo ne
libentius haec in illum evomere videar quam verius.
10. ) Ezen szmnv unus nagyobb nyomadkul a superlativu-
sokhoz ttetik. Cicero : quo mortuo me ad pontificem Scae
volam contuli, quem unum nostrae civitatis et ingenio et
itf^itia prae stantis simum audeo dicere; pro Plane, id.:
urbem unam mihi amicissimam declinavi. Ugyan Cicero:
Eloquentiam rem unam esse omnium difficillimam.
11. ) A sexcenti szmnv kzletben azt jelentette, mit nlunk
mikor valami sokat akarvn kifejezni ezeret mondunk,
pldul; ha ezerszer jszsz sem bnom, ezer forintrt sem
adnm. Ter. Phorin. sexcentas proinde scribito mihi dicas,
nihil do (ezer port indits ellenem mg sem adok). Cic. p.
M ii.: villam ut perspiceret ? millies in ea fuerat. Teht
a* mille szt is hasznltk.

C). N v m s , (pronomina.)

1 . ) A* szemlyes nvms mint nominativus nagyobb hats v

gett kittetik; mert rendszerint trtnni nem szokott, mi
vel az ignek vgzete mindenik szemlyt vilgosan jelen
ti , miknt magyar nyelvnkben is. Auct. ad Her. Tu in
forum prodire, tu lucem conspicere, tu in horum conspe
ctum venire conaris? Cic. in Verr.: tu a civitatibus pecu
nias classis nomine co egisti! tu pretio remiges dimisisti!
tu, navis quum esset ab legato et quaestore capta prae
donum , archipiratam ab omnium oculis rem ovisti!
2. ) A szemlyes nvms tbbes szma els szemlyben nos az
egyes ego helyett hasznltaik; gy szinte a ?ioster e he
lyett meus; ennek kvetkeztben az ige is egyes helyett
tbbesbe ttetik ; Cic. de d iv.: sex libros de re publica
tunc scripsimus , quum gubernacula reip. fenebamas. Ez
nyelvnkben is trtnik.
 122

3. ) Ipse. E nvms ktflekp hasznltak: u) ppen ^ mr,

csupn rtelemben , mint: Dyrrhachio sum profectus, ip
so illo die: Cic. Brundusium veni, ibi mihi Tulliola mea
fuit praesto, natali suo ipso die; ugyanaz. Triginta dies
erant ipsi9 quum has dabam litteras. Cic. Et quisquam
dubitabit, quam facile imperio atque exercitu socios et ve
ctigalia conservaturus s it, qui ipso nomine ac rumore de
fenderit (mr csak neye ltal is), b) szemlyes nvms
sal, a midn vele casusban is nha megegyez, pldk:
Non potest exercitum is continere imperator, qui se ip
sum non continet, Cic. p. leg. Man. Cn. Pompejum om
nibus, Lentulum mihi ipsi antepono. Cic. E p ist. M axi
mus consularis maximum consulem , te ipse vicisti. Cic.
de Off. Duobus iis personis, quas supra dixi, tertiaad-
jungitur , quam casus aliquis aut tempus impoliit, quarta
etiam , quam nobismet ipsi judicio nostro accomodamus.
Cic. de Off. Deforme est de se ipsum praedicare; ugyan
a z ott.
4. ) Idem . E nvms klnsen hasznltatik, midn egy sub-
jectumnak kt praedicatum tulajdonitatik, s ha azonpraed.
egynemek: etia m , ha pedig kln nemek: tamen he
lyett. Pldk:
Ex quo efficitur, ut, quidquid honestum sit, idem sit uti
le. Cic. de Off'. Beneficentia, quam eandem (-nak is) be
nignitatem appellari licet; L ib era , quam eandem Proser
pinam vocant ; viros fortes eosdem (s) bonos esse volu
mus. p. Mun: Asiam istam refertam et eandem delicatam
sic obiit, ut in ea neque avaritiae neque luxuriae vesti
gium reliquerit. De nat. deor.: Quum (noha) enim op
timam et praestantissimam naturam dei dicat esse, negat
idem (tamen) esse in deo gratiam.
5. ) E t ipse. Akkor hasznltatik, midn egy msodik subje-
ctumnak ugyanazon praedicatum tulajdonitatik; pldk:
Antonius Commodus nihil paternum habuit, nisi quod con
tra Germanos feliciter et ipse ( is) pugnavit, Eutrop.
Quia L . Manlius e t ipse cum haud invalido praesidio in
Galliam mittebatur, L i v . Virtutes et ipsae (mg az e-
rnyek is) taedium pariunt, nisi gratia varietatis adju
tae. Quint.
6. ) Is. Valamelly elre bocstottra vonatkozlag ttetik. Ha
mr valami adalkkal ismteltetnie kell: et is , atque is ,
ei is quidem; tagadlag , nec is hasznltatik ; pldk:
 123

Vincula vero, et ea (s pedig, mg pedig) sempiterna,

certe ad singularem poenam nefarii sceleris inventa sunt.
Cic. in Catii. At vero Epicurus una in domo , et ea
quidem (s pedig) angusta, quam magnos quantaque amo
ris conspiratione consentientes tenuit amicorum greges.
Cic. de Fin. Erant in Romana juventute adolescentes
aliquot, nec i i (s pedig nem) tenui Joco orti, quorum in
regno libido solutior fiierat. (Ez nlunk is ppen gy van,
s mgis mindig a npnevelsrl beszlnek, holott fell
kell elbb a nevelst kezdeni). L iv. At contra orato
rem celeriter complexi sumus, nec eum primo eruditum,
aptum tamen ad dicendum, post autem eruditum- Cicero
Tuse.

7. ) H ic ille . ppen gy hasznltatik miknt nyelvnkben is,

kt elre bocstott trgyra vonatkozlag ; hic e z , a k
zelebbit , ille amaz, a tvolabbit ille ti, pldk :
Cave Catoni anteponas ne istum quidem ipsum (mg
sem), quem Apollo sapientissimuiiyjudicavit, Socratem:
hujus enim facta, illius dicta laedantur. Cic. Erras,
L . Paulle, si tibi minus certamWiis cum C. Terentio quam
cum Hannibale futurum censes: nescio an infestior hic
adversarsarius quam ille hostis maneat; cum illo in acie
tantum, cum hoc omnibus locis ac temporibus certaturus
es. Liv. Scitum est illud Catonis , nt multa : melius
de quibusdam acerbos inimicos m ereri, quam eos ami
cos, qui dulces videantur; illos saepe verum dicere, hos
nunquam. Cic. de amic.

8. ) Ille . Minden ellenttes monds nlkl is gyakran hasznl

tatik olly trgyban, mi idre s helyre nzve ugyan t
vo l, de szellemikp vagy emlkezetben jelen van; pldk:
Primum ex suo regno sic Mithridates profugit, ut ex eo
dem Ponto Medea illa quondam profugisse dicitur. Cic.
Bene ergo Pittacus ille, qui septem sapientum nume
ro est habitus, quum ei Mytilenei multa milia jugerum
agri muneri darent: N olite, oro vos , inquit, id mihi da
re , quod multi invideant, plures etiam concupiscant. Nep.
Thras. . !//&</'Hesiodium laudatur a doctis, quod ea
dem mensura reddere jubet, qua acceperis, aut etiam cu
mulatiore , si possis. Cic. Brut. Quem illum (kicso
da az, ki) tanta superbia esse, ut aeternitatem famae
spe praesumat? Tac. Anm
 124

9. ) Is , idem , talis, tantus , totidem . A mondsok1 sz-

szekttetseiben ezeknek: 7 /, qualis, quantus, ywo/
felel meg. g y mondatik latinul: qualem te jam antea
populo Kin. praebuisti, talem te nobis hoc tempore im
perti. Videre mihi videor, tantam dimicationem, quan
ta nunquam fuit. Cic. Eodem modo me decepit quo te ;
eadem facilitate Graecos scriptores in telligere, qua L a
tinos. A relativumok helyett: ac, a tqu e , is hasz
nlatik, p.o. Honos talis paucis est delatus ac mihi. Cic.
Eisdem fere verbis exponimus, ut actum disputatum-
que est. Tuse. Mondatik: idem cum-mai is , m int:
Eodem mecum patre genitus (quo ego). Tacit. Ann. Invi
tum qui servat idem facit occidenti (loco : quod occide-
us). Horat. rt. pot. V ir tuus est epulas nobis adi
turus easdem. Ovid.
10. ) Qui. Kzbens mondsokban pro helyett iratik- esse ig
v e l; mint: T u , quae tua est prudentia, vagy qua tu es
prudentia, quid optimum factu s it , videbis, e h elyett:
tu ^ ro tua prudentia, quid optimum factu sit, videbis.
11. ) Quisquis , quicunque. mbr ezszszetett vagy kettztt
relativumok mindig valamelly igvel jnnek e l , m in t:
quemcunque librum legeris, quidcumque audiveris, quis-
cunque dixerit s a t . : mgis nha ige nlkl hasznlta
i k ; igy : quacunque ratione, quoquomodo (tudnillik: om
ni ratione , omnimodo), de oda kell az igt rteni: J ie ri ,
mi kihagyatott, igy: quacunque ratione J ie rij)otest. Quo
cunque gladiatorio munere prolapsos jugulari jubebat.
Sueton.
12. ) Quidam . Tulajdon jelentse ez: v a l a k i , nyelvnkben
tbbes szmi rtelme nincs, a latinban igen, de akkor
rendszernt: homines, vagy ms valami fnv jrul hoz
z; igy hasznljk ezt is : c e rti homines. Azonban itt ar
rl van sz , hogy e quidam nvmst nmi ersebb kife
jezsek mrskletre hasznljk; tudnillik olly esetek
ben, midn magyarul igy fejezzk ki magunkat: h ogy
gy mondjam44 st a ksbbi latinok is helyette azt szok
jk mondani; ut ita dicam. Pldk : Ex suis litteris cog
novi praeposteram qua?idam festinationem tuam. Cicero
Epist. Fuit enim illud quoddam caecum tempus ser
vitutis, ugyanaz, ott. Ut apud Graecos fertur in
credibili quadam magnitudine consilii atque ingenii A-
theniensis ille fuisse Themistocles. Cic. de Orat. Sae-
 . 1 2 5

pe enim audiyi, poetam bonum neminem sine inflamma

tione animorum existere posse, et sine quodam afflatu
quasi furoris. Cic. ugyanott. Neque enim te fugit, ar
tium omnium laudatarum jirocreatricem quandam et qua
esi parentem philosophiam ab hominibus doctissimis judi
cari , de Orat. Etenim omnes a rtes, quae ad humani
tatem pertinent, habent quoddam commune vinculum et
quasi cognatione quadam inter se continentur, p. Arch.
13. ) Q uis , q u i , s aliquis. E kett kzt az a klnbsg van,
hogy amaz csak kotszk trsasgban szokott hasznltat
n i, miilyenek: si, ?iisi, ne, num; emez pedig magno
sn, vagyis nllan; azonban klnssgbl egyiket a
msik helyett vltogatva rj k , s annl fogva mint szo
katlanabb , v a g y , a mi mindegy, szpsg az ornatba
tartozik. Ugyan ideval-afimqmm is , mellyel a quis,qui
mdjra lnek. Pld k:
Illis promissis standum non e s t, quae coactus quis me
tu promiserit. Cic. de Off. Ubi enim quid esset, quod
disci posset, eo veniendum judicaverunt. Cic. Tuse.
Mulieres in In dia, quum est cujus earum vir mortuus.
Tuse. Credo Scaptium iniquius quidte me scripsisse.
Cic. ad Att. Morbus aut egestas aut quid ejusmodi.
Cic. de Off. Timebat Pompejus omnia ne aliquid vos
timeretis. Cic. p. M il. S i aliquid de summa gravita
te Pompejus , multum de cupiditate Caesar remisisset. Id.
Epist. Create consulem T . Otacilium, non dico si om
nia haec, sed si aliquid eorum praestitit. L iv. Sensus
moriendi, si aliquis esse potest, is ad exiguum tempus
durat; ib. si aliquid dandum est voluptati, senectus mo
dicis conviviis potest delectari. Cic. de Sen. Pecu
niam si cuijnam fortuna ademit. Cic.
14. ) Quisquam s ullus. A m a z fnvknt, e m e z pedig mel
lk nv gyannt hasznlatik, egybknt rtelmk e z :
s e n k i . A mi hasznlatukat illeti, olly mondsokban for
dulnak el, mllyek tagad jelentsek, vagy effle igk
kel : nego , nescio, veto, ignoro , m int: nego fore quem
quam , vagy nego fore ullum hominem ; ^szval; quis-
quam nemo-nak, ullus pedig nullus-nak felel meg. T e-
trior hic tyrannus Syracusanus fuit quam quisquam su
periorum. Cic. in Verr. Azonban quisquam s ullus
nem csak tagadlag hasznltatnak, hanem si ktsz utn
aliquis helyett a bizonytalansgnak hathatsabb kieme-
 12 6

lesre, tudnillik midn mi e szra .,ha valaki - teht

nyoinadkot tesznk. Pldul:

v Aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quis-

quam , ille sapiens fuit. Cic. Omnino , si quidquam
est deorum, nihil est profecto magis, aequabilitas univer
sae vitae; de Off. Filio meo , si erit ulla res publica,
satis amplum patrimonium in memoria nominis m ei: sin
autem nulla erit etc. Epist, Camillo manente, si quid-
quam humanorum c e rti est , capi Roma non potuerat.
L iv . De A n lk l is hasznltatik aliquis helyett; mint
/Cicero in Catii, irja: Quamdiu quisquam erit, qui te de-
/fendere audeat, vives.

1 5. } Quisque, k i k i , azaz bizonyos osztlyonknt m i n d e n :

unusquisque , quivis , s quilibet pedig mindenkit osz-
tlyi klnbsg s kivtel nlkl jelent. Pld u l: natura
unumquemque trahit ad disendum ; ez ltalnos ; virtus
praeceptoris haberi solet, quo quemque natura maxime
fe r a t, s c ire ; itt bizonyos osztlyok rtetnek , mindenik
a maga mdja szernt. A quisque sajtlag nvmsok s
igehatrzk utn szokott ttetni. Majd meg szmnvvel,
ismt superlativussal is gyakran fordul el. Pldk:

Vallum sumpsere, unde cuique proximum fuit. Liv.

Scipio pollicetur sibi magnae curae fo re , ut omnia civi
tatibus, quae cujusque fuissent, restituerentur. Cic. in
Verr. Ut praedici posset, quid cuique eventurum et
quo quisque fato natus esset. Ugyanaz de div. Quoto
cuique eadem honestatis cura secreto, quae palam ?
Plin. Epist. Decimus quisque sorte lectus; quinto quo
que anno ludi celebrabantur, Omnes, velut diis aucto
ribus in spem suam quisque acceptis praelium poscunt.
L iv. Quid ? ex ceteris philosophis nonne optimus quisque
et gravissimus confitetur, multa se ignorare ? Cic. Tuse.
Quod quidem ni ita se haberet, ut animi immortales es
sent, haud optim i cujusque animus maxime ad immorta
litatem gloriae niteretur. Quid quod sapientissimus quis
que aequissimo animo moritur, stultissimus iniquissimo?
Cic. de Sen.
16. ) Q uid ? Ezen krd nvms gyakran quare ? helyetthasz-
nltatik; mint: Quid me ostentem ? A. Fimbria quaere
batur , quid tandem accusaturus esset eum, quem pro
dignitate ne laudare quidem quisquam satis commode pos-
 l2 7

set, Cic. p. Rosc. U11aeris a m e , quid ego Catilinam

metuam. N ih il, et curavi ne quis metueret.
17.) A lius, maga magt ism telve, klnfle casusokban
hasznltaiik, vagy pedig belle szrmazott adverbiumok-
k a l, ig y : aliud aliis videtur optimum; C ic ero . Alius
alio modo interpretatur; alia alio in loco intuebantur; a li
ter cum aliis quitur. Midn csak kettrl van a sz, alter
mondatik, i g y : alter in alterum causam conferunt.

D .) I g e , (verbum.)

