TOZ METALURJS

TOZ METALURJS (T/M)

Mhendislik tozlarnn karakterizasyonu

Metalsel tozlarn retimi
Geleneksel presleme ve sinterleme
Alternatif presleme ve sinterleme teknikleri
T/M iin malzemeler ve rnler
Toz metalurjisinde tasarm kurallar

1
 Toz Metalurjisi (T/M)
Paralarn metal tozlarndan imal edildii metal ileme
teknolojisi
Geleneksel T/M imalat sras olarak, tozlar istenen
ekle preslenir ve daha sonra, sert, rijit bir ktle
halinde balanmak zere sinterlenir
Presleme imal edilecek para iin zel olarak
tasarlanm zmba ve kalp kullanarak pres tipi bir
makinede gerekletirilir
Sinterleme metalin erime scaklnn altndaki bir
scaklkta yaplr

2
 Toz Metalurjisi Niin nemlidir?

T/M paralar sonraki talal ilemelere ihtiyac

ortadan kaldracak olan, son ekil veya son ekle
yakn olarak seri retilebilir
T/M ilemi ok az malzeme ziyan eder balang
tozunun yaklak % 97si mamule dntrlr
T/M paralar gzenekli metal paralar imal etmek
iin belirli bir gzeneklilik seviyesinde yaplabilir
rnekler: filtreler, ya-emdirilen yataklar ve dililer

3
T/Mnin nemini Gsteren Dier Nedenler

Dier yntemlerle ilenmesi zor baz metaller toz

metalurjisiyle ekillendirilebilir
rnek: Ampullerdeki Tungsten filamentler T/M ile
yaplr
T/M ile yaplan belirli alam kombinasyonlar ve
sermetler, baka bir yntemle imal edilemez
T/M, boyut kontrol bakmndan ou dkm
ynteminden daha stndr
T/M imalat yntemleri ekonomik retim iin otomatize
edilebilir

4
 T/M lemenin Snrllklar ve Zayf
Ynleri
Yksek takm ve ekipman maliyetleri
Metal tozlar pahaldr
Metal tozlarnn depolama ve nakliyle ilgili problemler
rnekler: zamanla bozulma, belirli metallerde
yangn hasar
Metal tozlarnn presleme srasnda kalp iinde
paralel olarak akmamas nedeniyle para
geometrisinde snrlamalar
Para boyunca younluktaki deiimler, zellikle
karmak geometriler iin bir sorun olabilir

5
 T/M Para Malzemeleri

En byk tonajl malzemeler demir, elik ve

alminyumdur
Dier T/M metalleri olarak bakr, nikel ve molibden ve
tungsten gibi refrakter metaller saylabilir
Tungsten karbr gibi metal karbrler de toz
metalurjisinde olduka fazla miktarda tketilmektedir

6
ekil 16.1 - Toz metalurjisi paralara rnekler ( Dorst America,
Inc.in izniyle)

7
 Mhendislik Tozlar

Bir toz, ok ince blnm taneli kat olarak

tanmlanabilir
Mhendislik tozlar, metaller ve seramiklerdir
Mhendislik tozlarnn geometrik zellikleri:
Parack boyutu ve dalm
Parack ekli ve i yaps
Yzey alan

8
 Parack Boyutunun lm

En yaygn yntemler, farkl zgara boyutlarnda

elekler kullanr
Izgara numaras elein dorusal 1 ini bana delik
saysn gsterir
200 olan bir zgara numaras dorusal in bana
200 delik olduu anlamna gelir
Izgara kare eklinde olduundan, her iki ynde de
ayn numara olur ve in bana toplam delik says
2002 = 40,000 dir.
Daha yksek zgara numaras, daha kk
parack boyutu anlamna gelir

9
Izgaradan geemeyen
parack boyutu Izgaradan geebilen
parack boyutu

ekil 16.2 - Parack boyutunun belirlenmesi iin zgara elei

10
 Kresel Yuvarlak Silindirik Sngerimsi

Prizmatik Yass Kbik Taneli

ekil 16.3 - Toz metalurjisindeki muhtemel (ideal) parack

ekillerinin trleri

11
 Paracklar Aras Srtnme ve Ak
Karakteristikleri
Paracklar arasndaki srtnme, bir tozun ak
kolayln ve paket skln etkiler
Paracklar aras srtnmenin yaygn bir testi, bir toz
kmesinin dar bir huniden dklrken oluturduu
ylma asdr.

