Werner Mller

KIZILDERLLERN DNLER

Kuzey Amerika Yerlilerinin Dinsel nanlar

Trkesi: Alev KIRIM

OKYANUS

Eski Amerikan Halklarnn Dinleri Kzlderililerin Dinleri

Werner Mller/
Okyanus Yaynclk ve Yapmclk Ltd. ti.
istanbul, 2000

Trkesi Alev KIRIM

Yayma Hazrlayan Ltf BOZKRT

Dzelti Esra BLAL ; ..

Kapak Tasarm Nare EKNC

ISBN - 975 -7200 -51-4

Ofset Hazrlk, Kapak Bask, Bask ve Cilt:
ZGE Matbaaclk Ltd. ti.
Tel.: (0212)485 56 28

OKYANUS YAYNCLK VE YAPIMCILIK LTD. T.

Ankara Cad. Konak han 34/304 3440 Caalolu/stanbui
Tel+Faks: (0212) 513 42 59
NDEKLER:
9 Yntem le lgili Bilgiler
1. 1600 Yllarnda Kuzey Amerika'nn Kltr Tarihi Asndan Genel Grnm
17
2. Yalnz Davul. Kanada Algonkinleri ve Athapasklar (Atabasklar)
35
3. Yce Tanrnn Klt Olarak Yeniyl. Atlantik Kysnda Yaayan Algonkinler ve Delavvare
Kabileleri
52
4. Rya,Gr ve Aktarm. Gller Blgesindeki Algonkin Yerlileri
68
5. Tanrsal kizler ve Dnya'nn ki Taraf. Ontario rokualar
91
6. Merkezdeki Tanrlar Krall. Pueblo Modeli Olarak New Mexico Zunileri
121
7. lm ve Yeniden Dou. ngiliz Kolumbiyasmda Yaayan Pasifik Balklar
147
8. Yaratc ve Dman. Merkez Kaliforniya Yerlileri
Yaynevinden
Eski Amerikan halklarnn dinlerinin tantld kltr izlencemi-, zin nc kitabnda lkemizde
k-zlderililer olarak adlandrdmz halklarn, Kuzey Amerika yerlilerinin, dinsel inanlar,
blge blge, kabile kabile anlatlmaktadr.
Ad geen kabile adlarnn yazl "Ana Britanica"ya gre verilmitir. Kitaptaki desenler ise
"North American Indian Designs" adl kitaptan alnmtr.
Bu dizinin dier kitaplar ise Az-teklerin Mayalarn Dinleri (W. Kric-keberg) nkalarn Dini'dir
(Her-mann Trimborn).
L.B.
Yksek ve Alak Kltrler Snn
' 1) 5uperior Gol 2) Michigan Gl 3) Huran Gl 4) Erie Gol 5) Byk Ay Gl
6) 3. Esir Gl 7) Winnipeg Gl
Yntem ile ilgili Bilgiler
* !'-
&
Kuzey Amerika gibi byk bir ktada yaayan yerli halklarn dini inanlarn kstl bir alanda
anlatmak yntem bilimi olarak olduka g bir itir. 1600 yllarnda Eskimolar da dahil olmak
zere bir milyon yerlinin yaad gz nne alnrsa, ok dank kk yerleimlerin dil
ailelerine ve birbirlerine benzeyen soylara gre gruplandrlmalar yardmc olabilir, ancak
bununla beraber dini biimlerdeki eitlilik akla gelebilen tm dzenlemeleri zorlatrmaktadr.
Bu nedenlerle etnolojide kullanlan, kltr alanlarna gre blnmeyi temel aldm ve her bir
grubun dini inanlarn model olarak seilen kabilelere gre aklamaya altm. Dini
grntleri tekrarlamaktan kanmak iin konular blmden blme deitirildi, bylece en
nemli ve anlaml olgular hakknda grler verildi: amanizm, ruhlarn kaderi, gr, Yce
tanr, yeniden dou v.s. Ancak yine de konular arasnda kesimeler grlecektir.
17.yzylda ortaya kan Ova blgesi yerlileri bu kitabn dnda tutulmutur, ancak konuyla
ilgilenenler Siu efi Kara Geyiin (Black Elk) iki eserinde, "Halkm aryorum" ve "Kutsal
ubuk", bu kabi-
9
lelerin dini yaamlar ile ilgili ok etkileyici rnekler
bulacaklardr.
Bu kitapta konular olduu gibi anlatlmakla snrlandrlm ve teorilere yer verilmemitir. Yine
de baz hipotezler yok deildir, ama sadece Kuzey Amerika kabile dinlerine ait geree yakn
olan grler ele alnmtr.
ncelikle ele aldm konu, zerinde bu dini biimlerin gelitii deiik dnya grlerinin
temelini aydnlatmakt. Levy-Brhl'n hatralarnn deerlendirilmesinde yer alan nl szn
hatrlatmak isterim: lkel insanlar aynen bizim gibi dnrler, bizimle ayn dnce biimine
sahiptirler ve onlarda bizden daha fazla olan, usavurma yntemindeki farkllktr. lkel
doa insanlarnnda da be ve bein toplam on ediyor, ancak iinde yaadklar duyumsal
biimlerle yaam felsefeleri arasndaki youn ballk karsnda bu gerek ty gibi havada
kalyor. Dnyay formllerle zmleyen hesap mant, aalar, dalar ve evlerle
konuan ruhtan ok farkldr. Bizim grlerimizle bu dnce biiminin farklarn grebilen ve
kavrayabilenler gnmz anlayna da birok ey kazandrm olacaklardr.
10
1.1600 Yllarnda Kuzey Amerika'nn Kltr Tarihi Asndan Genel Grnm
Kuzey Amerika ktasn, New England* kylarnda Kennebec rma deltasndan balayarak,
douya doru enlemesine, yaklak 44. Kuzey enlemini takip ederek, Appala dalarnn
zerinden geip, Gller Blgesinin kuzey snrndan devam edip, Kayalk dalara (Rocky
Mountains) kadar bir izgiyle ayrrsak, bu izgi 17. yzyln bandaki iki kltr blgesini
birbirinden ayrr. Bu snrn kuzeyinde, yani New England, Labrador ve Kanada'da,
etnograflarn avc-toplayc olarak adlandrdklar etnik birimler yaamaktadr. Bu soylarda
tarmn hibir eidi bilinmez, hi bir bitki yetitirmezler ve sadece avclk ve balklkla
yaarlar. mlekilik ve dokumaclk gibi daha yksek uygarlk zellikleri yoktur ve doann
onlara sunduklaryia yetinirler. Basit aletlerle donanm olarak, isli, zeri kabuklarla rtl
adrlar veya rzgar kesicilerde barnarak, hayvan derisi veya postu giyinerek, herhangi bir
yiyecek stou yapmadan ve
New England: / 7. Yy.da ABD'nin Atlas okyanusu kylarnda bugnk /Vet Hampshire,
Massachusetts, Rhode island, Connecti-cut, Vermont ve Maine eyaletlerinde kurulan ingiliz
smrgeler topluluu. (Byk Larousse)
11
sayca ok az gruplar halinde ok byk bir alana dalm olarak, uzun yar-kutupsal klarn
zor artlarnda yaarlar. Ayrca mevsimlere gre yaplan deniz ve orman arasndaki gler
yaam koullarn daha da zor ve tehlikeli hale getirir.
En eski tarihilerin, melankolik bir tablosunu izdikleri bu fakir dnyann gneyinde kta ok
farkl bir manzara gsterir. Kzlderililerin tarm, msr, fasulye, kabak, ttn, ayiei ekimi
Kolomb- ncesi dnemde 44. enleme kadar yaylmtr; bunun sonucunda uygarlk biimi
tamamen deimitir. Dikdrtgen, alnlkl veya toprak daml, otlarla veya toprakla deli,
ahap dikmelerle yaplan salam evler k mevsiminde konaklamak iindir; siperlerle korunan
kyler ve nlerinde uzanan msr tarlalar balta girmemi ormanda byk aklklar
olutururlar ve doann artk yalnz bana olmadn gsterirler.
Yaam, yerleik dzende srer; planl yiyecek stoklar sayesinde zor mevsimlerde alk
tehlikesi nlenir; avclk ve balklk ta yaplr, ama av sonularnn deikenlii yaamsal
tehlike yaratmaz. Dokumaclk ve mlekilik yaamn maddi ynn zenginletirir ve ilk
sanatsal faaliyetin temelini atar. ok ynl rgtlenmeler insanlar kabile bireyleri olarak
birbirine balar. Kabileler, banda zerk eflerin veya parlamenter aluva.heyetlerin bulunduu
devlet benzeri meclislerle birleirler. Yaam biimleri, gerek anlamda bir yksek kltre
dnmek iin fazla eksii olmayan arkayik bir yar-yksek kltr grnts kazanr.
izdiimiz snr takip ederek Kayalk dalar (Rocky Mountains) aar ve bu dalar ile Pasifik
kylar arasndaki greceli dar blgeyi incelersek, az nce belirttiimiz genel grnt tamamen
farkllar. Columbia nehrinin azn snr noktas olarak alrsak
kltr biimleri tamamen yer deitirir. Gney artk gelimi kltrleri, kuzey de ilkel kltrleri
barndrmaz, aksine artk daha fakir ve ilkel olan kabileler Kaliforniya ve yksek havzalarda
yaarken, gelimi uygarlklar Britanya (ngiliz) Kolumbiyas kylarndan Alaska'ya kadar
uzanan blgeye yerlemilerdir.
Kuzey Amerika'da insanlarn kaderinin hibir ekilde sadece evre koullar ve doal yapya
bal olmadn, tarihsel faktrlerle de ekillendiini belirtirsek, yksek ve alak kltrler
arasndaki dalm daha kolay anlalacaktr. nk Beyazlar geldiinde "Tanrnn bahesi"
olarak adlandrlan Kaliforniya'da palamut toplayan ve taze yoncalar ayrlardan azlaryla
kopararak yiyen ok ilkel kavimlerin yayor olmas, bu blgenin corafi yapsnn d evreye
kar doal korunak oluturmasyla aklanabilir. Kayalk dalarn arkasna dardan bir etkinin
eriememesiyle bu blge en eski halklar iin gvenli bir snak olmutu. Buna karn
fiyordlarla paralanm, frtnalara ve iddetli rzgarlara ak olan Britanya Kolumbi-yasnda
gelien balk halklarn benzersiz uygarlnn nedeni tarihte yaanm herhangi bir d etkide
aranmaldr, nk o zamanlarn Kaliforniyas gibi Gney Amerika'daki Patagonya blgesi de
hi bir tarihsel uyarm olmakszn gnmze dek uygarlk dzeyinin en alt seviyesinde
kalmtr.
Tarihsel adan da Kuzey Amerika'nn orta ve dou blgelerindeki genel grnmn bilinmesi
gereklidir. Kltr yaps temelde sadece kendi iine kapal bir avc dzeyindeyken, Meksika
krfezinden gelen tarm, Mississippi ve Atlantik arasndaki orman blgesini bir ifti kltrne
dntrd. Ktann en son ve yeni soylar olan, 1680 ylndan sonra ortaya kan ova
blgesinin atl gerleri de bu kurala uyarlar, n-
13
k Ova kzlderilileri nehir kylarnda yerleik kylerde yaarlar, msr ve dier kltr bitkileri
ekerler ve zellikle yazn, ekinden sonra hasattan nce otlaklara karak bizon av iin seferler
dzenlerlerdi.
Daha keskin bir gzlemde doal olarak bu byk ifti blgesi birok alt gruplara ayrlacaktr.
Ovada atl kzlderililerin yan sra Gller Blgesinin evresinde yaayan, karakteristik yaban
pirinci toplama-lanyla, avclk ve iftilik arasnda bir eit gei zellii tayan Algonkinler
vardr. Daha douya doru, Ontario'da kltrel olarak gelimi msr yetitiricileri olan Huron
ve rokua soylar birleirler. Atlantik boyunca bir dizi halk birbirini izler, bunlarn yaam tarz
tarla tarm yntemlerinin tam olarak yerlememi, gelimemi bir alntsn ortaya
koymaktadr, buna karn, Arizona ve New PAexico'nun gneli llerinde olduu gibi,
gneydouda Flori-da'ya doru inen blgede de eski, uzun zamandr uygulanan msr tarm
grlr. Btn bu kendi iinde farkl kademelere aynlan kltr dzeylerinin ok belirleyici ortak
bir noktas vardr: Kzlderili tahl,
yani msrn tarm.
44.enlem boyunca avc ve toplayc dzeyinden tarma gei hibir ekilde birdenbire
gereklemez, daha ok iki kltr blgesi arasnda krk bir kuak halinde oluur ve burada
kuzeyin zelliklen yava yava kaybolurken gneyin ayrntlar aamalarla kendini gsterir,
ama hibir zaman tam olarak gelimi bir tarm kltr ortaya konmaz.
Daha ilk tarihiler, Kuzey Amerika'nn dousundaki bu iki uygarlk biiminin tamamen farkl
olmasnn yansra, yava yava kaynamakta olduunu da gzlemlemilerdi. 1604-1605
knda Samuel Champlain o zamanlarda Franszlarn elinde olan
14
St.Croix'de kalrken (Croix nehrinin aznda, bugnk Dochet Island) blgenin ne kadar ssz
olduunu farketmiti; Penobscot nehrinin 25 mil yukarsnda (Maine eyaleti) sadece iki tane
bo, zeri aa kabuklar ile rtl vigwam* grmt. Kaytlarnda k avlarnn ok deiken
sonularn anlatr- geyikleri "devirme kousu" sadece yksek karda kar ayakkablar ile
gerekleir, yeterli kar olmazsa yiyecek te olmaz- ve Kzlderililerin rm leleri bile
yedikleri, tyler rpertici alk sahneleri hakknda bilgi verir. "Yaam tarzlar bana ok zavall
ve ackl geldi" diye ekler Champlain(1>.
1605 ylnn yaz mevsiminde, ky blgesinin haritasn kartmak iin gneye doru yolculua
kar. Saco nehrinin aznda (Maine'in en gneyi, 43 28) ilk kez onu akna eviren msr
tarlalarn grr. Tarlalarn temizlii, kabak, fasulye, ttn tarm, siperlerle korunan kyler ve
yerleik dzenle ilgili gzlemlerini kaydeder. Buradaki kzlderililer artk gebe deillerdir.
Yolculuunun devamnda bu manzara ile sk sk karlar. Champlain'in kaytlarnda izdii
tablo, youn bir nfusun olduunu gstermektedir; sadece bugnk Plymouth'un olduu
blgede be kzlderi-li ky vard. Saco'nun 100 km gneyindeki Kap Ann'de kuzeye zg olan
kaynaac kabuklarndan yaplm kanolar yerlerini ar, gneye zg tek para aa
ktnden yaplm olanlara brakmt. Daha gneyde ise Champlain tarlalar ve rnlerin
* vigwam: Algonkin dilleri konuan gebe Kuzey Amerika yerlilerine zg konut; yere
dikildikten sonra bklerek ular bir merkezde toplanp balanan bitki saplarndan yaplrd, bu
iskeletin zerine ular bitki saplarna balanan hasrlar ya da aa kabuklar rtlr bylece
konik ya da kubbemsl bir yap oluturulurdu. (AnaBritannica)
15
deimeye baladn farketti, uzunevlerin* damlarnn aakabuu yerine kamlarla
rtldn, yemek piirmek iqin toprak mlekler, msr dvmek iin tahta havanlar
kullanldn ve son olarak, yiyeceklerin aakabuklar ile kaplanm ukurlarda depo edildiini
gzlemledi. Gneye gittike msr tarm kltrnn dokusu da younlayordu.
Champlain, bambaka insanlarn yaad, avc ve toplayclar barndran kuzey blgesinden
taban tabana zt yeni bir lkeye geldiinden ok emindi. Daha sonraki aratrmalar bu temel
farklln ktann hemen hemen drtte iin geerli olduunu gsterdi. Kayalk dalara
kadar binlerce kilometre, kuzey ve gneyi, avclar ve msr iftilerini, alak ve yksek
kltrleri birbirinden ayryordu.
Bu d grn, manevi dnyalarn da yanstmaktadr. 44. enlem iki dini tarzn da snrdr:
Kuzeyde daha fakir ve zayf, hemen hemen hi da vurmayan ve temelde sadece bireysel
olarak yaanan bir din; ve gneyde gelimi ritelleri, klt, toplum iinde ve toplum iin
yaayan rahiplik rgt ile teatral ve cokuyla da vurulan bir inan. Ktann bu byk
ayrmn hep gz nnde bulundurmamz gereklidir, bu ayrm btn birbirinden farkl blgesel
kltrlerin eklini belitler.
KAYNAKA
1 The Works of Samuel de Champlain. Ed. By H. P. Bigger, vol. I 1509-1607,s.46,56
.,67,74,82,88.
* uzunev: Kuzey Amerika yerlilerinin (zellikle irokualann) kulland geleneksel yap tr. 5-
7,5cm apnda direklerle uzun bir dikdrtgen kutu biiminde ina edilirdi, yapnn uzun
kenarlar boyunca sralanan direklerden kar direklerin zerine dallar bklerek konur ve
binann tm uzunluu boyunca kubbemsi bir at oluturulurdu, daha sonra kulbenin tm
iskelete balanan aa kabuklar ile kaplanrd.
16
2. Yalnz Davul
Kanada Algonkinleri ve
Athapasklar (Atabasklar)
Labrador'dan Mackenzi'ye kadar Kanada topraklarnda iki farkl dil ailesinden halklar
egemendir, Algonkinler ve Athapasklar. Algonkinler Kuzey New England eyaletleri, Labrador ve
Winnipeg glnn kuzey ksmlarna kadar Hudson Krfezi evresine hakimdirler. Ancak belirli
bir alanda snrlandrmak doru olmaz, nk son kabileleri olan Kriler ateli silahlar
kullanmaya baladktan sonra kuzeye doru ilerlemilerdi. Ayn ilerleme hareketi bu dil ailesini
Winnipeg'deki merkezlerinden Atlantik kylarna doru gitmeye zorlamt; Kolomb-ncesi
dnemde Algonkin kabilelerinden oluan bir kuak Caroli-na'ya kadar dou blgesini istila
etmiti. kinci bir grup Gller Blgesi zerinden Ohio'ya kadar ormanlk blgenin ortasna kadar
ilerledi.
Algonkinler gneydeki msr tarm blgelerine doru yaptklar bu g srasnda- Winnipeg'deki
anavatanlar Kanada'nn avc kltrnn iindeydi -yeni gler kazanm olmallar, nk
eritikleri en gney noktada,44. enlemin altnda, Kanada'nn fakir kuzeyinde hi grlmeyen
etkileyici dini biimlere sahip olmulard.
17
Kanada'da kalan Algonkin kabileleri orada yaayan dier avc ve toplayclarn kaderini
paylatlar ve hemen hemen karanlk, ok az gelimi bir kltrn paras oldular; zor yaam
koullan toplumsal olduu kadar dini tarzlarn zenginlemesine
de engel oldu.
Algonkinlerin arkasnda, onlardan daha zayf ve belirsiz bir biimde snrlandrlabilen, tm
kuzey Kanada'yi kaplayarak Kuzey Buz Denizinde Eskimo blgesine kadar uzanan dier dil
ailesi Athapasklar yer alr. Alaska topraklarndan geliip karak Algon-kinleri gneye doru
itmi olduklar dnlr. Ancak bu varsaym gereki deildir, nk Athapask-larn kltr
dzeyi o kadar dk ve zayft ki, kendilerinden ok az gelimi baka kltrlerle olan en
kk bir ilikide bile hemen onlarn etkisi altna giriyorlard. Byk olaslkla bu soylar
nlerindeki Kanada topraklarn bo buldular ve rmaklar boyunca, Gller Blgesinin birinden
dierine geerek, Winni-peg'de Algonkinlerle karlancaya kadar ilerlediler. Athapasklar temel
olarak Alaska'dan Yeni sko -ya'ya kadar uzanan blgenin yar-kutupsal avc kabileleri
kltrne benzerler. 19. yzyln banda Ge-orge Keith'in(1> Byk Ay glndeki
kzlderililer hakknda yazdklar, yzyl sonraki New Bronswick Mikmeklerine tam
uymaktadr12'. Birbirleriyle balantl, sonsuz grnen akarsu alar kzlderililere kayn aac
kabuklarndan yaplm hafif kanolary-la byk mesafeleri katetme olana salyordu, bu,
srekli mevsimlik glere zorlanan bir kltr iin
nemli bir avantajd.
Kanadal avclar ilkbahar ve yaz bir rman kenarnda- bugn bir ticaret merkezinin yannda-,
k ve sonbahar da, her ailenin belirli bir av sahasna
18
sahip olduu ormanda geirirler. Aileler birbirlerinden uzakta, kendi ilerine dnk tam bir
yalnzlk iinde yaarlar, sadece yaz mevsiminde birka hafta toplumsal ilikiler kurulur ve
aileler biraraya toplanrlar. Ticaret noktalarndaki bulumada kimlerin zor zamanlar
atlatabildii, kimlerin ormandan kamad belli olur; bunlar ya bir kazada, ya alktan, ya da
donarak lmlerdir.
Mus ve karibu* av kar ayakkablaryla yaplr. Ayakkablarn geni taban avcnn kara
batmasn nlerken ar yaban hayvanlar glkle ilerleyebilirler ve bu eitsizlik daha nce
sz edilen av "devirme kousuna" olanak salar: youn kar yandan sonra av hayvan
korkutulup kamaya zorlanr, yorulan hayvan kara saplanp kalncaya kadar takip edilir.
Bu av teknii yamurda ve sulu karda uygulanamaz ve o zamanlarda byk ktlklarn
yaand zor dnemler balar. Kuzey Amerika ile ilgili ilk kaynaklar korkun alk tasvirleri,
yamyamlk sahneleri ve tm kabilenin kaderci bir ekilde lmeye yatmas ile ilgili bilgilerle
doludur. Kanadallarn teknik donanm ve av yntemleri, onlara yakn olan Eskimo kltrnn
tam aksine, zayf ve yetersiz olduu izlenimi brakr; rnein ilkbaharda gelen rdek
srlerinden hi yararlanlmaz'3'. Bu kzlderili kltrnn en belirgin zellii insann yalnzl
ve aresizliidir.
Yoksul yaam tarz ksmen dini oluumda da kendini gsterir, nk Kanadallarda din hibir
ekilde salt gnlk hayatn gereksinimlerini yanstmaz, daha ok duygu ve umutlar bu
insanlarn da, pratik yaamn tesindeki manevi oluumlarn esinlendirir. Hristiyanlatrma bu
blgede olduka erken bala-
* mus ve karibu: Kuzey Amerika'da yaayan geyik cinsleri.
19
d iqin- Dou Kanada'da 17.yzylda, kuzeybat Kanada'da 1860'dan sonra - gnmzde
katolik-putperest bir badalatrmaclk ortaya kmtr ve bunun iinde zgn eler ok
zayf olarak kendilerini gsterirler.
ok katlmcl, trensel ve klt etkinlikleri olan toplumsal bayramlar da zorlu evre artlar
yznden gelimemitir. Bandlarn* yaz mevsiminde biraraya gelmeleri bir eit kabile
toplants olarak grnmektedir. 26. Hazirandaki Azize Anna yortusu bu ekilde New Brunswick
Mikmeklerinin kano, kou yarlar, danslar, dnler, vaftiz trenleri ve bol yiyecekle
kutladklar ulusal bayramlarna dnmtr. Bu bayram mutlaka bir zamanlarn kabile
toplantsndan kaynaklanmaktadr, ancak dini duyumsamalarn burada nasl bir rol oynad net
deildir(4>. Petitot da Aackenzie yerlilerinin bir ilkbahar bayramndan sz eder, ve Biverlerin
(Beaver nehri yerlileri) alt ayda bir yaplan benzer bir toplantlar olduu bilinmektedir , bu
toplantda yemekler atee atlarak yiyecek ve iz srlmesini salayacak kadar bol kar iin dua
edilir ve atein etrafnda dans edilir<5). Bayram takvimleri ile ilgili bilinen herey bu kadardr.
Dini bayaluva.ramlarnda olduu gibi rahiplik rgt ve kltleri de ok snrldr. fAanevi yaam
bireye dnktr, ve bu tecritin sembol samandr.
Bir anlamda her bir avc, aman ilevlerini uygular. Speck, Labrador bandlarmda "ilerin", yani
avclk, balklk, kapan kurma ile, "ila yapma" olarak evirebileceimiz "operate mentu"nun
iice gemi olduunu vurgular. Bu "operate mentu", koruyucu
* band: takm; kltrel antropolojide geim ve gvenlik nedeni ile az sayda ekirdek aileden
oluan,30-50 kiiyi amayan kurumsal, toplumsal rgtlenme biimi.
20
ruhlar armak, rya yorumlamak, tabular gzetmek gibi fiziksel ilerin baarsn salayacak
manevi yardmlarn kullanm anlamndadr. Kanadal avcnn gznde yapt i, tanrsal bir
hizmettir. Ona gre yaban hayvanlar kutsal zellikler tarlar, ve bu nedenle etlerinin
iyiletirici etkisi vardr<6).
Avc iin ok gerekli olan bu kudretin temelini, koruyucu ruh oluturur. teki dnyadan gelen
bu himaye (koruma) "gr orucu" ile kazanlr. Kaynaklarda bu konu ile ilgili bilgiler tutarszdr.
Labrador topluluklarnda "gr orucu" yaplmazken, Byk Ay Gl evresindeki
Athapasklarda be yandaki ocuklara bile uygulanr'71. Kk ocuklar kampn dnda zel
bir yere gtrlr ve a braklrlar. Gittike zayf dp yar baygn halde halsinasyonlar
grmeye balar ve ilk grd ey, ister bir hayvan isterse bir doa olay olsun, bundan byle
onun koruyucu ruhu olarak kalr. Koruyucu ruhun maddesel bir parasn kii zerinde tar,
hayvanlardan bir pene veya bir para krk, rzgar, su, llerin ruhu gibi maddesel olmayan
eylerin ise sembol bir kayn aac kabuuna izilir. Kzlderili gereksinim duyulduunda
koruyucu ruhunu davul alarak ve ark syleyerek arr, onu hayal eder, yardmn ister ve
samur, karibu avlamak iin ne yapmas gerektiini ondan renir. Koruyucu ruhu ve iyiletirici
hayvan olmadan avc kaybolur; hi bir koruyucuya sahip olmamak, kesin lm demektir.
Kiisel, .metafizikten kaynaklanan bu kimlik durumlara gre farkllar,etkileri gittike artan ve
saylar oalan koruyucu ruhlardan oluan basamaklarla dini ve ayn zamanda toplumsal
piramidin en st noktasna, samanlara kadar ykselir. Her bir gzlemci, samanlar farkl
snflara ayrr. lerinden ba-
21
zlan sadece fal bakarlar, bazen bu zelliklerini, kinci Dnya savanda tm beyazlarn yok
olmasn isteyen Kaska aman Old Kean gibi, kehanette kullananlar da vardr(8).
Daha yetenekli olanlar bak yutmak, tfek kurunu yakalamak, hayvan biimi almak ve
benzeri tyler rpertici bylerle urarlar. Dier baz bir grup ise if ac grevi yapar, kl
fleyerek ve emerek, kk ve ifal bitkilerle tedavi ederler. Ancak bu gruplar zel bir snf
temsil etmezler, bunlar daha ok samanlarn belli bir konuda uzmanlamasdr, ve en stte yer
alan aman byk bir gce sahiptir.
Bu kimlik kiisel olmayan bir deneyimin haricinde de elde edilir, en gl amanlar aslnda bu
kimlii gr yoluyla deil babadan miras olarak kaza-nrlar(9>. Grevleri tren bilgisine bal
olan rahiplerin aksine, amanlar bu tarz kiisel olmayan faaliyetlere baml deillerdir. Onlar,
kendi ilerine dnktrler ve kendi inanlarna dayanrlar ; otorite ve birey
iice geer(10).
Byk samanlarn n tm lkeye yaylr. Davullar ve arklar byk saygyla karlanr.
Onlarn hemen hemen her gece, bedenlerini terk edip uzun yolculuklara karak gkyzne
gittiklerine ve orada bilmek istedikleri hereyi rendiklerine inanlr. Byle bir amann
ruhu geri dndnde duvarda asl olan davul, kimse dokunmadan alarm; ifa verici
arklar uzaklardan duyulurmu ve bedenleri yerden iki santim yukarda dans edermi(U).
Bylesine yenilmez iyiletirici gce sahip insan-lar-ki onlarn lmsz olduuna inanlr- tm bir
gruba olduu gibi tek bir kiinin dileklerine de yardmc olurlar; rzgar, kar, don, av ve
dmandan korunmak iin davul alarlar. Dini hayatn merkezini olu-
22
tururlar. Kanada avc kltrnde samanlarn ne kadar nemli bir anlam olduunu sylemek
gereksiz olur. Tehlikeli ve dmanca bir doann ortasndaki tek dayanaktr. Doast
iyiletirici gleri, insanlarla zorlu yaam artlarnn arasna bir set eker.