1. ) Azon rtelmet, mit nyelvnkben a tat tt kpzkkel a-

dunk , a latinban curare s jubere igkkel kell kitenni,
mskp nem lehet, ig y : irat, curat scribere; az az n-
mellykor az activum igk ez rtelemben vtetnek; Pldk:
Piso annulum sibi fecit (nem csinlt, hanem csinltatott)
Cic. in Verr. Tovbb: Verres ad palum alligavit pira
tas. Id. ibidem. Securi percussit (azaz fejet lettette) ar
chipiratam. Cimon complures pauperes mortuos suo sum
ptu extulit (eltemettetett). Nep.
2. ) Fnevek helyett ige hasznltatik, s pedig gyakran a rela
tivum qui quae quod-dal; ig y : ii, qui adsunt, qui au
diunt; ii, qui sibi has litteras reddunt; is, qui potestatem
habet; ea, quae visenda sunt. Neque opere tectorio
exornari sepulcra, nec Hermas hos, quos vocant , impo
ni (Athenis) licebat. Cic. Ad Spelaeum, quod vocant,
biduo moratus. L iv . V estra, quae dicitur, vita mors
est. Cic. de rep. Cum venissent ad Vada Volaterrana,
quae nominantur, vident L . Publicum.
3. ) Illy egyes sajtsgok igen gyakoriak: non dubito quin hoc
ita sit, quin hoc ita se habeat, quin hoc verum sit; mul
ta me impediverunt, quominus hoc facerem ; ide tartozik
nmileg az Ablativus absolutus: quo facto , quo audito,
s a t.
4. ) A krdsben, vagy inkbb a feleletben ismteltetik a kr
dsben lev ige. Pldk : Nempe negas ad beate viven
dum satis posse virtutem? Prorsus nego. Cic. Tu s'c.
Tarquinius Naevium rogavit, fierine posset, quod ipsa men
te conceperat: ille posse respondit. Flor. Haeccine ig i
tur cadere in sapientem putas Prorsus existimo (puto).
Cic. Tuse. gy tagadlag i s : Est ne frater tuus intus ?
 128

Non est. Gyakran az igenl mondsokban ver adverbium-

mal lnek , igy : Das/ie aut manere animos post mortem,
aut morte ipsa interire? Do vero Cic. Tuse. At non
debuit'ratum es s e , quod erat actum per v im , (feleletl
folytatja) : quasi vero forti viro vis possit adhiberi. Cic.
de O ff. Quod scribis, te, si velim , ad me venturam:
ego vero , quum sciam magnam partem istius oneris abs
te sustineri, te istic esse volo. Ep. 14, 3. Ego vero ,
S ervi, vellem, ut scribis, in ineo gravissimo casu affuis
ses. Cic. Quaero, si hoc emptoribus venditor non dixe
r it num id injuste aut improbe fecerit? Ille vero , in
quit Antipater. Cic. de Off. 3 , 13.' Quod rogas 3 ut in
bonam partem accipiam, si qua sint in tuis litteris, quae
me mordeant: ego vero in optimam. Igy a vero mdj
ra mondatik: satie, ita , etiam .
5. ) Ha midn valamelly elrebocstott ighoz nmi krlmny
jrul, az ige ismteltetni szokott; pldul: Pompejus sum
mos in rep. honores assecutus e s t, et assecutus est ma
turius quam quisquam ante eum. Emit (hortos) tanti,
quanti Pythius voluit * et emit instructos. Cic. de Off.
3 , 14.
6. ) Illyenkp ism telteik az elre bocstott ige akkor i s , mi
dn valamelly megtrtnt dolog jelentetik, tudnillik mi
kor mi magyarul igy szoktuk magunkat kifejezni: s az
t n , de akkorperfect. pass. part. ttetik: pldul; man
davit mihi ut epistolam scriberem, scriptam sibi darem;
edicunt ut producantur: productos palamin praetorio
interficiunt. Caes. bell. civ. Exercitum fundit fugatque,
fusum persequitur. L iv.
7) Ninelly igk , vagy inkbb participiuinaik, mint: ductus,
motus , commotus , adductus , captus , incensus , impul
sus s hasonlk abativussal igy hasznltatnak; Pldk:
Lacedaemonii pertimuerunt ? ne caritate patriae ductus
(hazaszereleinbl) aliquando ab ipsis descisceret et cum
suis in gratiam rediret. Nep. Alex. Jam illis promissis
standum non esse, quis non videt, quae coactus quis me
tu promisit. Cic. de Off*. Dubia spe impulsus certum
in periculum se commisit. Id. N de Juv. Quum hoc susce
pissem non solum justitia, sed etiam misericordia addu
ctus. Id. Epist.
8.) Soleo aliquid fa c e re , igen gyakorta mondatott e 1helyett:
saepe hoc fa c io ; fkp pedig az infiniivusban; mint:
 129

narrabat patrem suum solitum fuisse dicere; (hogy ezt

szokta mondani).
9.) Nescio a n , haud scio an (ez utolst Cicero igen gyakran
hasznlta) rtelme krlbell e z : fortasse (taln). P l
dk :
Tanti tibi honores habiti sunt, quanti haud scio an nemi
ni. Cic. ad. Q. f r . Eloquentia quidem (C. Grachus, si
, diutius vixisset) nescio an habuisset parem neminem,
(taln hozz hasonl nem lett volna). Brut. 33. Peri
pateticorum princeps fuit Aristoteles , quem excepto Pla
tone h a u d s c i o an rect dixerim principem philosopho
rum. Id. de Fin.
E szlsmdhoz nha mg nullus s nunquam is ttetik,
i g y : mea quidem sententia (az n nzetem, vlekedsein sze
rnt) haud scio an nulla (taln senki sem) beatior esse pos
sit. Cic. de sen. 16. Hoc dijudicari ?iescio an nunquam ,
sed hoc sermone certe non poterit. Id. de legg. 1 ,2 1 .

E . I g e h a t r z , (adverbium.)

1. ) A* latinban ritkn fejezik ki a* mi val #c/ragunkat, hanem

az adverbium maga ptolja ezt, igy: vere hoc dicere pos
sum (ezt bizonyossggal (val) mondhatom, llthatom).
Vagy pedig csupn abi. casus hasznltatik, ig y : Epami-
nandas a judicio capitis maxima discessit gloria. Nep.
Epam. 8 . Azonban vannak pldk r, de az elegantia-
vagy ornathoz csak akkor szmtjk, ha midn a cum
adjectivum s substantivum kz ttetik. Sulla maxi-
7iio cum labore Athenas expugnavit. Cum dignitatepo-
tius cadere, quam cum ignominia servire. Verres Sam-
psacum venit cum magna calamitate et prope pernicie
civitatis. Cic. in Verr. Rendszerint mgis cum nlkl
csupn ablativus ttetik , igy: silentio praeterire ; volun
tate facere , modo et ratione fit. s a t.
2 . ) Az adverbium rendesen az ige mellett hasznltatik , miknt
neve is mutatja; igy van nyelvnkben is : igehatrz, az
ige ltal jelentett cselekvst hatrozza. Minthogy pedig
a participium is rsze az ignek, vagy nmileg ige, mi
vel szinte cselekvst fejez k i , teht az adverbium a par
ticipium mell is ttetik, \s pedig mg akkor is , ha a
participium nm ileg substantivumknt hasznltatik is. Igv
9
 130

bene facta, recte facta; res fortiter gestae; noha ollykor

adjectivum is ttetik, i g y : illu s tria , vagy gloriosa
fa c ta .
3. ) A z adverbiumok nha megkettztetnek nha egymssal
flcserltetnek. A kettztets vagy ismtls kt mondat
szszekttetsre szolg l, mint nyelvnkben is ezek :
majd majd; vagy rsznt rsznt Illyenek: modo
nunc, nunc nunc; partim partim; tm tum; quuin
tin. Pldk:

N u n c singulos provocat, nunc omnes increpat. L iv.

In quo quum multa sint indigna, tum nihil minus est fe
rendum. Cic. p. Sext. Jam totam legem intelligitis, quum
ad paucorum dominationem scripta s it , tum ad Sullanae
z assignationis rationes esse accomodatum. Cic. in Rull.
Quum ipsam cognitionem juris augurii consequi cu p io ,
tum mehercule tuis incredibiliter studiis delector. Cicero
Epist; Fortuna quum in reliquis rebus, tum praeci
pue in bello plurimum potest.
4. ) N on modo sed etiam* A m o d o helyett ttetik: solum
vel ta n tu m , a s e d h elyett: verum (nem csak hanem
mg). Tullus Hostilius non solum proximo regi dissimi
lis , sed ferocior etiam Romulo fuit. L iv. Itt a fokozat
f lfe l , azaz kisebbrl nagyobbra megy ; ellenben hana-
gyobbrul kisebbre szl, sd magnosn e t i a m nlkl
hasznltaik, i gy: Quae civitas est in Asia, quae nonmo-
do imperatoris aut legati, sed unius tribuni militum ani
mos ac spiritus capere possit. Cic. p. leg. Man. Jecis
sem me ipse potius in profundum, ut ceteros conserva
rem , quam illos mei tam cupidos non modo ad certam mor
tem , sed in magnum vitae discrimen adducerem. Cic. p.
Sext.

N on dico sed , is mondatik a flebbi kittel helyett,

ig y : Nihil tam inhumanum est, quam committere ut benefi
cio 7i07i dicam indignus , sed victus esse videare.
Ha a mondsok tagadk, a n o n mo d o utn mg egy
7ion ttetik j igy : 7ion ?nodo non , sd ne quide7/i; de mgis
a msodik 7ion ritkn fordul el, mivel a monds msodik r
sznek tagad particulja elgsges. Pldk: Ego 7 ionmodo
tibi non irascor, sed ne reprehendo quidem factum tuum. Cic.
p. Sali. Talis vir ?ion modo fa cere, sed /ie cogitare quidein
quidquam audebit, quod non honestum sit. Cic. de Ott. Ve-
i
 131

rum haec genera virtutum non solum in moribus nostris, sed

v ix jam in libris reperiuntur, Cic.p. Coei. Horum ego im
peratorum non modo res gestas non antepono meis, sed ne for
tunam quidem ipsam. Cie. ad Att. Enunquam fando auditum
esse , Numam Pompilium , non modo non patricium , sed ne
civem quidem Romanum Romae regnasse. L iv. 4 , 3. Quum
non modo granum nu llum , sed ne paleae quidem ex omni fru
ctu relinquerentur. Cic. in Verr.
5. ) Non mimis quam , non m agis quam , kznsgesen
annyit tesz mint: aeque ac (pen gym int); pldul: con
ficior enim moerore, mea Terentia, nec meae me mise
riae magis excruciant quam tuae vestraeque. Cic. Epist.
Moverat eos regis non virtus m agis, quam clementia in
devictos Scythas. De igy is mondatik: plus quam , vagy
non plus quam az adverbium magis helyett. Catonem non
tu amas plus quam ego. Cic. ad Att.
6. ) I t a , magyarul: g y vagy i g y ; azonban ms rtelem
ben is elfordul , ig y : Vestri imperatores ita triumpha
runt , (mbr meggyztk , vagy csak gy gyzdelmes-
kedtek) ut ille (Mithridates) pulsus superatusque regna
ret (mgis kormnyoz). Nha a tamen hozzjrul; igy:
Verum haec ita praetereamus, ut tamen intuentes ac re
spectantes relinquamus. Cic. p. Sext. 5. It a inultum
agitata, ita diu jactata ista res est, ut hodierno die pri
mum causa illa defensa sit. Cic. p. Clu. Nha pedig
azon rtelemben hasznltatik, miilyen nyelvnkben : olly,
ollyan , i g y : Itaque hoc est, quod multi fortasse fece
runt, sed ita m u lti, ut ii, quos innocentissimos memini
mus aut audivimus, non fecerint. Cic. in Verr. Majd meg
tantus vagy tantum ttetik helyette , pldul Caes. beli.
Gl/.: Praesidii tantum est, tne murus quidem cingi
possit (t.i. csak annyi).
7. ) Ezen adverbium-ok helyett : prim um , vagy primo, secun
do , te rtiu m , quartum , midn nem kvntatik szigoran
a szmrend, inkbb szeretik ezeket hasznlni: jirim um ,
deinde , tum , denique ; nha a deinde helyett ktszer
tm iratik; majd meg: accedit, huc adde szavakkal told
jk e rendsort; st ollykor a denique utn mg ezt te
szik : postremo . Nhol pedig mind ezeket kihagyva csak
legvgrl teszik a denique-1, mi a tbbi adverbium el-
szmlsa helyett van , igy : Templa deorum immortalium
(primum), tecta urbis (deinde), vitam omnium civium
 132

(tum), Italiam d e n i q u e totam ad exitium ac vastitatem

vocas. Cic. in Cat. 1, 5.
8. ) Forte,fortasse s forsitan igen egy Jelentsek, azon
ban nmileg egyiket a msiktl gy klnbztetik meg,
hogy az elsnek rtelme : esetleg, trtnetesen; emezek
k p e d ig : taln s rendesen conjunctivussal jrnak, igy :K
forsitan aliquis d ixerit- A fo r te gyakran ms ktszk, je
lesen pedig : s i , n is i% n e , num utn ttetik indicativus-
s a l, pldul: si quis fo r te m iratur (ha taln valaki).
9. ) Modo non, s tantum non rtelmk e z : majd csak nem,
szinte, majd hogy nem. Ter. Ph orm .: Is senem pere-
pistolas pellexit modo non montes auri pollicens, (paene,
prope helyett). Hostes tantum non (majd nem) acces-
siverunt. L iv . 4, 2 . Nuntii afferebant tantum ?ion jam
captam Lacedaemonem esse. Id. 3 4 , 40. Tantum quod
hominem non nominat (tudnillik vilgosan kijegyezte, csak
hogy nevn nem nevezte). Cic. in Verr.
10. ) N o n it a , n e m g y , n e m o l l y ; de ehhz rendesen
mg valaminek jrulni k e li, legalbb rgebben gy hasz
nltk, tudnillik: non ita longe aberat, va gy, non ita an
tiqua, s a t. most azonban igy szokott. Cic. in Verr.: S i
mulacra praeclara, sed non ita antiqua . Id. de nat. deor.
quibus homines non ita valde noventur.
11. ) j Non item , n em p e d i g ,
ellentt mondsokban hasz
nltaik. Hoc Herculi potuit fortasse contingere, nobis
non item (neknk pedig nem, vagy, de velnk nem). Cic.
Off. 0 spectaculum uni Crasso jucundum, ceteris non
item ! Cic. ad A tt. Nam omnium magnarum artium, si
cut arborum, altitudo nos delectat, radices stirpesque
non item. Orat.
12. ) M inus s parum gyakran non helyett hasznltatnak, pl
dul: minus recte respondisti ; parum accurate rem ex
posuisti; ez tulajdonkp csak bizonyos kimlsi kifejezs,
midn nem akarja valaki egyenesen a ?wn tagad parti-
cula-t hasznlni; azonban ltni val, hogy itt valami ki
maradt, mit kiki oda rthet, mint: quam poteras, quam
debebas. Sin minus (ha pedig nem) egy elrebocstott si
utn szokott elfordulni ige nlkl; de a si non utn az
ige ismteltetik.
13. ) N u n c , csupn a jelen idben hasznltatik, ?s midn a
mlt elbeszls kzben jelen gyannt adatik is el, n u n c
 133

nem ttetik, hanem tnnc vagy tm ; pldul: nunc pri

mum somnia me eludunt; ha ezt valaki ms elbeszli, igy
fejezi kiniagt: somnia tun$ primum se dicebat elusisse.
14. ) D u m , rtelme : m g , a z a l a t t , s akkor ktsz, de
ezen rtelme tagad particulk utn megvltozik, ad-
verbiumul vtetik ez rtelemben: m g , teht tagadkkal:
mg nem , nem mg ; \?zek nondum , vei hauddum , ne
que dum , vagy necdum; ritkbban: nullus dum, (mg sen
ki) nihildum (m g semmi sem). Quid agat frater meus si
scis , nequedum Roma es profectus, scribas ad me velim.
Cic. ad Att. 14, 10. Caesar quum Gades venisset, anim
adversa apud Herculis templum Magni Alexandri ima
gine, ingemuit quasi pertaesus ignaviam suam, quod n i
hildum a se memorabile actum esset in aetate , qua jam
Alexander orbem terrae subegisset. Suet. Caes. 7. V ix
dum (alig) epistolam tuam legeram , quum ad me Curtius
venit. Cic. ad Att.
15. ) Vel (vagy) ktsz eredetileg valamelly kifejezsnek meg-
igazitsra szolglt; de ha egyik msik mondsbul vala
melly fogalom kihagyatott, a adverbium rtelmv
lesz(m r csak, ppen). Cicero: Hac re vel maxime prae
stat. Quam sint morosi qui amant, vel ex hoc (mr csak
ebbl is) intelligi potest. Isto modo vel consulatus (mg
a consulsg is) vituperabilis est. Per me vel stertas
(mg hortyogni is) licet. Non elogia monumentorum hoc
significant? velut (miknt) hoc ad portam. Cic. de Fin. 2,
35. Veluti crocodili simulae niti possunt, aquam per
sequuntur. de nat. deor. 2 , 48.
16. ) N is i conjunctio, de adverbiummlesz, ha az ige mellle
kimarad, s jelentse : k i v v e , e g y b . Athenienses
auxilium nusquam (sehonnt) nisi a Lacedaemoniis peti
verunt. Np. Miit. Quem unquam senatus civem nisi me
(praeter me) nationibus exteris commendavit? Ha valami
tagad particula nincs a mondsban, n i s i helyett prae
terquam h aszn ltaik, igy : Praeda omnis j)raeterquam
hominum captorum militi concessa est. MindazltaJ olly
szlsmdban, melly ennek felel meg: ,,kivevn hogyu a1
nisi hasznltaik quod , vagy nha ut ktszval: Tuscu
lanum et Pompejanum me valde delectant, nisi quod me
aere alieno obruerunt (kivevn hogy adssgba vertem ma
gam). Cic. ad Att. Nihil aliud ex hac re quaero, nisi ut
homines intelligant.
 134