12
 Huni

Toz kmesi

Ylma as

ekil 16.4 - Dar bir huniden dklen toz kmesinin ylma asyla
gsterilen paracklar aras srtnme. Byk alar, byk
paracklar aras srtnmeyi gsterir.

13
 Gzlemler

Daha kk parack boyutlar genel olarak daha

byk srtnme ve daha dik alar gsterir
Kresel ekiller en dk paracklararas
srtnmeye sahiptir
ekil kreselden saptka, paracklararas srtnme
de artma eilimine girer

14
 Parack Younluunun lmleri

Gerek younluk malzemenin gerek hacminin

younluu
Tozlarn kat bir ktle haline eritilmesi
durumundaki malzeme younluu
Ktle younluu tozlarn dkldkten sonra gevek
durumdaki younluu
Paracklar arasndaki gzenekler nedeniyle ktle
younluu gerek younluktan daha dktr

15
 Paketleme Faktr = Ktle Younluu /
Gerek Younluk
Gevek tozlarn tipik deerleri 0,5 ve 0,7 arasndadr
Eer farkl toz boyutlar varsa, daha kk olan tozlar
daha byk olanlarn ara boluklarna yerleerek
havann uzaklamasn salar ve daha yksek
paketleme faktrne neden olur
Paketleme, tozlar titretirerek, daha sk
yerlemelerinin salanmasyla arttrlabilir.
Sktrma srasnda uygulanan basn, tozlar
yeniden dzenleyerek ve paracklar deforme
ederek tozlarn paketlenmesini arttrr

16
 Gzeneklilik

Tozlarn iindeki gzenek hacminin (bo yerler) ktle

hacmine oran
Prensip olarak, Gzeneklilik + Paketleme faktr =
1.0
Bu durum, paracklarn bazlarnda kapal
gzeneklerin muhtemel varl nedeniyle
karmaklar
Eer i gzenek hacimleri yukardaki gzeneklilie
eklenirse, eitlik tam olur

17
 Kimyasal Bileimi ve Yzey Filmleri

Metalsel tozlar aadaki gibi snflandrlr

Elemanter bir saf metalin varl
n-alamlanm her bir parack bir alamdr
Muhtemel yzey filmleri arasnda, oksitler, silikatlar,
absorbe edilmi organik malzemeler ve nem bulunur
Kural olarak, bu filmlerin, ekillendirme ileminden
nce uzaklatrlmalar gerekir

18
 Metalsel Tozlarn retimi

Genel olarak metalsel tozlarn reticileri, bunlardan

T/M paralar yapan firmalarla ayn deildir
Teorik olarak herhangi bir metal, toz haline
dntrlebilir
Metalsel tozlarn retildii temel yntem:
1. Atomizasyon
2. Kimyasal
3. Elektrolitiktir
Ek olarak, mekanik yntemler yerine gre toz
boyutlarn kltmekte kullanlmaktadr

19
 Gaz Atomizasyon Yntemi
Yksek hzl gaz jeti, erimi metali aadan emen
(sifon) ve bir kap iine pskrten bir genleme nozulu
iinden akar
Damlacklar toz halinde katlar
Toplama kamaras

Nozul Sprey

Gaz

Sifon

Metal tozlar ekil 16.5 (a) gaz

Erimi metal atomizasyon yntemi

20
 Erimi metal

Gaz Gaz

Toplama
odas

Metal tozlar

ekil 16.5 (b) dier bir gaz atomizasyon yntemi

21
 Erimi metal

Su Su

Su jeti

Toplama
odas Su

Metal tozlar

ekil 16.5 (c) su atomizasyonu

22
 Erimi metal

Metal
tozlar Dnen disk

Toplama odas
Tahrik mili

ekil 16.5 (d) dnen disk ile savurma atomizasyon yntemi

23
ekil 16.6 - Demir pentakarbonilin ayrtrlmasyla retilen demir
tozlar; parack boyutlar 0.25 - 3.0 mikron arasndadr (GAF
Chemicals Corporationn izniyle)

24
 Geleneksel Presleme ve Sinterleme
Metalsel tozlar retildikten sonra, geleneksel T/M
sras aamadan oluur:
1. Tozlarn tlmesi ve kartrlmas
2. Sktrma istenen para ekline presleme
3. Sinterleme paracklarn kat hal ban
salamak ve parann dayanmn arttrmak iin
erime scaklnn altna stma
Ek olarak, bazen boyutsal doruluu iyiletirmek,
younluu arttrmak ve dier nedenlerle ikincil
ilemler uygulanr