Davul, samanlarn en nemli aletidir. Nedendir bilinmez bu davullar hakkndaki bilgilerimiz ok

az, ama onlarn, samanlarla ayrlmaz btnlnden hi phe yoktur"2'.Bu aletler, zerine
deri gerilmi tahta kasnaklardan oluur'13', st taraf resimler ve sembollerle boyanr ve
stnden birbirine balanm ksa kemik paralarndan yaplm bir kiri, apraz olarak
uzatlarak kenarda bir halkaya balanr. Alt ksmndan da bir kiri geer ve o da bir halkayla
balanr. Bu halkalar tuta grevi grrler. Tokmakla davula vurulduu zaman bu kemik
paralar titrer ve "ark sylerler".
Speck, Labrador samanlarnn, davulu canl bir varlk olarak grdklerini belirtir, onlara gre
davul konuur ve insan szn anlar04' .Davul ve davulcunun btnlemesi Penobskotlann
aman tanmnda da kendini gsterir: medeolinu, "davul sesinin adam". Her ne olursa
olsun,genel olarak bu alet ve ona elik eden ark, samanlarn kendinden gemeleri iin
kullanlr, bouk ve ritmik sesi trans haline gemeyi kolaylatrr, bu arada aman, teki
dnyay ziyaret etmek ve bylece ruhlarla insanlar dnyas arasnda kpr olmak iin
bedeninden syrlr. Gnmze kalan az saydaki davul arks da ruhlar etkilemekten sz
eder:
Oturdum ue davulumu alyorum ve onun sesiyle dalardaki hayvanlar aryorum. Byk
frtnalar da dinler benim davulumu.
23
Oturdum ve davulumu alyorum ve frtnayla gkgrlts yantlar onun sesini. Byk kasrga
diner, davulumun sesini duymak iin.
Oturdum ve davulumu ahyorum,gecenin ruhu gelir, dinler davulumu. Byk rzgar kuu da
kanat rpmaz artk onun sesini duymak iin. Oturdum ve davulumu alyorum ve suyun ruhu
duyar, kar yzeye.Ormann ruhu da susturur tm hrtlar ve dinler davulumu.
Oturdum ve davulumu alyorum ve siyah adam kar sudan sesini dinlemek iin davulumun.
imek, gkgrlts, frtnalar, rzgarlar, ormann ruhu, kasrga, suyun ruhu ve gecenin ruhu
toplanrlar ve dinlerler davulumun sesinf5>. Kimse, samanlarn gkyzne yaptklar
yolculuklar ve onlarn bu doast maceralar ile ilgili anlattklarnn doruluundan phe
etmez. Bu tarz "yolculuklarn" en nemli unsurlarndan birisi olan resimler, kabile mitolojisi ile
ayn renkleri tarlar ve aka ayn ruhani anlaytan kaynaklanrlar. Ancak mitoloji,
samanlarn olaanst cokularnn yaratt dzensiz, konudan konuya atlayan resimler
selinden ortaya kanlar, artk yazl metinlerin kat erevesine sktrd.
Ne yazk ki samanlarn kendilerinden geerek yaadklar servenlerin ierii hakknda ok az
bilgimiz var. Ancak kesin olan u ki, bunlar Sibirya ve Eskimo samanlarnn benzer
"yolculuklarndan" fazla farkl deiller ve bu kendilerinden geiler genel kabul grm
dncelerin esasna gre ynlendirilir. amanlar bildikleri eylerin ryasn grrler. Bir
zamanlar merkezdeki Athapasklar arasnda (Sarb-ak ve Tavanpostu kzlderilileri) Nayeweri,
"D-
24
ncelerle yaratlan" adnda ok gl bir "byc" yaarm. Bir sonbahar gn gkyznde
gneybatdaki scak lkelere uan ku srlerini grm, onlar takip etmi ve ksa bir sre
sonra gkyznn kenarna gelmi. Orada, iinden bir rman akt ok byk bir maara
varm. Buras l ruhlarnn k geirdikleri yermi. Aslnda ruhlar yazn dnyada dolarlar,
ama souk gnler balad zaman glgeler gmen kularla beraber gneybatya bu
maaraya girerler.
Nayeweri onlara doru baktnda ruhlar sadece dizlerine kadar grm. Bazlar a
atyormu, bazlar ise kanolanyla dolayorlarm, dierleri ise dans ediyormu. Maaradan bir
aa ykseliyormu, aacn yardmyla Nayeweri gkyzne trmanm. Bu arada iki gn
boyunca bedeni dnyada l olarak yatm, nc gn Nayeweri yolculuundan geri dnm
ve ayaa kalkm<16) .
Burada gry grenin yaadklar ve gzlemleri genel olarak Kanada dnce tarzna dayanr,
nk ruhlarn vatan, insanlarn ve yaamn kayna olarak kabul edilen Gneybat, "dier
lke", avc kltrn dnya grnde tandk bir tablodur. Mik-mekler anavatanlar olarak
oray dnrler ve Ro-ger Williams notlarnda - daha o zaman msr yetitiricileri-
Narrangansetlerin sohbetlerinde, Gneybatnn nemli bir konu tekil ettiini belirtir; ilk
atalarnn ruhlar orada gezinmektedir, onlarn ruhlar da ldkten sonra oraya gidecektir,
ayrca msr ve fasulyeleri de oradan gelir<17) .
Tm yar-kutupsal blge kabilelerinin dengesiz yaps ile bu amanistik trans durumu
kolaylar. Pe-titot, merkezdeki Athapasklarn arasra panik eklindeki korku krizleriyle kendini
gsteren bir zellikleri-
25
ne dikkat eker. Ar asabi davranlar, halsinas-yonlar ve tek bir dnceye younlama,
bulac bir ekilde etki eden ve yangn gibi bir anda heryeri saran, salksz hayalgcnden sz
eder. "zellikle kadnlar byle davranlara eilimlidirler. Baz durumlarda halsinasyon bir
veya iki kiiden tm gruba ylesine yaylyordu ki ok tuhaf ve rktc tepkiler ortaya
kyordu. Her ilkbaharda bu ekilde salgn halinde ve tamamen mantksz bir panie kaplrlar.
Sonra insanlar srekli bir trans halinde ve onlar devaml kovalayan hayali bir dmann
korkusuyla yaarlar, ne yaknda ne de uzakta hibir ey yokken bile heryerde onu grdklerine
inanrlar" (18) Hayaletler tarafndan srekli kovalanma dncesi, teki dnyann bir tanmnn
olmamas ve belirsizlii ile yakndan balantldr. Esir gl kzlderili-lerinin (fAackenzie havzas
ve Byk Ay Glnn dousundaki Athapasklar) anlayna gre "tanrlar yoktur, sadece ifa
vardr"(19) ve buna paralel olarak kurban ve dua hemen hemen hi olmad gibi, doast ve
insan d yaratklar da belirsiz bir kt ruhlar anlay iinde erirler. Akamlan kimse kamptan
ayrlmak istemez, en kk bir trt bile korkudan sramalarna yeter, nk darda
Sekaniler, dev ayaklar ile ocuklar alan "kt kzlderililer" dolamaktadr; bunlar, izleri
grlebildii iin ksmen insandrlar, ama doast zellikleriyle de insan deillerdir(20).
Algonkinlerde eitli trden yamyam devler inanc vardr, bazlar aalar kadar uzundur,
bazlar ise insan boyundadr, ayrca iyi yrekli ccelere, kaynaklardaki su adamlarna, tayga*
ve ormann derin -* tayga: Avrasyanm ve Amerika'nn kuzeyinde tundradan, gneyde hemen
hemen kesintisiz bir orman kua halinde kozalakl aalardan oluan bitki rts. (Byk
Larousse)
26
liklerinde hayali bir yaam sren, ince suratl tyl yaratklara inanlr <21).
Derinlemesine aratrldnda bu hayalet oyununun iinde sadece tek bir anlay kendini
gsterir, avc iin ok nemli olan efler(22). Kanadal avc iin tm hayvan cinslerinin,
zellikle karibu, mus ve kunduzun, bir lideri, efi vardr. Hayvan trlerinin efleri ulalamaz bir
yerde yaarlar ve oradan tebaalarn kontrol ederler. Onlarn onay olmadan hi bir avc bir
hayvan yakalayamaz, ve eer birisi avna doru davranmazsa ve kpeklerin kemiklerini
yakmak ya da suya atmak yerine ortala atarsa ef hayvanlar ondan uzaklatrr. Av sahas
boalr ve avc alkla geen uzun haftalar boyunca, kzlderili inancna gre, iledii "gnahn"
zerinde dnme frsat bulur, nk kt davranlan hayvanlarn ruhu- her hayvann bir ruhu
vardr- avcy efine ikayet eder ve ef, ruhu yanna alr, tekrar kalibu veya mus olarak geri
gndermez.
Yalnz aynn efi yoktur, nk bu hayvanlar kendi kendilerinin efendisidir. Bu gr, tm
yar-kutupsal av blgelerinde aylara duyulan ve btn trenlerin ayrntsnda kendini gsteren
derin saygyla balantl olmal. Eer bir aynn k geirdii bir maara bulunursa nazike ona
seslenilir: "Gel bykbaba, darda gne yeterince scak"; "gel bykbaba, senin ttn
ubuunu yakmak isterim"; "gel bykbaba, ban gster". Hayvan ldrldkten sonra
maaraya ttn braklr, hayvann azna ttn ubuu sokularak avla karlkl iilir. Av zel
bir lenle kutlanr ve yaknda yaayan herkes davet edilir.
Bu lenin amac, aynn etinin hepsinin yenme-sidir; nce kafa, sadece erkekler tarafndan ve
bak
27
kullanlmadan parmaklarla yenir, sonra dier taraflar paylalr. Kemikler hemen yaklr,
kpekler kesinlikle uzak tutulur. Yemekten sonra aynn kafatas evresinde dans edilir,
sonunda krmzya boyanarak darda dikilen bir sopa zerinde saygn yerini alr. Ay,
"ksakuyruk", "siyah hayvan" "byk yemek" ve zellikle "bykbaba" olarak adlandrlr(23).
Elimizdeki kaynaklara gre bu tarz ay lenleri sadece Kanadal Algonkinler tarafndan
yaplyordu ve Athapasklarda bu adet yoktu L). lenin anlam hakknda bir yorum
yapabilmek iin Kanada blgesi ile ilgili bilgilerimiz yetersizdir, ancak kaynaklar, gneyde,
msr ekimi yapan yerleik Algonkinlerin ritellerinde belirli bir hedef olduunu gsterir, sadece
avn tamamen yenmesi deil, tm ay leni En Yce Varln, Byk Ruhun onuruna
yaplr(25).
Bu konuyla birlikte karmza uzun zamandr tartlan bir problem qkar. Ancak Kanadal
avclarda tek bir yce varlk inancnn olduunu syleyebiliriz, nk, en eski kaynaklarda bile
bu konuyla ilgili bilgilerin yer almasnn yansra, daha da nemlisi, dnce dnyalarnn
temelinde sadece ve sadece bu tasvire uygun bir unsur bulunmaktadr. Hayvan trlerinin bir
efi olduu gibi insanlarn da bir lidere ihtiyalar vardr ve bu tm eflerin efini temsil eder.
Tamamen avc kltr iinde yer alan kuzey Ocibu-alar (Ojbvvalar) bu en byk efi bir
geminin kaptan veya Ottawa'daki hkmetle karlatrrlar; o, tm kk efleri ynetir l26).
Penobskotlar onu Kta-handovvit "Byk ruhani varlk", Keti niweskwe "Yce Varlk",
Debelnelek "Efendimiz", Gizi ulitolek "Yaratcmz" olarak tanmlarlar. En azndan son iki tanm
misyonerlik ncesi dnemden gelmektedir, nk Saint Francis Abenakileri ve Wawenocklar
28
da bu adlan kullanrlar. Mikmeklerin tanm da benzer ekildedir, Nesulk "Bizi yaratan", Nikam
"Atamz" <27>.
Naskapiler, ementu'larn, "Byk Ruh", hristi-yan tanrs iin kullanrlar, ama bunun yansra
hala "Yaratcmz" ve "Byk Efendimiz" inanlarn da srdrrler (28). Gnmzde
etnograflar merkez At-hapasklar iin de bu anlay zgn olarak kabul etme eilimindedirler
(29), ancak bir efendi veya insanlarn efi tasvirinin ne kadar yaygnlat phelidir. yle
szler vardr ki, bunlar Yce Varl insanlarn efendisi olarak gstermekten ok onu tm
Dnyann efi olarak tanmlar. "O gnetedir, ayda ve yldzlarda, gkyzndeki bulutlarda,
dalarda ve hatta topraktan kan aatadr", der Penobskotlar, ve Naskapiler de hemen
hemen ayn kelimeleri kullanrlar: "O, gne gibi, ay ve yldzlar gibi bir ruhtur" (30). Bu
szlerle ayn zamanda, talihsiz bir ekilde "ruh" kelimesiyle tercme edilen, kzlderililerin
mentu'sunun (manitu) da anlamn tanmlar, nk mentu yukarda belirtildii gibi, manevi,
soyut kavramlarla deil maddesel, duyumsal grntlerle balantldr.
Tek bir doa olay -aka ve sadece En Yce Tanrnn varlna aittir: k. Athapasklarn tanr
ad Yakista'da bu unsur karmza kar; Ya "Gkyz", Yakkrey "Kuzey ". Bir zamanlar
Mikmekler her sabah, doan gnee kez tekrarlanan "ho, ho,ho" ile dua ederlerdi. Peder
Biard ve Le Clercq'in 17. yzylda verdikleri bu bilgi, dualardan sz eden ok nadir kaytlardan
birisidir(3,). Yce Tanr, Ik ve Gne douu arasndaki bu balant zgn olmal, nk bu
balant, hatta karakteristik dua sz "ho" ile birlikte, gney Algonkinlerinde de kendini
gsterir. Bunun yansra "Dnyann ve insanlarn efendisi"
29
inancnn da eskilerden kaynaklandn kabul edebiliriz, tabii ki bu inan Beyazlarn geliinden
sonra ok daha gl ve canl bir biim ald.
Kanada kzlderililerinde bir Dnya yaradl yoktur. Yukarda ad geen tanrlar daha ok
insanlarn yaradl ile ilgilidirler. Dnya her zaman vard, deiiklikler geirdi ama yaratlmad.
Birbirini takip eden dnya dnemi vardr. Hayvanlarn hkmettii, insanlarn yar uyur
ekilde dolatklar ilk dnemle balar. Bu evre, "deitirici" veya uygarlk kahramannn
douu ile son bulur, efsanevi kahraman ilk dnemin canavarlarn yener ve insan kltrn
yaratr. Avclk ve balklk teknikleri, kpein evcilletirilmesi ve kano yapm,
takmyldzlarn isimleri ve mitolojik metinler hep ondan kaynaklanr; onun sayesinde insanlar
insan olmulardr. Uygarlk kahramannn kaybolmasndan sonra nc, yani bugn
yaadmz dnem balar. Bu dnemde insanlarla hayvanlar artk birbirlerini anlayamazlar ve
sadece amanlar insanlk ile insand dnya arasndaki ilikiyi kurabilirler. Bir gn Kahraman
geri dnecektir ve o zaman dnya yeniden l l aydnlanacaktr (32).
Mitolojinin bu erevesi ne kadar dar ve plak grnse de, ierii o kadar dolu ve parlaktr.
Yoksul bir yaamn iinden kan manevi coku anlat sanatnda mkemmelleir. Sanki sihirli
bir denek do-kunmuasna birdenbire baka bir dnyada bulursunuz kendinizi, fakirlik ve
yoksulluk geride kalr ve canl bir hayalgc binlerce kvlcm saar. yle grnyor ki "sz"le
yar-kutup halklarnn yaratc fan-tazisi hayat buluyor ve, evre koullar daha gl bir
estetii onlardan esirgedii iin, hayal gleri bu uucu ve geici arala dile geliyor.
W
Kanadal avclarn gl bir efsane hazinesi vardr, ama bunlar dzenli bir sistemle sralanmaz,
sadece dnya devrinde gruplanr. Metinlerin balangcnda ait olduu devre atf yaplr: "Bu
anlat dnyann kurulduu zamana aittir", "hikayemiz dnyann balad zamanda geer", "bu
yk dnyann son bulduu zamanla ilgilidir".
zgn efsaneler esas olarak uygarlk kahramanlar ile ilgilidir, douu, dnyada yaptklar ve
kayboluu. Mew England Algonkinleri bu tarzda olduka geni hikayeler zincirine sahiptirler,
tm manevi dnyalar, her zaman sylediinin tam tersini yapan Gluskabe, "Yalanc", etrafnda
dner. Merkez Athapasklarda da "lk erkek karde" ile ilgili benzer efsaneler vardr. Bu
kahramanlarn yaptklar yerel blgelerin zelliklerinde grlr, nk deitirici dnyay bugn
nasl grnyorsa yle biimlendirmitir. O gelmi gemi en byk samandr, kzlderili
avcnn uyurken de uyankken de srekli gz nnde tuttuu esiz bir rnektir. imdiki
kzlderililer nasl kunduz ve mus avlamaya alyorlarsa, efsane kahramanlar da dev
kunduzlar, dev mular birok canavar avlamlard, ve kzlderili dnyasnn bu kahramanlk
dnemlerine dnp bakmak, gnmzde bile hala yoksul adrlara az da olsa bir lt
getirmektedir.
Renkli kiiliklerle ilgili, dncede ve hafzada saklanan bu senaryolar en ilkel kltrlerin bile
manevi bir merkezden ynlendirildiini, onlarn da gnlk hayattan ok daha etkili bir ruhani
anlaya sahip olduunu gstermektedir. Bunu gz nne aldmzda, yar-kutup kabilelerinin
yaadklar zor koullara dayanma gcn nereden bulduklarn, hatta bu hayat yaamak
istemelerinin nedenini anlayabiliriz. Ne kadar olanaksz grnse de, Kanadal avc-
31
, Ja yeniden
n,arda olduu gibi ^fl^doanlardaW lar hayvanlarda inanrlar. Vena y
yk deildi-
KAYNAKA mektuplar-. w Bourgeois
Werinbuta.av-V9 H...xxX,Qoddard-.The
WalUs: a.a.O. ^ D6n.Dindje, W. Q t Bear
Petof. Essai sur ^^ The EmograPhu of
Lake lndians,8t>. ^
Labrador biberi Spe* j^ Pof the Great La ^^
- MaSOn-'.dNekepa^dilerde de " dog ^ Notes
38 Maine deki v^o ,ar yapld soy adaylar-
-^"San akndaki bilgiler Hagar. M nn gru onJ'a on
Medicine,l72. f Kaska Sodetg,220. ..
3 Honflm-nn:Cu^a^ ^^^e^ns.83.
2
3
45
67
32
vulculan ile ilgili verdii renkli tasvirleri Kanada samanlar hakknda veremiyoruz:
Schamanismus und archaische Ekstasetech-nik. Zrich und Stuttgart 1957.
13 ki derili davullar da vard, ancak ok nadir kullanlrd; Speck: Naskapi,170.
14 Speck: Naskapi,\71.
15 Prince: Notes on Passamaquoddy Literature,385.
16 Samanlarn teki dnyaya yolculuklar ile ilgili bu hikaye Kanada avclk kltr ile ilgili en
tannm olandr ve Petitot tarafndan aktarlmtr: Essai sur l'origine des Dene-Dinjie, XXXI.
17 Mikmekler Rand : Legends of the Micmacs, 110 Anm. 2. Rhode Island Narangansetleri
Williams : A Key into the Language of America,!.
18 Petitot: Dene-Dindjie monografisi, XXI.
19 Mason: Notes on the Indians of the Great Sklava Lake Area,37.
20 Osgood: The Etnography of the Great Bear Lake lndians,85.
21 Speck: Naskapi,71; Penobscot Tales and Reiigious Beliefs,\2; Osgood,86.
22 Speck: Naskapi,82 ve 95.
23 Byle bir ay leninin detayl tasviri iin bkz. Speck: Naskapl,\03
24 Speck: Naskapi,\05
25 Henry: Trauels and Aduentures in Canada,\92.
26 Jenness: The Ojibwa Indians of Parry lsland,30.
27 Speck: Penobscot Tales and Reiigious Beliefs,4 ; Rand: Legends of the Micmacs, XLIII.
28 Speck: Naskapi,36.
29 Osgood: The Etnography of the Great Bear Lake lndians,83; Petitot tanr isimleri arasna
Tit'se ( nsanlarn babas) admda ekler: Dene Dindjie monografisi
30 Speck: Penobscot TalesA; Naskapi,31.
31 Petitot: Dene Dindjie monografisi, XXXII. Wallis: The Micmac Indians ofEastern
Canada,\42.
32 Speck: Penobskotlann mitolojisi.Penobscot tales and reiigious be-liefs,5; Naskapi, 53.
Rand: Legends of the Micmacs, XLIV. Wallis: The Micmac Indians of eastern Canada,
317.Athapasklarla ilgili olarak Goddard: The Beauer Indians, 232 ve 262. Mason: Notes of the
Indians of the Great Sklaue Lake Area, 41. Osgood: The Etnography of the Great Bear lake
Indians, 87.
33 Merkez Athapasklarn yeniden dou inanc Wentzel'in Roderic
33
.. ,! mektubundan .. 27 Mart.1807 tarihi e je da
veya a.zdan q.kan alev