P . P r a e p o s i t i o -k.
A praepositiok, miknt egy vagy ms casust kivannak,
a maguk helyn eladattak; valami sajtsgos hasznlatok,
mi ide tartoznk, nincs. Van ugyan eset, hogy nmileg eltr
ve a kznsges szokstol, egyik vagy msik praepositio ms
kp talltatik , de alig rdemel figyelmet. Cicero mondja: quod
aut secundum naturam esset, aut contra; itt a contra vgrl
esik, mi szokatlan; L iv iu s : Cis Padum ultraque; szinte szo
katlanul htul van : ultraque; Caesar: intra extraque munitio
nes , itt ellenben ell egytt kett fordul el. ltalban csak
azt jegyezhetni m eg, hogy kt praepositio egy trgyrul egytt
nem llhat, miknt nyelvnkben pldul: mellette s erteh&r-
czoltam ; mivel taln ellenkez casust kivnnak, de ha egy u-
gyanazon esetet kivnnk is; teszem nem mondatik: cim etabeo
didici, vagy jyro et contra legem ; hanem: haec cum eo, par
tim etiam ab eo d id ici; pro lege et contra legem dicere.

G . C o n ju n c t io -k .

A* conjunctio-krul nem sokat mondhatni, de azon kevs,

mit megjegyeznnk kell, ppen abban ll, hogy nem lehetnk
elgg figyelmesek a5Conjunctiok sokflekpi hasznlatra. l
talban a kvetkez pontokba vonhatni szsze, mit a kotszk
sajtsgrul mondhatni.

1.) A* tagad mondsokban et ?iemo, et nullus , et nun

quam helyett: n ec , neque , ne ezen positivus szavakkal:
q u i s q u a m , u l l u s , u n q u a m , u s q u a m mondatik, csak
hogy a quisquam nem igy ttetik: n e q u i s q u a m , hanem:
nequis . Pldk: Impedit enim consilium voluptas, ac men
tis , ut ita dicam, praestingit oculos, nec habet ullum cum vir
tute commercium. Cic. de Sen. Horae quidem cedunt, et dies
et menses et anni: nec praeteritum tempus unquam reverti
tur. Id. ib. Senatus decrevit, darent operam consules, ne quid
resp. detrimenti caperet. Sallust. bell. Cat. Caesar suis impe
ra vit, ne quod omnino telum in hostes 1'ejicerent. Caes. d ebel
lo Gall.
2 ) Valamelly kzbeszt monds utn, melly ltal a con*
structio flbeszakasztatott, hogy ez ismt szszekttessk, a
kvetkez ktszkat szoks hasznlni: ig itu r , itaque , verum ,
verum tamen , sed, sed tamen , nam , tudnillik midn m ia ma-
 135

gyrban ezzel lnk: mondom ". De a* latinban is mondottk

nha: inquam , de gyakrabban a flebbi ktszk hasznltat
nak. Pldul: Cato sententiam dixit, hujus nostri Catonis pa
ter: (ut enim ceteri ex patribus, sci h ic , qui illud lumen pro
genuit, ex filio est nominandus) is ig itu r judex ita pronuntia
vit, emptori damnum praestari oportere. Cic. de Off. Primum
quum Caesar ostendisset, se, priusquam proficisceretur, Do
labellam consulem esse jussurum: quem negant regein , qui
et faceret semper ejusmodi aliquid et diceret: sed quum Cae
sar ita dixisset , tum hic bonus augur eo se sacerdotio prae
ditum esse dixit. Phil. 2, 3 2 .'
3. ) S i quis gyakran pronomen relat. helyett ltszik hasz
nltatva len n i, mind a inellett rtelme krlbell mindig e z :
h a mgis van" , ,/s ha van is ". Pldul: Nuda fere Alpium
cacumina sunt, et si quid est pabuli, obruunt nives. L iv.
Iste quasi praeda sibi advecta, non praedonibus captis, si qui
senes aut deformes erant, eos in hostium numero ducit, qui a-
liquid form ae, aetatis, artificiique habebant, abducit omnes.
Cic. in Verr. Cosconius nullo acumine, eam tamen verbo
rum copiam , si quam habebat, populo praebebat. Cic. Brut.
Etsi tu melius existimare videris de e a , si quam nunc ha
bemus, facultate. Cic.
4. ) E t , ( que , atque ) ktszk ltal gyakran egy fogalmat
jelent kt fnv kttetik szsze, menyeknek egyike genitivus,
vagy pedig adjectivum helyett ll. Pldk: Pateris libamus et
auro. Virgil. Georg. ez annyit tesz mint: pateris aureis. M o
lem et montes insuper altos imposuit (e helyett: molem alto
rum montium). V irg. Aen. Ut saepe homines aegri morbo
gra vi, quum aestu febrique jactantur (azaz: a lz h evt l,
aestu febris). Cic. in Cat. 1, 13. Quod ex his studiis haec
quoque censetur oratio et facultas (azaz: facultas dicendi).
Cic. p. Arch. Jus imaginis ad memoriam posterit at em que (poste
ritatis) prodere. Cic. in Verr. Navigia redimita floribus co
ronisque. Curt. 4, 17. Carmina et devotiones (devotionis he
lyett) reperiebantur. Tacitus. Ann. 2 , 69.

M S O D IK C Z IK K E L Y .

PI EOI A8HI I 8.
1.) Pleouasm?is-nak neveztk a latinok az olly kifejez
seket , mellyekbe tbb egyjelents, vagy legalbb egyms
tl jelentsre nzve nem igen klnbz szavak halmozhattak
 136

szsze, vagy pedig a' gondolat igen hoszadalmas mdon fejez

tetett k i , holott azt igen kevs szval lehetett volna eladni.
2. ) A tulsgos halmozs h ib a , mit a jobb irk nem is
igen gyakoroltak. vagy csak akkor , midn valami rendkivli
hatst hajtottak eladsuk ltal okozni; de akkor klnsen
iparkodtak, hogy az szszehalmozott szavak ne legyenek eg
szen egyjelentsek, hanem fokozatosan flfel minden sz va
lamivel tbbet jelentsen. Ha pldul ezeket hasznltk: relin
quere ac" deserere , deserere ac derelinquere; aversari et exe-
erari; rogo te oroque, oro te atque obsecro; hoc animis eorum
insitum atque innatum videtur esse; agitatur et perterretur Fu
riarum taedis ardentibus; hoc maxime vestros animos excitare
atque inllammare debet. - Az illyenfle szmtalan a sznokok
nl , s ebben ll a szbsg. De nha mg tovbb mentek ,
a mibl aztn a rhetorikai figurk tmadtak, midn a hats
ra czlzott trekvs mind inkbb kitnt. gy szlt Cicero i
Quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti: egredere ali
quando ex urbe: patent portae: proficiscere ; *s midn mr
Catilina a vrost odahagyta , igy mond C icro : a b iit, exces
sit, evasit, erupit. Azonban a grammatica-ba csak olly sz-
szettelek valk, mellyek szokottabbak, s bennk nem nagy
nyomatk r e jlik , mint: casu et fortuito, forte fortuna, forte
temere, prudens sciens, vivus vidensque, volens propitius, fun
dere et fugare, s nmelly szjrsok, mellyek trvnykezs
ben fordultak el, niillyenek: pecunia capta conciliata (Cic. in
V e r r ); ager datus assignatus, Phil. 5. e x t r .; nihil aequi boni
impetravit, P h il.; quum Brutus exercitum conscripserit com-
pararit. s a t.
3. ) A pleonasmus-nak msik nem e, tudnillik midn az
egyszer s ke\s szval kifejezhet gondolatot hoszszasan
nyjtjk , mr inkbb grammatikba val, mert igen gyakran
hasznlva fordul el. Azonban nem kell hinnnk , hogy a r
vid kifejezs a hoszszuval, ez ismt a rviddel egy rtk le
g y e n ; nhol pen rvid k ellett, msott hoszszu, miknt az ir
gondolta. A mi mr ennek kijelelst, hatrait ille ti, azt ne
vrja a* tanul, hanem szorgalmasan olvassa a latin classicus-
okat. Itt csak nmelly egyes esetekrl leszen sz.

4. ) Az elrebocstott substantivum a* pronomen relativum-

mal ismteltetik, pldul: Habetis causam inimicitiarum, qua
causa inflammatus Decianus ad Laelium detulerit hanc accu
sationem. Cic, pr. Flacc. Quum obsignes tabellas clientis tui,
quibus in tabellis id sit scriptum. Cic. de Orat. Quum in eo
 137

ordine videamus esse multos non idoneos, qui ordo industriae

propositus est et dignitati; in Verr. Si quod tempus accidis
set , quo tempore aliquid a me requirerent. Erant omnino
itinera duo, quibus itineribus domo exire possent. Caes.
Dies enim nullus erat, Antii quum essem, quo die non melius
scirem Romae quid ageretur, quam ii, qui erant Romae. Cic.
ad A tt. Duo genera semper in hac civitate fuerunt eorum,
qui 'versari in rep. atque in ea se excellentius gerere studue
runt, quibus ex generibus alteri se populares, alteri optima-
tas et haberi et esse voluerunt. Cic. p. Sext.
5. ) Is s ille nvmsok a quidem szval flslegesen t
tetnek. Pldul: Ludo autem et joco uti illo quidem licet, sed
sicut somno et quietibus ceteris tum , quum gravibus seriisque
rebus satisfecerimus. Cic. de Off. lulti jam esse Latini li
bri dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem vi
ris , sed non satis eruditis. Tuse. 0 hominem semper illum
quidem mihi aptum, nunc vero etiam suavem. Epist. A z at
utn is illy felesen szokott hasznltatni; de az is midn sem
mi elbbire nem vonatkozik, szinte szksgtelenl ttetik.
Pldul: Hi magnopere suadebant, ut retro abiret spatiosos-
que Mesopotamiae campos repeteret; si id consilium damna
ret , at ille divideret saltem copias innumerabiles. Curt. 3,19*
Quae cum aliqua perturbatione fiunt, ea non possunt iis,
qui adsunt, probari. Cic. de Off. Ut vix cum eadem gente
bellum esse crederent, cujus terribilem eam famam a patribus
accepissent. Liv.
6. ) Az egy tag praepositio-k, mint: ab, ad, de, ex s
in, gyakran szksgtelenl ismtelteinek. De az e t , midn azt
teszi, mit nyelvnkben e z : mind mind, szksgkpen ism-
teltetik. Cicero az in te r praepositiot igen szerette az interest
igvel ismtelni. Pldk: 'A d ludum et ad jocum fa cti; dein
ceps de beneficentia et de liberalitate dicamus. * Ut eorum et
in bellicis, et in civilibus officiis vigeat industria. Cic. de Off.
Quid intersit inter popularem, idest assentatorem et levem ci
vem , et inter constantem , severum et gravem. Cic. de Amic.
7. ) S ibi szemlyes nvms dativusa ppen olly flslege
sen ll a suus vagy suo m ellett, mi azonban csak a rgibb
dramaticus-oknl fordul inkbb el. Pldul: ignorans suo si-
bi servit patri. Plaut. Capt. prol. 50. ib. 1, 1, 12. Suo sibi su
co vivunt. Terent. Suo sibi hunc gladio jugulo.
8. ) Potius s magis igen gyakran szksgtelenl llanak:
maile s praestare mellett, i g y : ab omnibus se desertos po-
 138

tiu t quam abs te defensos esse malunt. Cie. div. in Caec.

Qui magis vere Vincere quam diu imperare malit. Liv. 2 2 ,
34. extr. Ut emori potius quam servire praestaret* Cic.
in Pis. g y hasznlatik a/ comparativus-okkal is ; Cicero in
P is .: mihi in tanto omnium mortalium odio, justo praesertim et
debito, quaevis fuga potius quam ulla provincia esset op
ta tio r .
9. ) A helyet jelent genitivus-ok gyakran szinte flsek,
inillyek : lo c i, locorum, terrarum, gentium ; gy az ejus, ey
szlsmdban ; quoad ejus fieri potest. Pldu l: ubinam gen
tium sumus? aliquo terrarum migrandum est; hoc lo c i; ad id
locorum ; postea loci (aztn). Szinte felesleges az id quod,
e h elyett: quod. Timoleon, id quod difficilius putatur, mul
to sapientius tulit secundam, quam adversam fortunam. Nep.
Tim ol. 1.
10. ) S ic, it a , id , hoc , illud szksgtelenl illesztet-
nek nmelly mondsok elbe. Pldk: Sic a majoribus suis ac
ceperant, tanta populi Rom. esse beneficia, ut etiam injurias
nostrorum hominum perferendas putarent. Cic. in Verr.
Quum sibi ita persuasisset ipse, meas de se accurate scrip
tas litteras maximum apud te pondus habituras etc. Cic. Epist.
Hoc te intelligere v o lo , pergraviter illum esse offensum:
Cic. ad Att. T e illud admoneo, ut quotidie meditere, resis
tendum esse iracundiae. Nha azonban szksges a sic, mi
dn ut ktszfc vonz maga utn , ig y : de cujus dicendi copia
sic accepimus, ut etc. Cic, de orat. E szlsmdban : hoc,
illud, id agere u t, a pronomen szksges.
11. ) Illy flsleges szkat vehetni szre, midn valamelly
rnak szavait nem egyenesen idzik, hanem csak mellkesen
rjok vonatkozva em ltik, pldul: A Pausania Lentuli liber
to, accenso meo, audivi quum diceret, te secum esse questum,
quod tibi obviam non prodissem. Cic. Epist. Ipsius Sulpicii
nulla oratio est; saepe ex eo audiebam, quum se scribere ne
que consuesse neque posse diceret . Brut. 56. Atque /ta lo
cutus e st , ut auctoritatem vestram vitae suae se diceret ante
ferre. Philipp, 9 , 4. Atque ita , verba f a c t a , u t dicerent .
L iv .
12. ) Hasonl pleonasmus-t tallhatni olly mondatokban,
inellyek ezeket fejezik k i: ,,gy vlem , azt gondolom , azt tar-
tom , minthogy putare s existimare mg klnsen oda t
tetik, mbr mr illy rtelm sz elrebocstatott. Pldk:
Cogitate nunc, quum illa (Sicilia) sit insula, quae undique exi-
 139