25
 tme
st
zmba

Kalp

Alt
zmba

ekil 16.7 - Geleneksel toz metalurjisi retim sras: (1) tme, (2)
sktrma, ve (3) sinterleme; (a) paracklarn durumunu (b)
retim srasnda ilemi ve/veya paray gstermektedir
26
 Tozlarn tlmesi ve Kartrlmas
Sktrma ve sinterlemede baarl sonular iin,
balang tozlar homojen olmaldr
tme ayn kimyasal bileimde ancak farkl
parack boyutlarndaki tozlar birbirine benzetilir
Farkl parack boyutlar ou kez gzeneklilii
azaltmak iin tlr
Kartrma farkl kimyasal bileimdeki tozlar
birbiriyle kartrlr
T/M teknolojisi, deiik metallerin, dier
yntemlerle imal edilmeleri ok zor hatta olanaksz
olan alamlarla karmasn salar

27
 Sktrma

Tozlar istenen ekle dntrmek iin yksek basn

uygulama
Geleneksel sktrma yntemi, zt ynl zmbalarn
tozlar bir kalp iinde sktrd preslemedir
Sktrldktan sonraki para slak sktrma olarak
adlandrlr; buradaki slak terimi, henz yeterince
sktrlmam anlamndadr
Sktrldnda parann slak dayanm, tamak iin
yeterli ancak sinterlemeden sonraki deerinden ok
uzaktr

28
 Bak
Vida

(a) (a) (b) (b)

ekil 16.8 - Deiik tme ve kartrma makinalar: (a) dnen

tambur, (b) dnen ift koni; (c) vidal mikser; ve (d) bakl mikser

29
 st
zmba

Tozlar
Besleyici

Kalp

Alt zmba

ekil 16.9 - T/Mde presleme: (1) kalbn otomatik besleyici

tarafndan tozla doldurulmas; (2) presleme srasnda alt ve st
zmbalarn ilk ve (3) son durumlar, ve (4) parann karlmas
30
 Gerek younluk

Younluk
Sktrma basnc

ekil 16.10 - (a) Sktrma srasnda uygulanan basncn etkisi (1)

doldurmadan sonraki gevek tozlar; (2) yeniden paketleme; ve
(3) paracklarn deformasyonu; ve (b) tozlarn younluunun,
basnca bal olarak deiimi. Buradaki sralama, ekil 16.9daki
(1), (2) ve (3) aamalarna kar gelmektedir.
31
ekil 16.11 - Toz
metalurjisi paralarn
sktrmak iin bir 450
kN (50-ton) hidrolik
pres. Bu pres,
karmak T/M
paralarn imal etmek
iin oklu seviyeleri
altrma kapasitesine
sahiptir (Dorst
America, Inc.in
izniyle).

32
 Sinterleme

Metalsel paracklarn dayanmn ve sertliini arttrmak

iin ba oluturma sl ilemi
Genellikle metalin erime scaklnn % 70i ve % 90
arasnda yaplr (mutlak scaklk cinsinden)
Aratrmaclar arasndaki ortak kanya gre
sinterlemenin birincil derecede etkin kuvveti, yzey
enerjisinin azaltlmasdr
Sinterleme srasnda, gzenek boyutlar
azaldndan, parada bzlme oluur

33
 Noktasal ba Boyunlar Gzenekler Tane
oluumu snrlar

Gzenek

ekil 16.12 - Mikroskopik lekte sinterleme: (1) parack balar,

temas noktalarnda balar; (2) temas noktalar boyun halinde
byr; (3) paracklar arasndaki gzenekler, boyut olarak klr;
ve (4) boyun oluan blgelerde tane snrlar oluur

34
 Frn scakl
(srekli izgi)
Para scakl
(kesikli izgi)

n stma Sinterleme soutma

Zaman

Sinterleme

n stma Soutma

Engel Boylamasna ak
ileminde srekli
konveyr band

ekil 16.13 - (a) Sinterlemede tipik sl ilem evrimi; ve

(b) Bir srekli sinterleme frnnn ematik enkesiti
35
 Younlatrma ve Boyutlandrma
Sinterlenmi parann younluunu arttrmak,
doruluunu iyiletirmek veya ilave ekil vermek iin
ikincil ilemler uygulanr
Yeniden presleme sinterlenmi paray,
younluunu arttrmak ve zelliklerini iyiletirmek iin
kapal bir kalpta presleme
Boyutlandrma sinterlenmi bir parann boyutsal
doruluunu arttrmak iin presleme
Kabartma sinterlenmi bir para zerinde
yzeyindeki ayrntlar glendirmek iin presleme
Talal ileme di, kenar delikleri veya dier
ayrntlar gibi preslemeyle oluturulamayan geometrik
zelliklerin kazandrlmas
36
 Emprenye ve Gzenek Doldurma