h f ai At H
i) M|
34
3. Yce Tanrnn Klt Olarak Yeniyl Atlantik Kysnda Yaayan Algonkinler ve
Delaware Kabileleri
Az ve pek salam olmayan kltr donanmlarna ramen her iki Kanadal dil ailesi gneyin
tarm blgelerine doru ilerlemilerdir. Athapask gruplar New Mexico'ya doru geldiler ve
burada tamamen Pueblo'larn etkisi altna girdiler. Algonkinler iki ynde ilerlediler, nce Gller
Blgesi zerinden getiler, daha sonra Atlas Okyanusu kylar boyunca Geor-gia'ya kadar
geldiler. Bu son kabile g 16. ve 17. yzyllarda Avrupallarn geliiyle ayn zamana rastlar.
1584 -1588 yllarnda Pamlico Sound'un hinterlandn aratran Raleigh'in adamlar, 1607
ylndan sonra James koyu ve Chasepeake krfezinde keif yapan Kaptan John Smith, 1609
ylnda New York krfezinde seyreden Hudson, 1622 ylnda, daha sonra Plymouth'un
kurulduu yere gelen Pilgrim atalar*- hepsi Algonkin gruplarna rastladlar. Avrupa istilasnn
balad ve Kzlderililerin Bat'ya doru ge zorland dnemde Algonkinler Kuzey
Pilgrim atalar: Plymouth'a yerleerek Neu England'daki ilk kalc yerlemeyi kuran
gmenler.Balangta Old comers (ilk gelenler) daha sonra Forefathers adyla anlan bu ilk
gmenler ikiyzyl kadar sonra Pilgrim atalar adyla anldlar. (AnaBritannica)
35
Amerika halklarn .**n kabile zincir.
A as Okyanusu k.y.smd*bu MrTan,ardan ben
^deki bir etnik ^f/de" Avrupallarn kay,-
ellikle dikkat ceket. Bu sa dMer, den say
a,da da belirginleir- De' .Byukbabalar bir
feriyle U*W*X* kabul **,
bir kimlik tayan toplu ,
..katlar; Bykevin yen. y Wr zamanlat butun
Anlatlanlara gre W gnd,, ancak de
B^ke^r^;-
^Savasndan hemen on- sona sanlarn an.lar, ^^kadat bilgi salamtr tllar, ile yeniden
y**ne bir goz atalm. imdi, Oklahoma eni*.
36
Bykev.Ekim aynda, rn kaldrldktan hemen sonra yaplr; kabiledeki tm aileler katlr.
Bayramn davet ve dzenlenmesinden bir kii sorumludur ve ayn zamanda treni de o idare
eder. Trenlerde, davet sahibinin yardmcs olarak klan (aile), "Kurt", "Kaplumbaa" ve
"Hindi" dnml olarak grev alrlar.
Bir habercinin tarihi sylemesiyle herkes ormandaki bir aklkta yer alan bayram yerine doru
akn etmeye balar. "Bykev" cismen burada ykselir; drtke, kubbemsi atl, tahtadan
yaplm ve do-u-bat ynnde uzanan bir binadr. Her iki ksa kenarnda bir kap bulunur,
ortasnda byk, ar bir direk mahyay (atnn iki yzeyinin birletii yeri) destekler.
Penceresi olmayan yapnn lo aydnlnda oniki tane heykel dikkat eker. Tahtadan oyulmu
bu kaba yzlerin iki tanesi, biri batya dieri douya dnk olarak orta direkte yer alr, alt
tanesi uzun duvarlardaki direklerde ve drd de kap direklerinde bulunur. Btn yzlerin sa
taraflar krmzya, sol taraflar siyaha boyanmtr.
Sadece bu ahap tapnaktaki her bir para deil, tm binann sembolik bir anlam ve deeri
vardr. Orta direkteki iki byk yz, en yksek gkyz katnda oturan
Gielemukaong'un,"Yaratcnn" grntsn temsil eder. Evrenin merkezi ona doru ykselir,
yani binann ortasnda, dam tayan, ar tahta stun (2>. Bu dnceye uygun olarak
binann zemini yeryzne, dam gkyzne ve drt duvar, on kk Ruhun, krmz- siyah
suratlaryla ortadaki Yaratcnn etrafnda topland, ufkun drt snrna karlk gelir. Bykev,
evrenin kendisidir ve bu suret anlay ritelin temel dncesini oluturur.
Tren, yeni bir Yl-ve Dnya balangc dnce-
37
vardr ve insanlarn dilekleri birinden dierine aktarlarak sonunda Yaratcnn kulana gelir.
Gielemu-kaong'u Bykevin yrei yapan mimariyle yakn balant, inanlarnda dardan
gelen bir etki dncesini tamamen ortadan kaldrr. zgn tasviri, "Yaratcy kzlderi olarak
gstermektedir; Dnyann tasviriyle yakndan ilgili olan, Avrupallara ok yabanc gelen
tanrsallk biimini incelemeye devam
edeceiz.
Al duasndan sonra "Gr danslarna" geilir.
Kim kendisini cokulu hissederse, kaplumbaa kabuundan yaplm kaynana zrltsn eline
ald gibi orta direin evresinde ayaklarn sryp yere vurarak dnmeye balar, bu arada
yaamnn en nemli grsn, genliinde ona koruyucu ruhunu hediye eden gry iirsel
bir dille anlatr. arkclardan bir grup onun sylediklerini tekrarlarken bir taraftan da katlanm
geyik derisine srekli vurarak ona ritim tutarlar. En sonunda Yaratcnn her iki yzne kar iki
kez tekrarlanan dua haykr ykselir, ve ayn ekilde gece treni de tm katlanlarn bir
azdan dua haykrn, uzatlarak sylenen ve oniki kez tekrarlanan "ho-o-o"yu,
seslendirmeleri ile son
bulur.
Delaware Yerlilerinin azndan bu ho'nun aklamas yle: "Hi sonbaharda, darda
ormandaki uultuyu duydun mu? Ho-o-o der. Nedir bu? Aalarda esen rzgarn uultusudur.
Lenapeler By-kev'de dua ederken seslerini ykseltirler ve tanrya ho-o-o diye seslenirler ve
rAising (tahta diree oyulmu yz) bunu duyar ve anlar, nk o da aala ayn doann
parasdr, ve Bykev'de, dualar onikinci gk katna tayan oniki Mising vardr."(4) Bu
'ho' ile Kanadal rAikmeklerin dua eklini ha-
40
trlasak da, daha ok Kuzeyin avc kltrlerine geri dnm gibi hissederiz, zellikle Geyikav
trenine. Dokuz gece boyunca konumalar ve gr arklar nemli bir farkllk gstermeden
devam ederken nc gn ile altnc gn arasndaki gece kutlamalarnda trensel bir geyik av
gerekleir. Bir avcnn liderliinde bir grup erkek bu amala ormana gider, ve onlarn gidileri,
Kayalk dalarda yaayan- kendisi de bir geyiin stne binen- ve himayesindeki-leri koruyan
Geyiklerin efi Misinghalikun'un hayr dualar ile onurlandrlr. O bu grevi Yaratc'dan almtr.
Avclarn vedasnda Misinghalikun'un, "Yaayan somut suret"in, bizzat kendisi, srtnda bir ay
postu ve yznde sa taraf krmz, sol taraf siyaha boyal tahta, oval byk bir maskeyle
grnr. Ormann kysna kadar avclara elik eder, bu srada konumac her bir avc iin alt
tutam ttn her iki atee de atar ve Mising'e geyik avlanabilmesini ve avclar korumasn
diler. Bu trende avc kltrnden gelen, olduu gibi korunmu bir anlay aka
grebiliyoruz.
Erkekler geri dndkten sonra dualar eliinde avn karn yarlr ve Bykevin dou kaps
nndeki, dallar kesilmi bir aa olan Geyik direine aslr. Bu direk byk ve tam bir geyik
boynuzu ile talandrlr. Eti, bayram boyunca her gece toplantsnn sonunda verilen ziyafette
yenir. Et, bugn de Yaratcnn elinden kt gibi yaayan yaban hayvanndan geldii iin-
insanlarn yetitirdii hayvanlardan farkl olarak- "saf" kabul edilir. Bu tanm, dnyann ilk
gnk halindeki zgn, doal biimini koruyan hereyi kapsar. Tahtann tahtaya srtlmesiy-le
yanan ate "saftr, yaban hayvanlarnn eti de,
41
^ iilen ezilmi qekle-
^gsterir. toplant.s.nda norrna^;
Dokuzuncu gece ^k ... e yenden ya*1
-fC^V-.onlarrngr^^
k3tSnn le vakti ^^zleri **.-
va dnk olarak kuzey 9 > da ve ayakta, art Z sonra alu kez sal ellen ^
onlK, keI
k de sol elleri havada v ^J oldu!JU g,b.
Ta hayk.nsla ^f^Sn, rs,k ve tanr.sal-"klfy^dan balanukd^. B0 kev
Oklahoma ^wa^t birinden fazla fe*l. < treninin eitli^orneMe b,r aynn,arda bfe
iki atein ve orta direkteki iki yzn tezatl srekli vurgulanr. Bu ikili yap, daha sonra
rokualarda greceimiz gibi, gneyin ifti kltrlerinin zelliklerini yanstr.
Kanada Delaware kabilelerinde, veya en azndan Kanadal bir grupta, Ontario'da Hagersville
klannda, ise Bykev bayram tamamen farkl bir manzara sunar.Burada yaplan tren
"Aykurban" olarak adlandrlr, nk geyiin yerini burada ay alr. Ayrca bayramn tarihi
tarm iin nemli bir zamanda deil, astronomi ile ilgili bir gnde, Ocak'ta doan ilk Yeniay
gecesinde balar. O gn maarasnda k uykusundaki bir ay rktlp karlr ve
sersemlemi hayvan Bykev'e kadar kovalanr. Burada, orta direin altnda bir baltayla
ldrlr ve postu direin Dou ynne bakan ksmna aslr. Eti kutsal bir yemek olarak
yenirken, hayvann ruhu Patama-was'a , "Dua edilen"e, ykselir ve insanlarn dualarn da
beraberinde gtrr.
Burada astronomi ile ilgili zellikler de gze arpar, tapnaktaki ayin grevlilerinin duruu ursa
ma-jor'n (5) gkteki konumunu yanstr ve bu takmyldz (enazndan Bykay'nn drt keyi
oluturan yldzlar) Dou Kanadal avclar arasnda da ay olarak kabul edilir. Kularn,
Kutupyldz evresinde srekli dnerek bu gksel ayy kovaladklar mevsimlik avla ilgili uzun
bir efsane anlatrlar. Yaratcnn yz nnde,evrenin direi dibinde yaamn kurban eden,
postuyla evrenin direini saran ve bunu her yl tekrarlayan ite bu aydr.Her yl dzenli olarak
kutlanmas, bayramn anlamn da aklamaktadr. De-laware Yerlilerinin de belirttikleri gibi,
zamann dzenli akn korumak ve Dnya'y herzamanki yolunda tutabilmek iin gereklidir,
ve her Bykev
>43
bayram ile yeryz yeniden yaratlmaldr. lk tren, ok eski karanlk alarda bir deprem
felaketi ile sona ermiti, ve bayramn her yl tekrarlanmasyla bu doal felaket uzak tutuluyor.
Bylece Delawarelerin Yce varl "Yaratc" olarak tanmlamalar da aklanabilir. Kuzey
Kanada gibi Hagersville'de de Dnyann belli bal bir yaradl yoktur, ve bu nedenle
Yaratcnn temel grevi de yoktur, ama ok eski bir anlat Delawarelerin Kikeron'undan sz
eder. Bu hereyi hergn yeniden yaratan en yce varlktr (6). Bu durumda Delaware
Yerlilerinin Yaradl anlay, srekli yenilenme, sonsuz dng inancyla balantldr.
Hagersville treni kuzeyin avc ve gneyin ifti
kltrlerinin birleimini aka ortaya koyar. Ay, tamamen yar-kutupsal yaamn bir paras
iken m, msr tarm kltrnden gelen ikilikler araya karr. Burada katlmclarn yeri
Oklahomada'ki gibi tren gruplarna gre deil cinsiyetlere gre belirlenir; bayramn ilk
gecesinde yaplan kutsal halat ekme Bykevin dou tarafndaki kadnlarla bat tarafndaki
erkekler arasnda gerekleir; geyik derisinden yaplm davulun yars krmz, yars beyaz
renktedir ve bu iki renk davul tokmaklarn da uzunlamasna ikiye ayrr. Hagersville'nin
Bykevinde de kuzeyin ve gneyin unsurlar, birbirinden ayrdedileme-yecek biimde birbirine
karmtr.
Elimizde Ontario Hagersville klannn olduka detayl bir Bayram takvimi vardr .Bu takvim
msr tarm kltrnn avc soylar tarafndan nasl benimsendiini aka gstermektedir(8).
Yl Ocak ayndaki oniki gnlk Aykurban ile balar, bunu, fAart'ta kutlanan, akaaa dans
izler. Bu dans enlii de Bykevde yaplr. yi bir eker haat iin dua edi-
44
lir nk hemen bu enliin arkasndan akaaa-lann besisuyu ekilerek kaynatlr ve urup
yaplr. Mays'ta bir ekin bayram iin kabileler biraraya gelir, Haziran'da ise ilek suyunun
iildii ilekdans gerekleir ve Eyll aynda, genel anlamda msr, fasulye ve kabak rn iin
kranlarn sunulduu bir hasat bayram, "Yeil msr" kutlanr.Bu enlik de yedi gn ve yedi
gece boyunca Bykevde gerekletirilir, msr maskesi-topluluunun gsterisi, konumalar,
orta direk evresinde dini alay ve, kkleri ro-kual komularnn trenlerine dayanan eitli
danslar yaplr.
Delav/arelerin bayram takviminde, "Aykurban" ve "Yeil Msr" gibi yllk bayramlarn yansra
birok kk kutlama da yeralr, rnein ef ailesinin Misingmaske onuruna dzenledii maske
dans. Aile bu deerli tren malzemesini saklar ve onu esenlikle korumak iin ziyafet ve dansla
bunu kutlar(9>.
Dier bir nemli klan treni, msrn annesi onuruna yaplan Kukla dansdr. Bir zamanlar
msrn annesi, krpe msr tanelerinin yersiz ve kt kullanm yznden insanlara hastalk
yollamt; o gnden beri yerliler gece kutlanan bir bayramla onun gnln almaya alrlar.
Bu bayramda msrn annesinin kuklas et ve lapa ile beslenir ve oniki dansla- her ay iin bir
dans- onu memnun etmeye alrlar. Gne doarken oniki grevli yzleri douya dnk
olarak bir sra halinde yanyana dizilirler, hepsinin elinde yemekle dolu bir anak vardr ve
bunlar trene katlanlara datrlar. Sadece srann her iki banda, kuzey ve gney ularnda
bulunan adamlarn elinde, msrunundan yaplm, kuzeyde-kinin elinde msrannesinin insan
biimindeki hali, gneydekinde bir ay figr bulunur. Verilen bir ko-
45
rak seyircilere
Bunlarn yarara nuy trende grev
de vard,r, rnein Yamur toren^ Byiikbaba-**" *Z S'D ef^renler uzun *-
L hereyln b.r beden, ve kbabla^ Gu
** f """astka delerdir" bu^ardak, F r,,na
vlanlarn, nehirler, goller ve ana ve ms,
konutu, %* rzgar
ni dinleriz."112* hareket eden, duyan ve gren
01 Yaratc da yaayan, h^e kalnda otu-
wr varlk olarak kabul ed^.OmKi y lan ku-
|SSr^=^amas,duyu,u, .
46
En ycesine kadar tm varlklarn bir ruh, bir can tamalar, Kzlderililerin dini anlayn
belirler. Kendi varoluu, Genlik ryas ile yaad tecrbeyle anlam tar. Bu grnn anlatm
Bykev bayramnda sylenen arklarn konusunu oluturur. De-|aware Yerlilerinde koruyucu
ruhun kazanld grler, onikinci ya dneminde gerekleir(,3). Ebeveynler ocuklarn
ormanda belirli bir yere gtrp orada yalnz bana brakrlar.Kanada kabilelerinde olduu gibi
yemek kesinlikle yasaktr, ve kz veya erkek ocuk bazen yatarak bazen de ayakta gnn ve
gecenin yalnzl ile babaa kalr. Bylece ocuk, ruhlarn "merhametine snm" olur. Kafas
amura bulanm ve ellerini havaya kaldrm olan zavall, yardma muhta ocuk bir gr iin
yalvarrken gren, duyan ve hisseden gler tarafndan mutlaka farkedilir. Gittike zayflayan
beden ve bilin - oru oniki gn srerdi- sonunda ( Kzlderililerin grne gre) ruhlarn
acma duygularn krkler, ocuun ektii zdraba son vermek ve hedefine ulatrmak iin
ona bir gr verirler. Ebeveynler ve dier sorumlular zaman zaman ocuu ziyaret ederler,
amacna erien yorgun ocuu sonunda vigwam'a geri getirirler; o artk onurlandrlm,
kutsanm olarak kabul edilir. Bu onur ve ltuf tm aileyi uzun bir sre mutlu etmeye yeter.
Grlerin konusunun sonu,snr yoktur. Bazen koruyucu ruh bir geyiin zerinde veya siyah-
beyaz bir rdek olarak,ya da frtna kuu, gne olarak grnr, ama her defasnda gry
gren, grdkleri karsnda "onurlandrld" hissine kapld anda yaam boyunca ona elik
edecek olan koruyucu ruhu bulduundan emin olur. Bu nemli tecrbe kesinlikle herkesten
gizli tutulur; koruyucusunun kendisi-
47
ni terk etme endiesi yznden hibir ekilde grs
zerine yorum yapmaz.
Byk ev'in tinsel derinlii oniki gn boyunca bu tarz grlerin dile getirilmesinde de aka
grlr. Katlanlarn manevi heyecan ve cokusu tm ekingenlii bir kenara braktrr ve en
byk srrn ortaya karttrr. Ancak unutulmamaldr ki, grnn sahibi orta direin
etrafnda dans ederken ve son selamnda orada bulunanlarla deil, hep Yaratcnn direk
zerindeki yzyle konuur. Gielemukaong'la bir diyalogtur, gr arks onun kulana
gider, o ana dek byk bir gizlilikle saklad srr sadece onun tarafndan duyulur. Kzlderili
grne gre bu esiz bir "kurban"dr, nk baka hibir eyin bu kurban kadar kutsal
deeri yoktur.
Avrupal gzlemcilerin sk sk zerinde durduklar gibi.yaayan grntlerden oluan bu
dnyada Ktnn gcnn nerede yer ald sorusu geliyor akla. br dnyaya ilikin
Delaware anlay bu soruya -Avrupallar asndan olaan olan bu soruya-ok ilgin bir cevap
verir: Ktnn bir krall ve gc yoktur. <
Ruh-tsitsang- "resim", "yansma", "bedeni olmayan, ama grnen" yrektir 4>. Bunun
yarara ikinci bir unsur da kan'da yer alr ve bu lnn bir lrn olarak dnyada
dolamasn salar, tsitsang ise lmden oniki gn sonra bedenden ayrhr ve Gneybatda
cennet gibi bir lkeye gider. Bir nehir bu lkeyi yaayanlarn dnyasndan ayrr. Baka bir
inana gre ise ruh onikinci gk katna, Yaratcnn yanna ykselir, burada Gnein yerine
parlak bir k vardr, yorgunluk, zahmet ve hastalk yoktur, lm ve ayrlk olmakszn yaam
srp gider.
Yalnz, bu cennet sadece iyi ve drstlere aktr,
48
ktler buraya gidemezler. Onlarn kaderi hakknda sadece bu kadarn, cennete
gidemediklerini ve d-arda babo dolatklarn biliyoruz (15>. Neyin iyi ve kt olduunu ise
sosyal davranlar belirler. "Yalan syleyen, hrszlk yapan, komularyla kavga eden,
arkadalarna ve zellikle yal ebeveynlerine kt davrananlar, ksaca insanln felaketini
temsil edenler" diye aklar kzlderili anlan 1744 ylnda misyoner Brainerd'la sohbet eden
yal, bilge bir Dela-ware yerlisi. Brainerd, ok doru bir tespitle, yerlilerin teki dnyann dl
ve cezas ile ilgili inanlarnn ok snk olduunu ve bu sylenenlerin tamamen ikinci tabletin
hkmlerinden( yani 6.-10. Emirler) geldiini ve yerlilerin dini ibadetlerinden veya Tanr
inanlarndan kaynaklanmadn farketmitir(16>. Bu tespit tm Kuzey Amerika yerlileri iin
geerlidir: maneviyat ve iyi sosyal davranlar ayn anlam tamaktadr.
Tm bunlardan ortaya kan sonu, Avrupallarn aksine, Yerlilerde 'kt' anlaynn ok az
gelimi olduudur. Kzlderilerde kt kelimesi basit olarak insanlara dman davranlar ve
gleri ifade eder, rnein sudaki boynuzlu ylanlar, genel olarak slak dnyann
derinliklerindeki tm varlklar herhangi bir mitolojik nedenle insanlara dman olarak kabul
edilir. Toplumsal davranlarnda da bu varlklar, gerekirse kuvvet kullanlarak uzak
tutulmaldr.
Bir zamanlar bir adam, byk olaslkla su glerinin gnderdii bir rya grd: yedi adam
ldrmesi istendi. anssz adam ryasnn hipnoz etkisiyle Pe pee insanlar ldrd. Hi
kimse onun yaptn ispat edemedi, nk btn izleri titizlikle silmiti. Ama, ryas bilindii
iin her zaman phe altnda kald. Bir le vakti, bir aacn altna oturmu dinle-
49
nirken bilinmeyen bir el, baltayla onun hayatna son verdi. Kimse bunu yapan aramad. Tm
kabile bu bilinmeyen kiinin doru olan yaptna, kt bir adam bir daha geri dnmemek
zere yolladna
inanyordu 7).
Burada ve dier baka hibir yerde teki dnyadaki cezadan sz edilmez. Kzlderililerde- bu
tespit tm Kuzey Amerika kabileleri iin geerlidir- cehennem ve eytan kavramlar yoktur.
Eski kaynaklarda kiiletirilmi kt bir unsurdan sz edilse de, bu \ varsaym daha ok
Algonkinlerin manitu ve ondan \ tremi kelimelerin yanl tercmesinden
kaynaklanmaktadr. Bu tanm, ister iyi veya kt, daha doru olarak insanlara dost ve
insanlara dman olsun, tm ruhlar ierir. Buraya ilk kez Avrupallar baz deerleri
getirmilerdir, Harrington'un ok ac bir biimde ifade ettii gibi, zorbalklar ve viskileriy-le ilk
kez Avrupallar Kzlderililere eytan tantmlardr (18).
*
KAYNAKA
1 Oklahoma grubu Harrington: Religion and Ceremonies of the Le-nape,1921; Speck: A Sudy
of the Delaware Indian Big House Ceremony, 1931; Oklahoma Delaoare Ceremonies, Feasts
and
Dances, 1937.
Ontario grubu Speck: The Celestial Bear comes down to Earth, 1945.- Bykevin dier ritel
zelliklerinin genel bir tasviri Werner fAller: Die Religionen der Waldlandindianer Nordame-
rikas, s. 256. 2 Burada orta direkteki ikonlarn tasvirleri ile ilgili kaytlar genel olarak bir daha
verirsek: Oklahoma Delauoareleri Speck: Delauare Indian Big House Ceremony, 22 ve 30:
"...en yce Gcn gze arpan sembolleri"," ... Ulu Manitu'yu, Yaratcy temsil ediyorlar".
Ontario Delawareleri Speck :The Celestial Bear comes down to earth,40:"... duyduuma gre
ikonlar sadece Yaratcy temsil ediyorlar." "Ritel boyunca Baba ve Yaratc yukardan halkn
50
seyrederken, onu yceltenlerde yukarya, onun tahtadan oyulmu tasvirine bakyorlar." 41 ;
"Orta direkte Dou ve Bat ynne yerletirilmi olan her iki resim Yaratcnn yznn tahtaya
oyulmu temsili."
3 Harrington: Religion and Ceremonies of the Lenape, s.87.
4 Harrington: Religion and Ceremonies of the Lenape, s.l 12.
5 Speck: The Celestial Bear,32.
6 Dankers and Sluyter: Journey o/a Vogage to Nev York in 1679-I680,s.267
7 Hallowell: Sear Ceramonialism in the Northern Hemisphere,1926.
8 Speck: The Celestial Bear,s.21.
9 Speck: Delavare Indian Big House Ceremonu.s.43; Oklahoma Delauare Ceremonies s.49.
10 Speck: Oklahoma Delavare Ceremonies, s. 61.
11 Speck: Oklahoma Delavare Ceremonies, s. 70 ve 73.
12 A.g.e. s.78.
13 Delawarelerin gr orucu iin bkz. Harrington: Religion and Ceremonies of the Lenape,
s.61. Algonkinlerin genel olarak gr orucu ile ilgili bkz. Biumensohn: The fast among North
American In-d('ans,1933.
14 Harrington: Religion and Ceremonies of the Lenape, s.52; Speck: The Delavare Indian Big
House Ceremony,s.25.
15 Memories of the Reu. David Brainerd, 346. Harrington: a.g.e. s.53.
16 Memories of the Rev. David Brainerd.
17 Kohl: Kitschi-Gami II, S.186, Ocibvalarn anlats, ama tm Al-gonkin kabilelerinde tipik bir
anlaytr.
18 Religion and Ceremonies of the Lenape, s.24. Jenness'da ayn sonuca varr:" yi ve kt
olmak zere iki byk ruh retisi hi phe yokki tamamen hristiyan etkisinden
kaynaklanmtr. Or-jinal anlaylarnda byle bir ey yoktur, nk aynen korunmu olan
ibadetlerinde bu zellik grlmez"; The Ojibua Indians of Parry feiand, s.30.
51
, onva Gr ve Aktarm
Delaware Yerlileriyle temsil edilen Atlas okyanusu kys kabilelerinin yansra Kanadal
Algonkinler, ikinci bir grubu da gneye gndermilerdi. Bunlarn yars snr boyunda kalrken
dier yars msr tarm yaplan blgelerin ilerine ilerlediler. Bunlar Superi-or ve Michigan
Glleri evresinde yaayan kabilelerdir. Bu Algonkinler 17. Yzyl ortasnda Beyazlarn geldii