tus maritimos habeat, quid ex ceteris locis exportatum p u

tetis. Cic. in Verr. Genus ipsum prius cognoscite, judices;
deinde fortasse non magnopere quaeretis , quo id nomine ap
pellandum putetis (e h. quo nomine appellatis). Id ib. 4,1. Tum
facilius statuetis , quid apud exteras nationes fieri existime
tis. Liv. p. leg. Man. Sed ea vos conjectura perspicite , quan
tum illud bellum factum putetis. Ib. cap. 9.
Illy hoszszadalmas kifejezsek fordulnak el a licet ig
vel is, midn e z : p e rm ittitu r s conceditur igkkel van fg
gsben, igy: totam Italiam suis coloniis n t complere liceat
perm ittitur. Cic. in R u ll. Quacunque velint summo cum im
perio vagari ut liceat conceditur. Id. ib. Neque en im p ir-
missum est ut impune nobis liceat . in Verr.
13. ) V id e ri feltnleg szksgtelennek ltszik sok helyen,
mit Cicero sajtsgnak kell tartanunk, melly ltal a kifeje
zst nmileg szeldteni ltszott* Pldul: Restat, ut de impe
ratore ad id bellum deligendo ac tantis rebus praeficiendo di
cendum esse videatur . Cic. p. leg. Man. Reliquum est, ut
de Q. Catuli auctoritate et sententia dicendum esse videatur .
Id. ib. Et quisquam dubitabit, quin hoc tantum bellum huic
transmittendum sit, qui ad omnia nostrae memoriae bella con
ficienda divino ^uodam consilio natus esse videatur ?
14. ) Facere u t , est ut krlrsok szinte pleonasmus-
nak tekintethetnek, pldul: Invitus quidem f p c i , ut L . Fla
mininum e senatu ejicerem. Cic. de Sen. Invitus fa cio , ut
recorder ruinas reipublicae. Cic. in Vat. At etiam gregarii
milites fa c iu n t i n u i t i , ut coronam dent civicam , et se ab a-
liquo servatos ess q fateantur, p. Plane. Fa cio libenter ut per
litteras tecum colloquar. Id. Epist. Faciendum mihi putavi,
ut tuis litteris breviter responderem. Si est culpam ut An
tipho in se admiserit. Ter. Phorm. N on est ut copia major
a Jove donari j)ossit tibi. Hor. Epist. Est autem ut id ma
xime deceat, non id solum. Cic. orat.
Hlyen krlrs trtnik az esse s in fin i t i v u s - s a l ;
ig y : N e sit tibi, G a lle, montes semper adire . Prop. eleg. 1,
10 , 13. At mihi si credas non sit mihi oculis timuisse
meis. Tibul. eleg. F u e r it mihi eguisse aliquando amicitiae
tuae. Sali. Jug.
15. ) Coepi in f in i t i v u s - s a l nem egyb mint pleonas
mus , pldul: R ex maximo conventu Syracusis, in foro, ilens
atque deos hominesque obtestans, clamare coepit. Cic. in V err.
 140

Primo negligere et contemnere coepit , quod causa pror

sus, quod dubitari posset, nihil habebat, in Ver. Incipere
illy mdon ritkbban hasznltaik; cogere incipit e o s , ut ab
sentem Heraclium condemnarent, in Verr.
16. ) Pleonasmus a latin nyelvben az is , midn kt n e
g a t i o , vagy tagad particula hasznltaik i g e n l s helyett;
tudnillik ha e szavak elbe: nemo, nullus , n ih il , nunquam,
nusquam , nescio , ignoro , e particula: non ttetik , pldul:
non nemo (valaki); non nihil (valam it), g y ezen ktsz ne-
que is lltst jelent, ha ugyanazon mondsban valami ms ta
gad sz is foglaltatik, pldul: neque haec non evenerunt
(azaz megtrtntek) * neque tamen ea non pit probanda fue
runt (s mgis az j s helyeslend vala).
De ms rtelme van a mondsnak, midn a non atn
ne quidem ttetik (tudnillik akkor illy forma jelentse van ,
mint mikor a magyarban mondjuk: ,,mg a sem. Non fu
gio ne hos quidem m ores; non praetermittendum videtur ne il
lud quidem genus pecuniae conciliatae. Cic. in Verr. Tovbb
mikor a fmondsnak fggelkei neque neque , neve neve
particula-kkal kttetnek hozz, nem azt teszi hogy a kt nega
tio egy positio-v alakul, mert ezek illyenkor ktszk. Pl
du l: Nemo unquam, neque poeta, neque orator fu it, qui
quemquam meliorem quam se arbitraretur. Cic. ad A tt. Eam
ne quis nobis minuat neve vivus neve mortuus.
Itt azonban meg kell jeg yezn i, hogy a kt tagad parti
cula nem csupn valami egyszer jiositivum-ot jelent, hanem
az llts ersbitsre szolgl. Egybirnt sok fgg a beszd
nek sznezettl, mert megint igen gyakran majd egy positiot
alig tesz; igy mondatik: homo non indoctus, (homo doctus he
lyett) ; non imperitissimus; non sum nescius (ji tudom).
17. ) A kvetkez szavak rtelm e: nnit, nullus , nihil,
nunquam a szernt vltozik, a mint a non elttk vagy ut
nuk ll:

non nemo, valaki nemo non, mindenik

non nulli, nhny nullus non, kiki , minden
non nihil, valami nihil non, minden
nonnunquam, nha nunquam non, mindenkor

g y , nusquam non, mindentt, de noynusquam nincs szo

ksban, hanem helyette: alicubi jtt divatba. Non-nisi jelent
se : c s a k , modo non, s tantum, non: m a j d , ma j d -
 141

c s a k n e m , s z i n t e . Qui mortem in malis ponit, non potest

eam non timere. Cic. de Fin.
18. ) E t flslegesnek ltszik lenni m ulti utn, ha mg
egy adjectivum kvetkezik; mint: Versantur enim in animo
meo multae et graves cogitationes , quae mihi nullam partem
neque diurnae neque nocturnae quietis impertiunt. Cicero in
Rull.
A t ktsz pleonasmus az ellenttelben, fkp si utn.
Ter. Eun. 5 , 2 , 25: S i ego digna hac contumelia sum maxi
me , at tu indignus qui faceres tamen. L iv. 10, 19* Bellona,
si hodie nobis victoriam duis (das), ast ego templum tibi
voveo.
19. ) A pleonasmusnak bizonyos neme az is, midn a1
monds igen hoszszura nylt s a* ktsz ism telteik, mi tbb
nyire is s ut - tl trtnik, pldul: Adeon rem redisse , ut,
qui mihi optime consultum v e lit, patrem ut extimescam. T e
rent. Phorm. U t quivis, quum aspexisset, non se praetoris
convivium, sed ut Cannensem pugnam nequitiae videre arbi
traretur. Cic. in Verr. Quid est igitur cur , quum domus sit
omnium una, eaque communis, quumque animi hominum sem-
per fuerint futurique sint, cur ii , qui ex quoque eveniat, et
quid quamque rem significet, perspicere non possint? Cic. de
div. 1 , 57.

H A R M A D IK C Z IK K E L Y .

ECIIP8IS.
Eclipsis-nek mondatik, midn egy vagy tbb sz kiha-
gyatik, holott az a monds kiegsztshz tartozni ltszik.
Azonban itt csak olly kihagysok emltetnek, mellyek gyako
riak, nmi sajtsgosak a5 Rhetorica-ba tartoznak.
1. ) Hogy a szemlyes nvmsok (mint a magyarban is)
kihagyatnak azon okbul, mivel az ignek vgzete vilgosan
jelenti mellyik szemly rtetik, flebb lttuk. A mint magyar
nyelvnkben e sz : emberek kihagyatik, ig y : mondjk, be
szlik (t. i. az emberek): gy a latinban i s : h o m i n e s ki
marad ; azrt csak igy szoks mondani: dicunt, tradunt, fe
runt, putant, vocant s a t.
2. ) A tulajdonneveknl a f liu s s J ilia nevek rendsze
rnt kihagyatnak, csak tulajdon neve ttetik a gyermeknek
 142

az atyai nv pedig genitivusban ll, pldk: Faustus Sullae

(Suilanak Faustus nev lia ); Caecilia Metelli. Ugyan gy
hasznltk az idegen neveket i s : Hannibal G isgonis, Seleu
cus Antiochi. Szinte ezt kell rteni a felesg TI; ennek rsak
neve ttetik, a frj neve pedig genitivusban van, igy: Teren
tia Ciceronis; Domitia Passieni; Metella Crassi; M arcia Ca
tonis; Hectoris Andromache.
3. ) Aedes vagy templum gyakran kihagyatik, s azon is
tensg neve, mellynek a templom szentelve v a n , genitivus-
ba ttetik, de mindig valami praepositioval, pldul: habitabat
re x ad Jovis Statoris . L iv . Valerius mihi scripsit, quemad
modum a Vestae ad tabulam Valeriam ducta esses. Cicero ad
Terent. (lib. 14.) 2.
4. ) Nmelly egyes fnevek kihagyatnak, s csak a hoz-
zjok tartoz nvms vagy mellknv hasznltatik, illyenek:
tempus , p a rs , fe b r is , aqua , caro, mare, castra , prae
dium , ordo . pldul: ex quo (tem pore), ex eo, ex illo;
tertia (pars) decuma, quinquagesima; tertiana (febris)quar
t a na ; frigida (aqua) c a lid a ; ferina (c a ro ), agnina, bubu
la , canina, p orcin a;-altum (t. i. m a r e ); hiberna (castra)
aestiva ; in pompejanum (t. i. praedium) properabam, in Tus
culano eram , ex Formiano scripsit; in quatuordecim sedere
(ordo kimaradt).
5. ) Causa igen gyakran kihagyatik, s ezt valami elegen-
tia-nak tartjk; Pldk: Deliberandi (causa) sibi unum diem
postulavit. Cic. de nat. deor. Si naves dejiciendi operis
essent a barbaris missae. Caesar, de beli. G a ll. Arma ille
adversum divina et humana omnia c ep it, non pro sua aut quo
rum simulat injuria, sed legum ac libertatis subvertendae (t.
i. causa). Sallust. Ab Narnia vitandae suspicionis ( ), an
quia pavidis consilia in incerto sunt. Tacitus Ann. Quas (ora
tiones) Seneca testificando quam honesta praeciperet, vel ja
ctandi in g e n ii , voce principis vulgabat. Ann. 13 , 11. Tum
e seditiosis unum vinciri jubet, magis usurpandi juris, quam
quia unius culpa foret. Hist. 4 , 25.
6. ) Is, ea, id gyakran kihagyatik, ha azon casus-ban van,
mellyben a hozztartoz relativum, de nha akkor is, hanem
azon esetben va n ; pldul: maximum ornamentum amicitiae
tollit (is) , qui ex ea tollit verecundiam. Cic. de Amic. 22.
Terra quod accep it, (id) nunquam sine usura reddit.
gy szinte fnevek utn is kihagyatik az is, e a , id, ha
azon easusban va n , mellyben a fnv, inellyre vonatkozik;
 143

ig y : pater amat liberos et tamen castigat (t.i.e o s ). Multos

illustrat fortuna, dum (eos) vexat. Sen. Epist.
7. ) A* pronomen poss. rendszernt kihagyatik, midn azt
a subjectumbol vagy igbl is knnyen kiegszthetni, ig y : Pa-
trem video (t. i. meum); fratrem certe diligis (tuum); roga pa
rentes (t. i. tuos). Cicero in libro (suo) de senectute Catonem
loquenteni induxit.
8. ) Quid? Ezen krd-indulatsz melll az ais, cense9
mindenkor kimarad. Itt aztn meg kell jegyeznnk, hogy ezen
quid a kvetkez ignek casust mingyrt maga utn von ja,
pldul: Quid? Alexandrum Phaereum quo animo vixisse ar.
bitramur ? Cic. de Off. Quid? illam armorum officinam ecquid
recordaris ? Ezen szlsmd , quid censes (censemus, cen
setis)? gyakran csak arra val, hogy a beszdet megkezdjk
vele; pldul: Quid censes hunc ipsum Roscium , quo studio
esse in rusticis rebus ? Cic. p. Rose. Quid censemus superio
rem Dionysium, quo cruciatu timoris angi solitum; e helyett:
quo cruciatu censemus Dionysium angi solitum esse?
gy egsztethetnek ki a kvetkezk : Quid vero? Quid
igitur? Quid ergo? Quid enim? censes vagy censetis ltal.
Ezek ismt ms nemek: Quid tum? kiegsztse : sequitur.
Quid ita? Accusatis Sex. Roscium. Quid ita? Quia de
manibus vestris effugit. Ezen tmeneti formula: quid quod
igen szokott: Quid quod salus sociorum summum in pericu
lum vocatur ? Quid quod sapientissimus quisque animo aequis
simo moritur ?
Quid multa? quid plura? ne multa; ne multis ; ne plu
ra , akkor hasznltatnak midn mondjuk: ,,szvala , rviden,
helyett.
9. ) Pertinere kihagyatik; pldul: nihil ad me ; recte an
secus, nihil ad nos (t.i. pertinet), aut si ad nos, nihil ad hoc
tempus. Cic. in Pis. Nihil ad rm ; quid hoc ad Epicurum
(mi kze ehhz Epicur-nak?) Quorsus haec? Illy kihagysok
mg: quo mihihancrem (dare). xMartis vero signum quo mi
hi (dare), pacis auctori ? Cic. Epist. Quo mihi fortunam, si
non conceditur uti? Horat. Epist. Quo mihi bibliothecas?
Sen. de tranq. Quas tu mihi intercessiones , quas religiones
(profers vagy dicis) ? Hasonl ez is : quid mihi cum hac re
(mit csinljak n evvel.) ?
10. ) N ih il aliud quam, ebbl a facere ignek valamelly
ideje ltszik kihagyatva lenni. U t, quoad potestate abiret,
 144

domo abditus nihil aliud quam per edicta obnuntiaret. Sueton.

Caes. 20. ppen a szerent van: quid aliud quam is. Nam
quum jure belli Sulla dictator proscripsisset inimicos , qui su
pererant, revocante Lepido, quid aliud quam ad bellum vo
cabantur? Hlyen: nihiljiraeterqnam; L iviu s: Et illa qui
dem nocte nihil praeterquam vigilatum est in urbe. Hasonl
0 ehhz: S i nihil aliud; Curtius: Vincam tamen silentium, et,
si nihil aliud, certe gemitu interpellabo. De akkor is mindig
kihagyatik a facere vel f e c i t , midn valakinek cselekedet
re tlet mondatik; C icero: Bene Chrysippus, qui docet; at
stulte Regulus, qui captivos remittendos disuaserit.
11. ) A i t , inquit ,,iigymonda az idegen mondsok- vagy
idzeteknl szokott hasznltatni mint nyelvnkben is, de gyak
ran kihagyjk: Turpemque aperto pignore errorem probans: En,
(t. i. ait v. inquit kimarad) hic declarat, quales sitis judices.
Phaedr. gy szinte sokszor kihagyatik: dicere vel dicit , va-
lamelly idzetnl. Scite enim Chrysippus: ut gladii causa va
ginam , sic praeter mundum cetera omnia aliorum causa esse
generata. Cic. de nat. deor.
12. ) Az eskvs, vagy fogads-ttelfle kifejezseknl
az: oro, rogo, obsecro, precor igk kihagyatnak ,,pldul:
Per ego vos deos patrios, (t. . oro), vindicate ab ultimo de
decore n-omen gentemque Persarum! az igazi constructio ez: per
deos patrios vos oro , vindicate. Ezen hajtsban: D i me
liora ! vagy a dent, vagy velint van kihagyva.
13. ) Nha az ignek ktszer kellene ttetnie, s csak
egyszer ttetik, igy Cicero de lg. 3 , 13: Ut enim cupidi
tatibus principium et vitiis infici solet tota civita s, sic emen
dari et corrigi continentia (t. i. solet). Magis ego te amo quam
tu me (t. i. amas.)
14. ) Zeugma , vagy mint nmellyek mondjk: syllep
sis nv alatt ism eretes, midn a* kt vagy tbb nvhz tarto
z ige rtelmre nzve csak egyikhz illik , a tbbiek egszen
klnbz igvel egsztetnek ki. Ez Csupa klnczkds,
keresettsg fkp kltknl; a prosaicusok kzl Tacit. igy
szl: Germanicus, quod arduum, sibi (t. i. sumpsit, vagy r
telemre hozz hasonl ige kimaradt), cetera legatis permisit
Id. 3, 12.: Si legatus Oricii terminos (itthihetleg e x c e s s i t
maradt k i ) , obsequium erga imperatorem exu it Sallust. Iu
Jugurtha tantus dolus tantaque peritia locorum et militiae erat,
\\t\,j)acem ( a g e n s kihagyatott) an bellum gerens pernicio
sior esset, in incerto haberetur. C icero: Illa arm a, centu-
 145

riones, cohortes non periculum nobis, sed praesidium denun

tiant; a d e n u n t i a r e (fenyeget) csakpericulumhoz illik, te
ht praesidium mssal, taln p r o m i t t u n t igvel egszte-
tik ki,