Gzeneklilik, T/M teknolojisinin ayrlmaz ve doal bir

karakteristiidir
Bulunan gzenekleri ya, polimer veya metalle
doldurarak zel mamuller oluturulabilir
ki kategori:
1. Emprenye
2. nfiltrasyon

37
 Emprenye lemi

Sinterlenmi bir T/M parann gzeneklerine, ya veya

baka bir sv emdirilmesini tanmlayan terim
Yaygn mamuller, ya emdirilmi yataklar, dililer ve
benzer paralardr
Alternatif bir uygulama, paralara polimer reine
emdirilerek, gzenek boluklarnn sv formda
doldurulmas ve katlatktan sonra basn altnda
szdrmazlk zelliine sahip bir para elde
edilmesidir

38
 nfiltrasyon

T/M parann gzeneklerinin erimi bir metalle

doldurulmas ilemi
Dolgu metalinin erime scakl, T/M parannkinin
altnda olmaldr
Sinterlenmi para ile temas halindeki dolgu
metalinin stlmasn ve dolgunun kapiler etkiyle
gzeneklere dolmasn ierir
Oluan yap, greceli olarak gzeneksizdir ve infiltre
edilmi para daha niform bir gzeneklilie sahip
olup tokluu ve dayanm artmtr

39
 Alternatif Presleme ve Sinterleme
Teknikleri
Geleneksel pres ve sinter sras, toz metalurjisinde en
yaygn kullanlan ekillendirme teknolojisidir
T/M paralar iin ilave yntemler unlardr:
zostatik presleme (Souk=CIP ve Scak=HIP)
Toz enjeksiyon kalplama
Toz haddeleme, Ekstrzyon ve Dvme
Kombine presleme ve sinterleme
Scak presleme
Kvlcm sinterleme
Sv faz sinterleme (Erime scaklklar farkl iki tr
tozun kartrlmas ve tozlardan birinin eritilmesi)
40
 Basnl kap Kat maa Basnl
(pim) sv

Lastik kalp

arj
(toz)

ekil 16.14 - Souk izostatik presleme (1) tozlar esnek bir kalp iine
yerletirilir; (2) tozlar sktrmak iin kalba doru hidrostatik basn
uygulanr; ve (3) basn kaldrlr ve para karlr

41
 Besleme
hunisi
(toz)
....
. . ..
... Sktrma
rulolar
Souk Yeniden
Sinterleme haddeleme sinterleme
frn rulolar frn

Islak
erit

ekil 16.15 - Toz haddeleme: (1) tozlar, bir slak erit oluturmak zere
sktrma rulolar arasndan beslenir; (2) sinterlenir; (3) souk
haddelenir; ve (4) tekrar sinterlenir
42
 T/M in Malzeme ve rnler

T/M iin hammaddeler, dier metal ilemeler iin

kullanlanlardan daha pahaldr; nk metali toz
haline getirmek iin ilave enerji gerekir
Bu nedenle, T/M ancak belirli uygulama alanlar iin
rekabetidir
Toz metalurjisine en uygun grnen malzemeler ve
rnler nelerdir?

43
 T/M Malzemeleri Elemanter Tozlar
Parack halindeki bir saf metal
Yksek safln nemli olduu yerlerde kullanlr
Yaygn elemanter tozlar:
Demir
Alminyum
Bakrdr
Elemanter tozlar, geleneksel yntemlerle
formlasyonu zor olan zel alamlar elde etmek
zere dier metal tozlaryla da kartrlmaktadr
rnek: takm elikleri

44
 T/M Malzemeleri n-alaml Tozlar

Her bir parack, istenen kimyasal bileime sahip bir

alamdr
Elemanter tozlarn kartrlmasyla formle
edilemeyen alamlar iin kullanlr
Yaygn n-alaml tozlar:
Paslanmaz elikler
Belirli bakr alamlar
Yksek hz elii