dnemde hala hareket halindelerdi, bir ksm batda Siularla, bir ksm da gneyde Ohio'nun
tesinde Nluskogi ve Yuchilerle savayorlard.
Bu kabileler iinde en hareketli ve kalabalk grubu Superior Glndeki Ocibualar olutururlar.
Gneye doru onlar takip edenler Menominiler, Foxlar, Savuklar, Kikapular, Potavatomiler,
rAiamiler, Kas-kaskialar, avniler, ksaca bu blgenin keif tarihinde ve 18. Yzyl sonu ile
19.yzyl bandaki bamszlk savalarnda n saflarda yer alan halklardr.
Gzel bir rastlant Bremenli ktphaneci ve kaif Georg Kohl'u 1855 ylnn yaznda Ocibualarla
tantrd. Superior Glnn gney kylarnda yolculuk yaparken kk misyoner kamplarn ve
Kzlderili kylerini ziyaret etti ve yok olmakta olan Kzlderili
52
Kltrnn son parltsn yakalad. Kohl gerekten de ok sevilmi olmal, nk yerliler
itenlikle kalplerini ona atlar. Bunun yansra hereyi olduu gibi aktaran, sade bir yaz diline
ve gzel bir tasvir yeteneine sahipti, ayrca farkl kltrlere kar hogrl bir anlay ve
olaylara gereki bir bak vard, jki ciltlik eseri "Kii-Gami veya Superior Gl efsa-neleri"(1)
daha sonra kaleme alnan etnolojik aratrmalarn ok zerindedir, nk teorik kalplarla
snrlanan etnograflar, merakl gzleri ve not defterinden baka bir eyi olmayan bu amatrden
ok daha azn grebilmilerdir.Hi farknda olmadan Kohl nemli bir sorunun da cevabn
sunmutur, Kzlderili retisinin srekliliinin nasl saland. Biraz nce Delaware Yerlilerinde
grdmz gibi, her bir kabile kendi evresini saran ve iine kapal bir Dnya gr ile
yaamaktadr, ve bu grn kuaktan kuaa aktarlmasnda sadece dogmatik iddialarn
yeterli olup olmad sorusu akla gelmektedir. Yeni yetienlere klt formlar ve mitolojik
metinlerin ez-berletilmesi yeterli midir, yoksa Kzlderili inanc da kiisel bir deneyimin onayna
gereksinim duyar m? Kzlderiliye de sadece anlatm yeterli olmaz, bunun kiisel bir deneyimle
glendirilmesi gerekir. Tm Kuzey Amerika'da bu deneyim d ile en st mertebeye ular.
Btn kta, ryay en son ve kesin iaret olarak kabul eder. Dler kltn kaynadr,
rahiplerin grevlerini ve samanca uygulamalar belirler, tedavi bilgisi, ocuklara verilen isimler
ve tabular onlardan gelir, savalara, av partilerine, lm cezasna ve yardmlara onlar karar
verirler, her eyin karanlkta kalan derin zne yalnz onlar ulaabilir-er.D, zellikle
gelenekleri de onaylar, o kanunlarn ve otoritenin mhrdr. ster trans halinde, ister
53
, , :cse\ grler
Kohl, Kzldeni ^ { rke
ynlendirilmesm k* rar veneden J d.
atsa Kar>s^e^e ksa bir ^^nam ta-deneyml grsnn ne denli buyukt^ ,,
likle genql* ^gn kltrn hz a Y kingen-
ld.n anlad- O^9 ye yerlilerin ^ a*,
terde ona Ydn^ldrdl. 1855 Ynd** dierlerinim de onad^f ner kananda d^ ^
krfezindeki L Ans _ y ken Y Her
nin arasinda.br vg lattrablimey ba ^
ma genqk 9^kabul etmiti ve her k de
ikisi dehristyarj^ k lardll ama he ^
yatlarnn son yann ^oW vazgeqmedu bu g
Kzlderili dnmn rne Kgrga oldu _ ^ da,
Uk anlatan Kuq - deV admla u
' bir ekil g'unmu^ leti anda dag Y
nln tepesine <j^ gotutu^^.^ ve uzun bir Y^^nde Gnein evine g teki tarafna
geq*W sonra Gunj
di. parlak ***.^U O zaman^^ G-ya bakmasna ^ ^ dalar, Sup a
y grd, agaqlar v laWgl. Sonra y
" ve Dn^'SiMen btn yd-^- eli bakt, qatdak br ^^ yaknd> K kl
ms Gkkubbey. gr Sonra onajel ^
ji. Sabah kzkardeleri onu bu am aacnn dibinu buldular, eve gtrdler ve ancak uzun bir
sre dinlendikten sonra eski gcn toparlayabildi.
kinci anlatc, yal "Bulut Kafa" da ayn ekilde ykseklere kartlmt. Altnda drt sivri
kesiyle dnyay ve zerinde, av ve kmes hayvanlaryla dolup taan gkyznn parlak
kubbesini grd. O kadar muhteem ve grkemli bir yerdi ki ve bu manzara karsnda
ylesine kendinden geti ki, sonunda ruhlar onu geri dnmesi iin uyarmak zorunda kaldlar;
artk yeteri kadar grmt <3).
Kohl'a anlatlan bu gr rnekleri ok zgn nitelikler tarlar. Sadece bir ekil, bir hayvan
veya bir eya grnmemitir, iinde gry grenin de rol ald birok olayn yaand bir
senaryodur. Bu gr hikayeleri kozmik karakterler tarlar ve gry gren, iine girdii bu
dnyada kendini kaybeder. Bu gzlemi dorulayan nc bir Ocibua gr rnei, Ontario'da
Rice Gl kzlderililerinden George Cop-way'in genlik deneyimidir.
Doudan gelen bir adam grr, bu adam ona dev bir am aac gsterir, aacn tepesi
gkyzne demektedir, dallar ise lkeler ve denizler stnde uzanmaktadr. Adam aac
iaret ederek bir ark syler. O anda aacn tepesi sallanmaya balar, kklerindeki toprak
havalanr ve rmaklar kabarp yataklarndan taarlar. Adam arksn bitirdii anda herey durur
ve sessizleir. Sonra gry grenden arky tekrarlamas istenir ve o da sylemeye balar:
"Rzgarn iinde dolaan benim Sazlarda fsldayan benim,
Ben sallarm aalar,
Ben sallarm topra,
Btn sularda kabaran ue taan benim."
55
- M.mava balad-
rr Sntnn **** ^ ^Y-cu n*l
Kendilerim gsterirk , yoKtur.
o kadar men olayd > vwkez Algon-
deBayn, o^^^atvrde, dl grnpk, BykeV gibi bu ta semboldr. ifa Evu^
farklla ramen, kozm* ^ tgrih veya tarm
^^-^Ba^-^^
iar^^-H?^^-r
ildir, katlmclar, sadece
dr. Dierleri riteli yalnzca seyredebilirler, ancak fazla anlamadan ve yarm yamalak bilgilerle
yetinmek zorunda kalrlar, nk adaylara verilen eitimden yoksundurlar. Kohl'un da bana
ayn ey gelmi ve La Pointe'de seyrettii bir trenle ilgili yeterli aklama yapamamt. Ancak
19. yzyln 80'li yllarnda Hoffman, ifa Evinin bir yesi olarak trene katlmay baarabilmi
ve ritelin anlamn zebilmitir (5).
Sonu olarak ifa Evi ve Bykev hedeflerinde de farklydlar. Bykev, Dnyann izledii
yoldan kmasna engel olarak insanla hizmet ederken, ifa Evi sadece birey ve onun iyilii
ile ilgilenir, yelerinin yaamn olabildiince uzatmaya alr. Tm riteller ve zellikle ifal
bilgiler bu ama iin kullanlr. Bykev evrensel anlamlar tarken ifa Evi bireye yneliktir.
Bu tren yar-kutup blgesi avclarnn dini anlayn korumaktadr: kiinin tam anlamyla
kendi iine dnk olmas .
ifa Evi yelerinin bu gizli demei, sayca istenildii kadar kadn ve erkeklerden oluur ve
bunlar "mide", daha popler tanmlaryla "ifaclar", olarak toplumda byk itibar grrler.
Kabilenin btn bilgelii onlarda toplanmtr; efsanelerin kutsal anlamn, arklar, ifal
bitkileri ve temel ahlak kurallarn onlar bilirler.
Onlara katlmak isteyenler, en saygn yenin denetiminde yllar sren bir eitimden gemek
zorundadrlar. Ancak bu uzun eitimden sonra birinci derecenin olgunluuna eriirler ve bunu
takip eden dersler onlara ifa Evinin drt derecesini tek tek geerek en st mertebeye ulama
olanan verir. Adayn derecesini kazanarak toplulua kabul, tm kabileye ak olarak
gerekleir, bu da ifa Evinin
57
dernek karakterine karn kabile yaamnda merkezi bir rol stlendiini gstermektedir.
Minnesota Ocibualar byle bir tren iin dikdrtgen, dou-bat dorultusunda uzanan, ince
aa gvdeleri ve dallardan direkler zerine, kubbemsi, erilmi dallardan oluan bir ats ile
ev benzeri bir yap kurarlar. Gne n kesmek iin tek tk bezler ve aa kabuundan
plakalar yerletirilmi olsa da, direklerin arasndan ierisi rahatlkla grlebilir. Evin iki ksa
kenarnda birer kap bulunur, drdnc dereceye kabul treninde uzun kenarlarn ortasna da
birer kap alr.
Dou-bat ynndeki ana eksende, adayn kabul edildii dereceye gre renkli boyanm bir, iki,
veya drt kazk bulunur. lk derece yeil ve krmz renklerle yetinirler, drdnc derece
de ise- ok nadiren olur, nk neredeyse adaylarn hibirisi bu kadar ykselemez- ev,
kenarlar eit uzunlukta bir hala donatlr . Bu tahta han drtke olarak biimlendirilmi bir
gvdesi vardr; eer yuvarlak kazklardan yaplmsa o zaman hemen yannda drt-keli bir
direk ykselir.
Drt kap, han drt kolu, drtkeli direkle kendisini gsteren drtlk zellii renklerle de
belirgin-letirilir. Direin drtkenarnn yzeyleri Dnya'nn renklerine gre boyanr; dou
beyaz, gney yeil, kuzey krmz ve bat siyah. Bu sembolik zellik , Delawarelerin Bykevi
gibi ifa Evinin de Dnyay temsil ettiini net bir biimde gzler nne sermekte ve
Algonkinlerin kozmik tasvir hayallerinin yeni bir ifade ekli olarak karmza kmaktadr.
ifa Evinin ritel donanm en yce varlk Kii Manito (Ulu Manitu)'nun yceltilmesi ile yakndan
balantl olduunu gsterir; alta yaplan ve, et-
58
lerinin tamamen yenilmesinin zorunlu olduu kpek kurban O'na adanr; aday "yaam arayan"
olarak O'na takdim edilir, arklarla O'na seslenilir, alayan sularda onun sesi konuur; O
yukarda Gkkub-bede oturur- evin kubbemsi eimli dam gkyzn temsil etmektedir- . Drt
kapl kulbe, drt kollu ha, drt renkli direk hepsinin Kii Manito'nun drdnc derecesinde
grlmesi - dier derecelerin baka koruyucular vardr- CJlu varlk ile drde blnm Dnya
simgesinin yakn balantsn ortaya koyar.
Kaynaac kabuklarna ilenen Algonkin resimlerinde "Yce ruhun" kareli daire veya drt ulu
halka olarak gsterilmesi ve dnyann da ayn simgeyle tasvir edilmesi (6) Avrupal grnde
birbirinden ok farkl kabul edilen bu iki unsurun eliini gstermektedir; Kii manito ve Dnya
tek ve ayndr. Delawarelerde de bu dini anlay hakimdi. 1745 ylnda misyoner Brainerd'e
gkyzne yapt tinsel yolculukta ona grnenleri anlatan bir Delaware samannn syledii
gibi, Dnya, Byk Adamn bedenindedir, toprak ve grlebilen herey, kayalar, dalar ve
denizler, O'nun zerindendir <7).
Dlerde derin iz brakan Algonkinlerin kozmik tasvirlere eilimleri Kuzeyli avc kltrn bir
miras olarak grlmelidir, nk orada ha, drt yaprak ve drt nokta hemen hemen tm
anak, mlek, davul ve kaynana zrltlarnn ssleme motifi olarak kullanlmlardr ve
Labrador Naskapilerinin Speck'e zellikle vurguladklar gibi, bu motifler ementu'yu (En Yce
Varlk) temsil ederler<8). Yar-kutup blgesi Algonkinlerinde de tm ktada egemen olan drt
says ile Yce Ruh'un balants nemli bir yer tutmaktadr. Ancak gneydeki msr tarm
blgelerine
59
*
kadar ilerledikten sonra, onlarn geni el sanat olanaklar ve gql toplumsal sistemleri
Algonkinlere bu grlerini gelitirip, glendirme ve dncelerini, Bykev ve ifa Evinde
olduu gibi, mimari biimlere aktarma frsatn verdi. Bu mimari ve sembolik birleim Tanr
tasvirinin zgnln gstermektedir, nk srekli Dnya sembolyle karmza kan Kii
Manitu ifa Evine anlam kazandrr: O, bir Avrupalnn Gller Blgesine ayak basmasndan ok
uzun zaman nce, ta balangtan beri oraya
aittir.
Ritele geri dnersek, yar-kutup dindarlnn bireye ynelik zellii tekrar kendini gsterir,
nk tren sadece tek bir kii ile ilgilidir. Aday, merkez konumdadr; en st dzeyde drt
Mide, ifal keseleri ile yaamn amblemi olan bir beyaz midye kabuunu adayn bedenine
"sokarlar"; aday, "l" olarak yere der ve ifal keselerle yaplan pekok dokunutan sonra
yeni bir yaama gzlerini aar, artk bir yenidoandr ve imdi ok uzun seneler yaama
hakkn kazanmtr. Bu nedenle tm ilalarn yetersiz kald ar hastalar da eve kabul
edilirler, "lm" ve "Yaam", artk midi kalmayan hastadan salkl yeni bir insan
yaratacaktr.
Yce tanrnn sadece Minnesota Ocibualarnda grlen bu ritelinin yan sra corafi olarak
Minne-sota'nn gneyinde Wisconsin'e zg ikinci bir ev tipi daha vardr Bu, uygarlk
kahraman Menebu'un, "Byk tavann", evidir. Yar-kutup kabilelerinde olduu gibi Merkez
Algonkinlerinde de bu mitolojik kahramann evresinde geen, ciddi ve komik maceralarnn
anlatld, ok sevilen ,saysz efsaneler vardr. Kohl'n vigwam'nda da pekok akam, rAe-
nebu'un hikayeleri ile gemiti. O, yeryznde ilk
60
defa tavan olarak kendisini gstermi ve teyzeleriy-[e amcalarna, yani insanlara, bugnk
yaamlarn vermitir. El sanatlar ondan gelir, derinlerdeki su canavarlar ile savamtr, bir
tufandan sonra yeryzn yeniden yaratr ve giderken onu bugnk haliyle arkasnda
brakr(9).
Ktann felaketiyle doruk noktasna ulaan bu kozmik sava bir cinayetle balar. Su hayvanlar
Menebu'un kk kardei Kurdu boarlar ve onu l olarak tekrar yeryzne brakrlar. l
drt gn sonra tekrar ortaya ktnda Menebu onu Gnein batt yere gndermek zorunda
kalr. Burada ller hkm srmektedir ve o gnden sonra teyzeleri ve amcalar da ayn yolu
takip etmilerdir.Buras mutlu bir lkedir ve ktlere kapaldr, kt olanlar girii ararken,
alayarak akan nehrin zerindeki sallanan tahta kprden aa derler.
lk lm Dnyann bu iki taraf arasndaki sava en yksek noktasna trmandrr. En popler
hikayeye gre Menebu birka su hayvann ldrr, onlar da nce bir tufan, sonra da korkun
bir k yollarlar, elbette amalarna ulaamazlar. Ev yeleri arasnda anlatlan kutsal Mide
efsanelerine gre ise her iki taraf bar yapar; suyun gleri, kardeinin lmyle ok
fkelenen Menebu'un gnln almak iin ifa Evini hediye ederler.
Evin bu biimi, yani uygarlk kahramanndan insanlara aktarlan ve corafi olarak Wisconsin'e
zg olan biimi, Minnesota'daki Yce tanrnn evinden biraz farkl bir grnt sergilemektedir.
Burada renkli direkler yoktur, drt yerine sadece iki derece vardr, grevlileri iki gruba ayrlr
ve riteli ikilidir, nk midyenin sokulmasnn yannda "inci"nin, iki tarafl yetien tohum
tanesinin, yutulmas yer alr.
61
Kabul treni kadim olaylarn tekrardr. Aday, Me-nebu'un kendisidir, ve iki grevli grubu, bir
zamanlar uygarlk kahramann ilk evde kabul eden, yukarnn ve aann glerini temsil
ederler. Artk Yce Tanrdan hi bahsedilmez; ikinci kulbe onu tanmyor gibi grnmektedir.
kinci ritel modeli Kii-manito evinden farkl kurallar takip eder. Burada tm eylemler,
blgede sadece Minnesota ritelinde grlen kuzeyin drtlnn tam aksine, gneyin iki
saysna gre gerekleir. Her iki tren sisteminin ve ortaya k nedenlerinin arkasnda
tarihsel bir sra gizlidir. Farkllklarna ramen Minnesota modeli ile Bykevin akrabal
hemen gze arpar. Her ikisinde de dikdrtgen, dou-bat dorultusunda uzanan, kozmik
nitelikler tayan mimari yap grlr, ve her ikisinde de ev Yce Tanrnn bedenini temsil eder.
Ova Algonkinle-rinin de "Gne danslarn" gerekletirdikleri kutsal yap, yaradl kutlamalar
ve Dnya evi sembolii benzer zelliklere sahip olduu iin, bu sembolik mimari, en azndan
Algonkin dilleri konuan gruplarda, ok eski bir gemie sahip olmaldr. Ayrca Atlas
Okyanusundan Kayalk dalara kadar dalm olan motifler, tarihncesine dayanan bir ilk
rnee kadar iner. Delawarelerin, Bykevi ktadaki tm dini ifadelerin en st noktas olarak
grmeleri ve "btn dier Kzlderili kltrlerini bu inancn sadece dallan" olarak kabul
etmelerinde belli bir gereklik pay vardr <l0). Buna karn uygarlk kahramannn evi,
Gneyde hakim olan iki saysnn etkisiyle gelien, daha gen bir ibadet biimini
gstermektedir.
Ancak imdi karmza kan bir olguyu da aklamakta fayda vardr: Delaware Yerlileri
herhangi bir uygarlk kahraman tanmazlar, ne ona atfedilen ef-
62
saneleri vardr, ne de onun kiilii ile balantl herhangi bir ritelieri <"'. Bylece Delaware
efsaneleri Kuzey Amerika mitolojisinin dndadr, nk dier halklarn hepsi, byk
kahramann mitolojik figrn ok iyi bilirler. Bu gzlem de Delaware kltnn ok eskilere
dayandn gstermektedir: Bykev ve Kii Manito'nun evi dini yaamn Kuzey Amerika'nn
dousunda karmza kan en eski katmann temsil ederler. Bunu takip eden, daha yeni
basaman ise uygarlk kahramannn evi oluturur.
Avrupal aratrmaclarn sonular karttklar ince atlaklar Kzlderili gz grmez. Kzlderili
srekli akan tasvirlerden oluan bu dnyay tek gerek olarak kabul eder, dncelerini bu
temele oturtur ve alglad yeni grntleri hemen bu dnyaya dahil eder. 1911 ylnda,
Minnesta'da Red Lake Oci-bua rezervasyonu zerinden ilk defa bir uak getiinde yerliler
bunun ne olduunu hemen anlamlard. Bu uan canavar elbetteki bir Gkgrlts kuuydu.
Mitolojik ylanlarn dman olan bu kuun gzlerinde imekler akar, kanat rp ile gk
grlerdi. Hemen gle koup, zerlerinde uuldayan bu yaratk iin ttn kurban ettiler(,2>.
Kzlderili dnyay kendi dnya grne gre deerlendirir, yorumlar. Bir smak gibi kendi
mitolojik dnyasnda yaar, ta ki bu mistik dnya grnn koruyucu ats "Yeryznde
doan" larn zerinden kaldrlncaya dek.
Mide'lerin yansra baka saygn "gizemli adamlar" da vardr ve burada da Kanada avc
kltrndeki farkl aman snflarnn birbirine karm olmas y>ne kendini gsterir. Gneyin
avc kabilelerinde de unlarn bir grev mi yoksa sadece uzmanlamalar m olduu belli deildir.
63
Midelerin dnda Wabenolar "Dou adamlar", "afan adamlar" vardrll3). Bunlar bir grup
oluturmazlar, daha ok herkes kendi bana qalr ve av byleri, ak muskalar, ifal
ilalarn yapmyla urarlar. Bu insanlar gnlk gereksinimler ve dertlerle yakndan
ilikilidirler. Onlara duyulan gven snrszdr ve onlar da sanatlarn gstermek iin hiqbir
frsat kayrmazlar, kzgn korlarla oynarlar, kaynar j suya ellerini sokarlar, bak yutarlar.
Batl inan, on- i lan geceleri ate toplan veya kvlcm olarak oradan oraya uarken grr
veya uzak ormanlarda uluyan kurtlar olarak duyar. Wabeno bazen Ev'e katlrken Jossakid
kesinlikle uzak durur. O, zellikle gelecekle ilgili sorulara yant arar, bunu yaparken ona sadece
koruyucu ruhlar yardm eder. En tipik aleti titreme adrdr. Drt ila sekiz adet, kaln,
metre boyunda direk, bir metre apnda bir daire oluturacak ekilde topraa dikilir, etraf
kayn aac kabuklary-la kaplanarak st ak kaln bir boru grnm alr. Toplantnn
banda Jossakid bu yapnn altndan srnerek iine girer ve ark sylemeye balar. D-
ardakiler onun ruhlar arna davullar ile elik ederler. Ksa bir sre sonra salam
direkleriyle birlikte tm yap iddetli bir biimde sallanmaya balar; bu arlan glerin
sahipleriyle konumak iin geldiklerinin iaretidir. Direklere bal olan ngraklar alar, geyik
toynaklar takrdar, gelen ruhlarn aaya d duyulur, bu arada baz sesler ykselir,
bazlar derinden ve bouk, bazlar ise tiz ve net; sonunda Jossakid dinleyicilere seslenmeye
balar ve ruhlarn ona sylediklerini, are arayanlarn
bilmek istediklerini iletir.
Titreme adr, Labrador avclarnn tipik zelliklerinden birisidir. Gller Blgesinde kullanlmas
ora-
64
daki Algonkinlerin eski miraslarn nasl sadakatle koruduklarn ve gneydeki unsurlarn yava
yava bunlara katlmaya baladn bir kez daha gsterir. Yan-kutupsal anlayn ne kadar
canl tutulduunun dier bir rnei de, farkl aman gruplarnn varldr, nk onlarn
etkilerinin temelinde kuzeyin hayalet korkusu gizlidir; samanlarn varoluu o gizemli ve
korkun cinler inancna baldr. amanlar ve ruhlar birbirlerine aittirler.
Ocibualar da korkutucu bir dnyayla evrelenmilerdir. Sonsuz ormanlarda insan yiyen devler
yaar, yrrken admlaryla aalan devirirler; orada cceler vardr, vigvamn direini sallarlar,
stne ta atarlar, ara gereleri saklarlar ve binlerce kt oyun oynarlar; ayrca glgeler
manido'sunun ar ayak sesleri duyulur, o, llerin yolunda ruhlar kovalar. Eer uyuyanlarn
ve hastalarn darda dolaan ruhlarn yakalarsa hi anslar yoktur, mutlaka lrler, nk
yaam tayan geri dnemez, kt manido tarafndan kovalanarak Kurt kardein krallna,
batya kaarlar. Mezarda sadece glge kalr, ama glge tam bir yaam deildir04'. Ve darda
dolaan bu ruhlarn iine insana dman,kt gler girerler, zellikle cadlar ve bycler.
Eskiden bu hayati tehlike tayan glere kar Jossakidler vard; onlar yok olduundan beri
insanlar muskalarn bysne sndlar. Bu yzyln balarnda cad inancnn belirgin bir
ekilde artmas dikkat ekicidir. Bir zamanlar bu uursuzluk getirenler, hastalklara ve vakitsiz
lmlere neden olan ruhlar, titreme adrndaki Jossakid'in koruyucu ruhlar tarafndan
yokedilirdi ve ruhu alan ldrlrd. Bugn, Kzlderili kendisini cadlara kar korunmasz
hisseder, nk muskalarn yardm eski "gizem-
65
li adamlarn" sanatlar kadar etkili olamaz 5).
Buna karn llerin devam eden yaam inanc gnmze dek srmtr .Bir Ocibua
mezarlna girildiinde yerde duran tahta sandklarn- uzun, yukar doru eri kpek
kulbelerine benzerler- yannda, ucuna bezler aslm direkler grlr, ayrca, burada kalp
yaayanlarla aradaki balanty kuran glgeler iin kk bir ttn yn, yemeklerle dolu
kaplar, ayna ve birok sunular braklmtr. Batya giden ruh birgn geri dnebilir ve yeni bir
insanda canlanmak zere glgeyle birleebilir. Bu ekilde yeniden doan- ] lar bazen
dlerinde eski hayatlarn grrler. "Benim I amcam" der Jenness'e bilgi veren bir yerli,
"drt veya be kez, toplam 500 yl yaamt." 6)
Sonbaharda, alabalk mevsimi tm yiyecek depolarn doldurduunda, her Ocibua topluluu
uzun bir vigvam kurar ve ller bayramn kutlar. Byk kazanlarda lezzetli yemekler piirilir.
Davet edilen herkes toplandnda, birka para yemek glgeler iin atee atlr, sonra hep
beraber yemekler yenilir ve sabaha kadar dans edilir. Yln bu mutlu ve neeli gnlerinin ans,
daha sonra, k mevsiminin zorluklarna gzel bir prlt verecektir 71.
KAYNAKA