15. ) Rsse az infinitivusok m elll, fkp pedig a! perfe

ctum infin. utn rendesen kihagyatik. Teren t.: ancillas nono-
portuit relictas. Cicero: quod jam pridem factum oportuit;
signum ablatum non oportuit. sa t . Azonban nem csak miut
inf. hanem praesens-ben a harmadik szemlyt mind egyes ,
mind tbbesben : est, sunt, kihagytak gyakran, ppen mint
magyar nyelvnkben nem nha, hanem ltalnos szably,
hogy jelen idben a harmadik szemly kimarad; Cicero: Poe
ni foedifragi (iu n t); crudelis (est) Hannibal : reliqui justitio-
res (sunt). A kzmondsokban mg inkbb kihagytk, pl
dul: Summum jus summa injuria; omnia praeclara rara; quot
homines tot sensus; C ic . Suus cuique mos; Terent. A*
pass. parti, futur. szinte tbbnyire kihagyatik az est, pldul:
Habenda ratio valetudinis , utendum modicis exercitationibus.
16. ) U t, a kzbetett rvid mondsokban, millyenek: ut
opinor, ut puto, ut censeo, ut credo, sokszor kihagyatik,
m egjegyezvn, hogy a credo igy ut nlkl kzbetve irnii
rtelm szokott lenni. C icero : Male, credo, mererer de meis
civibus, si ad eorum cognitionem divina illa ingenia transfer
rem. Egybknt a lebb emltett msik hrom ige nagyon
gyakran a mondsnak figjv vltozik acc. s inlinitivussal;
gy hogy nem jl mondatnk: nondum domi erat, ut sciebam;
nondum Romam ven isti, ut puto, hanem igy: nondum eum do
mi esse sciebam; nondum Romam te advenisse puto; libri ,
quos putabam mihi surreptos esse , reperti sunt.
17. ) A praepositio ketts mondsok egyiknl kihagya
tik , fkp kltknl. Horat. Carm .: Quae nemora, aut quos
agor in specus (e h. in quae nemora). Id. Epist.: Foedera re
gum vel Gabiis (cum) vel cum rigidis aequata Sabinis. De mg
gyakrabban kimarad a praepositio a relatv, nvmsokkal. Cic.
ad A tt.: In eadem opinione fui, qua reliqui omnes (t.i. in qua).
p. R ose.: In quem hoc dicam, quaeris Eruci ? Non in eumf
quem vis et putas (e h. in quem vis et putas me dicere).
18. ) Ezen szjrsban : tantum abest u t, ha mg msik
olly monds kvetkezik , mellyben ut va n , ebben az adverbi
um potius st inkbb , contra ellenkezkp, kihagyatva lt
szik lenni; de potius-t kitve nem lthatni sehol, contra-t
is igen ritkn, teht a msodik monds h elyett, mellyben az
10
 146

ut fordulna e l , rendszernt v ix vagy etiam vlasztatik. Cic.

O rat.: In quo tantum abest, ut nostra miremur, ut usque eo
difficiles ac morosi simus, ut nobis non satisfaciat ipse Demo
sthenes. Brut, tantum abfuit, ut inflammares nostros animos:
somnum vix tenebamus.
19. ) S i ktsz a ketts monds elejn kimarad, a midn
aztn ktsges, vljon nem krdses e a monds; pldul Ho
ratius: Casus medicusve lcvarit aegrum ex praecipiti, mater
delira necabit. Terentius: Unum cognoris , omnes noris. Cic.
in Verr. 3, 2. Furem aliquem aut rapacem accusaris, vitanda
tibi semper erit omnis avaritiae suspicio. Ib. negaret hac ae
stimatione se usum : vos id homini credidisse videremini (e
h. si negaret). Dedisses (si) huic animo par corpus, fecisset
quod optabat. PJin. Epist.

20. ) Vero , autem ktszk az ellenttes, kivlt rvid

mondsokban gyakran kimaradnak. An Scythes Anacharsis
potuit pro nihilo pecuniam ducere, nostrates plilosophi non fa
cere poterunt? Cic. de Fin. 5, 32.. Tantum cibi et potionis
adhibendum, ut reficiantur vires, non (autem) opprimantur. Cic.
de Sen. Vincere scit Hannibal, victoria uii nescit. L iv. 22,
51. Ego, quid futurum sit, nescio, quid fieri possit scio. Sen.
Epist. Multi famam , conscientiam pauci verentur. Plin.
21. ) A* ktsz kimarad , midn kt sz egyms ellenbe
ttetik , mellyek azonban egsz mondst tesznek , igy a ma
gyarban : akarjak ne akarjak ; pldul: veiim nolim; maxiina
minima; prima postrema (elstl u tolsig); dignos indignos
adire; aedificiis omnibus jmblicis j)rivatis , sacris profanis.
Cic. in V e r r . Nam gloriam , honorem, imperium bonus ig
narus aeque sibi exoptant. Sali. Cat.
22. ) E t gyakran kihagyatik, midn kt ugyanazon hiva
talt visel szemlyek nevei emltetnek, pldul: Consules de
clarati sunt Cn. Pompejus, M. Crassus ; quo anno Cic. Pom
pejus, M. Crassus consules fuerunt; Cn. Pompejo, M. Cras
so consulibus. Cicero in V e r r.: Ab A . Postumo, Q. Ful
vio censoribus. De nemcsak ugyanazon hivatalbeli szem
lyek neveinl, hanem msoknl is kihagyatik nha, ig y : Mit
to L . Laelium, P. Scipionem. Cic. B ru t. Dicebat idem Cot
ta , Curio.
23. ) Szinte eclijms-nek vehetni, midn kt monds m kt-
szval foglaltatik szsze, mert gy tetszik az et hinyzik; pl
dul: Haec est vis hujus anuli et hujus exem pli: S i nemo sci-
 147

turus, nemo ne suspicaturus quidem s , cum aliquid injuste

fec eris, si id diis hominibusque futurum sit seinper ignotum,
sisne facturus. Eclijms-nek tarthatni, ha ne elrebocstva
et hasznlatik, a midn ut ki van h agyva; i g y : Monere coe
pit Porum , ne ultima experiri perseveraret dederitque se vi
ctori. Curt. Huic ille primum suasit, ne se moveret et (ut)
expectaret. Curt.

24.) Olly praedicatum, inelly kt vagy tbb szemlynek

tulajdona, csak egyszer ttetik, * msiknl kihagyatik. p l
dul: Sp?irii Cassius, Maelius (e helyett: spurius Cassius et
spurius M aeliu s). Servius duas filias juvenibus regiis, Lucio
atque Arunti Tarquiniis , jungit. L iv . Cum legionibus se
cunda et tertia. L iv . 10, 18.

N E G Y E D IK C Z IK K E L Y .

*BE S Z D R S Z E K
A E IIIE IY IIE Z
TETSE.

A) A* b es z d r s z e k h e l y z e t e ltalban.

1. ) Els helyen ll a subjectum, akr egyszer monds

ban , akr pedig ktsz , vagy relativum utn; ezt kveti az
ige a7 velejr igehatrzval; aztn j a7 t rg y , vagyis obje
ctum casusaival; vgre a praepositiok. Ez a g r a m m a t i -
c a i c o n s t r u c t i o rendje. De az ornatban nem ezt tartjk,
hanem majd egyik majd msik rsz , majd meg valamennyi nem
a maga kznsges helyn van , miknt az ir vlemnye sze
rnt szebb , czifrbb , vagy nagyobb hatsnak hiszi.
2. ) Minthogy azonban a czifrasgok mg sem mindenho
v illenek, s az ir nemhajhszva klns hats utn egysze
ren adta el gondolatait, igen termszetes hogy ezt tbben
megkedveltk; igy ln, hogy fkp trtneti eladsokban s
elbeszlsekben azon rend hontosultmeg, miszernt a subjectum
ell ll, egyebek kzpre ttetnek, az ige pedig vgre j a*
mondsnak, miknt magyar nyelvnkben is trtnik; s ettl
ok nlkl lnm tvozhatni. Ha egybirnt a monds igen hosz-
szu, az ignek nem szksges ppen vgrl llania; szval
tbb egyes eset adja el magt, mellyrl szablyt adni teljes
lehetlensg, st valsgos esztelensg is volna minden sznak
helyt gy kitzni, hogyannak szksgkp csak ott kell lla
nia s nem msott. A* fggelkes vagy kzbesztt inond-
 148

sokban, mellyek magyarzatul szolglnak, az ige legell szo

kott ttetni, pldul: amicum aegrotantem visere volebam:
habitat autem ille in parte urbis remotissima.
3. ) A z olly patheticus kifejezs vagy s z , mellyre kl
ns hangnyomatk esik, vagy pedig a mi ellenttell szolgl
vn kitntetni szksges, ell szokott llni. Pldul: Cito a-
rescit lacrim a, praesertim in alienis m alis; Sua vitia insipi
entes et suam culpam in senectutem conferunt; A malis mors
abducit, non a bonis, verum si quaerimus; Insignia virtutis
inulti etiam sine virtute assecuti sunt. Cic. Ha pedig nincs
patheticus sz a' mondsban, azon sz, mellyet a tbbi fltt
figyelembe vtetni hajtunk, leghtulra hagyatik; igy Caes. Gal
lia est omnis divisa in partes tres; quod ante id tempus acci
derat nunquam ; Cicero : Sequemur igitur hoc quidem tem
pore et in hac quaestione potissimum Stoicos ; Expetuntur au
tem divitiae quum ad usus vitae necessarios, tum ad perimen
das voluptates; de L eg . 1 , 23: quae virtus ex providendo est
appellata prudentia .
4. ) Az olly s z , melly egyikhz is msikhoz is kzsen
tartozik, vagy ell, vagy htul, de csak egyszer s nem min
denek sz mell ttetik, igy: in scriptoribus legendis et imitan
dis ; vagy: in legendis imitandisque scriptoribus, nem pedig
igy : in legendis scriptoribus et imitandis; hostes victoriae
non omen modo, sed etiam gratulationem j)raeceperant; ha
bentur et dicuntur ty ra n n i; amicitiam nec usu nec ratione
habent cognitam.
5. ) A* genitivus majd ell, majd meg htul ll jobban,
mirl teht szably nincs, pldk; C icero: quod is , qui un
die, tota A sia , tot civitatibus, uno nuntio atque una signifi
catione Hierarum cives Romanos necandos trucidandosque de
notavit. Cur eorum spein exiguam reliquarum fortunarum
(itt kt genitivus van: egyik subjectum, s ez ell, msik ob
jectum , az utbb ll) vi extorquere conaris? Cic. iu Verr.;
cognoscite hominis principium magistratuum gerendorum.
6. ) Az adjectivum mind a fnv eltt mind pedig utn
llhat. Mikor kelljen ell s mikor htul llnia: bizonyos sza
blyok nincsenek, a* szoksra kell gyelni; azt egybirnt meg
jegyezhetni, hogy a tbb sztagbul ll a d j e c t i v u m az
egytag s u b s t a n t i v u m n a k majd mindig utna ll, pl
dul : Di immortales, rex potentissimus et nobilissimus; res
innumerabiles, res dissimillimae. Nmi ms beszdrszeket,
vagy szavakat, mellyek a nvhz tartoznak, szoks az adjecti-
 149

vum s substantivum kz rakni, pldul: Amicitia usque ad

extremum vitae diem permansit; tuorum erga me meritorum
memoria.

J e g y z e t , A ? praepositio s casus-a kzt igen gyakran g e-

n i t i v u s , vagy adverbium, nha ktsz is ll, igy, Cicero: inter
hostium tela; propter Hispanorum, apud quos consul fuerat, inju*
, rias ; ad bene beateque vivendum. Post vero Sullae victoriam;
praeter enim tres disciplinas. Emltst rdemel, hogy a per s azon
trgyat jelent accusativus kz, mellyet kvn, igen gyakran m9
accusativus ttetik, ig y : per ego vos; Terent.: per ego te deos oro;
Cicero: N olite, judices, per vos fortunas vestras , inimicis meis da*
re laetitiam.

7. ) A*-hivatalt vagy mltsgot, szval czimet jelent

nevek, *s mindazok, mellyek czim helyett szolglnak, a* f
nv utn ttetnek mint a* magyarban i s , pldul: Cicero con
sul ; Ennius pota; Mucius augur; Plato philosophus; Diony
sius tyrannus; azonban az rksdsi cziin r e x , sokszor e-
ll ll, m int: rex Dejotarus. A nemzetsgi vagy csaldi ne
vek gyakran ell llnak, igy : Marcus Tullius C icero, P. Cor
nelius Scipio Africanus.
8. ) Olly nevek, mellyek egymsnak ellenbe ttetnek,
egymsmelleit szoktak lln i, i g y : alius alium insuperat; alius
aliunde. venit; manus manum lavat; cuneus cuneum trudit.
9. ) Ha a iion a* mondsnak csak egyes szavhoz tarto
zik , annak mindig eltte l l , i g y : non te reprehendo sed for
tunam ; ha pedig az egsz mondsnak tagad rtelme van, a*
non az ige eltt ll, pldul: cur tantopere te angas, intelli-
gere sane non possum. Non dico helyett rendszernt nego
hasznltaik: negavit eum adesse. Ha e tagad szavak: non,
neque, nemo, nullus ms tagadkkal fordulnak e l ; miilye
nek: quisquam, ullus, unquam: az elsbbek mindig ell hasz
nltatnak , habr nem kzvetlenl i s , pldul: nemini quid-
quam negavit, non memini te unquam vidisse.
10. ) Sok kifejezsben a szavak rgi szoksnl fogva bi
zonyos helyet nyertek, mire a* classicusok olvassnl kl
nsen kell figyelni. g y : civis romanus, populus Romanus,
terra marique, Pontifex maximus, magister equitum, Jupiter
optimus maximus. Ezen ablativusok : opinione , spe, justo,
solito , mindig comparativusok eltt llnak; opinione omnium
majorem animo cepi dolorem. (luisque, midn ezen nvm
sokkal kttetik szsze: sui , sibi, se, suus, mindig utnuk
ll ezeknek, pldul: $\\)\quisque maxime favet; suum cuique
 150

pulchrum videtur; sua cuique dextra ultionem tot malorum

pariet.
Quidem gyakran elvtetik azon sztul, mellyhz tarto
z ik , hanem valami nvmshoz foglaltatik, igy C icero: tibi-
que persuade , esse te quidem mihi carissimum, sed multo fo
re cariorem, si etc. e* h . : te carissimum quidem mihi esse.
N e quidem mindig elvlasztatik , minthogy azon sz,
mellyre a nyomadk esik, kzbettetik, pldul: nepatrem
quidem venerabatur; ne in fanis quidem, ne si dubitetur
quidem , ne $mim in Sicilia quidem fuit, *s a* t. Cic. ppen
igy vlasztatik e l : non ?iisi (csak). Cicero de am ic.: sed
hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse;
ib . : quae (caritas inter natos et parentes) dirimi nisi detesta
bili scelere non potest.
Crede mihi, vagy mihi crede e helyett hasznltatik:pro
fecto , v a l b a n , b i z o n y r a .
11.) In q u it , idegen monds* idztetsnl ttetik , mg
pedig rendszerint az idegen mondsnak egy kis szakasza utn,
pldul L iv .: Sex. Tarquinius stricto gladio ad dormientem
Lucretiam venit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso:
Tace Lu cretia , in q u it , Sex. Tarquinius sum.

B) Monds ok* szszektse, s peridusok.