45
 T/M rnler
Dililer, yataklar, sprockets, tespit elemanlar,
elektrik kontaklar, kesici takmlar ve deiik makine
paralar
T/Mnin stnlkleri: paralar son eklinde veya son
ekline yakn oluturulabilirler
T/M ileminden sonra hi veya ok az ilave ilem
gerektirirler
Byk miktarlarda retileceklerinde, dililer ve
yataklar T/M iin idealdir zira:
Geometri iki boyutlu olarak belirlenir
Parada yalama iin rezervuar olarak hizmet
verecek gzeneklilie ihtiya vardr

46
 T/M Paralarn Snflandrma Sistemi

Metal Tozlar Endstrileri Federasyonu (MPIF), toz

metalurjisi para tasarm iin geleneksel
preslemedeki zorluk seviyesine gre drt snf
tanmlar
Bu snflandrma, geleneksel T/M ilemeyle
ulalabilecek ekil snrlamalarnn bazlarn
gsterdiinden faydaldr

47
 Presleme Presleme
yn yn

ekil 16.16 - T/M paralarn drt snf (yandan grnleriyle;

enkesitleri daireseldir): (a) Snf I - tek ynde preslenen basit
ince ekiller; (b) Snf II - iki ynde presleme gerektiren basit
ancak kaln ekiller; (c) Snf III - iki ynde preslenen iki kalnlk
seviyesi; ve (d) Snf IV - her bir seviyenin ayr kontrol edilmesi
gereken, iki ynde preslenen farkl kalnlk seviyeleri

48
 T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - I

lem ekonomisi, ekipman ve zel takmlarn

maliyetinin karlanabilmesi iin genellikle byk
miktarlar gerektirir
Minimum para says olarak 10,000 birim nerilir
T/M, paralarda kontroll gzenek seviyesi oluturma
kapasitesi bakmndan rakipsizdir
% 50ye yakn gzeneklilik mmkndr
T/M, her trl metal veya alam kullanarak retim
yapabilir - dier yntemlerle retilmeleri olanaksz
deilse bile, zor olabilecek malzemeler

49
 T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - II

Para geometrisi, preslemeden sonra kalptan

karlabilmelidir
Bu genel olarak parann, kademeli olanlara izin
verilmesine ramen, dikey veya dikeye yakn
kenarlar sahip olmas gerektii anlamna gelir
Para kenarndaki delik veya entik gibi tasarm
zelliklerinden kanlmaldr
karma srasnda sorun olmayacandan, dikey
entiklere ve deliklere izin verilebilir
Dikey delikler tm enkesitte olmaldr; aksi halde
zel ilem yapmadan oluturulmasnda zorluk
kar
50
 Presleme
yn

entik
Yan
delik

ekil 16.17 - T/Mde kanlmas gereken para zellikleri: parann

karlmasn olanakszlatran yan delikler ve (b) yan entikler

51
T/M Paralar iin Tasarm Klavuzlar - III

Vida dileri, T/M ile oluturulamaz; eer gerekiyorsa,

para iinden tala kaldrarak oluturulmaldr
Pah krma ve ke yuvarlatmalar (radysler) T/M
presleme ile mmkndr; ancak alar ok darsa,
zmba rijitlii bakmndan sorunlar kabilir
Delikler arasnda veya bir delik ile d cidar
arasndaki kalnlk en az 1,5 mm olmaldr
En dk tavsiye edilen delik ap 1,5 mmdir

52
 Basn
yn

Yarm delik Kademeli delik

Tam delik

Kenar
entii

ekil 16.18 - T/Mde izin verilen para zellikleri: (a) dikey delik,
yarm ve tam; (b) dikey kademeli delik; ve (c) dikey ynde kenar
entii. Bu zellikler, parann karlmasna izin verir.

53
 Presleme Presleme yn
yn

Dar a
Minimum
D ke
Radys
radys

radys

Tavsiye Tercih edilir nerilir Tavsiye Tercih edilir

edilmez edilmez

ekil 16.19 - Pah krmalar ve ke radysleri yaplabilir ancak kesin

kurallara uyulmaldr: (a) dar alardan kannz; (b) zmba rijitlii
iin geni alar tercih edilir; (c) i radysler istenebilir; (d) zmba
kenarda krlabileceinden dolay tm evrede ke
radyslerinden kannz; (e) problem, radyslerle pah krmalar
birletirilerek zlmtr
54
 stten
grn

Minimum cidar
kalnl

Kesit grn

ekil 16.20 - Tavsiye edilen minimum cidar kalnlklar 1,5 mmyi

amamaldr: (a) delikler arasndaki grn; veya (b) bir delik ile
bir d cidar arasndaki grn.

55