2
345
II s. 33,70,75,165,
2 cilt, Bremen 1859.
Kohh Kitschi-Gami f, s.102,177,281,303;
185,198,207,241,243,264.
^Kitshi-Gami/, s.276ve315.
Copway. Recollecon of a forest (ife,39.
Kitschi-Gami 1, 59,63. Hoffman : The Mide'unuin. or Grand Medi-cine Society of the
Ojibuja,143. Siulardaki ifa Evinin genel tasviri iin bkz. Wemer Mller: Die blaue Htte,1954.
6 Werner Mller. Die Religionen der V/aidlandindianer Nordamesi-kas, 219.
7 Memories of the. Reu. David Brainerd, 349. Son zamanlarda Ha-ekel Delawarelerin Yce
tanrsnn Dnya ile e tutulmas konusunda kar iddilarda bulunmutur (Der Hochgottglaube
der De-lav/aren im Lichte ihrer Geschichte, 455,463,472). Haekel, peder W.Schmidt'e
dayandrd varsaymnda kzlderililerde tm zellikleriyle tamamen tinsel ve soyut Yce Tanr
inancnn zgn olduunu ileri srmektedir, ancak Algonkinlerin dil yaplarnn da gsterdii
gibi, bu iddia tamamen bilimsel temellerden yok-sundur.Ancak bu kitap, ok fazla dikkatsizlik
hatasyla deeri den bu fikri tartmak iin uygun bir yer deildir.
8 Speck: Naskapi,\85.
9 Kohl: KiscM-Ga/ra'/,s.322;!l,s.l.
10 Speck: The Delavare Indian Big House Ceremony,s.21.
11 Werner Mller: Die Rellgionen der Waldlandindlaner Nordameri-kas,sA97.
12 Coleman: The religion of the Ojibva of northern Minnesota, Pri-mitive man X, 1937,s.38.
13 Ocibuaiardaki Wabeno ve Jossekid iin bkz. Hoffman: Mide'ui-ujin, s.156; Jenness: The
Ojibva Indians of Parry lsland,s.62. Menominilerdekiler iin bkz. Hoffman: The Menomini Indi-
ans,s.l38.
14 Jenness: The Ojibvua Indians of Parrg lsand,s.40.
15 Jenness: y.a.g.e., s. 68.87.
16 Jenness: y.a.g.e., s.21.
17 Jenness: y.a.g.e., s. 108.
67
5.Tn-lta~M^rftSf"
Atlas okyanusu kysnda ve Gller Blgesinde yaayan Algonkinler bazen az bazen ok gney
uygarlklarnn unsurlaryla karm, yar-kutupsal avc kltrnn uzantsn olutururlarken,
rokualar z be z msr tarm kltrn temsil eden kabilelerdi. rokualarn yaam tarz,
hangi adan incelenirse incelensin, nitelikleri byk bir zenginlik ve younlukla doludur. Avc
kltrn az gelimi ve zayf grntsnn aksine burada tinsel konular da dahil olmak
zere, herey snrlarn en son noktaya kadar
zorlamaktadr.
Bu zellik dtan grnleri ile balar. Gneye yerleen Algonkinlerin avladklarna katk
olarak bir avu msr iin orada burada yaptklar zahmetli tarmn aksine Ontario'nun gney
kesimindeki rokua kyleri geni tarlalar ve rn tarmlaryla -msr, fasulye ve kabak-
bunun ok eski bir gelenek ve yetenek olduunu ortaya koyuyorlard. General Sulli-van 1779
ylnda rokua lkesini ykp rokua Birliini datt zaman, tarlalarda yaklan ve yiyecek
deposu olarak kullanlan ukurlarda yokedilen msrn yaklak 5.800 ton olduunu belirtmitir,
ayrca ina-
-68
nl]rnaz miktarlarda fasulye ve dier sebzeler de bu yamadan paylarna deni almlard.
Tarmn bu kadar gelimesi karmak toplumsal rgtleriyle aklanr. Ortak dilleri, gevek
rgtlen-mis gruplar arasndaki tek birletirici unsur olarak fazla uzun sre dayanmamt.
Bunun yannda oluturulan, bir eit devlet anlay olarak k^bul edebileceimiz gl halk
dzeni rokua Birliini politik bir g haline getirdi. Bu g, Beyazlar tarafndan srlen
Kzlderili kabileler arasndan bir da gibi ykseldi. 1570 ylna doru be kabile, Seneka, Ka
yuga,Onondaga, Oneyda ve Mohavk birletiler. Her kabile, daha nce varolan rgtlenmeleri
dorultusunda, sekiz klana ayrld. Bu klanlar isimlerine gre, drtayakllar ve geyikle birlikte
kular olmak zere iki grupta topland.
1. Kurt, Ay, Kunduz, Kaplumbaa
2. Geyik, ulluk,Balkl, ahin
Drder klandan oluan bu iki blm veya kabile yarm- rokualarda isim tamazlard-
birbirleriyle karde kabul edilirdi. Her yarmn alt gruplarnda, ne kendi kabilelerinde ne de
birlik iinde, birbirleriyle evlenmeye izin verilmezdi. Be kez tekrarlanan bu klan
organizasyonu, tm Kurt'lar, Senekalardan Mohavklara kadar karde yapard, ayn ey Ay,
Kunduz, Kaplumbaa,Geyik, ulluk,Balkl ve ahinler iin de geerliydi. Seneka Kurdu
kendisini, kendi kabilesinin dier klanlarndan ok, Kayuga, Onondaga, Oneyda ve Mohavk
Kurtlaryla yakn akraba kabul ederdi, ve bu akrabalk hisleri Birlii zlmez bir toplum olarak
birbirine kaynatrmt (1>. Ynetim, 50 kabile efi veya Sachemden* olu-
Sachem: Algonkin dilinde kabile reisi.(Byk Larousse)
ll'li
an bir kurulun elindeydi ve konfederasyonun nemli sorunlar hakknda karar verirlerdi.
Birliin yerli tamms Hodenosaunee, "(izunevin insanlar", onlarn tasvir yeteneklerini de ortaya
koyar. Birlik tek bir evdir ve dam be kabilenin zerini rter. Eski byk rokua ailesi nasl bir
uzunevde hep birlikte kalyorsa, Birliin tm kabileleri de, batdaki Senekalardan doudaki
Mohavklara kadar hep birlikte, yanyana
yayorlard.
Sosyal ve politik olarak salam bir biimde rgtlenen Birlik nce komularn daha sonra da
Amerikallar ok uratrd. 18. yzyln sonunda onlar datmak ve srekli bir tehdit
oluturan rokua sava baltasn ortadan kaldrmak iin dzenli ordularn ve topu birliklerinin
biraraya gelmesi gerekmiti.
zn sre bu kabile birliinin sadece kanl tarihi hatrland, ama sonunda- bu yzyln
ortalannda-gzler rokua mitolojisinin zgn biimine evrildi ve deerlendirmeler ve
aratrmalarda farkl, yepyeni bir sayfa ald <2) Aratrmalarda ortaya kan, imdiye kadar
sadece ran'da grlen bir mitolojik tarihtir. Bu tarih Dnyann douunu birbirine dman iki
gcn sava olarak ele alr ve insan aydnlkla karanln, iyiyle ktnn, yukaryla aann
kavgasnn iine koyar. Burada karmza Kanadal kuzeyin hi bilmedii ikilik prensibi, gneyin
tarm halklarnn hepsinde bile bu denli ykselmeyen bir mitolojik derin dnceyi aka
gsteren, en olgunlam biimi
ile kar.
rokua Dnya grne gre yeryzndeki her grntnn "daha yal bir kardei" vardr. Bu
kadim varlklar, rokua dilinde Ong\we, yaratlmamlardr ve lmszdrler. Gkkubbenin
dier tarafnda yaarlar: geyik, erkek karaca, benekli karaca yavrusu,
70
av, kunduz, oradan oraya esen rzgar, gn, gece gecenin derinlii, yldzlar, Gne,
kaynak sular, msr, fasulye, kabak, ayiei, parlak beyaz bedeniyle ate bcei, kaynana
zrlts, krmz gkta, ilkbahar rzgar, byk kaplumbaa, susamuru, kurt, rdek, tatl su,
iskete, ifal ilalar, ve kuzey . Ongwe evleri genel olarak uzundur ve kenarlarda yataklar
serilidir. Sabahlar ava giderler, akamlan geri dnerler (3).
Bir zamanlar kylerinde bir ift yaard, Awnhai, "cmert toprak" adnda bir kzlar vard.Kz
gkyznn efine akt ve ona evlenme teklif etti. Tm kadim yaratklarn en stnde olan
bu efin evi uzakta bir yerde, Onoda aacnn altndayd. Bu aacn iekleri, tm
gkyz dnyasna yayyorlard, nk orada Gne yoktu, sadece bu kaacnn aydnl
vard.
ef bu teklifi kabul etti ve kzla evlendi. Ama o ve Awenhai daha birlikte yatmadan ef gen
kadn so-luuyia hamile brakt. Kimse bu iin nasl olduunu anlamad. Gkyznn efi
kuzey ve parlak beyaz bedeniyle ate bceini o kadar kskand ki, tm Ongv/elerin
doasn deitirmeye karar verdi. Ika-ac Onoda'y kknden skt ve ortaya kan byk
delikten karsyla beraber kadim varlklar msr, fasulye, ayiei, ttn, geyik, kurt, ay,
kunduz ve dier tm akrabalarn bu dnyann sonsuzluuna doru aaya att. Hepsi,
aadaki dnyada bilinen biimlerine dntler ve sadece yal kardeleri gkyz lkesinde
kaldlar. Sonra Onoda aac yerine kondu ve delik kapatld. Bylece Dnya dra-f^asnn ilk
sahnesi sona erer.
Kadn delikten aaya, ak mavi bir noktaya doru dt, bir sre sonra bunun, zerinde
saysz
71
kularn dolat,usuz bucaksz uzanan deniz olduunu farketti, hibir yerde toprak yoktu.
Hayvanlar den yabancy grdler ve ona salam bir yer yapmann yollarn aradlar.
Byk kaplumbaa bu beklenmeyen yabancy tamakla grevlendirildi, dier hayvanlar da
ilk okyanusun tabanndan toprak tamakla. Bu ii en son baaran misk san ol-du.Tanan
amur, kalumbaann kabuunun zerine yayld ve bylece okyanusun ortasnda bir ada ;
olutu. Ayn anda kular biraraya gelerek yukarya doru utular, den kadn tuttular ve
yavaa kaplumbaann zerine braktlar.
Yeryz hzla byd; allar, otlar ve bitkiler fknd. ki gece sonra Awanhai yannda l bir
geyik ve yemeini piirmesi iin bir ate buldu. Sonunda bir kz ocuk dnyaya getirdi.
Kk kz inanlmaz bir hzla byd. Ksa zaman sonra bir ok talibi oldu, ama kz annesinin
nerilerini dinleyip hepsini reddetti. Gnn birinde kollarndan ve bacaklarndan pskller
sarkan bir adam geldi. Annesi, ite tam sana gre bir adam, onunla evlenmelisin, dedi. Gen
adam gecenin karanlnda kzn yanma geldi, ama sadece bedeninin yanma bir ok brakt ve
kayboldu.
Bir sre sonra Awenhai'nin kz hamile kald. Sanclar baladnda, mstakbel anne
bedenindeki ikizlerin kavga ettiini duydu; bir tanesi aaya dnmek istiyordu, dieri ise n
geldii yana. Daha byk olan normal ekilde dodu, kk olan ise koltukaltn yrtarak
dnyaya geldi ve bylece annesini ldrd.
Bu ikinci ikiz kardein garip bir grnts vard, bann stnde bak keskinliinde
akmaktandan bir ibik vard. Bu nedenle ona Tawiskaron, "ak-
72
maktas" dediler. Dieri ise tam anlamyla bir insan-d,. Awenhai fkeyle kzn hangisinin
ldrdn bmek istedi. Her iki ocuk da suu inkar ettiler, ama Awenhai sonunda
akmaktana inand ve insan biimindeki torununu evden kovdu. Kovulan ocuk lmedi,
allklarda dolat ve, tm ilgisini sevgisini Tavviskoran'a ynelten bykannesinin bakm
olmadan da hzla byd.
Awenhai len kznn bedeninden yaratt. Bedenini kulbesinin yanndaki bir aaca ast ve
onu Gne yapt, ban ise baka bir yere gtrd ve daha az parlayan Ay oldu. Her iki k
kayna da sadece onlara aitti ve Avvenhai ile Tawiskaron'dan bakasn aydnlatamazlard.
Buna karn insan biimli torun babasndan yardm ald. Bir gn bir gle dt, hemen aaya
batt ve kendisini gln dibindeki bir evin kapsnn nnde buldu. eriye baktnda oturan bir
adam grd. Bu babas, Byk kaplumbaa idi. Ondan bir yay ve birisi olgun dieri stl iki
msr baa ald. Birisini ekmeli, dierini ise atete piirrneliydi.
Geri dndkten sonra sk sk gln kys boyunca koup baryordu: "yeryz bymeli ve
insanlar beni wata Oterongtongnia, "gen akaaa" adyla armal". Ne kadar ok koarsa o
kadar byd yeryz ve sonunda bugnk halini ald. Sonra eitli hayvanlar yaratt ve
onlar bir ya ukuruna sokup yalandrd, bylece daha yararl olmalarn salad. Bu arada
Tavviskaron kardeinin kopya-sm yapmak istedi ve yapabildii kadaryla bir kuun bedenini
biimlendirdi. Yaratn brakt za-"nan ku kanatlarn rparak bir oraya bir buraya uti;
bir yarasa olmutu.
Oterongtongnia tarafndan yaratlan hayvanlar bir
73
sre sonra kayboldular. Awenhai ve Tawiskaron onlar bir maaraya sokmu ve
hapsetmilerdi. Ote-rongtongnia yaratt canllar serbest brakt, ama hepsi daha darya
ykamadan kardei ve bykannesi maarann giriini yine bir tala kapattlar. O nedenle
bugn sadece darya kaabilen hayvanlar biliyoruz.
Tawiskaron kardeinin yaptklarn bozmak iin uramaya devam etti. Bir gn kar taraftaki
korkun yaratklar bu dnyaya getirmek iin denizin stne buzdan bir kpr yapt, ama
Oterongtongnia onu kovalad ve kpry ykt. Oterongtongnia'nn iinden ya fkran msrn
ise bykannesi rtt, baaklarn zerine kl dkt, bylece btn yalar eridi.
Birgn Gne te kayboldu. Oterongtongnia donuk, soluk parlty takip etti ve aatan bir
adann tepesinde buldu. Yardma hazr bir kunduz hemen aac devirdi, aramaya katlan
tavan ise ganimeti (gnei) alp kyya kat. Ve hepsi, hiddetten kpren takipileri onlara
yetiemeden kanola-ryla oradan uzaklatlar. Oterongtongnia Gnei ve Ay' gkyzne
frlatt, o gnden sonra dnyadaki tm yaratklar aydnlattlar.
Tawiskaron'un insanlar yaratma giriimi de baarsz oldu. Birgn kardeinin insanlar
biimlendirdiini ve onlara yaam verdiini grnce aynsn yapmak istedi, ama sadece, zayf,
titrek, balan insan ama bedenleri canavara benzeyen zavall yaratklar yapabildi.
Kardeinin yapmaya alt pek ok eyi berbat etti. Oterongtongnia rmaklarn akntsn,
birisi yukar, dieri aaya doru iki ynl yapmt, bylece insanlar krek ekmek zorunda
kalmayacaklard.
74
Tawiskaron insanlarn iyilii iin olan bu sistemi bozdu, ayrca insanlar korkutmak iin yksek
dalar ve kayalklar yaratt. Ama nihayet bir gn onun da sonu geldi.
kizler bir kulbede karlkl yayorlard, herkesin kendi taraf vard.Bir gn Oterongtongnia
atei yle bir yakt ki sonunda akmaktann bedeninden kk paralar kopmaya balad.
Kendisini kapdan dar att, kardei de peinden geldi ve onu ak-maktalar ve geyik
boynuzlaryla o kadar uzun sre dvd ki sonunda Tawiskaron ld. Yeryznn bat
kenarndaki yksek dalar -Kayalk (Rocky) dalar- Tawiskarondan arta kalanlardr. O gnden
beri Dnya bugnk ehresine brnmtr ve zamanlarn sonuna dek byle kalacaktr.
uzaktan bakldnda Dnya tarihinin bu mitolojik hikayesinin zeti yar-kutup avclarn
hatrlatr, nk onlarda olduu gibi, burada da Dnyann devirleri pepee sralanr. Ancak
daha derinlemesine inildiinde bu benzerlik kaybolur. rokua mitolojisinde tasvirlerin zenginlii
bir sel gibi taar. lk kez burada dnyann varoluunun ncesinden bahsedilir, -her ne kadar
gerek olmasada- bir kosmogoni (evren-doum), ve iki taraf arasndaki savala bir dnya
dramas kar karmza. Sk sk deinilen, ikiliin (dalizmin) gneyin dnce dnyasnn bir
nitelii olmas tezi, burada en gl onayn bulur; rokua mitolojisi tezatlardan olumutur.
Kutsal metinler az veya ok btn biimiyle kabilenin her yesi tarafndan bilinirdi ve belirli
imtiyaz sahiplerine ait deildi. Bu durumda akla gelen ilk so-ru, bu dnya grnn pratik
hay atta,ibadetlerde bir nemi var myd? Acaba dini imgelemin en byk anlamn
tamalarna ramen bunlar sadece
75
geleneksel olarak aktarlan anlatlar myd, yoksa bu mitolojik metinler dini yaam ve
ibadetlerle de balantl myd? rokua dilinde konuursak, ikizler bugn de yayorlar ve
gnmzde de hala belirleyici
oluyorlar m?
Bu sorunun cevabn, New York evresindeki rokua kylerine, sadece gnbirlik bir gezi
yaparak bile renebiliriz. Yukar Alleghany, Buffalo, Syracuse ve Ontario'nun gneybatsndaki
bu kyler, ok yaknlarndaki dev ticaret metropolnden hemen hemen hi etkilenmemi olarak
varlklarn srdrrler. Ama,eski byk aile evleri kaybolmutur, artk herkes kendi bana
yaamaktadr. Dank blok evlerin ortasndan byk direklerden yaplm kubbemsi atsyla
allmadk, byk bir bina ykselir. Bu "zunev"dir, rokua kynn tapna, dini bayramlarn
kutland yerdir. Bu zunevlerin evresinde sadece putperestler oturur; imdiye dek
hristiyanl-n hi bir biimi buraya ayak basamamtrt4).
Geleneksel tapnan drt duvar drt ana yne dnktr, biri kuzeydouda ve dieri
gneybatdaki iki kapyla girilir, birka pencere ieriyi aydnlatr. i tek bir byk salondur,
Delaware Bykevine benzer, ancak burada stnde yzler tayan orta direk yoktur. Her iki
uta birer ocak vardr, duvarlara birka bank sralanmtr.
Grnmez bir snr salonu dou ve bat olmak zere ikiye ayrr. Trende bu ikilik birdenbire
aa kar; kuzeydou kapsndan kadnlar, gneybat kapsndan ise erkekler girer, ve yine
cinsiyetlere gre otururlar, douda kadnlar, batda erkekler. Kayuga-lar dnda tm
zunevlerde bu dzene uyulur. Ka-yugalarda ise bu ayrm cinsiyetlere gre deil klan
yarmlarna gre yaplr; Kurt, Ay, Kunduz, Kaplum-
76
baa bir tarafta, Geyik, ulluk, Balkl, ahin dier tarafta yer alr.
Kayuga rnei kendi iinde daha mantkldr, nk bu klan yarmlar trenin temel talardr.
Tren grevlilerinin hepsi, en bata "nan koruyucular" denilen, dini yaamn direkleri olan
grevliler olmak zere rtkanlar, konumaclar, arkclar, ahlar, yemek datclar, biri bir
klan yarmndan dieri ise dier yarmdan gelen iki kiiden oluur. Her grevlinin dier klan
yarmndan olan bir karl vardr ve birlikte hareket ederler. Tren de ayn biimdedir. Dini
eylemlerin temeli,en bynden en kne kadar tm ayrntlar tezatlardan oluur. j
rokualarn bayram takvimi biri yaz dieri k ol-
| mak zere alt aylk iki blme ayrlr. K blmn-
: de ekmek dansyla yaplan haata kran bayram
(Eyll) ve Yeniyl (ubat, "lker takmyldz baca deliinde grnd zaman") kutlanr. Yaz
blmnde ise Akaaaca kran (Mart sonu), Ekin ricas (Mays balangc), Yemi ricas
(Mays sonu), Yaam koruyucular msr, kabak, fasulye duas (Haziran sonu) ve Yeil msr
(Austos sonu) bayramlar yer alr. Her iki blm alt aydr ve her ikisi de merkezindeki
bayramlar evresinde dner, bunlar Yeniyl ve Yeilmsr kutlamalardr(5).
K trenleri erkekler tarafndan yaplr ve verilenlere kran sunmak amacn tar. Yaz
bayramlar ise kadnlarn grevidir ve bymekte olan bitkiler iin ricada bulunulur;
akaatan bol su almak iin rica edilir (Akaaa kran), tarlalar iin yamur istenir (Ekin
bayram), yabani meyveler (yemi bayram), tarladaki rn ve onlarn bymesi (Yaam
koruyanlar duas)ve stlenen koanlarn tam olgun-'ua erimesi (Yeil msr) iin dua edilir.
77
ikili yap,, bayramla rdakay ^ an kar.
lrtkan kyde dola. Gey* ^^ [k[ gru.
.hkh anak ve zar oynarla^ ay ^^ ^_
la ayrhr, biri "Yce Ruh >m Y V ^^
ri ise herkesin katd g ele zunev
Bu dalist takvunm ve, ayn. ^ temeller
plnag.n,n ikili yaP>^ ^* hemen hemen benzen incelenecek olursa o zaman ^^
^
grlmemi bir o^ ^ peygamber, ozel-aras.ndan kan bir eform
Hkle dikkate atamadr ^ (Qzd
Bu Seneka yerls. ^^rolmasln, 1800 y-Qir. Bugn hala ^^ltrnn paralanmamdan
hemen sonra lrokua ^ ^^ gr sm,n durmas.ni ve o ^ karl bir snak bun
yabanclatrma am irokualar bu bulmalarn, ona bo^uy- Putp ^ ^^ ^ gn
kendilerini Handsom adlandrmakta h.q de hate d 9 ^ insanlannm
SS.yana kadar Gu*a Wr h t
younluu QMJ<W^Z hastalk geirdi. Artk srmt. 1799 ytada agrb bir
gom
herkes ondan midi ^ .^ndsome Lake daha grd. Yce Ruh un u e s.
gen
sonra byle anlat,- ^nfbd\rdiler, K.z.lderilile-verdiler ve Tanrnn .steWm di.
rin yaamlar.n, ve ^^sJa iyileti ve hi va-Tanrdan gelen bu emirden Kyden
Ktt kaybetmeden ^,-^niUu ve, ak-kye dolaarak esk. yo un 9 sonuqian
sinin dnlemeyecei g^ 9 0nbe
dinleyiciler zerinde nanmaz b ger.
78
sm o kadar salam temellerle geri getirmeyi baard {o, bugn bile bu inanlar hala
srdrlmektedir. Hereye ramen bu rokua peygamberi gelenekleri kr krne tekrar
canlandrmad. Baz eyleri deitirdi; kendisine ad gelenleri kartmaktan hi ekinmedi,
ksa zamanda onun retisinin eskiyle ba, Yeni Ahitle Eski Ahit arasndaki gibi oldu.
Reformlarnn ilk sonucu Ycetanr inancnn glenmesi oldu. Bugn putperest toplumlarn
dnce ve dualar Haweniyo'ya "Byk ses"e yneliyorsa, burada Handsome Lake'in retileri
sadece glendirici olmutur, belki tanrnn bu ad 18. yzyla kadar iniyordur,belki de daha
eski dnemlerin katolik-putperest ikili atsndan kaynaklanmaktadr. Reformcu, ilk nce bu
tanm deitirmeyi dnd- insanlarn davranlar o kadar korkuntu ki, tanrya
seslendiklerinde eytan cevap veriyordu-, ama eski anlatlarn kkl etkisinin direncini
kramad. Bugn de hala Tanr = Haweniyo ve eytan Ha-ninseono, "yeryznde yaayan"dr.
Greli olarak modern saylabilen bu ikiliin arkasnda beklenmedik, hayret verici bir olgu
gizlidir. Ha-weniyo ve Haninseono aslnda tanrsal ikizler Ote-rongtongnia ve Tawiskaron'un
rtulanm ve sitilize edilmi biimlerinden bakas deillerdir <7). Bu yzyl da bile hala baz
yal insanlar, Yeniyl trenindeki beyaz kpek kurbannn Haweniyo iin deil ikizlerden iyi
olan adna yapldn hatrlyorlard. Lekesiz, beyaz bir kpein nce boularak, sonra krmz
beneklerle boyanarak bir odun yn zerinde yaklmas ile yaplan bu sunu gelenei bu
yzyln balarnda, Avrupallardan ekindikleri iin sona erdi. Ancak bu kurban treni Yeniyl
bayramnn doruk noktasyd, nk kpek bir eli olarak gkyzne ykselir ve insanlarn
ricalarn iletirdi (8).
79
Karlkl iki klan yarmnn oynad anak ve zar oyunu eski tezattk anlaynn devamdr. Bu
oyun iki kardein kavgasn sembolize ederdi, Kurtlar ve Geyiklerin oluturduu klan yarmlar
dnml olarak ikiz kardeleri temsil ederlerdi. Ayn ekilde, rokua kltnn en nemli
zellii olan danslar da dnyann iki tarafna gre ayrlrlard; nk Byk ty dansnn en
nemli yeri tuttuu kutsal danslar iyi erkek karde ve Gnein en yksek noktasna gelinceye
kadar doan gne adanrd, buna karn Sava dansyla beraber toplu danslar denilenler ise
kt erkek karde ve gece adna yaplrd.
Ksaca, tm tren iki blme ayrlrd ve bu anlay mitolojik u kiiliklerin ikiliinden
kaynaklanmaktayd. Gnmzde trenlerin Yce tanrya ynelmi biimi daha yeni zamanlarn
bir stilizasyonu-dur. Bu deiim Handsome Lake'e kadar uzanr. O, Kt adna yaplan trenleri
tamamen yasaklamt veya elence kimliine indirgemiti ("Toplu danslar"). Reformcunun bu
deiimi neden kabul ettirdii iin bir aklama aramaya hi gerek yok, burada Avrupallarn
"eytana tapma" konusundaki sert tutumlar etkili olmutu ve o kadar srarlydlar ki Handsome
Lake sonularna katlanmay gze alamad. Ayn ekilde bu etki iyi ikizkardei hzla Yce Ruh
anlayna doru itti. kili dzenlenen Uzunev nasl Delavvare tapmann byk orta direini
bilmiyorsa, ayn ekilde zgn rokua dininde de tek bir Yce tanr inanc o kadar bilinmiyordu.
Kutsal metinle kutsal eylemler kutsal bir yapda birlemektedir. rokua efsanelerinden daha
ok rokua trenleri, sadece aydnln deil dnyann karanlk tarafnn da gerekliliini
vurgular. "Kt"nn uygarlatnlm anlayn bunun dnda tutarsak,
80
i okua dini daha ok her iki dnya yarsnn baskn imaya alan doallnda yaar. Onlar,
evrenin v0lundan kmasn engellemek iin, gn ve gece, z ve k, ekim ve hasat gibi iice
gemilerdir. rokualarn ibadetlerinde nasl bir coku ve heyecan olduunu en nemli
trenlerine bakarak grebiliriz- Bugn "Yce Ruh"a, bir zamanlar ise iyi kardee adanan en
anlaml trenlerden birisi Tydansdr <9>. Yaklak 50 kostml erkek tarafndan yaplr.
(Jzun bir sra halinde evin Bat kapsndan girerler ve salonun sonunda durup ksa bir an
beklerler ve konumac onlara, trensel "kran") balatmalarn syler. Sonra danslar,
ortadaki mzisyenlerle kenardaki seyirciler arasnda byk, oval bir halka olutururlar. Biri
dierinin peinden admn atar. Topuklar, davul ve kaynana zrltlarnn temposunda, kuvvetle
yere vurulur. Heceli bir ark, ha-ho,ha-ho,way-ha-ah, ha-i, ha-i, ritmi daha da glendirir.
Halka boyunca srekli dnen yumuak, dalgal hareket ve danslarn evik, kvrak hareketleri
coku ve neeyi krkler. Bir anda bu hzl hareket du-rur.danslarn admlar yavalar, ve
konumac yksek sesle kran konumasna balar:
"Bizler, burada toplanan bizler Yce ruha kran sunuyoruz, onu vmek iin buradayz ve
burada olabildiimiz iin ona minnettarz!"
Daha konuma bittii anda danslar hzl ksa admlaryla danslarna balarlar. Ama konumac
yeni bir kran duasna balad anda tekrar sakin, yava admlara geerler. Bylece hzl
dans ve kran konumalar dnml olarak srp gider, n-u konumac dnyadaki
hemen hemen her grff~
81
t, her varlk iin teekkr eder, meyveler ve su m, hayvanlar ve aalar iin, glgeler ve
frtna, gne ve asma kt, karanlk ve ay, yldzlar ve yaam koruyanlar iin (msr,
fasulye ve kabak), rokualarn Tydansna verdikleri ad gibi, tm tren sonsuz bir "Yce Ruha
ait mziktir".
Danslarn dizlerine bal ngraklar alarken, kaynana zrltlar ve davullar gmler, coan
seyircilerin sevin lklar duyulur. Sona doru tm katlanlar Yce ruha kranlarn sunmak
iin biraraya toplanrlar. Ve eer Gne, etraf kaplayan sisten yol Dulup pencereden szar ve
bu sahneyi keyifli ile aydnlatrsa, o zaman herkes suskun bir huu iine dalar: Haweniyo
bu "ayakla yaplan duay" kabul etmitir!
rokua bayramlarnn gl etkisi zellikle konumacnn olaanst derin ifadeler tayan
konumalarndan kaynaklanr. Uzunev yerine bir akaaacn dibinde, ttn yakarak kutlanan
Akaaa bayramnda okunan dua yledir:
"Siz ormanlar, bu duman aln! Akaaacn bol suyuyla birlikte Varlnz da ncesi gibi devam
ettirmenizi dileriz sizden! Yaratcnn arzusudur bu, bir aacn bylesine su vermesi. Koru,
ormanda dolaan ocuklarmz, uursuzluklar uzak dursun onlardan. Bu gn senin gnndr,
keyiflen, mutlu ol bu gn." m Bu tip rnekler gnmz rokua dininin ne kadai gl bir
biimde Ycetanr inancnn etkisi altnda olduunu gsterir. Yaklak ikiyz yl nce bu dW
82
uygar dnce dnyasnn basksyla kizleri yceltmekten vazgemi olmal; daha 18. yzyl
ortalarnda Albay James Smith'in hatralarnda Yaratc Ha-weniyo'dan bahsedilir00.
1755 ylnn Mays aynda, Monongahela'daki Braddock yenilgisinin hemen ncesinde James,
henz bir delikanlyken Kzlderililerin eline der. Onu evlat edinen ve Ottawa'dan gelen aile
rokua ve Vi-yandotlardan kuruludur. Aile eski Kuzeybatda oradan oraya dolamaktadr.
Gnmzde Ohio adn alan bu blge o zamanlar Beyazlarn basksyla zlen kabilelerin bir
ou iin bir eit snma bl-gesiydi ve ayn zamanda Seneka ve Kayugalarn bir eit
kolonisi gibiydi.
Smith'in gnlne not ettii enfes manzaralarn arasnda yle bir blm vardr ki, biraz
Avrupa anlaynn etkilerini tasa da Kzlderililerin dinsel tavrlarn yine de duru ve zgn bir
biimde aktarr. Olay 1758 ylnn ilkbaharnda geer. James k yal bir kzlderili kardei
Tecaughretanego ve onun oluyla beraber Scioto nehrinin bir kolu olan Ollentangy kysnda
geirir. ok zor gnlerdir, nk Tecaughretanego romatizmas yznden hemen hemen fel
olmutur ve yryememektedir, avlanma sorumluluu James'in zerine kalmtr. Bitkisel
yiyeceklerin hepsi ailenin dier yeleri tarafndan gittikleri av blgesine gtrlmtr.
Ama ans ve Tecaughretanego'nun manevi gc en kt durumlarn ve yokluklarn stesinden
gelmelerine yardmc olur. Smith, doutan rokua olan bu akrabasn gerekten byk bir
adam olarak tanmlar, her ne kadar o da kutsal emirlerin aydnlndan mahrum olsa da,
putperestler arasndaki bir Sokrates gibidir. Ad geen 1758 ylnn Nisan ayn-
83
da Tecaughretanego yola devam etmek ister. Kano-lanyla Ollentangy'den aaya doru
inerler, ancak su seviyesinin dk olmas yznden kanolarnn kayalara arpma tehlikesi
bagsterir. Karaya karlar ve Tecaughretanego yamur duas iin hazrlklara balar. nce bir
terleme evi yapar, iine atete iyice kzm talar atar, stlerine su dker ve En Yce Varla