1. ) A* mondsok* szszektsre fkp a* ktszk hasz

nltatnak, honnt neveztetnek is, de helyettk r e l a t i v u m ok,
a d j e c t i v u m o k , s a d v e r b i u m o k is igen szokottak;
nha pedig ktfle is ttetik; ktsz r e l a t i v u m mai , v. ms
sal, vagy pedig kt ktsz; pldk: quod quum audivissem,
quod si fecissem, quod quamvis non ignorassem: Quam pal
mam utinam di immortales tibi reservent; quod qui facit (et
qui hoc facit h .), eum ego impium judico; contra quem qui
exercitus duxerunt, iis senatus singulares honores decrevit.
Megjegyzsre mlt a* pron. relat. az ahlativusban compa-
ratlvusoknl, pldul: Cato , quo nemo tum erat prudentior,
lib eri, quibus nihil mihi potest esse jucundius.

2. ) Quod, s quodsi, quodnisi, quod ota'igen gyakran

szolglnak a* mondsok* szszektsre, pldul, Cicero in
V e r r .: Quidsi illinc inanis profugisses, tamen ista tua fuga
nefaria, proditio consulis tui conscelerata judicaretur. Id. de
 151

nat. deor. Quodsi omnium animantium formam vincit hominis

figu ra, e fugur profecto e s t , quae pulcherrima sit omnium.
Cic. in V e r r.: Quodnisi Metellus hoc tam graviter egisset
atque illam rem imperio edictoque prohibuisset, etc. Id. de
F in .: Quodetsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam
sine ratione consequntur, ars tamen est dux certior, Elfor
dulnak mg ezek is, mbr ritkbban: quodquum, quadubi,
quodquia , quodquoaiam, quodne, quadutinam, holott ma
ga a ktsz is elg volna, pldul: Quodquum audivisset a-
dolescens filius , negotium exhiberi p a tri, accurrisse Romam
et cum prima luce Pomponii domum venisse dicitur. Cic. de
OfF. Quodubi ille in tellexit, id agi atque id parari, et fi
liae suae vis afferretur, servos suos ad se vocat. Id. in Verr.
Quodquia nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam
jucunditatem vitae tenere possumus etc. Cic. de Orat.
3. ) Neque s nec ktszk igen gyakoriak ut helyett: a*
plda erre szmtalan. Nha pedig: enim, ver , non , tamen
mellkletvel fordulnak el, igy: Neque vero non eadem ira
deorum hanc ejus satellitibus infecit amentiam etc. Cic. p .M il*
Nec enim is , qui in te adhuc injustior fu it, non magna si
gna dedit animi erga te mitigati. Epist. Neque tamen, quum
haec scribebam, eram nescius. Cic. ib.
4. ) A mi mr a' j^riodust illeti, az olly beszd, vagyis
a mondsoknak etly szszekttetse, hogy az egsz kerek be
szdnek rtelmt ki nem vehetni, mig az utols rsz hozz nem
jrul. Alapja ugyan minden peridusnak a legegyszerbb
monds, mellynek r s z e i: subjectum, praedicatum s copula.
Pldul e hoszszu peridusnak: Deus, quum justitiae suae me
mor , omnes homines, Noachi aetate viventes, qui a flagitiis
erant contaminatissimi, aquae vi immissa perire jussisset: No-
acho s o li, quia ipsum colebat, benignitatis suae memor, mo
do mirabili parcendum, putarit e hrom sz az alapja: Deus
Noacho pepercit.
5. ) Olly beszd mondatik teht peridusnak, mellyben
a,1 fmondson kivl tbb kisebb mondsok, mint jrulkok,
kzbettelek, foglaltatnak, s azokat m e m b r u m , vagy ha
rvidebbek, incisum nvvel nevezik. A peridus kznsge
sen ngyfle szokott lenni, s rszeinek szmrl igy nevezik:
uniinembris, bimembris, trimembris, quadrimembris. E 'sze
rint a periodus, vagy sim plex % vagy composita.
6. ) P e r i o t l u s s i m p l e cc. A ' simplex periodus ugy
kszl, hogy a fmonds subjectuma s praedicatuma kfrz,
 i152

egy vagy tbb kis monds, vagy incisum ttetik; hogy pedig az
iliy kzbesztt incisum-nak meg kell a* fmondssal egyeznie,
magtol rtetik, azaz, oda kell illenie. Minden simplex perio
dus, csak u n i m e m b r i s . Pldk:
Homines, quia mortales sunt, non possunt vitam aeter
nam in his terris exspectare. Multi, cum in potestate essent
hostium, multi in custodia, dolorem suum doctrinae studiis
levaverunt. Cic. de Fin. N escire , quid antea, quamnatus
sis, acciderit, id est, semper esse puerum. Cic. Orat. Sa
pientis animus , magnitudine consilii, tolerantia rerum huma
narum , contemtione fortunae, virtutibus omnibus , ut moeni
bus septus, vinci aut expugnari non potest. Cic. Scipio ,
ut Hannibalem ex Italia deduceret, exercitum in Africam tra
je c it. Antigonus, quum adversus Seleucum Lysimachumque
dim icaret, in praelio occisus est. Np. de reg. Stultitia, et
si adepta est, quod concupivit, nunquam se tamen satis conse
cutam putat. Tuse.
7.) P e r i d u s com posita. Ez kt frszbl ll;
egyik, az els rsz, tudnillik Protasis, a* msik Apodosis n
ven ismeretes. s ezeknek majd az egyike, majd a msika ll
tbb tagbul, majd pedig egyformn mind a kett kt kt tag-
bul van szszetve. A* peridusnak rszeit s tagjait pontos ve
sz (;) s ketts pont (:) ltal klnbztetni meg. Pld k:
Qui putat magnam doctrinam sine ingenio praeclaro, sine
industria indefessa, sine libris optimis posse comparari: mag
no veheinentique errore ducitur. Quoniam in hoc libro de elo
cutione scripsimus, e t , quibus in rebus exemplis opus fu it,
uti sumus nostris, idque fecimus praeter consuetudinem eorum,
qui de hac re scripserunt: necessario faciendum putavimus, ut
paucis rationem nostri consilii demus. Auct. ad Herenn.
Quemadmodum,, quum petebam, nulli me vobis auctores gene
ris mei commendarunt: sic , si quid deliquero, nullae sunt ima
gines , quae me a vobis deprecentur. Cic. de leg. agr. Ut~
saepe homines aegri morbo gravi, quum aestu febrique jactan
tu r, si aquam gelidam biberint, primo relevari videntur, de
inde inulto gravius vehementiusque afflictantur: sic hic mor
bus , qui est in re publica, relevatus istius poena, vehemen
tius, viris reliquis , ingravescit. Id. in Cat. E ts i , Quiri
tes , non est meae consuetudinis initio dicendi rationem redde
re , qua de causa quemquam defendam; propterea quod omni
bus civibus in eorum periculis satis justam mihi causam neces
situdinis esse duxi: tamen irt hac defensione capitis, famae,
 153

fortunarum omnium Cari Rabirii proponenda ratio videtur of

ficii m ei; propterea quod, quae justissima causa ad hunc de
fendendum esse visa est, eadem vobis ad absolvendum debet
videri. Cic. p. R a b irio. S i fivt in republica tempus ullum,
cum extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni
civis auctoritas et oratio: tum profecto fuit, cum patrocinium
pacis exclusum est, aut errore hominum, aut timore.
8. ) A ' sznok beszde nem csak az eddig emiitett sajt
sgok , s peridusok, hanem az gynevezett tr o p u s o k s
figurd-k ltal is klnbzik a kznsges prosa-to\. A t r o
p u s egyes szavakban, a f f i g u r a egsz mondsban van. N-
melly trpusok a rhetoricai czifrasgokban metaphora vagy
t r a n s l a t i o nven ismeretesek, mik fkep hasonlatossgok
ban mutatkoznak, mint: segetes sitiunt (a* vetsek szomjaz
nak), homo asper, fulmina eloquentiae. S y n e c d o c h e , mi
dn valamelly rsz az egsz helyett mondatik, pldul: tectum%
domus h .; m e t o n y m i a , midn valami rokon trgy vte
tik ms helybe, pldul: V u l c a n u s , ignis h ., C e r e s ,
panis h .; a n t o n o m a s i a , a tulajdonnv helyettestse,
pldul: Romanae eloquentiae princeps , Cicero h. Ezeknek
*s hasonl tbb tropus-nak hasznlatt a lexicon-okbul tanul
hatni meg.
9. ) A* f i gnra-Vi&t sokkal inkbb s szabadabban hasznl
hatni , mint a tropus-okat. A figura- k ktflk szoktak len
n i: figurae s e n t e n t i a r u m , s fig. v e r b o r u m . Mind kt
nemek nagy szerepet jtszanak a sznoklatban; gyakran csu
pn ezek ltal gyz a sznok. Mind errl azonban a' r h e t o
r i c a szl, itt elg lesz csak rviden nmieket megemlteni.
Majd minden figura vagy h o z z a d s , vagy h a s o n m s ,
vagy t a g a d s ltal keletkezik.
H o z z a d s ltal lesznek: geminatio , pldul Cic. in
V e r r .: Crux, crux inquam misero et aerumnoso comparaba
t u r ; repetitio , midn tbb incisum ugyanazon szval kez
ddik, pldul Cic. in Cat.: N ih il ne te nocturnum praesidium
Palatii, nihil urbis v ig ilia e , nihil timor populi, nihil consen
sus bonorum omnium , nihil hic munitissimus habendi senatus
locus , nihil horum ora vultusque moverunt? conversio, mi
dn ellenben a monds rszei tbbszr ugyanazon szval vg
zdnek ; complexio tmad a kt elbbi figura t. i. repetitio
s conversio szszefoglalsa ltal, pldul Cic. in Rull.: Quis
legem tulit? Rullus. Quis majorem partem populi suffragiis
prohibuit? Rullus. Quis comitiis praefuit ? Rullus. Quis decenr-
viros quos voluit renuntiavit? Idem Rullus; traductio, mi-
 154

dn valamelly sz az elrebocstott mondsbul tvtetve ism-

teltetik, pldul auct. ad H e r .: Eum tu hominem appellas ,
qui si fuisset, homo, nunquam tam crudeliter vitam hominis
petisset; polysyndeton, a ktsz gyakori ismteltetse ,
pldul ad H er.: E t inimico proderas, et amicum laedebas, et
tibi ipsi non consulebas.
H a s o n m s ltal, annominati o , pldul Cic. in
V e r r .: Ut cum non facile non modo extra tectum , sed ne ex
tra lectum quidem quisquam videret; in C a t.: hanc retip.
pestem non paulisper reprim i , sed in perpetuum comprimi
volo; antitheton, pldul Cic. p. Mii.: Est igitur haec, judi
ces, non scripta, sed nata le x , quam non didicimus, accepimus,
legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expres
simus , ad quam non docti , sed fa cti, non instituti, sed im
buti sumus, ut etc. commutatio, pldul ad H er.: Quia
stultus es , ea re taces, non tamen quia taces , ea re stultus
es; si poma loquens pictura est, pictura tacitum poma debet
esse; regressio, Cic. B ru t.: Ut eloquentium juris p erita-
simus Crassus, juris peritorum eloquentissimus Scaevola ha
b eretu r; gradatio , ad Her.: imperium Graeciae fuit penes A-
thenienses, Atheniensium potiti sunt Spartiatae, Spartiatas
superavere Thebani, Thebanos Macedones vicerunt, qui ad
imperium Graeciae brevi tempore adjunxerunt Asiam bello
subactam.
Tagads ltal illyenfle figura-k tmadnak: aposiopesis,
midn valamit kszakarva elhallgatunk, s rgtn flbesza-
kasztjuk az elkezdett mondst, pldul Cic. p. M ii.: De nostro
enim omnium non audeo totum dicere. A z ismeretes virgi-
liusi figura: Quos ego sed motos praestat componere fluctus.
dissolutio, mikor a ktszk kihagyatnak, mint Cic. Quin-
tiliannl: Qui indicabantur, eos vocari, custodiri, ad sena
tum adduci ju ssi; correctio , az ppen ejtett kifejezsnek
megjavtsa, pldul Cic. in Catii.: hic tamen vivit. Vivit? im-
mo vero etiam in senatum ven it; dubitatio , a szndkos
ktkeds, ad Her.: Tu istud ausu3 es dicere, homo omnium
mortalium nam quo te digno moribus tuis appellem nomine ?
A figurae sententiarum neme szorosan a rhetorica-ba
tartozik, de nmellyet rintennk kell, miilyen a k r d s s
f e l k i l t s , mellyek igen gyakran fordulnak el; s ide tar
tozik az is, midn tvollev vagy lettelen dolgokat hvunk fel,
pldul Cic. p. M ii.: Vos enim jam eg o , Albani tumuli atque
luci etc. a* ssemlyesits, midn a' hazt beszlteti, a hyper-
 155

bola, az ironia, a hasonlatossg, sa t. mit a* classicusok* ol

vassbl megtanulhatni.
Zradkul lljon, itt mg ez egyszer thema: l i t t e
ris d e l e c t o r a flebbi figurk szernt vltoztatva:
Geminatio: L ittera e, litterae inquam, solae me delectant.
Repetitio: Litterae me puerum aluerunt, litterae me juve
nem a libidine servarunt, litterae virum in rep. admini
stranda adjuverunt.
Conversio: Litterae honestissima voluptate oblectant, rerum
novarum inventione oblectant, immortalitatis spe certis
sima oblectant.
Complexio: Qui litteris delectatur, quivero inveniendo dele
ctatur, qui doctrina propaganda delectatur, eum vos ma
lum esse civem putatis ?
Traductio: Quid vis ? Tune litteris delectaris, qui litterarum
fundamenta odisti?
Polysyndeton : Litterae et erudiunt et ornant et obleciant et
consolantur.
Paronomasia: Qui possim ego litteris carere, sine quibus vi
tam ipsam agerem invitus ?
Antideton: Qui litteris delectari te dicis, voluptatibus impli
cari te pateris ?
Antimetabole: Non quia delectjfr, studeo litteris: sed quia
studeo, delector.
Gradatio: Studia mihi litterarum doctrinam, doctrina gloriam,
gloria invidiam et obtrectationem comparavit.
Aposiopesis: Quid? Tu mihi hoc objicis, qui nihil unquam in
vita expetierim nisi virtutem et doctrinam: tu quidexpe-
tieris sed taceo, ne convicium tibi fecisse videar.
Asyndeton: Quid dicam de utilitate litterarum? Erudiunt, or
nant, oblectant, consolantur.
Correctio: Litterae me delectant; quid dico delectnt? Immo
consolantur et unicum mihi perfugium praebent inter hos
vitae laboriosae molestias.
Dubitatio: Litterae me sive erudiunt, sive oblectant, sive con
solantur: sed quid potissimum dicam nescio.

i
 15 ti

TOLDALK RSZ

P R O S O D IA .
E' munka* elejn nmelly fszably mr eladatott a* sz-
tagok* hoszszsgrl, itt a* mr ismeretes verseket toldal
kul adni jnak gondoltam, mellyek minden sztagokrul rsz^
letes szablyokul szolglnak.

Vocalem breviant, alia subeunte, Latini.

1. De vo -Produc, ni sequitur r : fi , et nomina quintae ,
calibus. Quae geminos casus, e longo, assumit in i ,
Nomina co rrip ies: fidique, spique , reique.
Ius commune est va ti: producito alius;
Alterius brevia* Pom pei, et cetera produc.

Eheu produces semper : variabitur ohe.

Graeca per Ausoniae fines sine lege vagantur.
Quaedam etenim brevibus (veluti Symphonia) gaudent.
Et quaedam longis, ceu: D ia , Chorea, T h a lia,
Darius, Cytherea, a r, E leg ia , platea.,
Atque alia. At Choream rapuit, platamque Pota,
Solvit et in geminas (veluti Cythereia) longam.

Diphthongus longa est in G raecis, atque L a tin is:

tbongis- **rae raPe PraePosituin v o c a li, dicque: praeustus.

Vocalis longa est, si consona bina sequatur,

3. De po-Aut duplex (z , x ) , aut I , vocalibus interjectum,
sitione: Consona principium verbi sortita sequentis.
Seu duplex, seu bina, nihil praeeuntibus auget
Temporis , ut fiant longae, seu clara Zacynthos.
Contrahit rator, variant in carmine vates,
Si mutam, liquidamque simul brevis una praeibit.
Utraque vocalem si consona juncta sequentem
Non ferit, anteiens brevis est (velut bruo) nunquam.
Quadrijf/gus rapitur, bijifgus conjungitur illi,
ln quibus I , duplex non est, sed consona simplex.
Subiicit et subicit dicunt in carmine vates.
 157

Quae brevis ante fu it, facit hanc contractio longam.