dileini gndermeden nce yaklak 15 dakika youn buharn iinde oturur.
"Her dileine oh,ho,ho,ho ile balyordu, bu bir eit arzulu yakar tasvir ediyor ve ateli bir
istek anlamna geliyordu. Tm dilekleri dorudan doruya gnlk ihtiyalar iindi.
Konumasna kran szleri ile balad:
' Oh, yce varlk! Ar ve ac ekmeden bacaklarm yeniden kullanabildiim ve etrafta dolap
hindi yakalayabildiim iin sana teekkr ederim. Biliyorum sen duyan ve yardm edensin, bu
nedenle sana sesleniyorum.
Oh,ho,ho,ho!
zin ver dizim ve eklemlerim artk dik dursunlar, bylece sadece yrmeyip koabileyim ve
geen sonbahar olduu gibi yerdeki ktklerin zerinden srayabileyim.
Oh,ho,ho,ho!
zin ver bu yolculuumuzda Scioto ve San-dusky kylarnda yeterince ay avlayabilelim.
Oh,ho,ho,ho!
Bol bol hindi av ver bize, bylece onlar yal ay etimizle birlikte piirebilelim.
Oh,ho,ho,ho!
Yamur yadr ve Ollentangy iki ayak
84
ykselsin, bylece kanomuz kayalara arpmadan Scioto'ya varalm.
Ve imdi, ey sen Yce varlk, hereyin nasl olduunu sen bilirsin. Ttn ne kadar sevdiimi
de bilirsin. imdi, bir daha ne zaman ttnm olur hibir fikrim yok ama, kendi arzumla
elimdeki son ttn sana veriyorum. Bu nedenle senden beni duyman ve ricam yerine
getirmeni dilerim. Ben, senin hizmetkarn, bunun iin sana hep kran duyacam ve
verdiklerin iin seni hep seveceim.'
Btn bu sre boyunca Tecaughretane-go'nun yannda olurdum ve duasndaki trensel
ciddiyet beni derinden etkiledi. Ben de duruma uygun ciddiyette davrandm ta ki ttnn ya-
kncaya kadar. Onun ttne ne kadar dkn olduunu biliyordum ve elindeki son paray da
atee attnda kendimi tutamadm ve glmsedim. Tecaughretanego gldm farketti,
bundan hi holanmad ve dnp bana yle dedi:
'Kardeim, sana birey syleyeceim ve yanln yzne vurduumda bana gcenmemeni
dilerim. Biliyorsun kyde ocuklarn veya baka birisinin seni kitap okurken rahatsz etmelerine
hi tahamml edemezdim. Ama gryorum ki imdi sen benim dua etmeme glyorsun. Dua
etmeyi aptalca bulduunu zannetmiyorum, senin de dua ettiini biliyorum. Ama belki de benim
tarzm budalaca buluyorsundur. yleyse ltfen beni dosta eit ve kutsal eylerle alay etme.'
Yanlm itiraf ettim ve bunun zerine elinde iecek sadece kzl st kabuklar kald halde,
dostluun ve barmann iareti olarak ubuunu
85
bana da uzatt. Sonra ona, o zamanlar elimde olan ndiden tanr sevgisi ile ilgili bireyler
anlattm. Benim anlattklarmn, fransz rahibin (yani rokualar arasnda dolaan katolik
misyonerler) sylediklerinden daha ok houna gittiini syledi. Ama o yeni bir dini
renemeyecek kadar yalyd ue ona retilen ekilde tanry yceltmeye devam etmek
istiyordu. Eer kurtulu ve gelecekteki mutluluk kendi yceltme biimine balysa, bundan
mahrum olmak istemiyordu. Ama onun kendi tarzyla yceltmesi eer Yce Ruh'un ltfu-na
uymuyorsa, o zaman nasl olsa Owane-eyo'nun onu her durumda kabul edeceini
umuyordu, nk onun inancna gre, Ovaneeyo, temiz kalplilik ve drstlkle kendisine
ynelen herkesi kabul ederdi."
Birka gn sonra yamur yad ve Scioto'ya kadar indiler. -
Bu anlatlanlarda az ok hristiyanlk izleri grlse de Tecaughretanego'nun dini tavr hi phe
yok-ki Kzlderililere zgdr. 1600 yllarnda da rokualar Oterongtongnia iin pek farkl eyler
sylememilerdir.
rokua dnce dnyasnn iki u karakteri tanrsal ikizler iin yaplan son bir tren daha
gsterelim: Maskeli yaratklar. rokua kyleri ilkbahar ve sonbaharda karnaval benzeri bir
faaliyetle hareketlenir. Eski, hurda Ford kamyonetlere doluan gen insanlarn oradan oraya
gittikleri grlr. Yzlerinde tahtadan yaplm, irkin, arpk maskeler vardr , sprgeler ve
al demetleri tarlar. Evlere girerler, dosta karlanrlar ve, insanlarn salkl kalmas iin
ellerindekilerle evi ke bucak sprerek, hastalklar dar atarlar. "Sahte yzler" denilen bu
tahta
86
maskeliler, herkesin ortasnda dolaan ve aka faaliyet gsteren iki maskeli cemiyetin bir
tanesini olutururlar. kinci cemiyet ise "Msr pskl suratllar" dr, onlar Gzunevdeki
kutlamalarda ortaya karlar ve katlanlarn zerine, yine hastalklara kar-, ifal su ve kl
serperler<12).
Her iki cemiyet de, faaliyetlerini her ne kadar aka ve herkes iin yapsalar da, byk bir birlik
oluturan "Gizli topluluklara" aittirler. Bu topluluklar bamsz ve kendi yeleri, trenleri,
adetleri ve efsaneleriyle kendi ilerine kapal rgtlerdir. Bu cemiyetlerin tm fiziksel ve
ruhsal hastalklardan korunma veya antiseptik maddeler kullanmak gibi tedavi yntemleri ile
urarlar. rnein su ifa cemiyeti krk kemiklerle ilgilenir, ller iin arkclar l glgelerini
sakinletirmekle sorumludur. Karanlk dans cceler iin ark syler, bylece kk adamlarn
hastalk getirmelerine engel olunur. Bu ekilde grevler ve faaliyetler ok eitli ynlere ayrlr.
Trenler- Maskeli enlikler hari- geceleri yaplr ve bunda Handsome Lake'in tm gizli
cemiyetleri yasaklamasnn etkisi vardr,onun bu topluluklara kar olmas, gece trenlerini
krklemiti. Gizli cemiyetler "kt" karde Tawiskaron'un tarafna aitlerdi ve "iyi"
Oterongtongnia'nn trenlerine alnamazlard. Handsome Lake'in bu dzenlemesi ie yaramad,
cemiyetler bugn hala varlklarn srdrrler, nk uygar anlayn "kts" bile onlar
rokualarn iki tarafl dnyaevinden dar atamamtr. Temel ilevleri olan hastalklarla
savama, Avrupa anlayndaki "kt" ile rokualarn kart ikizkardeinin ne kadar farkl
anlamlar tadn bir kez daha gsterir.
Mitolojide hastalklar ve yaamn dier ktlkle-
87
ri Byk kambur'dan kaynaklanr. Tawiskaron'un yandalarndan birisidir, Dnyann kadim
zamanlarnda Yaratc ile savam, yenilmi ve o gnden sonra iyiletirmek ve yardm etmekle
grevlendirilmitir.Hala dnyann kayalklarla evrili kenarnda yaar, ate, tberkloz ve ba
ars buradan kaynaklanr. Sahte yzler, onun takipileridirler. arpk yzleri, kocaman
kafalaryla bu titrek yaratklar, ustalar gibi insanlardan uzakta, ssz yaban dnyada dolarlar.
Mitolojik olarak daha nce anlatlan Ta-wiskaron'un, kardeinin yaratt insanlar taklit etmek
iin yapt baarsz yaradl temsil ederler; trenlerde ise ilkbahar ve sonbaharda kyden
hastalklar kovalayan maskelilerle canlandrlrlar.
Yeryznn, insanlar, kyleri ve tarlalar barndran bir i dnya ile talar.bataklklar ve sahte
yzlerle dolu yabani bir d evreye ayrlmas bugn hala rokua anlaynda yaamaktadr,
nk uygarlat-rlan yaam biimi bile bu sistematie uyarlanmtr. rokua
rezervasyonunun iinde "yi" karde hkmeder, evler, tarlalar, huzur ve gvenlik buradadr;
dary ise "Kt" en korkun takipileri Beyazlarla birlikte ynetir, oras fabrikalarn,
apartmanlarn ve asfalt yollarn yabanl dnyasdr(13).
Grld gibi rokualarn ikili anlay gnmze dek srmtr ve srekli deien dnyaya
gre yeniden yorumlanmaktadr. "Makineleme ann gerekleri karsnda ilkel mitolojiler
varlklarn srdremezler ve yokolmaya mahkumdurlar" deyiminin ne kadar yanl olduu da
ortaya kar; en azndan, sadece bir durumda mitolojinin tasvir dnyas kar oyununu oynar
ve modern uygarln cansz mekanizmas iin ayr bir a aar.
Daha geni bir alanda, gneydounun hayal me-
88
yal ortaya kan halklar ve daha yeni olan Ova Yerlilerinin kltrlerini incelersek, bu
Kzlderililerin he-rnen hemen tm dini konularnda, dalist dnya grnn niteliklerini
buluruz. Siularn halka biiminde yerletirdikleri adr dzeni, Yuchilerin, Kriklerin, [Saezlerin
drtkeli kutsal alanlar gibi, her yerde klt yerinin dnyann sembol olarak yorumlanmasn
grrz. Ayrca yeryz ve gkyz de bu sembolik dnya eviyle yakndan balantldr. Beyaz
ve Krmz, bar ve sava sosyolojik olmaktan ok mitolojik anlamlar tarlar.
kiye ayrlm dnya grnn nasl bu kadar ykseldii sorusuna ise, msr tarm yapan
halklarn dzeni bir aklama getirebilir. Yaamn kadn (tarm) ve erkek(av) olarak ayrlmas,
yeryznn yeni bir felsefesinin ortaya kmas (tarmn sonular) bu anlay gelitirmitir.
Ancak yaamn bu yeni biimi tinsel alan tek bana bu kadar gl bir ekilde ilerletmi
olamaz, daha ok eskiden beri Kzlderili ruhunun iine ilemi olanlarla karp bymtr.
Tarm hi bilmeden, tamamen toplayc ve avc olan Kaliforniya yerlilerinin mitolojisinde,
evrenin douu da ayn biimde ikili yapya sahiptir.
Bu kabileleri incelerken ayn konuya geri dneceiz. imdi bu dnya grnn baka bir
ynne geip New Mexico ve Arizona Pueblolarnn dinini inceleyelim.
KAYNAKA f
1 Eski kaynaklar arasnda hala nemini koruyan Morgan'n nl eseri; League of the Ho-de'-
no-saunee or lroquois, Rochester 1851. Daha yeni olarak Speck: The lroquois,a Study in
Cultural Euoluon, Bloomfield Hills/Michigan 1945.
2 Hewitt: Iroguoian Cosmology, birinci blm, s. 127-339; ikinci blm,s. 449-819. Burada
szkonusu olan her kabile bireyinin
89
bildii anlatlar deil,uzunev grevlilerinin kutsal metinleridir, bunlar, arkaik ve mecazi dili
nedeniyle bazen rahipler bile anlamazd; Hewitt: lroquolan Cosmology, birinci blms.
134,137. Bizim anlattklarmz nce Onondaga, sonra Mohavk versiyonlarna gredir bkz.
Hewitt:a.g.e. birinci blm s. 141,285. CJzunevlerin tasviri u kaynaklardan alnmtr:
Converse: Journal of American Folk-Lore 89,s.72 (Cattaragus'da Newwtown, Se-neka);
Beauchamp'. Onondaga Notes, s.209 (Syracuse'deki Onondaga rezervasyonu); Speck;
Miduinter rites of the Cayuga Long House, s.21 (Sour Springs, Kayuga). 3 rokua bayramlar
ve ritelleri iin bkz. Werner Mller: Die Religi-onen der Waldlandlndianer, s.129.
6 Morgan: League of the Ho-de'-no-sau-ne or lroquois, s.226. Parker: The Code of
Handsome Lake, the Seneca Prophet, 1912.
7 zet olarak alman eser Mller: Die Religionen der Waldlandindi-aner,s.l32. anak ve kp
oyunu Fenton: An outline of Seneca ceremonies at Coldspring Longhouse, s.16.
8 Beyaz kpek kurban, iin bkz. Hale: The lroquois Sacrifce of the vhite dog, s.7;
Beauchamp: The lroquois white dog feast,s.235; Converse Journal of American Folk-lore
1888,s.83; Hewitt: American Indians North ofMexico II, White Dog Sacrifce blm s. 939. 9
Byk Tydans ve Savadans tasvirleri iin bkz. Morgan: League of the Ho-de'-no-sau-nee or
Iroguois, s.269; Converse: Journal of American Folk-Lore 1891, 7A.
10 Parker; The Code of Handsome Lake, s. 102, blm Outlines of the Cornplahting and the
Maple Thanksgivings
11 An account of the remarkable occurences in the life and travels of Colonel James Smith
during his captivity with the Indians, in the years 1755,1756,1757,1758,1759.
Lexington/Kentucky 1799. Yeniden basm Samuel Drake: Indian Captiuities or Life in the
Wigwam, New York 1859,s.178-264. Devam eden blm
a.g.e. s. 229. 12 Maskeler iin bkz. Fenton: The Seneca Society of Fac.es, s.215; Masked
Medicine Societies of the !roquois, s.397. Gizli cemiyetler iin temel kaynak bkz. Parker:
Secret Medicine Societies of the Seneca, s.161.- Tek bir cemiyetin ritelleri iin bkz. Parker:
Neh Hoh-no-tci-noh-gah, the Guardians of The Little Waters,a Seneca Medicine Society, s.149.
13 Wallace: The Moda! Personality Structure of the Tuscarora ndi
ans, s.22,24,27,37.
90
6. Merkezdeki Tanrlar Krall Pueblo Modeli Olarak New Mexico Zunileri
Pueblolarn dini hakknda, konunun zor anlalr olmas nedeniyle baz n bilgiler vermemiz
gereklidir. rokualardan farkl olarak Pueblolarda kutsal metinler arka plandadr, dindarlklar,
hemen hemen sadece trenlere dayanr. Msr tarm yapan gneyin eilimleri ile de
younlaan ve gelitirilen bu trenler yle bir hal alr ki, gzlemci kendisini birbiriyle
balantsz, inanlmaz boyutlarda bir klt younluunun iinde zanneder. Sadece Pueblo
halklarndan birinin dinini aratrrken bile ortaya kan bu karmaa, konunun kendisinden
kaynaklanmaktadr, ve okuyucu bu blm bitirdii zaman iinden klamaz, zlmesi
imkansz bir karklk izlenimine sahip olacaktr ki bu izlenim, gereklerden pek de uzak
saylmaz.
Bu nedenle bylesi bir labirentte yol bulmaya yarayacak baz ipular vermeliyiz. Bunlar
konunun basitletirilip, sistematize edilerek snrlandrlmasndan ok daha fazla gereklidir,
nk anlalr olmaya alrken gereklerden saplmamaldr. Zunilerin (Pueblolar iin
modelimizi oluturan halk) dini dnyalarna be unsur hakimdir:
91
1. Gnebaba
2. Dnyann kenarndaki yamur vericiler (lrwa-
nami)
3. Kuzeyde, batda, gneyde, douda, yukarda ve
aadaki ifann koruyucular olan hayvan tanrlar
4. "Fsldayan su" glnn kenarndaki Kotluwa-lawa kynden gelen koko-maskeliler
5. Gnebabann ikiz oullan, sava tanrlar
Ahayuta.
Bu be tanrsal unsura hizmet eden birok grevli rahip veya hizmetliler grubu vardr:
1. Gnebabaya hizmet eden Pekwin
2. Yamur tanrlar iin 15 aiwanni cemiyeti
3. Hayvan tanrlar iin 12 ifa grubu
4. Maskeli tanrlar iin koko-cemiyetlerinin 6
dans grubu
5. Her iki sava tanrs iin ok ve yay rahipleri.
Bu be temel unsur, evrelerinde daha baka grntlerle beraber, hep ayn sray takip
etmeseler de srekli karmza kacaklardr.
New Mexico eyaletinin kuzey snrnda, Kayalk dalarn son zincirinden ykselen Tsikomo
3666 metre yksekliiyle evrenin en heybetli dadr. Zirvesinin uzaktan grn
olaanstdr, kuzeyden, batdan ve gneyden Jemez sradalarnn kvrmlar yanamtr,
douya doru ise Rio Granda del Norte'nin yatana kadar byk bir plato uzanr. Ladin, am,
selvi, ardlardan oluan ormanlar eteklerinde ykselir ve sonra yerini allk ve otlaklara
brakr. Daha ykseklerde ise plak kayalk toprak zirveye kadar uzanr.
92
evresinde geni bir alana yaylan heybetli da bu blgede yaayan yerliler iin bir eit
merkez noktadr. Sular nasl her yne dalyorsa ve batda Rio Grande ve Meksika krfezine
doru, gneydouda Byk Colorado ve Pasifik okyanusuna doru akyorsa, kzlderililerin
yerleimleri de byk platonun yamalarna byle dalmlardr. Douda Rio Granda vadisinde
Tao ve Sia arasndaki blge boyunca bir dizi ky sralanr; gneyde Laguna, Aco-ma, Zuni
kyleri yeralr; batda, herbirinin zerinde pekok yerleim bulunan mesadada* Hopiler
yaar . Tsikomo'nun zirvesine bakldnda tam orta noktasnda kk bir tepe grlr, bu
gevek talarla kaplanm, 3.6 metre apnda ve 1.6 metre yksekliinde, tam ortasndan
uzun, kabuklar soyulmu bir ladin kt ykselen yapay bir tmsektir. Sadece Rio Grande
vadisi yerlileri iin deil, batda yaayan Navaholar, komular Hopiler iin de bu tepe Dnyann
merkezini, drt ana ynn ve yukar ile aa dnyann tam ortasn, sembolize eder (,).
Zirvenin gneye doru biraz aasnda baka bir kutsal yer daha vardr, "Dnyann
merkezinin korumas". lenmemi kaya paralarndan yaplm, oval,aplar 4 ve 5 metre olan
bir ta halkadr buras ve ayrk parmakl bir el gibi buradan darya ta kapl birka ksa yol,
"Yamur patikalar", kar. Yollar, evre kylere, daha dorusu buraya sahip olan ve kullanan
kabilelere dorudur; Tao, San Ju-an, Santa Clara, San ldefonso, Jemez, Cochiti, Na-vaho
Yerlileri.
Bu ta halka, bir ukurun iinde "Dnyann su-yu"nu korur. Bu kk havuzun hemen
arkasnda,
mesada: ispanyolca mesa; dz tepeli, sarp yamat da. (AnaBritannica).
93
arasra kutsal kaynan suyuyla doldurulan toprak bir vazo ve yere dikilmi, stne ty
balanm sopalar, "dua sopalar", bu yerin srekli ziyaret edildiini ve yceltildiini
gstermektedir. Kzlderili inancna gre su buradan, Dnyann ortasndan gelir. Bu su,
blgenin alak kesimleri iin heryerde olduundan daha gereklidir, nk bu rmak ve derelerin
dnda gneyin kuru iklimi heryeri, yamur mevsimi dnda sadece agave ve kaktslerin
dayanabildii
bir le dndrr(2).
Kayalk ve plak topran insanlar ge zorlad dnlebilir, ama byle olmamtr. Ovann
byk ayrlklarnda olduu gibi yerleimler, ok eskiden beri, srekli olarak akan sularn
yaknlarna kurulmutur, nk ok sayda tarihncesi yerleim alanlar Jemez dalarnn
kuzey ve dou kesimlerinde yer alr. Gnmzde bile sadece Rio Grande vadisinde 14 ky
veya, spanyolca salam, srekli oturulan evler topluluu anlamna gelen, "Pueblo" bulunur.
Bu kyleri Arizona ve New Mexico Kzlderili yerleimlerinin bel kemii olarak kabul edebiliriz,
nk buralarda, ana besinleri olan msr, fasulye ve kabak yetitiren iftiler yaar. Ger
kabileler bu pueblolar arasnda dolarlar; saysz alt kollaryla Apailer, Navaholar, Pima,
Papago ve ounlukla dardan gelmi, yzyllar boyunca Pueblo dininin etkisi altna girerek
zamanla onlara benzemi daha birok halk. Sadece kyller tam anlamyla eski yerlilerdir. 17.
yzylda spanyol fatihler blgeye geldiklerinde de yaam tarzlar aynen bugnk gibiydi.
spanyol istilas ve 1680 ylndaki kzlderili isyanndan sonra yerleimlerini daha korunakl olan
mesap-latosunun yukarlarna tadlar. Bunu Hopiler, San
94
[ldefonso ve Cochiti yerlileri yaptlar, dierleri bira-raya toplanarak, gnmz Zuni kyn
oluturan "Cibola'nn yedi kenti" gibi, daha gl gruplar oluturdular. Pueblo Yerlilerinin
karmak dinine giri yapmak iin, nce bu Zuni kyn ele alacaz.
Yukarda anlatlan gvenlik gereksiniminin can skc bir sonucu vard: konumlar gerei suya
baml olan tarlalar ounlukla yeni yerleimden saatlerce uzaklkta kalmlard. 19. yzylda
hem yaryar-ya unutulan spanyol tehlikesinin gemesi, hem de yamac Apailerin
kaybolmasyla ve Amerikan kalelerinin gvenlii salamasyla tarlalara doru yeni bir
genileme balad. Uzun yrylerden kurtulmak iin tarla kenarlarna evler ina edildi ve
dzenli iftlik-ve yazlkkyler kuruldu. Bylece sadece Zuni'ye ait ve zamanla srekli oturulan
yerleim olarak gelien ky oldu, Pescado.Nutria ve Ojo Ca-liente.
Buna ramen Zuni, az nce deinilen "Dnyann ortas" dncesinin katksyla dinin ve
otoritenin merkezi olarak kald. En son rn toplandktan sonra herey ana kye gtrlrd.
Sadece orada tanrlar kendilerini gsterirlerdi.
Dier pueblolar gibi Zuni kynn evleri de mimari olarak arkovanna benzer; tatan rlm
duvarlarla birbirine yapk odalar, kalaslardan yaplan tavanlar, ok katl yaplar, her kat bir
alt kata gre daha geriye ekilir, dardan merdivenlerle st katlara klr; binalar dtan ok
odal, basamakl piramitlere benzerler. Her ailenin iinde mutfa ve tahl kileri bulunan byle
bir evi vardr. Odalarn says ihtiyaca gre arttrlr. Normal artlarda aile anne, baba, kz
ocuklar, damatlar ve annenin evlenmemi veya dul erkek kardeinden oluur. Topluluk anaer-
95
kildir. Zuni kynde 1900 kii yaar, alt veya yedi tane byk ev kompleksi, drt alan veya
plaza, ve kyden darya kan birka tane yol vardr<3).
Plan herhangi mimari bir dzen iermez,ama yine de kzlderililer iin ky, kat bir kurala gre
blmlere ayrlmtr. Etnolog Cushing'e 1880'li yllarda bilgi veren yerliler puebloyu "Dnyann
drt ynne" karlk gelen yedi paraya blmlerdir*41. Bu yelpaze topografyaya uymaz,
ama manevi olarak kyn paralarn oluturur. Birisi kuzeyle akrabadr, bir dieri batya aittir
ve bylece gney, dou, yukar, aa, orta ayrlrlar. Yukar ve aann pratikte bir alan
olmad iin, basit olarak ortayla dou ve bat arasna yerletirilirler. Bu, insanlarn
dncesinde yaayan ayrm, yerleimi evrenin bir sembolne dntrr ve ayn dnce
tarz hi phe yok ki bugnk Zuni'nin ata kyleri olan "Cibola'nn yedi kenti"nde de hakimdi.
Cushing'in aratrmalarna gre bu ayrm tm kozmoloji ve sosyolojiyi de belirlerdi. Sadece
klt alanlar ayn kutsal rzgar glne gre ayrlmakla kalmyor, ayrca klanlar da erli olarak
bu yedi temel unsurda toplanyordu; Turna, Orman tavuu, Yeil mee kuzeyle birleiyor; Ay,
Koyote, lkbahar otu batyla ve byle devam ederek ynler klanlarla eleiyordu, hereyin
stndeki orta ise sadece kabilenin ana klan olan Papaan klann ieriyordu(5>.
Kroeber bu kozmik sosyolojinin gerek hayatla balantsn aratrmak istedi(6). Yapt
haritalar klanlarn birbirine kartn gsterdi; Papaan kla-nmn aileleri, kyn kuzey, bat ve
gney kenarlarna dalmt, Ay klan tam batdayd ama Koyote tam kuzeyde, douda ve
gneyde oturuyordu, lkba-harotu kuzeydouya yerlemiti ve benzer ekilde
96
dier klanlar da farkl yerlere kaymlard. Kroeber'e qre eer Zuni'nin kurulduu 1683 ylnda
gruplar gerekten bu drtle gre yerlemilerse bile ksa zamanda bu dzen bozulmutu,
bunun sebebi olarak evlenen kadnlarn anneleriyle birlikte oturmaktan ok kaynvalidelerinin
yanna yerlemeleri ile aklanabilirdi. Eski geleneklerin bu ekilde bozulmas her yerde ve sk
grlen bir olgudur. Buna ramen Kro-eber bu kutsal sosyolojinin gerekliinden phe etme
eilimdedir, ancak bu tarz ayrmlarn sadece dncede yaadn ve hayatn gereklerinden
farkl olduklarn unutmutur.
Dnyann renkleri de bu kutsal pusulaya gre dzenlenmitir: kuzey=sar,
bat=mavi,gney=krm-z, dou=beyaz, yukar= " bulutlardaki k gibi" ok renkli,
aa=siyah, orta= tm renkler. Mevsimler, temel elementler ve insan davranlar da ayn
ekilde, ama sadece drt anaynde gruplanr:
Kuzey = k, rzgar ve sava Bat = ilkbahar, su ve av Gney = yaz,ate ve ifa Dou =
sonbahar, toprak ve din <7).
Ayrca, Cushing'in hayretle farkettii gibi zenit (baucu), ayakucu* ve Orta da bu
snflandrmaya dahil edilmilerdi.
Kyn yerli dilindeki ad tiwana, "Orta", da kozmik bir yorumdur. Zuni ky dnyann
merkezidir ve kabilenin g tarihinin son noktasdr. Yeraltnn drt katl maarasndan
gnna kan kabile, uzun bir yolculukla birok yerden geerek sonunda tiwa-na'ya,
evrenin orta noktasna varrlar(8>.
* ayakucu: dey dorultunun gkkreyi deldii iki noktadan ufkun altnda
olan;(AnaBritannica).
97
Bu isim ikinci bir dnm anlamna daha gelir. ti-wana zamann dnme noktas, gndnm,
"gne ortaya eritiinde" demektir (9>.Her iki gndnm Zunilerin yaamnda nemli rol
oynar; sadece aylar deil, trenlerin sras da bu iki sabit nokta etrafnda dner. Takvim, ikili
yapya gre blnmtr ve yln yaz yarsnda da, doaya bakmakszn, ay isimleri aynen k
yarsnda olduu gibi tekrarlanr, rnein Temmuz, ktaki karl Ocak gibi Taiyaemu,
"dallar kardan krldnda" adn tar <10).
Aralk ve Haziran aylarnn isimlerinden ("Dnyor" veya "arkaya bakyor") anlalaca gibi,
yeniden balayacak bayram ylyla ayn biimde, takvim de gndnmleri gzlemlerine
dayanr, bylece kendimizi Zunilerin dalist ve gnee dayal tren sisteminin ortasnda
buluruz. Gndnmlerini belirlemek Pekwin'in, "konuma makam"nn grevidir (,1). O,
Zuni'deki en kutsal adamdr, uzun rahiplik hiyerarisinin badr. Gcn "Gnebaba"dan alr;
bu arada belirtmeliyiz ki "Baba" mitolojik genetik bir ba deildir, sadece bir sayg ifadesidir.
Dnyevi problemler Pekwin'i ilgilendirmez. Bu tip iler , en yksek dini heyet olan rahipler
kurulunun setii memurlarn grevidir. Bylece Pekwin topluluk iinde nemini ve saygnln
yitirmez; ama o, toplumun btnlnden ve refahndan sorumludur. 1900 ylndan ksa bir
sre nce Zuniler baz kt hasatlar yznden skntya dmlerdi. Yamur cemiyetinin
etkili bir rahibesi olan iwanokia o zaman grevde olan Pekwin'i ikayet etti; kurakla onun
temiz olmayan kalbi neden olmutu. Rahipler kurulu topland ve sulanan Pekwin'i azletti.
aresizlik iinde- byle yce bir grev iin uygun insanlar bulmak ok zordu- seici kurul
Kzlckaac klann-
98
dan gen bir adamda karar kld. Seilen gencin an-nesi alayarak, olunun henz ok gen
olduunu, yanl zerine yanl yaparak felaketi daha da byteceini syleyerek yalvard.
Gerekten de annenin gzyalar etkili oldu ve sonunda gen, tam da bu byk onuru kabul
etmek zereyken vazgeti (12) .
Pekwin'in grevleri arasnda takvimin takip edilmesi de vardr. Aralk aynda kyn
dousundaki talam bir aa gvdesinin tepesinden Gne douunu gzlemleyerek, yava
yava ilerlemesini ve "Msrdann" gneydou kesine ulamasn bekler; "Gnebaba ortaya
vardnda", yani Gne me-sann ad geen kesine eritiinde, sabit kald drt gn balar.
11. veya 12. Arala doru Pekwin evinin en st katna karak bu tarihi yle ilan eder: " On
gn iinde tm dua sopalar dikilecektir". Sylenen zaman 21 veya 22 Arala karlk gelen k
gndnm tarihidir. Yaz gndnm de benzer ekilde hesaplanr, sadece burada bat
noktalar yeryz ekillerine gre tahmin edilir(13) .
K gndnm "Dua sopalarnn " dikilmesiyle balar. Zuni dininin bu karakteristik esi ile
ilgili baz aklamalar yapmamz yerinde olur. Dua sopalar ok eitlidir,sunulduklar tanr
grubuna, sununun konumu ve anlamna, sebebe ve zamana gre farkllk gsterirler.
Uzunluklar parmak boyundan, dirsek boyuna kadar deiir, ayrca renklen de siyah, sar veya
mavi olur; ucuna renkli bir demet gibi taklan tyler de farkllk gsterirler. Orman tavuunun
gs tyleri atalar ve maskeli tanrlarn sopalarn sslerken, kuyruk tyleri yamur
tanrlarna sunulur, kartal tyleri Gne, Ay ve Hayvan tanrlar iindir(14i.
Bu semboln yapm btn trenlerin hazrlklarnda byk bir yer tutar, zellikle 11 ve 21
Aralk ta-
99
rihlerinde. Sonrasnda klt odalar ty yumaklarndan, tala ve aa kabuklarndan oluan
ynlarla dolar, uygun durumlarda ve zel dileklerde tek bir kii de bu sopalan kurban olarak
sunabilir. Rahip rgtleri her dolunayda koruyucu tanrlar iin sopalar dikerler.
Gndnmlerinde ise tm Zuni ky atalar, Gne ve Ay iin dua sopalarn kurban eder. Bu
sopalar dualar eliinde msr tarlalarna ve rmak kenarndaki amurlara dikilir, ayrca da
tepelerindeki veya su kaynaklarndaki "koruma"lar ve daha birok hatrlanmas zor yerler de
bu sunulardan nasibini alrlar, nk sopalar ve ularnda dalgalanan ty demetleri dualar
tanrlara yollarlar.
Sralamada gerilerde ama hala yeterince nemli olan dier bir sunu da her nden nce bir
para yemein atee atlmasdr. Dier bir karakteristik adet de dua ununun bol miktarda
kullanmdr. Hemen hemen her durumda, rnein sabah evden karken kapnn nnde belirli
kurallara gre doan gnee doru dnlerek her iki avutan un topraa dklr(15).
Tm bu dindarca eylemler kime yneliyordu sorusu akla geliyor. Srekli karmza kan
"tanrlar" ifadesi , etnograf aratrmaclarn, bir panteon , belirgin kiiliklere sahip insanst
varlklardan oluan bir dzen, izlenimi tadklarn gsteriyor. Ancak olay bu kadar basit
deildir. Daha eski kaynaklar, zellikle Matilde Stevenson ve Cushing, Zuni yaradlnn