4. De Pro bvbus dices bbus; pro non vl nlo.
r.ontra- c g o , c g o , dego sic dicito dgo.
ctione. mxhi mi., n isi n i, cui cuj, sic e nihil est nil.

Derivata patris naturam verba sequuntur.

5. De de-Mobilis, et fomes , laterna, ac regula, sedes,
rivatis : Quamquam orta a brevibus, gaudent producere primam.
Corripiuntur arista, vadum, sopor atque lucerna ,
Nata licet longis. Usus te plura docebit.

Legem simplicium retinent composta suorum,

6.De Vocalem licet, aut diphthongum syllaba mutet.
fcoTDposi-|Deiero, sed jro dat, peieroque; innuba, nubo:
iis : Pronbaque ; atque hilum nihilum; dat semispitus ,
Spio ; fatidicus, fratresque a dico creantur.
Participale ambitum, ab itum inter longa repone.

Praeterita assumunt primam dissyllaba longam:

Sic venio , sedeo : v n i, sdique dederunt.
r a e t e r i - scindo, fero, rapiunt bibo, findo priores,
P tis: Compositum tamen abscidi communis habetur.
Praeteritum geminet si primam, corripe utramque:
Ut p rio , p p ri: vetet id nisi consona bina.
Caedo, cecidit habet longam, ceu pedo pepedi.

Cuncta Supina volunt primam dissyllaba longam;

8 .DeSu-At reor, et cieo, sero, et ire , sinoque, tinoque,
pinis : Do , queo , et orta ru o , breviabunt rite priores*

Longa: a, de?e, se, d i , praeter: rfsrimo, atque rfisertnsu

Sit re b reve; at refert , a res producito semper.
9- Corripe pro gnaecum; produces rite latinum.
Contrahe, quae fundus , fu g io , neptisque , neposque,
' Et festus , f a r i , fa te o r , fanumque crearunt.
Hisce profecto addes, pariterque p r o c e lla , p rotervu s,
Atque propago , genus: propago , protrahe vitis.
Propino v a ria , procuro , propago , profundo .
Corripe ab , et reliquas (obstent nisi consona bina),
Quae sunt: ad vel in , ob , p e r , sub, super, anteque, cirasm.
10. De
praeteri* A z utols eltti mindig hoszszu: quaesivi, definivi, divisi,
tis poly-
gyll&b.
 158

11. De Utum producunt polysyllaba cuncta supina

supmis D e praeterito semper producitur itum :
1)0 Agnitus agnosco, cognosco cognitus effert.
Cetera corripies in itum quaecunque supina.

Produc a semper composti parte p riore;

12. De A t simul e simul i crebro breviare memento,
composi- Nequidquam produc, nequando, venefica, nequam.
tis : Nequaquam , nequis , sociosque ; videlicet addes.
Idem masculeum produc, et siquis, ibidem.
S c ilic e t, et bigae , tibicen , ubique , quadrigae.
Bimus , tantidem , quidam, et composta diei.
Compositi o , breviant G ra eci: Samothracia testis.
Sed Minotaurus, pariterque geometra longum est.
O latinum variat; producere namque alioquin ,
Et quandoque: at quandoquidem breviare solemus.

13. De Casibus obliquis v ix crescit prima: secunda

mento* C rr*prt incrementa ; tamen producit: iberi.

Nominis a crescens, quod flectit tertia, longum est.

14. De Mascula corripies al et ar finita; simulque
incr. a Par cum compositis: hepar, cum bacchare ?iectar,
tert.decl. Cuin vade: mas et anas, queis junge: laremque jubarque.
A quoque et as graecum breve postulat incrementum;
*S quoque finitum, si consona ponitur ante.
Et dropax, anthrax, thorax , cum smilace climax ;
His atacem , panacem, colacem , styracemqw , facemq&Q ;
Atque abacem, coracem, philacem compostaque necte.

. E crescens numero breviabit tertia primo;

in c re ^ erum protrahitur genitivus in enis, iberqne,
tert.decl. V e r%halex, locuples, heres, mercesquQ , quiesce,
E I peregrinum; er, es graecum; aethere et acre demtis.

Corripiet pariter crescens i tertia primo

16. / v e l l n numero; at graecum producit in inis:
yincrem. Gryps , vibex, nesis, lis , dis, g lis , addito Samnis.
tert. Jx produc , breviato : h is trix , cum fornice v a rix ,
Coxendix, chaenixque, c ilix , natrix -que, c a to q u e ,
Adde et E ry x , et o n ix , n ix , p ix que , salix que, silex que,
Sardonychis, calycis, laricis. Sit bebrycis anceps.
S d brevibus junges in gis cum patrius exit.
Coccyx, coccygis , mastix, mastigis amabit.
 159

0 crescens numero producimus usque priore.

17 o in - Parvuin m graecis brevia, producito magnum.
erem. Corripitur genitivus o r is , quem neutra dedere
tertdecl.Nomina; sed produc os9 oris. Sit brevis arbor
Et lepus et jms compositum, bos, compos et impos,
Adde his Cappadocem, Allobrogem, cmwpraecoce, et ofo, op#.
Verum produces: Cecrops, %rfr/;sque, Cyc/opsque.

18. Z7. brevia incrementa fe r e t; sed casus in

erese. 17 ^/y ^ et /7 /z*? ab recto producitur, et ,
tertdecl. j j UX ^f rux% Sed brevis: intercusque, p ec^ iqu e, ligusque.

incr.phir.^ura^s casus si crescit, protrahit: a , e.

a,e,i,o,u.Atque o ; corripies z , 2/, verum excipe

^4 crescens produc: do incremento excipe primo.

20 pe ^ quoque producunt verba increscentia; verum,
incr. Corripiunt e ante r , ternae duo tempora prim a,
verb. a,e. Sed reris , vel rere datur penultima lecigis.
Sit brevis e, quando ram, rim , ro adjuncta sequentur,
Et heris, atque here, in verbi breviato futuris;
Corripit interdum: steterunt, dederunt que pota.

Corripit i crescens verbum: producitur iv i

21 De Praeteritum; sed imus breviatur, deme: velimus,
~incr. Nolimus , simus , quaeque hinc composta dabuntur.
verb. Et quodvis quartae incrementum i protrahe primum,
i, o, u. H i conjunctivi possunt variare poetae.
0 incrementum produc: u corripe semper.

A finita dato longis; ita, postea deme,

22. ^ in jift ^ qula , et casus omnes, sed protrahe sextum.
ne* Productis graecos casus adjunge vocandi.

Corripe e, sed primae, quintaeque vocabula produc,

23. JSin Atque fame , cet, tem p, fermeque , ferque.
fine. Adde doce, similemque modum et monosyllaba, praeter
Enclyticas, ac syllabicas; nec non (mai dempto
A c ben) produces adverbia cuncta secundae.

24. i in - produc: brevia nisi , cum quasz; Graecaque quintae,

fine. Jure mihi variare, tibique, sibique solemus.
Corripies i b i , ubi, melius dissyllabon et cui.
 160

0 datur ambiguis; Graeca, et monosyllaba longis

25 O iu ^ r Pro causa*> ternils sextusque secundae;
fine. Atque ade, atque ide, atque adverbia nomine nata,
Sed cit corripies , modoque, et scift, nescio et imd
Et duo. Sit varium ser , et conjunctio vero.

26. U, b,
d, t in U semper produc ; b , d , t ; corripe semper.
fine.

C longum est. Varium hic pronomen. Corripe donec,

27 'c l Et nec ; f a c pariter malunt breviare poetae.
m.in fine. Corripe /.* produc sa l , so l , n il multaquae Hebraea,
M vorat jd ip s is ; prisci breviare solebant.
N longum est graecis pariter, pariterque latinis.
28. Nln E n brevia, quod format inis breve; graeca secundae
fine. Jungimus, et quartum, si sit brevis ultima r e c t i,
F o rs ita n , i n , fo rs a n , tamen , a n , vidn , adiice curtis.

breve, sed longum est: f a r , cum pignore /or, n a rt

2D. R in ur ^ j?ur ^ cum graecis , quibus est genitivus in eris .
ne* Addito iber ; sed cor melius breve , celtiber anceps.

30. M inois produc. Quartam Graecorum tertia casum

fine. C orripit, et rectum , si in adis breve patrius exit.

Es quoque produces; breviat sed tertia rectum.

31. J&in Cum patrii brevis est crescens penultima. Pes hinc
fine. Excipitur : jrnries , aries , abiesqne, CVrcsque.
Corripe et es de sum, et penes , et pluralia Graeca.

Corripias is et ys\ plurales excipe casus.

32. Is vel Glis, sis, vis , (verbum, ac nomen) nolisque velisque,
^ in fin e. Audis cum sociis ; quorum est genitivus in inis,
E ntis\e , aut itis longum, producito semper.

Vult os produci. Compos breviatur et impos ,

33. 0 5 in ^ q nej 0$sjs . graecorum et neutra et cuncta secundae.
fiuc Addicta Ausonidum: graecus genitivus et omnis.

Us breve ponatur; produc' monosyllaba, quaeque

34. Us in Casibus increscunt longis, et nomina quartae,
fine. Excepto recto et quinto, et quibus exit in untis
Patrius , et conflata e p u s , contractaque graeca
In recto, ac patrio; et venerandum nomen J e s u s .
 161

A D A L K .
1. Vannak mgis olly szavak, mellyek e versszablyok
ban nem foglaltatnak, hanem a' jelesebb kltk auctoritsa
szernt vagy hoszszuk, vagy rvidek; azokat szksgesnek
tartom megemlteni, pldul: g o , g e r , I o , animus;
la , lea, vea, reo.
2. A tulajdonevek, mellyek ius-bn vgzdnek, vocati-
vusnak utols eltti tagja rvid, ig y : M erc ri, V ir g ili, 0-
v ld i, Domlti, Fabrici, M a u rlci; mbr prosban hoszszunak
v tetik , mint: M e rc ri, V irgili s a t.
3. A z i/rns vgzet mellknevek vgs eltti sztagja
hoszszu;
a) Mellyek l llatoktul szrmaznak, m int: vitulinus ,
anserinus , equinus , caninus , vulpinus , lupinus s a t.
b) A kvetkez nevek, mellyek fnevekl is hasznltat
nak, mint: clandestinus, intestinus, mediastinus , festinus ,
morticinus, marinus, vicinus, orcinus, peregrinus, inquilinus
libertinus, matutinus, pulvinus, vespertinus, divinus, supi
nus, genuinus, caninus, catinus, echinus, collinus etc. Ugy-
szinte : binus , trinus, quinus; sobrinus , consobrinus, ami-
tinus; * Augustinus, Justinus, Aventinus, Ticinus, Gabinus,
Collatinus.
4. A kvetkezk vgs eltti sztaguk rvid : faginus,
chrystallinus , adamantinus , coccinus , acinus ; crastinus,
pererfdinus *, serotinus , diutinus, pristinus, pampinus, va
ticinus , fraxinus etc.
5. Az urio vgzet igkben az u r v id , i g y : esurio, le
cturio, sculptrio, coenaturio, parturio, dormitrio. etc.
6. A patronymica nevekben az utols eltti rvid, mint:
Aenedes , Hippotdes, Atlantides , Scipides , A eo lid es,
Abram des, Isaeides etc.
7. A do , go vgzet nevek vgs eltti hoszszu ^ mint:
imgo, forfitdo, s a t. de kivtetnek: comdo, undo, spa
do, lg o , harpgo, Macdo.
8. A z idus s icus vgzet szk utols eltti tagja rvid,
mint: avidus, cupidus, calidus, candidus, bellicus, modi
cus , publicus, rusticus , s a t. de kivtetnek : amicus ,
apricus, pudicus, mendicus, umbilicus, s ninelly tulajdon
nevek: Granicus, Henricus, Ludovlcus, Emerlcus etc
11
 162

9. 1 v eltt tbbnyire hoszszu, m int: d ives, c iv e s , il-

vor e to ;de kivtetnek: ni v s , bSvium , triviu m , redivivus.
10. A ' tim vgzet adverbiumok vgs eltti hoszszu,
mint: paultim, certtim , etc. De adftim , perptim rvid.
Sttim (mingyrt), sttim (llva), s a t. s a t.

FGGELK.
A* kvetkez versekben foglalt nmelly szavak rtelmk
szernt vagy rvidek, vagy ms jelentsben lioszszk :

Est cer in silvis, equus acer Olympia vincit.

Fert ancilla colum , penetrat res humida colum*
Si vis esse comes m ihi, mores indue cmes.
Bellandi cupido damno est sua saepe cupido.
Oblitus decoris , violat praecepta decoris-
Qui sua scripta dicunt , patronis suavia dicant.
Displicet ille labor , sub cujus pondere labor -
In silvis lepores , in mentis quaere lepres.
Sanus edit carnem, librum qui publicat, edit.
Educat hic catulos, ut eos educat in apros.
Solvere d iffid it , nodum qui diffidit ense.
Per quod quis peccat, per idem punitur et idem.
Morio moratur , quocunque sub axe moratur.
N itere cum studio, si vis aliquando nitere .
Haec nota Grammatici non mihi nota fuit.
N il ego scribo nvi , quia nvi nil nisi nota.
Occidit latro , verum sol occidit almus.
Gaudet uterque parens, dum filius est bene jmrens-
Pendere vult justus, sed fur j)endere recusat.
Si transire velis maris undas, utere velis.
Nil prosunt vires in probitate vires.
Sunt cives urbis populus , sed populus arbor.
Si vitare potes , ne plurima pocula j)tes.
Fabula narratur, fabula est fba parvula dicta.
Calco lutum , croceo tinguntur vellera luto .
Deceptura viros pingit mala femina malas.
Omne malum nobis malus dedit in Paradiso.
Si qua sede sedes, et erit tibi commoda sedes,
Illa sede sede, nec ab illa sede recede.
Pluribus ille r e fe r t , quae nihil cognoscere refert.
 163

Ludo p ila , pilum contorqueo, p ila columna est.

Quaestio fit per uter? liquidi vas dicitur uter .
Decipit me saepe, fretum Y nimis aequore fretum .
Venimus hesterna , ast hodierna luce venimus.
Oblitus est v in o , sed non oblitus amoris*
Nauta notum exhorret jacturis jam sibi nAtum.
Manibus , ut mos est, manibus pia justa parantur;
Pro reti et regione plaga e st; pro verbere plaga .
Phlegma serum: serum pars est extrema diei.
Brachia juncta sinus, sinus vas lactis habetur.
F id e , sed ante vide ; qui f i d i t , nec bene vid itf
Fallitur: ergo vide, ne capiare fide.

R o k o n s g i n evezetek .
A gnati patris, cognati matris habentur.
Dic patruos patris fratres, amitasque sorores.
Frater avunculus e s t , soror est matertera , matris.
Quos fratres generant natos , dices patrueles,
Sed consobrinos d ic , quos peperere sorores,
Quos soror et frater gignunt, dices amitinos.
Vir natae gener e s t , nurus est pro conjuge nati.
Uxoris genitor socer e s t, socrusqne genitrix.
Vitricus haud verus pater e s t, materque noverca.
Ipse viri frater le v ir , sed fra tria fratris
U x o r ; glos uxor fratris, soror atque mariti.