balangcn Awonawilona'ya balarlar, "erkek-diil" veya "Evreni koruyan", Yaamn
kayna, olarak isimlendirilen bu varlk mavi gkyznde, kta, havada ve bulutlarda kendini
gsterir. Awonawilona'nn bedeninden ikiz dnyalar domutur: "Hereyin zerini rten-
Gkyz baba" ve "
100
Drt katl korumasyla yeryz anne", varolan tm biimler onlarn kucaklamasndan
meydana gelmitir (,6>.
Polinezya efsanelerini hatrlatan bu efsanelere yeni aratrmaclar rastlamamlardr. Ruth
Bunzel, onun zamannda bu tasvirlerin tamamen kaybolmu olduunu ve Yerlilerin artk
dnyann kadim zamanlarla ilgili hikayelere ok az ilgi gsterdiklerini far-ketmitir. "Yolumuzu
koruyan" anlamna gelen Awonawilona, aslnda, Gne, Ay, toprak, msr, hayvanlar, sava
tanrlar gibi duyumsal alglanabilen tm varlklarn btnln tasvir eder (,7).
Dualarda arlan her varln Awonawilona olarak adlandrlmas gz nne alndnda (,8),
bu grn Cushing'de sz geen "Evrenin koruma-s"ndan pek farkl olmad ortaya kar,
nk bu hereyin koruyucusu tm duyumsal grntlerin birliinden baka ne olabilir. te
imdi karmzda Tann= Dnya formlnn yeni bir dayana vardr, ama bu da zamanla Yce
tanr inancna yaklatrmak iin kendi zgn k noktasndan tamamen uzaklamtr.
rokualarda olduu gibi Zunilerde de tek bir Yce varlk yoktur. Bu inan, daha ok gebe
olan ve ounlukla Kanada'l Athapasklardan ayrlp New Mexico ve Arizona'ya gelen
kabilelerde grlr ve Navaholarn "En Yce Kutsal Rzgarnda, Beyaz Dalar Apailerinin
"Yaamn hkmdarnda veya Pimalarn "Dnyann doktoru"nda olduu gibi varln gl bir
biimde korumutur (19).
Buna karn Pueblo mitolojisinde ok silik grnen Yce tanr, balca zellii olan yaradl
grevini hemen bir ift gce devreder, Akomalarn CJcht-siti'sinin, karde ifti Jatiki "Yaama
getiren" ve Na-utsiti'ye "sepetinde hereyden bol bol bulunan"a, ve-
101
ya Sialarn rmcek Sussistinnako'nun, her iki ilk anne tset "Dou" ve Nowutset "Bat" ya
devretmesi gibi (20!. Pueblolarn genel durumu Stevenson ve Cushing'de yeralan AwonawiIona
efsanelerine uymaktadr ve burada gerek bir Pueblo modeli kendini gstermektedir.
Zunilerin gerek tek bir tanrs olmasa da, Dnyay yaayan bir organizma olarak kabul eden
genel kzlderili anlayna tam anlamyla baldrlar; rzgar, aalar, gece, bulutlar, evler,
mlekler, elbiseler hoi "yaayan kiiler"dir (21). Soluk alan varlklarn oluturduu bu
btnlkten baz hkmeden gerekler ykselir; rnein Gne baba ve Ay anne ( cinsel
anlamda bir ikili olarak dnlmemeli), toprak ve msr, gkyz ve k. Dnyay evreleyen
okyanusun kysnda, dou, bat, kuzey ve gney noktalarnda bulunan drt kyde Yamur
tanrlar, Cwana-mi, yaar; kmls bulutlan onlarn bedenidir, sisli hava soluklar, toprakta
szlerek akan yamur sular ise ayak izleridir.
Yerin altnda su damarlarndan oluan bir sistem vardr, su kaynaklar ve gllerle yeryzne
karlar. Aada Kolowisi, boynuzlu ylan, yaar. Yerin derinliklerinde drt maara vardr,
"Yeryz annenin drt gbei". En alttaki drdnc kat olan "Zifiri karanln dnyas"nda,
"kurum kadar kara olan dnya"da Zuniler domutur. Gne baba tanrsal ikizleri, her iki
sava tanrs Ahayuta'y <22) yaratarak insanlar dar kartmas iin yerin en altna gnderir.
Onlarn liderliinde Zuniler bataklk dnyas, amur dnyas, kanatl dnyadan geerek
yeryzne karlar. Kk bir gl, a klan bu kutsal yerin iaretidir ve bugn de yeraltnda
kurulan klt odalar kivalar ile temsil edilir. Buradan kan Zuniler yine iki Sava
102
tanrsnn nderliinde bir ok engelden geerek "Orta yer"e, bugnk Zuni kyne ularlar.
Kozmik bir merkez anlaynn Yaradl efsanesinde de ne kadar nemli bir anlam tad
aka grlmektedir.
Bu g srasnda baka bir grup tanr, Koko grubu, ortaya kar, bunlar, Hopilerde genel olarak
bilinen adyla, Kaina olarak isimlendirilen ata ve llerdir (23>. Pueblolar iin ok
karakteristik olan maskeli danslar koko kltne aittir. Bir ksm Koko-kaina iki kardein
kucaklamasndan meydana gelmitir, dier bir ksm ise Zuni rma zerinden geerken
boulan ocuklardan. Hepsi "Fsldayan su" glnn derinliklerinde birleirler (Zuni kynn 86
mil dousunda, St John'da). Gln dibinde Kot-luwalawa ky vardr ve kyn tam ortasnda
Ko-konun drt pencereli dans evi ykselir. Buradan kan tanrlar ssl muhteem
maskeleriyle Zuni kyne gelip yaayanlarla balant kurmaya alrlar. Koko cemiyetlerinin
len yeleri de buraya giderler. "Uyumak ve Kotluwalawa'da bir ocuk olarak uyanmak",
"Fsldayan su" gln llerin yeri olarak kabul eden herkesin duasdr<24>.
Ahayuta ikizleri insanst varlklarn bir grubunu daha yarattlar: Hayvan tanrlar, ifa
derneklerinin nderleri. lk nceleri bunlar uygarlk kahraman Po-eiyanki ile beraber bu
Dnyada grnen ifaclard. imdi Zuni'nin dousunda ipapolima'da yaarlar, ifa
derneklerinin len yeleri de buraya giderler (25). Ve benzer ekilde Yamur tanrlar
cemiyetlerinin len yeleri de Dnyann kenarndaki wanami'nin drt kyne giderler <26).
Bylece llerin lkeleri kltlere gre ayrlr ve her bir tanrlar grubu yeni ka-, tlan llerle
srekli glenir.
103
Atalarn byle yceltilmesi Zunilerde ok derinlemesine kk salmtr. Yiyecek kurban edilerek
anlrlar, siyaha boyal dua sopalar onlara ayrlmtr, bereket getiren yamuru sadece
Clvvanami deil, onlar da gnderirler. Tm klt cemiyetlerinin lleri kendilerine ait olan
tanrlarla birlemeleriyle, Zuniler iin "Atalar" tanrlarla iice geer. spanyol misyonerler
yerli inancnn salam yapsna szabilmeyi sadece bu noktada baarabildiler, nk
katolikle-rin ller gn bayram Zuni takviminde kendisine hemen bir yer buldu, ve hala
katolik Dnya ile ayn cokuyla kutlanr (27).Tanrsal ve doa varlklarndan oluan bu
dzene insan uymak zorundadr. Toprak, su ve orman zerinde hi bir hakk yoktur, daha ok
tavan, geyik ve msrla ayn dzeyde ye-ralr. Buna uyum gstermek zorundadr ve ayrca av
hayvanlarna saygn bir misafir gibi belirli kurallar iinde davranmaldr. Bu duygu mutlak bir
uyumla Pueblo yaam tarznn temelini oluturur; kt, huysuz ve geimsiz insanlara tanrlar
yardm etmezler. Bu kural Pueblolarn darya kar davranlarnda da kendisini gsterir;
sadece ok zor durumda kaldklarnda silaha sarlmlardr ve gnmze dek Amerikallarla
beraber uyum ve bar iinde yaadlar. Bir Zuni iin u szlerden daha byk bir iltifat
olamaz:
"O dost ve nazik bir insandr. imdiye kadar kimse onunla ilgili kt bir ey duymad, hi bir
zaman uygunsuz bir davran grlmedi. Ayrca Yaz danslarna da her zaman katlr."(28)
Panteonun bu genel tablosunun gsterdii gibi Zuniler, eytan diye bir kavram bilmezler,
ayrca mitolojilerinde Prometheus benzeri davranlar da yoktur. Onlarn tanrlarla ilikilerinde
iddete yer yoktur.
104
Buna bal son bir gzlem daha: Zunilerde intihar o kadar yanl bir davrantr ki, Avrupal
aratrmaclarn bu konudaki sorular kahkahalarla karlanmtr.
Bu byk dini evren ve her tanrlar grubuna hizmet eden ok saydaki rahipler cemiyeti
dnldnde, trenlerin ne kadar eitlilik gsterdii de kolayca tahmin edilebilir. Klanlarn
ve cemiyetlerin birletii Hopilerin basit ayinleri burada yoktur, daha ok aile gruplar ve dini
cemiyetler yanyana yeralr-lar. Bu birliktelik her iki taraf iin de sadece bireysel olarak
gerekleir, nk o veya bu dini eylem sadece Aylar veya Geyik klannn veya herhangi bir
klann sadece bir yesi tarafndan yaplr; trenlerde hibir zaman btn bir klan ne kmaz
(29).
Dini yaamn karmakl dzenli bir organizasyonu da zorlatrmaktadr, uygulamada her
erkek ve ok sayda kadn tanrlarn hizmetindedir. Hemen hemen her yetikin, bir rahip
cemiyetinin veya bir dans grubunun yesidir ve birou ayn anda iki veya dernekte grev
almak zorunda kalr.
Bu bitip tkenmeyen kalabaln iinde baz belirgin izgiler kendilerini gsterirler. ki nemli
unsur birbirine kart durmaktadr: birincisi, sularda, dnyay evreleyen okyanusun drt
kenarnda, su kaynaklarnda ve rmaklarda, yeraltndaki su damarlarnda, kmls bulutlarnda
ve siste yaayan Yamur tanrlarnn yceltilmesi; ikincisi ise etki alanna uzun yaam, ifa ve
tedavi trenleri giren Hayvan tanrlar klt. Ciwanami(yamur tanrlar) iin dzenlenen
trenler yaz gndnmnden hemen sonra, 1 Temmuz'da balar ve yazla balantldr. Hayvan
tanrlar adna ise sadece kn kutlamalar dzenlenir ve zellikle k gndnmne doru
byk trenler yaplr.
105
Her iki kltn ok sayda cemiyeti vardr. Yamur gnderen wanami'ye Aiwanni'nin onbe
rahip dernei, "(yamur iin) ark syleyenler" hizmet eder. Her cemiyet drt, be veya alt
yeden oluur (1918'de 49 yamur rahibi vard), hepsinin ayr tren odas, sunaklar ve
fetileri vardr. Aiwanni'nin snflandrmas kutsal rzgar glne gre yaplr: kuzeyin,
dounun (30), gneyin, batnn, aa, yukar ve ortann iwanni'si vardr, ayrca fazla nemli
olmayan yamur dernekleri "Karanln rahipleri" de vardr. Bu insanlar kutsal adamlar
hiyerarisi iinde ye-ralrlar. Pekwin gibi dnyevi hereyden uzak dururlar. Onlarn tek grevi
susuz kalan bitkilere yeterli nem salamaktr.
En itibarl olan, tm yardmclaryla beraber Kuzeyin iwannisidir (Ortann deil!). Yardmclar
iinde iwonokia'nn, "Bereketin rahibesi", ok zel ve saygn bir yeri vardr. Dier Aiwanni
gibi trenlerine cemiyet dndan olanlar katlamazlar ve imdiye kadar ok az yabanc tank
olabilmitir, bu ayinler kapal tren odalarnn karanlnda gerekleir <3,). Kuzeyin
iwannisinin klt odasnda bir sunak bulunur, kristal ve turkuazdan yaplm iki kk stunu
bulunan bu sunakta ayrca kalp eklinde bir ta, "Dnyann yrei" yer alr. Bu tan damarlar
drt yne doru olmaldr, ayrca sunak Dnyann tam ortasn gstermelidir.
Tam anlamyla kendi ilerine dnk olmalar rahiplik ilevlerinin en nemli zelliini oluturur.
Bu nitelik zellikle kat kurallarla biimlenmi inzivalarda vurgulanr. Bir gnden sekiz gne
kadar devam eden bu kapanmalarda sadece Ainavviler deil dier rahip rgtleri de
kendilerine ait klt odalarnda dua ve arklar iin biraraya toplanrlar. Yaz yar y-
106
lnda Yamur rahiplerinin inziva ayinlerinin biri biter dieri balar. Drt nemli ana ynn
cemiyetleri-ninki, her seferinde sekiz gn, dier kk rgtle-rinki drt gn srer. Kn,
(Jwanami klt arka plana ekildiinde, sadece bir gn yeterli grlr.
Byle bir inzivada rahipler, yere serpilmi un stnde bol figrlerle yaplan bir resim zerine
bir sunak kurarlar. Dier birok eyann yansra o rgtn iv/annisi Ettone'yi, byk bir
titizlikle ve gizlilikle saklanan en kutsal sembolleri de bu sunan zerine yerletirir; biri
parmak uzunluunda ii su dolu drt borudan oluan bir demet olan Kiaettone, dieri ise ayn
biimde ii tohumlarla dolu sekiz borudan oluan bir demet olan Chuettone. Zuniler iin bu
fetiler drt ve alt says ile gsterilen kozmik bir balant anlamna gelir. Ayrca tarih
ncesinden gelen bir hatradr, nk bunlar ilk atalar aa dnyadan getirmilerdir <32) Bu
kutsal simgeler toprak testilerden kartlrken huu iindeki katlmclarn heyecan doruk
noktasna ular. Buna elik eden dualar iin aadaki rnek bir fikir verebilir:
"Yamur veren, tm yollardan gel, gel ki, rmaklar yeryzn kaplasn, talar rzgarnla
yerlerinden sklsn, aalar kklerinden sallansnlar. Yce Yamur veren, tm yollardan k
gel, bylece tohumlar imlensin, ocuklarmn karn doysun ve sevinsinler uzak kylerde
yaayanlar glsnler ue mutlu olsunlar.
Yce babamz Kiaettone bu yoldan gelmeli Yce annemiz Chuettone bu yoldan gelmeli, bylece
biz her eit tohuma ve gzel eylere sahip olabiliriz
107
bylece yaamn kutsal soluunu iimize ekebiliriz,
ue bylece babamz Kiaettone ue annemiz Chuet-tone bize mutlu gnler getirsinler."'-"'
Yamur tanrlarnn yceltilmesi nasl yazn yaplyorsa, k mevsiminde de Hayvan tanrlar
Wema-we- oniki ifa cemiyeti tarafndan temsil edilir- trenleri gerekleir. Bunlar arasnda
Gndnmnde yaplan zel bir toplantnn nemli bir yeri vardr (34). Sadece ifal bitkiler ve
ifa trenleri deil, cadlk ve kara by de Hayvan tanrlara aittir, bylece iyi ve kt onlarn
elindedir. Onlarn duru pozisyonlarn da kutsal pusula belirler: Da aslan kuzeyde yera-Ir,
Ay batda, Porsuk gneyde, Kurt douda, Bak-kanat veya Kartal yukarda, Akbaba aada
durur. Oniki cemiyetin her biri belirli bir hastalkta uzmandr: biri boaz arlarn tedavi eder,
dieri epilepsiyi (saray), ncs kurun yaralarn ve byle devam eder.
Byle bir ifa cemiyetine katlmak, Kuzey Amerika yerlilerinde hemen hemen hep ayn biimde
olur: ar bir hastalk geirerek. Cemiyete kabul edilmeyle elde edilen g hastal yener,
hasta yeni bir kalbe kavuur ve o andan itibaren artk Hayvan tanrlarn himayesine girmi
olur. Son derece gelimi trenler toplant evlerinin odalarnda gerekleir. Yamur tanrlar
derneklerinde olduu gibi ifa cemiyetlerinin de kendilerine ait klt evleri vardr.
Yazn bu derneklerin hi bir hareketi grlmez, davullar hi alnmaz. Kasm aynda klt
odalarnda sunaklar kurmak ve arklar almak iin toplantlar balar . O andan itibaren
Hayvan tanrlarn Zuni kyne geldikleri kabul edilir. Byk bay-
108
ram,k gndnm trenleriyle birleir. Byk bir inziva ile oniki cemiyetin yeleri kendilerini
tren odalarna kapatrlar ve buraya yelerden bakas kabul edilmez. Gndzleri dua sopalar,
kostmler ve ikramlar hazrlanr, akamlar hikayeler anlatlr ve trenle ilgili bilgiler verilir,
geceleri ise Hayvan tanrlar iin sylenen arklar yanklanr. nzivann son gecesinde byk
tren iin biraraya gelinir. arklar, davullar ve kaynana zrltlar eliinde hi yorulmadan,
kendilerinden geinceye dek dans edilir. Artk rahiplerin bir kristal iine saklanm hastalklar
bulma zaman gelmitir,ve katlanlarn azndan, burnundan ve kulandan talar, bez
paralar, ty, deri paralan ekerek hastalklar kartrlar. Gecenin ilerleyen saatlerinde,
herkesi kendinden geiren coku doruk noktasna ular; baz danslar yar plak ve plak
ayaklarla kendilerini Aralk souuna atarak, dier ifa cemiyetlerini ziyarete giderler. Gnein
douu ile tm bu tantana bir anda son bulur, sunak toplanr ve herkes evinin yolunu tutar.
ifa cemiyetlerinin dier uralar olan hastalklar tedavi etmek ve yelie kabuller, artlara
ve gereksinmeye gre yaplr. Bunlar da tam bir gizlilik iinde gerekleir.
Yamur ve Hayvan tanrlarnn ok saydaki dier kk rahip birlikleri tarafndan da uygulanan
kltlerinin yansra nemli dier bir unsur Koko cemiyetlerinin alt dans grubuyla temsil edilen
Koko-kai-na'nn yceltilmesidir (35). Bu yceltme biimi her adan rahiplerin dini
davranlarnn tam kartdr. Rahip cemiyetleri kendilerini tren odalarnda tecrit ederken ,
Koko, Maskeli tanrlar, herkesin iinde dolar ve ayinlerini topluluun gz nnde yaparlar.
Bir gn aniden dnyevi bedenler iinde kp gelive-
109
rirler, grlt, patrt ve ^lklar eliinde Zuni kyne girerler ve meydaN^rda dans ederler.
Bazen gruplar rengarenk giysil j ve fantastik maskeler takan 70 veya daha ok d^n^dan
oluur. Bu muhteem gsteri daha uzaklarn herkesi cezbeder, evlerin damlan, teraslar
seyirlerle dolar, zellikle otobslerle gelen turistlerin ^ays hi de az deildir, ve heryerde
fotoraf makin^rmn deklanr sesi duyulur. Ama bunlarn hi^jfisi danslar etkilemez,
evrede olup bitenleri far^ etmezler bile, nk onlar artk tanrlaryla birle/lerdir.
Rahip cemiyetleri ile rj>ans gruplar arasndaki fark toplumsal yapda di pcendisini gsterir.
Rahip cemiyetleri sadece birka $ yeden oluurken Koko, Zuni'nin 12 yandan by^k tm
erkeklerini alt grupta toplar. Her grubur^^-ndi klt alan, nl kiva-lar vardr ve elbette
onlai^ kuzey, bat, gney, dou, yukar, aa ve ortad y er alrlar, en azndan dnsel
olarak <36>. Zuni Unlar dikdrtgen biiminde, merdivenle damdaki^,- delikten girilen
odalardr. Koko k danslar buj^larda yaplr, yaz danslar ise darda gerekle yamur
klt ile yaz, ifa trenleri ile k tezatlt^^p vurguland takvimin ikili yaps Koko trenlere
de kendisini gsterir; k bayramlar grltctv^ amatac bir neeyle kutlanrken, yaz
kutlama^, ve ayinlerinde ciddi ve arbal bir hava hakimli
Bu suretlere kar duy|ar^ ilgi ve sevgi tm kavramlarn zerindedir. Oir "Fsldayan su"yun
altndaki Kotluwalawa kt^^den mutluluk ve huzur datmaya gelen atalar ^Kilerdir. 1881
ylnda Stevenson ifti Arizona'd| ^t. John'dan kalkp kutsal gl ziyaret etmek i
^geldiklerinde, kzlderili rehber beyazlarn bu niyii^e hi akl erdirememi
1) '
ve uzun uralarla ikna edilebilmiti. Zuni inancna gre " Fsldayan suya" bakanlar drt gn
iinde lrler. Ama rehber sonunda onlara yolu gstermeyi kabul etmiti. Stevensonlar
hedeflerine vardklarnda gln evresinde atla bir gezinti yapmlar, dndklerinde yal
adam kynn hemen kenarnda, sa elini batan gnee doru kaldrm halde dua ederken
bulmular. badeti bitinceye kadar hi kprdamam, sonra dnp,her zamanki l l
gzleriyle glmseyerek demi ki:
"Artk leceimi bilsem de ok mutluyum, nk gzlerim atalarmn evinin olduu suya
baktlar"(37).
Byle benzer bilgiler Koko inancnda atalarn yceltilmesinin nemli bir unsur olduunu ortaya
koyar, ama bunlarn arasnda gerek tanrsal varlklar da vardr: erotik akalar yapan on kutsal
palyao, Koyemi; insanst lako- devleri; eskiyi spren Sayatlia; Koko efi Pautiwa;
habercileri Kieklo ve daha birou (38). Tm bu tanrsal biimler maskelerinden tannr ve
ayrdedilir. Maskeler byk, anak benzeri miferlerdir, alt ksmlar ounlukla selvi dallar ile
epeevre sslenir, st yuvarlak ksm ise eitli renklerle ait olduu tanrsalln semboln
tar. Bebek biiminde, titizlikle yaplan kopyalarla Zuni ocuklar daha kk yatan Koko-Ka-
ina sembollerini tanmay renirler; ayrca, ocuklar daha bilinlenmeye baladklar anda
oyunlarla tanrlar dnyas retilir ve hep canl tutulur.
Koko gruplar yaz gndnmnden sekiz gn sonra ortaya karlar ve Kasm'a kadar yamur
iin dans ederler. Btn bu aylar sresince onlarn Zuni kynde kaldklarna inanlr, sonra
Kotluwalawa'ya geri dnerler. Kn nadiren gelirler ve bu dnemde Yamur tanrlarnn etkili
olmamas gibi, fazla dikkat
111
rirler, grlt, patrt ve lklar eliinde Zuni kyne girerler ve meydanlarda dans ederler.
Bazen gruplar rengarenk giysili ve fantastik maskeler takan 70 veya daha ok dansdan
oluur. Bu muhteem gsteri daha uzaklardan herkesi cezbeder, evlerin damlar, teraslar
seyircilerle dolar, zellikle otobslerle gelen turistlerin says hi de az deildir, ve heryerde
fotoraf makinalarnn deklanr sesi duyulur. Ama bunlarn hibirisi danslar etkilemez,
evrede olup bitenleri fark etmezler bile, nk onlar artk tanrlanyla birlemilerdir.
Rahip cemiyetleri ile Dans gruplar arasndaki fark toplumsal yapda da kendisini gsterir.
Rahip cemiyetleri sadece birka yeden oluurken Koko, Zuni'nin 12 yandan byk tm
erkeklerini alt grupta toplar. Her grubun kendi klt alan, nl kiva-lar vardr ve elbette onlar
da kuzey, bat, gney, dou, yukar, aa ve ortada yer alrlar, en azndan dnsel olarak
<36). Zuni kivalar dikdrtgen biiminde, merdivenle damdaki bir delikten girilen odalardr.
Koko k danslar bu dlarda yaplr, yaz danslar ise darda gerekleir. Yamur klt ile yaz,
ifa trenleri ile k tezatlnn vurguland takvimin ikili yaps Koko trenlerinde de kendisini
gsterir; k bayramlar grltc ve amatac bir neeyle kutlanrken, yaz kutlamalar ve
ayinlerinde ciddi ve arbal bir hava hakimdir.
Bu suretlere kar duyulan ilgi ve sevgi tm kavramlarn zerindedir. Onlar, "Fsldayan su"yun
altndaki KotIuwalawa kynden mutluluk ve huzur datmaya gelen atalar ve llerdir. 1881
ylnda Stevenson ifti Arizona'daki St. John'dan kalkp kutsal gl ziyaret etmek iin
geldiklerinde, kzlderili rehber beyazlarn bu niyetine hi akl erdirememi
110
ve uzun uralarla ikna edilebilmiti. Zuni inancna gre " Fsldayan suya" bakanlar drt gn
iinde lrler. Ama rehber sonunda onlara yolu gstermeyi kabul etmiti. Stevensonlar
hedeflerine vardklarnda gln evresinde atla bir gezinti yapmlar, dndklerinde yal
adam kynn hemen kenarnda, sa elini batan gnee doru kaldrm halde dua ederken
bulmular. badeti bitinceye kadar hi kprdamam, sonra dnp,her zamanki l l
gzleriyle glmseyerek demi ki:
"Artk leceimi bilsem de ok mutluyum, nk gzlerim atalarmn evinin olduu suya
baktlar" <37).
Byle benzer bilgiler Koko inancnda atalarn yceltilmesinin nemli bir unsur olduunu ortaya
koyar, ama bunlarn arasnda gerek tanrsal varlklar da vardr: erotik akalar yapan on kutsal
palyao, Koyemi; insanst lako- devleri; eskiyi spren Sayatlia; Koko efi Pautiwa;
habercileri Kieklo ve daha birou <33). Tm bu tanrsal biimler maskelerinden tannr ve
ayrdedilir. Maskeler byk, anak benzeri miferlerdir, alt ksmlar ounlukla selvi dallar ile
epeevre sslenir, st yuvarlak ksm ise eitli renklerle ait olduu tanrsalln semboln
tar. Bebek biiminde, titizlikle yaplan kopyalarla Zuni ocuklar daha kk yatan Koko-Ka-
ina sembollerini tanmay renirler; ayrca, ocuklar daha bilinlenmeye baladklar anda
oyunlarla tanrlar dnyas retilir ve hep canl tutulur.
Koko gruplar yaz gndnmnden sekiz gn sonra ortaya karlar ve Kasm'a kadar yamur
iin dans ederler. Btn bu aylar sresince onlarn Zuni kynde kaldklarna inanlr, sonra
Kotluwalawa'ya geri dnerler. Kn nadiren gelirler ve bu dnemde Yamur tanrlarnn etkili
olmamas gibi, fazla dikkat
111
ekmezler, rn toplanmtr ve artk neme ihtiya yoktur. Bu dnemde ancak koyun srleri
arasnda hastalklara neden olurlar. Oysa insanlar artk bu dnemde kar yamasn isterler,
bylece ilkbaharda tarlalarn yeterince slanmas salanr.
Bu tarz isteklerde her iki sava tanrs Ahayuta'ya ynelinir, nk dk scaklklar ve buna
bal kar ya ikizlerin elindedirl39). Ve bylece Aralk aynn sonuna doru onlarn
hizmetkarlar, Ok yay rahipleri, byk midye kabuunun koruyucusu, skalp (kafa derisi yzme
gelenei) efi ve dier daha nemsiz gruplarla beraber n plana karlar. Bu barl halkn
arasnda Ahayuta'nn savala bir ilgisi yoktur, Zunilerin yeryzne klarnda nderlik eden
Gnein ikizleri daha ok her trl oyun ve spor yarlarnn koruyuculardr.
Tren organizasyonlarn anlatmaya devam etmek yerine aada Bayram takviminin hi
olmazsa bir ksm, en nemlilerinden biri olan K gndn-m bayram, ele alnmtr. Bylece
yanl bir izlenime, bayram ylnn eitli kltlerin stste ylmasndan olumas, kltlerin ilk
ve en eskiyi temsil etmeleri ve takvimde az veya ok tesadfi olarak senkronize olmalar
dncesine engel olmak istemekteyiz <40). Gerekte bu takvim gelitirilmi, bym ve
anlaml bir yapya sahiptir, trenler gibi ayn temel dnceye dayanr. Her ikisi de ayn
tasvirlerle btnleir, ve blmlere ayrarak incelemenin hi bir anlam olmaz.
K gndnm kutlamalar on gnlk iki dneme ayrlr<4I). lk dnem Pekwin'in dua
sopalarn dikecekleri tarihi ilan etmesiyle astronomik Gndnm tarihi arasndaki zaman
kapsar. Bu gnlerde btn ky halk hararetle dua sopalarnn yapm, yeni-
112
yl atei iin odun toplamakla urar, biri Ay dieri Geyik klanndan iki adam tahta zerine
Ahayuta'nn resmini kazrlar. Geceleri, sabaha kadar heryerde harl harl yanan ocaklar
grlr; kadnlar bkp usanmadan yiyecek hazrlarlar, nk ikinci on gnde evlerin dnda
hibir ekilde ate yaklmasna izin verilmez.
Onuncu gn, yani yln en ksa gn, tyl sopalarn kurban gerekleir. Sabahtan akama
kadar yerliler en renkli giysileri iinde karla kapl bayrlar trmanarak uzaktaki kutsal alanlara
veya tarlalarna giderek, sopalarn dikerler; mavi renkliler Gne babaya, sarlar Ay anneye,
siyahlar Atalara sunulur. Herkes huu iinde dudaklarna kutsal undan srer ve salk, uzun bir
yaam, bulutlar, yamur ve yiyecek iin dua eder. Kk ocuklar bile grevlerini tam olarak
yerine getirirler.
Karanln inmesiyle merkez kivada, Kuzeyin ki-vasnda kutlamalar balar. Pekwin ve Ahayuta
ikizlerinin hizmetkarlar, yani her iki Ok yay rahipleri, byk midye kabuunun rahibi, skalp
efi ve bu gruba ait olan dierleri burada toplanr. Kiva'nn suna zerinde Yeniyl atei
tututurulur, "spiral" arklar sylenir ve "spiral" danslar yaplr. Ayn anda ifa cemiyetlerinin
inzivalar balar ve tren odalarna "ekilirler".
Ertesi sabah kutlamalar yine herkese ak olarak devam eder. Her iki sava tanrsnn tahtadan
yontulmu resimleri kutsal korunaklarna, yani yksek dalardaki kutsal yerlerine tanr ve
buradan ykselen duman iaretleri byk ate sndrme eyleminin baladn gsterir. Bu
andan itibaren on gn boyunca evlerin dinda hibir ate, hibir k yaklmaz, ne yanan bir
sigara, ne de bir kibrit atei dahi
113
grlmez; ayn ekilde kllerin evlerden darya s-prlmesi de yasaktr. Sadece ok kaba ve
grgsz insanlar bu on gnlk dnemde yeni bir ie balarlar. Atelerin zeri dikkatle rtlr,
sadece Kuzey'in kivasnda selvi odunlaryla beslenen kutsal atein alevleri ykselir.
14. gn leden sonra, ifa inzivasnn bitmesinden sonra, Koko, Hayvan tanrlar ve atalar iin
ikinci kez dua sopalar dikilir. Kutsal kaynaklardan su tanr ve bylece 16. gecedeki Yamur
rahiplerinin inzivasna hazrlk yaplr. Hamile kadnlar Msr dann bat kenarndaki kutsal
korunaklara giderek oradaki talardan kazdklar tozlar yutarlar. Bunlar kolay bir doum ve
salkl bir ocuk iin yardmc olacaklardr.
Gndnm bayramna ilk nce sadece ifa cemiyetleri ve yamur rahipleri katldysa da 19.
gecede Koko gruplar da meydana kmaya balarlar. Tam gne batmadan hemen nce birisi
beyaz maskeli ve beyaz giysilere brnm, dieri siyah maskeli ve hemen hemen kapkara iki
adam Dou tarafndan kye girerler. "Onlar doudan yeni yl getirirler". Her iki tanr sureti,
Pekwin, Ok yay rahipleri, drt Sayalia-maskeli ve ayrca tm Koko gruplarmn efi olan
Pautiwa'nn onlar Bekledii Kuzey kiva-sna giderler. Btn seyirci banklar doludur. Btn
9ece boyunca maskeliler, o andan sonra kutlamalara katlan ve yeniyl ateinde nemli bir rol
olan Byk Ate cemiyetinin arklar eliinde dans ederler. Bu arada drt Sayatlia btn
kivalar dolaarak, tyler rpertici "puhu" lklaryla eski yl kovalarlar. Sabahn ilk
klaryla Ate cemiyetinin nderi ate tahtasyla (bir ubuu dndrerek bir tahtaya
srtmekIe) yeni bir kvlcm akar ve bununla mea-
114