A V E R L B O K R t.
mbr a kltszet, mind avval mi hozz tartozik, maga
egsz knyvet tenne: de rviden itt mgis nmellyeket megem
lteni hasznos leszen. A verslb a versnek kt vagy tbb
sztagbul ll rsze. A verslbok hrom osztlyak.
I. Osztlyba tartoznak , mellyek kt sztagbul llnak ; s
a* kvetkezk:
a) Sjyondeus; kt hoszszu sztag: mint: lads ,
pssnt, udx, cnstns.
b) Pyrrhichius; kt rvid: vu mint: bon, Ds.
c) Trochaeus; vagy Choreus; egy hoszszu s egy rvid:
- v mint: rma , frtls.
d) Jarnbus ; egy rvid s egy hoszszu ; v - mint: vrs,
rgg, potens.
11
 164

II. Ide tartoznak a hrom sztagnak, mellyek fkp a*

kvetkezk :
a) Molossus; hrom hoszszu: ---- --- mint: letnts ,
cntndnt, ncnstns*
b) Dactylus; egy hoszszu s kt rvid: - u u mint: cgr-
p r , dirpit, carmina.
c) Tribrachys; hrom rvid: u u u mint: fa c r , d-
bis, domins, anima.
d) Anapaestus; kt rvid s egy hoszszu : u v - mint:
nims , ll v i s , prs.
e) Bacchius; egy rvid kt hoszszu: ^ mint: dlrs.
f) Antibachius; kt hoszszu, egy rvid: - - u mint:
cntr, poma.
g) Creticus; hoszszu, rvid, hoszszu : - u - m i n t : ma*
x im s , Insolens, particeps.
h) Amphibrachys; rvid, hoszszu, rvid: w - u m i n t :
a m r , bts.
III. Osztlyba sorozandk, mellyek ngy sztagbul ll
nak , ezek a flebbiekbl szszettel ltal tmadtak, illy e k :
a) Dispondeus;-------- , mint: rtrs, Intrrmpns.
b) Proceleusmaticus; u u u u , mint: a b t , rptr.
c) Dichoreus; w - u , mint: d m c r , dcts.
d) Diiambus; u u - , mint: am enits, sprvnt.
e) Choriambus; w o - mint: n b lt s, mptins.
f) Antispastus; v u, mint: crnr , inardescit.
g) Jonicus a m a jo re ; ---- uu mint: sententia, muta
b ilis , prlgrt.
h) Jonicus a minre; v u mint: adolescens, gene
ro s i, adamari.
i) Epitritus primus; v -------mint: salutantes, refor
midans, lbrnd.
k) Epitritus secundus; - u mint: comprobabant.
l) Paeon prim us; - w u w , mint: aspicite, historia.
m) Paeon secundus; w - w u , mint: p t n ti, dcbi-
m s , 'stb.

V e r s f a j ok.
u u \J
Adonicus: Nbibs tris
Cndit nllin ^
Fundere pssnt
Sidera lumen.
 165

Ritkn fordul gy el az adonicus vers, hanem sapphicus vers

utn, igy : hrom sapphicus , a negyedik adonicus, pldul
Horat.
S a p p h i c u s : - u | j - ww| - w| - w

Auream quisquis mediocritatem

D iligit, tutus caret obsoleti
s Sordibus te c ti, caret invidendi
Sobrius/ aula.
Glyconicus: - - |- wu|- ww
, Florent lilia svavia.
Jambus: u - | v|u -|v |u-. |vu

Beatus ille qui procul negotiis

Ut prisca gens mortalium ,
Paterna rura bobus exercet suis,
Solutus omni foenore.
A jambusnak tbb faja , vagy ga van , tudnillik van n
gyes , ts, hatodfeles , hatos. Benne leginkbb a vet lb
(jambus) uralkodik, honnt neveztetik is: de azrt flvesz spon-
deust, dactylust, anapaestust, sttribrachyst i s , debacchiust
sohasem. A flhozott pldban az 1 s 3 sor hatos, a 2 s 4
pedig ts.
Hexameter. - -- -------------- -----j - j- u

M lti r xn tr de ln sep c prn

Sd fu glt Intrg fglt irreparabile tmps.
Ezen mrtken irta V irgil ama hres Aeneist s egyb
munkit, Ovid pedig Metamorphosist.
Pentameter: I-----1 - |- w| - w | w
Intrdin lacrim ae pndervcls hbnt.
Tem pra si fuerint nbll sls rts.
A pentameter csak hexameterrel prostva szokott el
fordulni , mikor Elginak mondatik. Ezt kedvelte Ovid legin
kbb s ezen irta a flebbin kivl minden munkit. A tb
bi versnemeket lsd ,,Magyar nyelvtan hangmrtkkel czim
munkm vgn.
 16G

IjATIU szjrsok.
Vicit opinionem meam tuorum scriptorum praestantia. rsaid
fellmltk vrakozsomat.
Haec ine ad spem immortalitatis rapit; ez ltal halhatatlan
sgra tarthatok szmot.
Nolui mihi deesse; nem akartam magamrul elfeledkezni.
Multum interest ad meam laudem ; attl dicsretem fgg*
Largire aliquid amicitiae nostrae ; tgy valamit bartsgunk
kedvrt-
Si in eadem sententia fueris; ha egyet fogsz rteni.
Assentando gratiam alicujus aucupari; valakinek hzelegve
kedvt keresni.
Diem ipsum memoria teneo; mg a\ napra is j l emlkezem.
Tu mihi praesto fu isti; te iekem segtsgemre voltl*
Ea cogitatio me habet sollicitum; az a3 gondolat nekem bajt
szerez-
Officio deesse ; nem teljesteni ktelessgt.
Magnum aes alienum; nagy adssg.
Pacis auctor semper fu i; a bkt mindig javasoltam-
Signa conferre cum hoste; az ellensggel megtkzni.
Armis inferiores, non causa; igaz hogy igazsgunk volt , de
ertlenek voltunk-
Uxorem ducere; meghzasodni-
Minus probatus parentibus; szli nem sokat tartanak felle.
Famae servire , hirt vadszni-
Capessere rempublicam; az orszg igazgatshoz fogn i.
Contumelia eum frangit; ha valami gyalzat r i , mingyrt
oda van.
Multum versatur in judiciis; a9 trvnyekben igen jrtas .
Petere hostem; az ellensgre tni.
Fama perfertur in G raeciam ; hrt viszik Grgorszgba.
Ignarus quo valeret oraculum; nem tudvn mit jelent a' bl
vnyjslat -
Omnia, quae moveri possunt; ing , bing javaink-
Sacra procurare; az isteneknek ldozni.
Confligere cum h oste; az ellensggel megtkzni-
Ancipiti periculo premi; nagy veszedelemben forogni.
Incendio delere urbem ; a vrost flgetni.
Eum habeo fidelissimum; leghvebb bartom.
Aliquid doli subest; valami csalrdsg lappang alatta .
Loco et tempore alienissimo; ppen legalkalmatlanabb he
lyen s idben.
 167

Male rem gessit; roszul viselte magt.

Ab hoc gradu depulsus e s t ; attl a mltsgtul megfsz-
itat ott.
Id agitur; azon vannak.
Aliquem certiorem fa cere; valakit tudstani.
Iter facere ; utazni.
Post hominum memoriam; vilg kezdete ta.
Portu utimur malo; rsz rvpartunk van.
Hoc longe alio spectat; annak egszen ms czlja van.
Opus facere; munklkodni.
Fidem alicui habere; valakinek hitelt adni..
Morem alicui gerere ; valakinek engedelmeskedni.
Abi in maiam rm ; erelj pokolba.
Actum est cum illo homine; oda van az az ember.
Paucis te volo; egy szra.
Opificio se addixit; mestersgre adta magit.
Non stabo piacto; nem tartom meg szavam.
Impetum facere; valakire rohanni.
Quid illo factum? hov lett ? mi lett'belle?
Strenue fecit; vitzl viselte magit.
Multitudo imperatorum Cayraui perdidit; a sok biba kzt el
vesz a gyermek.
Cantabit vacuus coram latrone viator ; nem f lt i nmet a
gatyjt
Suae quisque domi rex ; a bagoly is bir a' maga hzban.
Non e quovis ligno fit Mercurius;//?/# mindenbotbullesz borotva.
Ejusdem farinae; egy boriban szt; egy Imron ptidl*
Perfrictae frontis; bocskorbr az arczja ; arcztla/i.
Noctuas Athenas fe r r e ; a' Dunba vizet hordani.
Delphicum natare doces ; farkasnak mutatsz erdt.
Asinus ad lyram ; rt a! hajd a\ harangntshz.
Ad consilium ne accesseris antequam voceris; hivatlan\vendg-
nek ajt mgtt a\ helye.
Prolixius Iliade ; hoszszu mint a3 Szentivn neke.
Veritas odium parit; mondj igazat betrik a fejed.
Gutta cavat lapidem ; lass viz jiartot mos
Ab equis ad asinos, a cseberbl vdrbe hgni.
Accidit in puncto, quod non speratur in anno; nha reggel
tncz , estve pedig lncz.
Indulsit gen io; f ltette Orbn svegt.
Nauta d even tis, de bobus narrat arator; sznget riek tkn
a* szeme.
 168

Urit mature, quod vult urtica manere; korn megismerni,

melly t ji l lesz tr.
Male parta male dilabuntur; ebl gylt szereteknek ebl kell
elveszui*
Premitur m iseriis, szoros a3kapezja.
A cane non magno saepe tenetur aper; kicsiny a bors de
ers.
Figulus figulum odit; egy csrdban kt duds meg nem tr .
Cribro aquam haurire; lukas hordt tlteni.
Agninis lactibus alligare canem; ebre bizzk a3 lmjt.
Verba ligant homines, taurorum cornua funes; szavn fogjk
a3 harist.
Lupus in fabula; farkast emlegetnek, kert alatt kullog.
Dum plu it, molendum e s t; addig hmozd a! hrsft mg
hmlik.
N ec Hercules contra duos ; sok ld disznt gyz.
Naturam expellas furca, tamen usque redibit; mint a3 gyer
mek szokik , gy marad veusegben. ,
Principiis ohsta, sero medecina paratur; addig hajtsd a!
veszszt mg hajlik.
Non procul proprio stipite poma cadunt; nem meszsze esik az
alma fjtl.
Ubi bene, ibi patria; mindentt j , hol az embernek j l van
dolga.
Festina lente ; lassan j r j , tovbb rsz.
Adde parum modico \magnum cumulabis acervum; sok kicsiny
sokra megy. t
Cum perverso perverteris; a3 ki sntval j r , snttani ta
nul.
Post festum cantare; es utn kpnyeg.
Dii laboribus omnia vendunt; munka nlkl sem m i sincs.

R M A I C A U E N D R IO M .
A rmaiak nem gy szmlltk a h-napokat mint mi ,
tudnillik 1-tl 30- vagy 31-ig, hanem a kvetkez mdon.
Minden hnapban volt szerintk hrom bizonyos s meghat
rozott nap, mellytl viszszafel szmlltak. Ama hrom meg
hatrozott nap, ezek voltak: a hnapnak 1-s napja, ezt ne
veztk : Calendae-nek; a hnapnak 6-dik napja, mit Nonae-
nek mondottak; s vgre a? hnapnak 13-dik napja, ez Idus-
 169

ttak mondatott. Azonban az olly hnapokban, mellyek 31 nap*

bul llnak, a 1-dik teszi a nonae-t, s 15-dik az idust, mint
a* kvetkez versek mutatjk :

Prima dies mensis cujusque est dicta Cale?idae\

S ex Nonas M ajus, O ctober, Julius et M a rs ;
Quaiuor at reliqui. Dabit Idus quilibet octo*
Inde dies alios omnes dic esse Calendas,
Quos retro numerans dices a mense sequenti.

Mellyik hnap ll 30, s mellyik 31 napbl, az itt k* *

vetkez versekbl legknnyebben megtudhatni:

A j)r il ter denos , Jun. , Septemberqne , November.

Uno plus reliq u i , viginti Februus octo.
A t si bis sextus fuerit, superadditur unus.

A mi pedig hasznlatt ille t i, iqbr a krdsre: quan*

do? mikor? ablativus szokott ttetni, itt mgis igy mondottk:
ante calendas M artias; vagy ante Jiem tertium Calendas, v*
Nonas , Idus ; (m egrvidtve: a. d. III. Cal.) A k ittel: p r i
die a flebb emltett hrom meghatrozott nap eltte valt
jelenti; a, postridie pedig azt, mi a meghatrozott utn mingyrt
kvetkezett, s vagy genitivussal ttetik igy : pridie Iduum ,
vagy accusativussal: pridie Idus, pridie Calendas. Cicero in
Catii. 1 , 3 .: dixi ego idem in Senatu, caedem te optimatum
contulisse in ante diem V. Cal. Novembris ; L iviu s: inan
te dies octavum et septimum Calendas Octobres comitiis dicta
d ies; Cicero ad Att, 2, 11.: Nos in Formiano esse volu
mus usque ad pridie Nonas Majas.

Hogy a tanul vilgosan lthassa, mellyik rmai calen-

dariomi nap felel meg a mi szmainknak, szszehasonltva ide
rok kt hnapot, mellyek egyikben 31, msikban 30 nap
van. Ez ppen nem azrt trtnik, hogy valaki igy rjon , ha
nem a mr igy rottat hogy rtse. Hogy nmellyek ma is r
nak i g y , nem egyb mint affectatio, mert bizony a mi rs
mdunk sokkal knnyebb mint a rmai.
 170

Etet e g y e n e tle n h n ap sszevetve

October. November.
1 Calendis octob. 1 Calendis novembris
2 V I ante Nonas 2 IV ante Nonas
3 V ante Nonas 3 III ante Nonas
4 IV ante Nonas 4 Pridie Nonas
5 II I ante Nonas 5 N onis
6 Pridie Nonas 6 V III ante Idus
7 Nonis 7 V II ante Idus
8 V III ante Idus 8 V I ante Idus
9 V II ante Idus 9 V ante Idus
10 V I ante Idus 10 IV ante Idus
11 V ante Idus 11 II I ante Idus
12 IV ante Idus j 12 Pridie Idus
13 II I ante Idus 13 Idibus
14 Pridie Idus 14 X V III ante Calendas
15 Idibus 15 X V II ante Calendas
16 X V II ante Calendas 16 X V I ante Calendas
(t. i. a kv. hnap Cal. (a jv h Calendas-a
eltt) rtetik)
17 X V I ante Calendas 17 X V ante Calendas
18 X V ante Calendas 18 X IV ante Calendas
19 X IV ante Calendas 19 X I II ante Calendas
20 X I II ante Calendas 20 X II ante Calendas
21 X II ante Calendas 21 X I ante Calendas
22 X I ante Calendas 22 X ante Calendas
23 X ante Calendas 23 IX ante Calendas
24 I X ante Calendas 24 V III ante Calendas
25 V III ante Calendas 25 V II ante Calendas
26 V II ante Calendas 26 V I ante Calendas
27 V I ante Calendas 27 V ante Calendas
28 V ante Calendas 28 IV ante Calendas
29 IV ante Calendas 29 II I ante Calendas
30 II I ante Calendas 30 Pridie Calendas
31 Pridie Calendas (t .i. a jv decemb.
(t. i. a jv hnap Calen- Calendas-a eltti
das-a eltti nap.) nap-)
 171

* R VID TSEK.
A. Aulus Sc. Senatusconsultum
O. Cajus T r. Tribunus
Cn. Cnaeus A. Anno
D. Decimus A. c. Anno currente
K. Kaeso A. pr. Anno praeterito
L . Lucius A. M. Anno mundi
M. Marcus A. u. c. Anno urbis conditae
M. Manius A. Chr. Ante Christum
Mam. Mamercus B. M. Bene merenti
P. Publius Dn. Dominus
Q. v. Qu. Quintus. D .D . Dono dedit
S. v. Sex. Sextus. D .D .D . Dono dedit dicavit
Ser. Servius D. M. Diis Manibus
Sp. Spurius D. S. De suo
T. Titus D .S .P . P. De sua pecunia po
Tib. Tiberius tuit.
Aed. Aedilis F. C. Faciendum curavit
Cal. v. Kal. Calendae Ictus. Jureconsultus
Cos. Consul L. M. Libens merito
Coss. Consules L. S. Loco Sigilii
Proc. Proconsul MS. Manascriptus
D. Divus P. S. Postscriptum
Des. designatus D. B. V . Quod deus bene
Eq. Rom. Eques Romanus vertat.
F. filius S. V. B. E. E. V. Si vales bene
Imp. Imperator est, ego valeo,
Leg. Legatus v. Legio c. caput
Non. Nonae cf. confer v. conferatur
O. M. Optimus Maximus. i. e. id est
P. C. Patres conscripti 1. loco
Pl. Plebis 1. c. loco citato
Pop. Populus. $ag. pagina
P. R. Populus Romanus scii, scilicet
Pr. Praetor. seq , sequens ; seqq., plural.
Praef. Praefectus v. versus
Pont. max. Pontifex maximus vid. vide vagy videatur
Resp. Respublica. S. Salutem
S. Senatus S. D. P. Salutem dicit pluri
S. P. 0- R- Senatus populusque mam.
roinanus
 BJDN,
A MA UTAK KIK. EGYETEM BETIVEL.

1846.