leler yaklr. Sonra yardmclarnn etrafa serptii un eliinde tanrlar ve rahipler ellerinde dua
ubuklar ve mealelerle kyn dousundaki bir yere giderler, burada yeni ate yere braklr
ve dua ubuklar gmlr.
Dini alaya elik eden tahta ngraklarn tkrts ve kaynana zrltlarnn grlts herkesi
harekete geirir, nk artk ate tabusu sona ermitir ve tekrar k yaklabilir. Kller, kzgn
korlarla beraber tarlalara tanr ve ksa bir sre sonra, yava yava aydnlanmaya balayan
gkyznde sabah yldz parldarken, yaklamakta olan gnn hafif alacakaranlnda
heryerden yzlerce kk ate ldar. 20. gn byk bir nee ve cokuyla geer. Maskeli
tanrlar sokaklarda, alanlarda dolarlar ve Kuzey kiva-* snn damndan, aadaki kalabala
kk hediyeler atarlar.
lene doru Pautiwa uzaklar. Ksa bir sre sonra geri dner ve drt halkal sarmal bir yol
takip ederek pueblonun etrafnda dner ve sonunda gney taraftaki belirli bir eve ynelir. Bu
evin i duvarlarndaki drt nite drt kk bez bebek, "Pautiwa'nn ocuklar" vardr. st
kapan kaldrlyla Pautiwa delikten ieriye bakar ve gelecek yln nasl olacan grmeye
alr. Eer bebekler nilerden yere dmlerse fazla bir umut yoktur. Bylece bat, kuzey ve
douda bulunan nileri de dolar. Endie verici bir sonucu Pa-utiwa u iyimser szlerle ifade
eder:
"ocuklar, benim de iinden geldiim yerde, topran zerinde duruyorlar. Bu iyi bir iaret
deil, ama hepimiz doru olmadn mit etmeliyiz. Bu kt iaretin gereklememesi iin
artk hepimiz dua etmeliyiz" (42). Sonra alt kivay ziyaret eder ve maskelilerle beraber
douya, Kotluwalawa'ya gider.
grlmez; ayn ekilde kllerin evlerden darya s-prlmesi de yasaktr. Sadece ok kaba ve
grgsz insanlar bu on gnlk dnemde yeni bir ie balarlar. Atelerin zeri dikkatle rtlr,
sadece Kuzey'in kivasnda selvi odunlaryla beslenen kutsal atein alevleri ykselir.
14. gn leden sonra, ifa inzivasnn bitmesinden sonra, Koko, Hayvan tanrlar ve atalar iin
ikinci kez dua sopalar dikilir. Kutsal kaynaklardan su tanr ve bylece 16. gecedeki Yamur
rahiplerinin inzivasna hazrlk yaplr. Hamile kadnlar Msr dann bat kenarndaki kutsal
korunaklara giderek oradaki talardan kazdklar tozlar yutarlar. Bunlar kolay bir doum ve
salkl bir ocuk iin yardmc olacaklardr.
Gndnm bayramna ilk nce sadece ifa cemiyetleri ve yamur rahipleri katldysa da 19.
gecede Koko gruplar da meydana kmaya balarlar. Tam gne batmadan hemen nce birisi
beyaz maskeli ve beyaz giysilere brnm, dieri siyah maskeli ve hemen hemen kapkara iki
adam Dou tarafndan kye girerler. "Onlar doudan yeni yl getirirler". Her iki tanr sureti,
Pekwin, Ok yay rahipleri, drt Sayalia-maskeli ve ayrca tm Koko gruplarnn efi olan
Pautiwa'nn onlar Bekledii Kuzey kiva-sna giderler. Btn seyirci banklar doludur. Btn
gece boyunca maskeliler, o andan sonra kutlamalara katlan ve yeniyl ateinde nemli bir rol
olan Byk Ate cemiyetinin arklar eliinde dans ederler. Bu arada drt Sayatlia btn
kivalar dolaarak, tyler rpertici "puhu" lklaryla eski yl kovalarlar. Sabahn ilk
klaryla Ate cemiyetinin nderi ate tahtasyla (bir ubuu dndrerek bir tahtaya
srtmekle) yeni bir kvlcm akar ve bununla mea-
114
leler yaklr. Sonra yardmclarnn etrafa serptii un eliinde tanrlar ve rahipler ellerinde dua
ubuklar ve mealelerle kyn dousundaki bir yere giderler, burada yeni ate yere braklr
ve dua ubuklar gmlr.
Dini alaya elik eden tahta ngraklarn tkrts ve kaynana zrltlarnn grlts herkesi
harekete geirir, nk artk ate tabusu sona ermitir ve tekrar k yaklabilir. Kller, kzgn
korlarla beraber tarlalara tanr ve ksa bir sre sonra, yava yava aydnlanmaya balayan
gkyznde sabah yldz parldarken, yaklamakta olan gnn hafif alacakaranlnda
heryerden yzlerce kk ate ldar. 20. gn byk bir nee ve cokuyla geer. Maskeli
tanrlar sokaklarda, alanlarda dolarlar ve Kuzey kiva-* snn damndan, aadaki kalabala
kk hediyeler atarlar.
lene doru Pautiwa uzaklar. Ksa bir sre sonra geri dner ve drt halkal sarmal bir yol
takip ederek pueblonun etrafnda dner ve sonunda gney taraftaki belirli bir eve ynelir. Bu
evin i duvarlarndaki drt nite drt kk bez bebek, "Pautiwa'nn ocuklar" vardr. st
kapan kaldrlyla Pautiwa delikten ieriye bakar ve gelecek yln nasl olacan grmeye
alr. Eer bebekler nilerden yere dmlerse fazla bir umut yoktur. Bylece bat, kuzey ve
douda bulunan nileri de dolar. Endie verici bir sonucu Pa-utiwa u iyimser szlerle ifade
eder:
"ocuklar, benim de iinden geldiim yerde, topran zerinde duruyorlar. Bu iyi bir iaret
deil, ama hepimiz doru olmadn mit etmeliyiz. Bu kt iaretin gereklememesi iin
artk hepimiz dua etmeliyiz" (42). Sonra alt kivay ziyaret eder ve maskelilerle beraber
douya, Kotluwalawa'ya gider.
115
20.gnn akam akv/enaoke, hamile kadnlarn koruyucusu maskeli rahibe, huzur ve
bereket datmak zere ortaya kar. Heryerde byk ateler yaklr ve kivalarda durup
dinlenmeden dans edilir. Gece yarsna doru baka bir Koko grubu kagelir. Yolda etrafa
kzgn korlar serperek kivalara iinde tohumlarla dolu sepetler tarlar ve orada olan herkese
datrlar. Sonra bu grup ta Kotluwalawa'ya geri dner. Ve bylece Yeniyl bayram sona erer.
Aka grld gibi yenilenen balang anlay tm bu trenlerin temelini oluturur.
Gnein yeni bir dngye geiindeki balang, atein sndrlmesi ve tekrar yaklmas,
salk, yaam ve yamur iin ibadetler, hamilelere bereket ve huzur datlmas, tohumlarn
datlmas, hepsi yeniyl, doum ve ekini hedefler. kiz tanrlarn yceltilmesi ve siyahla beyaz
maskelerdeki renk tezatl, ayrca byk midye kabuunun helezonlarnn kullanlmas ve
Pautiwa'nn kousu gibi ne anlam tadklar bilinmeyen birok sembol de, herhangi bir ekilde
bu tablonun iinde yeralr.
Zunilerin dininde derinlere inildike kzlderililerin hasattan hemen sonra iftlik kylerinden
ayrlp Zuni'ye gelme nedenleri daha da iyi anlalyor. Ai-wanninin yaz dualarn kimse
grmez, ama kn tanrlar, dnyann kalbinin burada, Zuni'de attn herkese gsterirler.
imdiye kadar hi bir uygar etki bu inan kalesini ykamad; Pueblo halk hi deimeden
yabanclarn gereklerini kendi dnyalarna uyarladlar.
1879 ylnda Zuni yerlisi bir kadn uzun sre Was-hington'da bayan Stevenson'un yannda
kald. Dnecei zaman bir kongre yesi olan dostlar bay Landers kadna iinde atal bak
takm olan bir
116
kutu hediye etti, bylece Zunilerin "Hristiyanlamas ve uygarlamasna katkda bulunmak
istiyordu. ki ay sonra bayan Stevenson puebloyu ziyarete geldi ve sofra takmna ne olduunu
renmek istedi. Neler duydu dersiniz? Baklar, dua sopalarnn yapmnda kullanlmak zere
Yamur rahipleri ve ifa derneklerine hediye edilmiti; gm kaklar ifa kaselerinden kutsal
suyu almak iin kullanlyordu ve atallar ise ocuklarn oyunca olmutu (43). Bylece
Washington'dan gelen hediyeler ait olduklar doru yerleri bulmulard, herkes yine babadan
kalma usulle, elleriyle yemeye devam ediyordu.
Bugne kadar hep byle kaldlar. Gnmzde hala Zuniler ve pueblo srtn uygar dnyaya
dnm olarak yayor. Hala, mesadalannn arkasndaki yamur verenler, Dnyann
kysndaki Hayvan tanrlar, Kutsal glde Kotluwalawa'da yaayan Koko onlar iin tek gerek ve
tek doru, ve yerli blgelerindeki lde yaplan atom bombas denemelerinin mantar duman
onlar artmaya ve karmaya yeterli gelmiyor, nk onlar bugn hala "Dnyann ortasnn"
neresi olduunu gayet iyi biliyorlar.
Kuzey Amerika'da msr tarm kltrnn zengin eitlilii, Zunilerle rokualar arasnda bir
karlatrma yaplmasn zorlatrr. Her iki dinde de ok aka belli olan ikili yap tamamen
farkl ynlerde gelimitir. Bir yerde metin ve trenlerin enerjik bir biimde tanrsal kizler
evresinde toplanmasyla oluan sert, disiplinli bir yap, dier tarafta Sava tanrs kardelerin
bu kimliklerini nadiren tamalar ve fazla nemli bir yer tutmamalarna karn takvimin, yazn
yamur tanrlarna, kn ifa tanrlarna, scan arbal koko gruplaryla, kn neeli
amatac gruplarna ayrlmasyla oluan dalist dzen.
117
Sadece kendilerine kurduklar dnya deil, sava rokualarn ateli ikizleri ve barl
Zunilerin bayram ylndaki deiimleri ile, yaamlarnn gcn aldklar kaynaklar da farkldr.
Tek ortak noktalar, her iki halkn da kendi dnyalarna yaplan saldr ve mdahalelerden hi
holanmamalardr.
KAYNAKA
1 Douglass: Motes on the Shrines ofthe Tewa,s.344.
2 Blgenin doal yaps, kltr ve din ile ilgili genel bilgiler God-dard: Indians ofthe
Southuest, 1927.
3 Kroeber'in Zuni Kin and Clan, adl eserinde yaymlad byk plan no.6 Zuni kynn
rakm 2050 metredir.
4 Cushing: Outlines of Zuni Creation Myths,s.361.
5 Klan listeleri kaynaklarmzda hemen hemen hep ayndr, am Cushing grup sayar, nk
onun zamannda bu klanlar ortadan kalkmaya yz tutmutur ve daha sonra isimleri anlmaz
(nc klan grubu: Antilop,Gkyz,Su)
6 Kroeber: Zuni Kin and Clan,sA03, harita no.2,3 ve 4.
7 Cushing: Outlines of Zuni Cre'ton Myths.s. 369. Ayrca Zunilerin "din" iin ok zel bir
terimleri vardr: tewusu.Bu tm ritellerin btnl anlamna gelir. Bkz. Bunzel: Introducton
to Zuni ere-monialism, s.489. Ritel ynler iin ayrca bkz. Parsons: Pueblo Indian
Religion.s.365.
8 Stevenson: The Zuni Indians,s.25; Parsons: Pueblo Indian Religi-on,s.218.
9 Bunzel: Introduction to Zuni Ceremonialism,s.534; Parsons: Pueblo Indian Religion.s.570.
10 Stevenson, y.a.g.e. s. 108.
11 Pekwin'le ilgili olark bkz. Stevenson,s.109,148,166,169; Bunzel: Introduction to Zuni
Ceremonialism.s.512.
12 Stevenson: s. 166.
13 Stevenson,s.108,148; Bunzel: Introduction to Zuni Ceremonialism.s. 512,534; Parsons:
Pueblo Indian Religion.s.570.
14 Bunzel: a.g.e. s. 499; Parsons: Pueblo Indian Religion,s.270.
15 Bunzel: a.g.e. s.511; Parsons, s.292.
118
16 Stevenson,22; Cushing: Outiines of Zuni Creation Myths.s. 379.
17 Bunzel: Introduction to Zuni Ceremonialism,s.486; Misyonerler bu kelimeyi "tanr" olarak
kullandlar. Parsons: Puehio Indian Re-ligion.s. 169.; bir Zuni yerlisinin szleri "Zunilerde tek
bir patron deil birou vardr", Parsons'n yorumu: tek bir tanr deil, bir ok tanr vardr.
18 Bunzel: Zuni Ritual Poetry s.622,636,644,648,v.s.
19 Fishler: n the Beginning,$.9. Qoodwin: White Mountain Apache Religlon,s.25. Russell:
The Pima lndians,s.206.
20 Stirling: Origin Myth ofAcoma and other Records,s.3; Stevenson The Sia,s.26.
21 Bunzel: Introduction to Zuni Ceremonialism s.483. Devam iin bkz. Parsons: Pueblo
Indian Religion s. 170.
22 Sava tanrlar iin bkz. Stevenson: The Zuni lndians,s.24; Bunzel: Introduction to Zuni
Ceremonialism. s.525; Parsons: Pueblo Indian Religion.s. 183.
23 Koko iin bkz. Stevenson,s.32; Bunzel: lntroduction,s.5\6; Zuni Katcinas,s.843; a.g.e.
s.905-908 tm bilinen Zuni-koko isimlerinin listesi yeralr.
24 Stevenson:s.l 1,129,132,141,171,v.s.
25 Hayvan tanrlar in bkz. Stevenson:s.49; Bunzel -.Introducti-on,s.528.
26 Bunzel :lntroduction,s.482,517.
27 Bunzel :lntroduction,s.509 ve 621.
28 Bunzel: a.g.e.s.480. Burada da intihar ile ilgili soruya reaksiyon anlatlr.
29 Kroeber: Zuni Kin and C/an,s.l77.
30 Burada allm olan kuzey, bat, gney, dou sralamasna uyulmaz.
31 Bayan Stevenson'un 1896 ylnda Ayakucu kiwannisinin k ayinine katlmasna izin
verilmiti; The Zuni lndians,s.\73. Clwana-mi iin genel bilgi bkz. Stevenson,s.163. Bunzel;
Introduction, s.513.
32 Ettone iin bkz. Stevenson,s.l63; Kroeber: Zuni Kin and C/an,s.l66.
33 Dua metni Stevenson,s.176.
34 ifa cemiyetleri iin bkz. Stevenson,s.409; Bunzel: Introduction, s.528; Parsons: Hopi and
Zuni Ceremonialism,sA6.
35 Dansgruplar iin bkz. Stevenson,s.62; Bunzel: Introduction,
119
s.517; Zuni Katcinas,s.874. Parsons: Pueblo Indian Re-ligion,s.730.
36 Gerekte kivalarn hepsi bugn Pueblonun bat kesiminde ye-ralrlar, Kroeber: Zuni Kin
and Clan, harita 8.
37 Stevenson,s.l54.
38 Bunzel gerek Tanr figrlerini Kaina rahipleri olarak Dans kaina grubundan ayrr. Koko
ata karakterleri iin bkz. Bunzel: Zuni Katchinas,s.844.
39 Bunzel: Introduction,s.540.
40 rnein bkz. Bunzel: lntroduction,s.508 ve 534: "Gndnm ri-telleri birbirine ok
uygun olarak senkronize edilmitir. 20 gnlk bir dnem iinde gerekleirler ve o kadar
ustalkla dzenlen-mitirki, hibir akma olmaz."
41 Aada tasvir edilen Kgndnm bayram Stevenson'dan alnmtr, s. 108.
42 Bunzel: Zuni Katchinas,s.912.
43 Stevenson: The Zum Indanss 130
> * ? \*?B&S
f * {5*2*33
^ \
120
7. lm ve Yeniden Dou
ngiliz Kolumbiyasnda Yaayan
Pasifik Balklar
Ktann gneybat llerindeki Pueblo halklaryla, Kayalk dalarn dou kesimine kadar byk
bir blgeyi katetmi oluyoruz. Msr tarm yapan gruplarn 17. yzylda 44. enlemin gneyinde
yanyana sralanm byk dini bir blge oluturmu olduklar gznne alnrsa o zaman
karmzdaki tablonun ne kadar silik olduu da ortaya kar, nk rokualar ve Zuni
pueblosundan oluan iki rneimiz bir zamanlarn zenginliini sadece ok snrl lde
yanstrlar. rokualarn, Erie ve Conestoga yerlileri gibi dil akrabalar, Florida'daki Timukualara
kadar uzanan gneydou kabileleri, Neezler hari Mississip-pi'deki komular hakknda
bilgilerimiz ok azdr. Bu kabileler ok erken zayflayp kaybolmulardr ve onlarn zgn
kltrlerini anlayabilmek ve kaydetmek o zamanki Avrupallarn bilin ve eitim dzeylerini ok
aan bir olgudur.
Ancak yine de elimizdeki baz kk rnekler hangi manevi deerlerin ve domaya frsat
bulamayan dini grlerin, gneyin msr tarm yapan halklaryla yok edildiini
gstermektedir. lkel kltrler toplumsallktan ok bireycilie eilimlidirler. Yerle-
121
simlerin bymesiyle bu temel unsur hem dil hem de dini adan gittike karmaklar ve
sonunda ro-kua ve Pueblo gibi gelien birimler gittike paralanmaya balar, kyden kye
farkllklar artar. Bireysellie olan bu eilim ilkel kltrleri son derece zenginletirir ve bu sre
Avrupallarn istilas ile tamamen durdurulur.
Bu eilimin hangi boyutlara ulatn bize Pasifik balklar gstermektedir. Onlarla beraber
imdi Kayalk dalarn arkasnda, 19. yzyla kadar nispeten dokunulmam olarak varlklarn
srdrebilen,Dnyann Avrupa'ya arkasn dnm bu kk parasna adm atyoruz. Kitabn
banda bu blgede kltr yapsnn tam ters olarak gelitiini belirtmitik, doudaki ormanlk
blgenin aksine ktann bat kysnda ilkel kltrler gneyde, gelimi olanlar kuzeyde yer
almaktadr.
Pasifik okyanusu boyunca bu ky eridinde, tarm kltrlerinin hi bir zelliinin etkisi yoktur.
ngiliz Kolumbiyasnn yaam standart- Pueblo ile ok farkl niteliklere sahip olduu iin
karlatrma yaplamaz, ama onlarla ayn dzeyde olduu sylenebilir- tarma deil balkla
dayanr.
Doa bunun iin en uygun olanaklar sunar, nk Vancouver'dan Alaska'ya kadar fiyortlarla
paralanm, yzlerce adayla evrelenmi ky blgesinde deniz, karann ilerine kadar
girmitir, btn bir yl boyunca balk ve fokbal avlarnn bolluunu salamtr. Kanada'nm i
blgelerini krp geen ktlk ve alk burada hi grlmez, yiyecek bulmak iin birka gerekli
alet yeterlidir.
Okyanustaki balklarn bolluu gibi srekli yaan saanak yamurlar da karada am ve sedir
aalarndan oluan zengin bir orman rts gelitirmitir.
122
Karann ilerine kadar sokulmu girintili kntl fiyortlarn evresinde, denizin hemen bitiminde
balayan koyu yeil ormanlarlarla kapl dalar bu kylarn en enfes manzaralarn sunarlar.
Fiyortlarla dalarn yamalar arasndaki dar blgeye yerlilerin kyleri skmtr. Bu yerliler
"Kzlderili" yerleik inan ve grlerinden ok uzaktrlar. Deniz ynnden bakld zaman-
zaten baka bir ulam yolu yoktur- kynn hemen zerinde, bir yol boyunca yanyana dizilmi,
dz atl, byk ahap evler grlr. Arasra yaplarn kyya bakan cephesinin nnde zengin
bezemelerle sslenmi, tek bir aa ktnden oluan byk bir direk ykselir. Kyda ise
yine tek bir ktn oyulmasyla yaplan boyal kayklar gze arpar, onlar da evlerin damlar
ve direkler gibi rengarenktir ve herzaman gri olan gkyznn altnda sanki baka bir dnyaya
aitmi izlenimi verirler(,).
Bu kzlderililerin evleri tahtadan yaplm heybetli bir kale gibidir. Direklerin, kalaslarn ve
tahta duvarlarn boyutlar devasa olarak tanmlanabilir. 10 metreye 10 metrelik bu yaplar az
malzemeyle yaplm salam evlerdir.Evin temel kolonlar olan iki byk, kaln direin evresini
iki kii elele tutuarak saramaz. Bu kolonlarn zerinde iki muazzam kalas bulunur,bunlar
ahap levhalardan olumu damla hi uyumayan bir arlk tayorlarm gibi grnrler. Bir
kar kalnlnda dev tahtalardan yaplm duvarlar binaya evden ok bir kale grnts verir.
nsan, byk talarla yaplaan megalitik bir kltr yerine, byk tahtalar ileyen tarih ncesi
bir kltrn karsnda duruyormu izlenimine kaplr.
erde, zerinde yataklar bulunan topraktan bir ykselti evin duvarlar boyunca uzanr.
Yastklar,
123
kaklar, anak, mlek ve yer dekleri, her trl av ve balklk malzemesiyle beraber
mobilyay tamamlar. Evin her kesinde kendi ocak atelerinin evresinde toplanm birer aile
oturur; eer, duman evi ve ky bir bulut gibi saran, pimi balk kokusu duymazdan
gelinirse, olduka rahat bir mekandr.
Bu tahta kalelerde heybetli biimde sergilenen Pasifik balklarnn kltr, Alaska'dan
Columbia nehrinin azna kadar uzanan btn kyda, kuzeydeki Eskimolarla, gneyde
Kaliforniya yerlileri arasnda kalan tm kabilelerde etkisini gsterir. Bu kltrn gc her iki
yne doru uzanr, buna ramen blgeye g etmi ve burada toplanm tm halklar etkisi
altna alan btnlk hayret edilecek biimde korunmutur.
Pasifik kabilelerinin nereden geldikleri dillerinden anlalr. Tilingitler, Haydalar ve
immesyanlar (Tsimshian) gibi Kanada'nn i blgelerinden gelenler; sonra, yine dalarn te
tarafndan gelen Kuva-kiyutlar (Kwakiutl) ve Nutkalarla eski-Seliler (Sa-lish); son olarak i
blgelerden kyya doru son g dalgasyla gelen Bella Coolagibi Yeni-Seliler(Ky Selisleri).
Balk kltrnn en zgn biimi Vanco-uver ve evresindeki blgede yaayan Gney-Ku-
vakiyutlarnda grlr. Franz Boas'n uzun yllar sren aratrmalarna konu olan bu grup,
kitabmzda tm blgeyi temsilen ele alnacaktr.
Burada ilkel yaam biiminin tm renkleri dier yerlere gre daha fazla n plana kar. Byle
bir grup sosyolojik, ekonomik veya dinsel olarak incelendiinde srekli karmza kan bir olgu
vardr; dinin tm ayin ve ibadetlerinin yaamn her annda yeralmasdr. uygar denilen
dnyann hafta ii gnleri ve ibadete ayrlan pazar gn ayrm, hristiyan-
124
lk etkisi girmemi ilkel gruplarda hi grlmez.
Pasifik balklarnn yaam yln iki yarsna gre ayrlr. Yaz mevsiminde insanlar byk ahap
evlerinden ayrlrlar ve bu mevsimi rmak ya da fiyort kenarlarnda somon bal avlamak veya
yabani meyva toplamakla geirirler. Geici olarak, aa kabuklarndan yaptklar kulbelerde
yaarlar ve dier gruplarla hemen hemen hibir ilikileri olmaz. Arada srada yaplan kk
kutlamalarla her aile ya da klann kendi bana srdrd sakin yaam biraz canlanr.
Kasm aynda, gneybat rzgarlar esmeye balayp yerliler kylerine dnnce durum
tamamen deiir. Dini ayinler ve bayramlar pepee birbirlerini takip eder, boru sesleri, tahta
ngraklarn uultusu, kutlama evlerinden ykselen davul grlts birbirine karr, ve uzun
direklerin ucunda iice gemi am inelerinden oluan bir elenk sallanr, tanrnn varln
haber verir.
Pueblolarn, trenlerin srekli devam ettii bayram kltrnn aksine (2), Pasifik balklarnn
yaam yaz ve k, sakinlik ve hareket arasnda , tanrlardan uzak ve tanrlara yakn olarak
gidip gelir. Bizim model olarak aldmz Kuvakiyutlar, bu dnemleri bachus "dnyevi" ve
tsetsaequa "gizemli" olarak ayrrlar.
Sosyolojik yap da bu dnemlere gre deiir, nk klanlar ve cemiyetlerden oluan temel
unsurlar Zuni'de olduu gibi yanyana yaamazlar, mevsimlere gre deiirler. Yazn ky halk,
klanlar veya byk aileler olarak blnr, knsa cemiyetler veya tanrlarn topluluklar olarak.
Sadece bu zellik bile bu kltrde tamamen farkl bir temel ve farkl bir anlay olduunu
gstermektedir, rnein Pueblolar-
125
da yaam tarzn , sakinlik ve hareketlilik arasndaki deiim deil, olaylarn dzenli olarak
ak belirler.
Bizim modelimizi incelemeye balarsak, ncelikle Kuvakiyutlarn klanlarnn kan bana deil
mitolojiden kaynaklanan bir birliktelie dayandn belirtmeliyiz. Kyn iinde evleri de bir
grup oluturan byle bir byk aile tm yeleri ile beraber, bir zamanlar gkten inen veya
yerin altndan gelen ya da Okyanustan beliren, tek bir "ata"dan gelirler. Bu ata klann dini
varlklarn getirmitir: armalar, maskeler, danslar ve isimler, bunlarn hepsi sadece bu klana
aittir ve baka hi kimse ne kullanabilir ne de tayabilir <3>.
Balk kltr iinde en nemli edebi geleneklerinden birisi olan klan efsaneleri, "Ata"nn veya
"lk"in bu mlkleri herhangi bir tanrdan neden ve nasl hediye olarak aldn anlatr <4>.
Bylece aile hikayeleri bir eit tapu grevini de grr. Bu mitolojik servet, kaplarn nndeki
oymal direklerde ve evin boyamalarnda temsil edilir; bu kartvizitten ailenin isimleri, nereden
geldikleri ve miraslar aka anlalabilir. Bu gelenein her bir byk aile tarafndan ayr ayr
srdrlmesiyle orta kan farkllklarn ne boyutta olduu ve mitoloji ile kltte ne kadar
muazzam bir eitliliin olutuu rahatlkla tahmin edilebilir.
Bu varlklarn arasnda zellikle ok eitli fantastik maskeler gze arpar. Yerli tahta
oymacl burada doruk noktasna ular. Bazlar kapakldr, kap kanad gibi alarak iinden
ikinci bir maske kar, bazlarnn ene ksm hareketlidir, bazlarnn tepesinde ise dnen kk
tekerlekler bulunur. Bunlara danslar, armalar ve isimleri de eklediimizde ortaya kan
"servet" manevi olarak en byk
126
anlam tar. Klanlarn mlkleri arasnda elbette kendilerine ait, balk,av ve yabani meyve
toplama sahalar gibi kullanlabilir araziler de vardr, ama arl tanrlarn hediyesi olarak
alnm olan ve bizim "mlk, varlk" kavrammza ok uzak olan dini deerler olutururlar.
Kzlderili ve uygar dnya, renkli maskeler ve para piyasalar dnyas arasndaki te-zatla en
gzel rnek bu "servet" anlayndaki farkllktr.
Yln k yarsnda, uzaktan Zunilerin rahip cemiyetlerine benzeyen ve herkesin bireysel
kimliiyle yerald dernekler arlk kazanr. Zuniler gibi burada da birlikler panteonla birleir.
Ama tanrlarn dzeni burada farkl bir grnt sergiler. Zunilerin yamur verenler ve hayvan
tanrlar belirli bir biim ve kiilik tamazlar, sadece amblem ve koko ilevlerinde belirli bir
kiiletirme gze arpar. Ancak Ku-vakiyutlarda doast varlklar "tanrlar" adn hakkyla
tarlar. Karmza zel ve deimeyen grevlere sahip gerek kiilikler ortaya kar, bu, Kuzey
Amerika'da ok nadir grlen bir zelliktir. Ne ro-kua ikizleri gerek bir panteon olutururlar,
ne de Zunilerin tanrsal varlklar kalabal tanr aileleri olarak gruplanr. Ama Kuvakiyutlarn
tanrsal dnyas hiyerarik bir dzen oluturur. Bu dzen ataerkil bir aile biiminde deil, drt
anayne gre kurulmutur.
Tanrlarn yaad, dnyann kenarnda yer alan bu masal diyarlarnn hepsini ele almak
konuyu ok datacaktr, ama tanrsal varlklar iinde yle bir tanesi var ki ondan sz etmeden
gemek olmaz: Ba-bakualanusiwae, "Dnyann Kuzey kenarnda yaayan yamyam" (5).
Erkek biimindeki bu tanr kzl-derililerin ok tipik bir zelliini, yamyamlk anlay-
127
n temsil eder, nk o insanlarla "beslenir". Dier yan isimleri de bu karakterini vurgular: "O
birisini yedi", "O yeryzndeki kafataslarn yutar", "O yeryzndeki tm canllar yer". Hap,
hap, "yemek, yemek!" lklar tanrnn geldiini haber verir. Ailesi ve yandalaryla dnyann
tam kuzey noktasnda yaar. Evinin bacasndan tten duman krmzdr.
evresinde, ncelikle kars ve hizmetisi yer alr, her ikisi de kocas ve efendisi iin insan
yakalar. Kapda bir karga tnemitir, llerin gzlerini oyar. Ayrca, uzun gagasyla
kafataslarn kran masal kuu Hoch-hoku ve yamyam, korkun bir ay da burada yaar.
Bu insan yiyen varlk her zaman uzakta, dnyann kenarnda yaamaz, sadece yazn kuzeyde
oturur. Ama sonbahar rzgar evlerin stnde esmeye balad zaman ortaya kar ve
etrafndakilere beraber gneye, insanlarn yaad kylere gelir. Tren evine yerleir, grotesk
bir maske tar ve orada toplananlarn arasnda dans eder.
Tanrnn gelii daha nce sz edilen toplumsal deiime neden olur; byk aileler zlr ve
insanlar derneklere veya rtbelere gre kendi gruplarna katlrlar. Her bir tanrsal varln,
sadece kendisini ycelten bir dernei vardr. rnein Yamyam tannann hizmetinde olan
dernek Hamatsa, "Yiyiciler" adn tar, ama tanrnn karsnn, kargann, Hochho-ku'nun,
korkun aynn da kendilerine ait dernekleri vardr. Byle bir birliin yelii miras olarak
braklr; her aile, ocuunu kendi derneine alma hakkna sahiptir. Dernekler belirli derecelere
gre sralanr. Babakua'y yceltenler olarak en ayrcalkl olan ve tm klan eflerinin katld
Hamatsa dernei bu sralamann en stnde yer alr.
Bu tanrlar evreninin yansra bir de "Dnyann
128
kadim efsanesi" vardr, elbette bu dnyann yaradl ile ilgili deildir. Kuvakiyutlar bu ve
benzeri konular hi ilgilendirmez, daha ok kltlerin ortaya kn anlatr. lk nceleri
yeryznde sadece hayvanlar vard. "Girintili kntl sahilde" iki kyde yaarlard, birinin
efleri karga ve samur, dierininki ise kurt idi(6). Bu iki ky birbirinden nefret ederdi. K
ayinini yani bir adayn yamyam derneine kabul trenini, kurtlar yaratt. Bu treni ilk defa
kutladklar gn karga ve samur kye saldrd ve onlar ldrd. O gnden sonra trene sava
kazananlar sahip ktlar ve gnmzdeki tm bayramlar sadece kadim zamanda girintili
kntl sahilde yaplan bu ilk trenin tekrardr.
Karga ve samurun zaferiyle dnyann ikinci devri, byk deitiricilerin zaman balar. Gne
n getirirler, rmaklar somon balklaryla doldururlar, gelgitleri ve rzgarlar dzenlerler;
ksaca karga ve samur deitiriciler olarak Algonkin ve Athapask uygarlk kahramanlarnn
yaptklarnn aynsn gerekletirirler, insanlara yaamalar iin gerekli her-eyi yaratrlar.
Hayvanlarn bir ksm biim deitirerek insan olurlar, dierleri olduklar gibi kalrlar. "Atalar"
veya "lkler' ortaya kar ve maceral yolculuklar sonunda klann mitolojik servetini Tanrlarn
hediyesi olarak alrlar. Yeryz yava yava bugnk grntsn alr. Kanada Algonkin ve
Athapask -larnn devirli dnya tarihine benzerlii hemen far-kedilmektedir.
Dnya tarihi gibi yaps da katmanlara ayrlr, tam ortada yeryz bulunur <7). "Dier tarafta",
"bulutlarn en st kenarnn" tesinde Gne, sabah kzll, gkgrlts kuu ve dier birok
varlk yaar. En alt dnya ise l ruhlarna ayrlmtr. Bakr-
129
dan byk bir direk, her kattan geerek yeryz ve gkyzn tar. Bu kozmik ev, iinde
tanrlar ve insanlar barndrr.
Trenler Zunilerde olduu gibi doast varlklar adna yaplr. Ancak Pueblolarda tanrlar
yaamn hizmetindeyken ve yamurlar,bulutlan, kan, mutluluu ve huzuru getirirken,
Kuvakiyutlarda yaam, tanrlara hizmet eder. K mevsimi boyunca bir ayin dierini takip eder,
ama doast glere balk, balina veya fokbal istemek iin deil, yeni takipiler bulunmas,
yani herbir dernee yeni yeler katlmas iin ibadet edilir.
Pueblo diniyle arasndaki en byk fark, tm ayin ve ibadet abalarnn ynlendii hedeftir.
Zunilerde tm dnyann yaam, hatta sincaplarn ve aala-rnki bile, merkezdeyken, Pasifik
ayinleri sadece insanla ilgilenir. Pueblo ve Kolumbiyallar arasndaki farkllk Delawarelerin
Byk evi ile merkez Algon-kinlerin ifa Evi arasndakine benzer; Byk evde tm dnyann
dzeni iin dua edilirken, ifa evi sadece insana, kendi grubuna katlan mride yneliktir.
Toplumsal ve bireysel kltler arasndaki bu arpc ayrm tarihsel etkiler tar. ifa evleriyle
merkez Algonkinler, Kanada avc kltrnn, msr tarmna uyum salamam, en gen
ardllar saylrlar, ve ayn ekilde Pasifik balklarnn ait olduklar dil ailesi, onlarn da ayn
blgeden geldiini aka gsterir. Kzlderili Kanadasnn ibadet biimleri, hatrlanaca gibi
bireye dayanr ve bu biimlerin en gelimi filizi olan Kolumbiya dininin bu damgay tamas
hi de artc deildir. Pasifik klt Dnya iin deil, birey iin vardr.
Bu dini felsefeyi daha iyi anlamak iin aada Hamatsa kabul treni, yani en yce ve en
ayncalk-
130
l tanrnn, "Dnyann Kuzey kenarndaki yamyamn" derneine bir adayn kabul edilmesi,
genel hatlaryla ele alnmtr(8). Baka birok kabul treni daha yaplyordu, ama bir adayn
Yamyam derneine alnmas en nemli tren olmutur. Pasifik tren-ciliinin bu kabullere
dayanmas ve, Yeniyl veya somon bal avnn balamas gibi, nemli tarihlere dayanan bir
bayram takviminden hi bir iz olmamas ok ilgintir. Pasifikliler, Tanr- Doa btnln
deil Tanr-nsan tekliini dikkate alrlar. Dini ey-lemlerindeki tinsel temel, bir kabul treninin
tasvirinde daha ak olarak kendini gsterir.
lk nce adayn babas kabilenin eflerine olunu Hamatsa birliine almalar iin talepte
bulunur. Talep edenin varlklar gzden geirilir, nk byle bir istei yapabilmek iin
ayrcalkl ve gl niteliklere sahip olmak gereklidir. Bir eit halk bayram gibidir, herkes
adayn dzenledii ziyafetlerle, gnler ve geceler boyu elenir. Eer efler ricada bulunann
yeterli niteliklere sahip olduuna inanrlarsa kabul treninin yaplmas iin izin verirler.
Yaklak sekiz gn sonra al toplants yaplr. efler, k dansnn kutlanmasna karar
verdiklerini ve adayla babasnn isimlerini ilan ederler. Bundan byle tm ky halk her sabah
kendilerini am dallarnn sivri ularyla silerek banyo yapacaktr. Toplanty idare eden ef
henz konumasna devam ederken birdenbire kyn kuzeyindeki ormandan uzun bir boru
sesi gelir. Tm konumalar kesilir, ses gittike yaklar, bazen atdan, bazen evin evresinden
duyulur. O srada adayn ortada olmad farke-dilir ve birka dakika sonra ormandan Yamyam
tanrnn belli belirsiz haykr ykselir, hap, hap, "yemek,yemek!".
131
Bir sre sonra eflerdiioplulua, bu olanlarn ne anlama geldiinitynlamadklarn sorar.
Herhangi birisi cev;lifc>akualanusiwae, aday gizemlerini gsten%vhe gtrmtr.
Bylece oyunun anlam rtjtkar: boru sesi tanrnn yaklatn haber nit ve tanrsal yamyamlar
aday ormana katr,
Bu al toplantsndta esas hazrlklar balar. lk nce uygun binleri evi, "K treninin
koruyucusu", "Merr yeri", "Mutluluk zaman" olarak hazr!ann(s|isnn zerine alanmam
yapraklarndan^ beyaz kartal ty-leriyle sslenmi bir eldiseilmi olduunu belirtir.
epeevre duvainne davul olarak kullanlan byk, kaln ki)erfetirilir, katlanlarn hepsine
davul tokml tir am sopa verilir. Salonun tam ortasnlm yaklr, hem aydnl salar hem de
d ynn belirler. Tm danslar giri kaptlrbakldnda saa doru atein etrafnda datj
dnerler.
Bu arada gnler sabat%jyla Gerial trenine kadar srer. Bu treni; Tanrnn evinden alnarak
insanlarn yannpjtirilir. Bu blm anlamak iin imdi adayljaptna bakalm. Al
toplants srasndarikaybolmutu- Kzlderili inancna gre Tmitvie karlmt. Gerekte ise,
ormann birlssaklanmtr. Delikanl gnlerini burada kataky halk gibi, insan kokusundan
arnmakijnizlenip ykanarak geirir. Bu arada oru tuile zayf der ve sonunda bilinci
bulanr, life, Kuvakiyutlarn "Babakualanusiv/ae'ninjiarak tanmladklar hereyi grr ve
yaat,
Bu sre boyunca ilk kaanelerinin btn
H!
duyar ve renir- elbette jai|a01atsalann verdii derslerle zaten ezberlemii!, ^irilerde klan
atasnn eski zamanda yaptoiL n0ann kuzey kenarndaki yamyam veyafeUjtt^nry'a yaad
maceralar ve kazand^,Satlr, tas halindeki aday bir zamanlan,, ^dindi-(jideneyimlerin
aynsn grr ve tt!^'enm' olanklan efsanesi bilinaltn etkil|sel dene-jimi ynlendirir. Vecd
durumundu!* l-13211"'^ ki;phe yok ki, zellikle Kanadall[Selerin' deki kabileler
tarafndan kullanl)[pruar ynteminden kaynaklanr, ancak lj deneyim arsz bir biimde,
herhangi bir ki)fnelmez> aisineklan efsanesi ile birleir. Hapzaman-laratasnn gittii yoldan
ilerler.
Darda, ormann yalnzlnd* ulamak kabul treninin ana hedefini olutu fendinden
olarak tamamen evresibpan aday Tanrnn evinde zannedem bir za-
"ilk"in kazand ailesinin ijik servetini grr; dans maskeleri, oymal direttik,mlek ve
servetin iinde yer alan dier riolay elimizdeki birok kabul treni hikayaMImek olarak
tanmlanr. Bazen basite: "lfcpi bir yaama uyand" denir, bazen de oluptook detayl olarak
anlatlr.Tanr aday yutajve onu yeniden yaratr. Metinler tanryla i*Kanlan-dran ok renkli
tasvirler ierirler. 1'ta bu klt yamyamlnn anlam ortaya kar,Wayi unj0
, lerek ve yeniden uyana"1^ kar-
arkh bir biimde ifade edi* baka
deildir.
olarak tanryla btnle*'* insan karakterini deitirir. Byle bir de<jii<li%, jn_
133
Bir sre sonra eflerden birisi toplulua, bu olanlarn ne anlama geldiini anlayp
anlamadklarn sorar. Herhangi birisi cevaplar; Babakualanusiwae, aday gizemlerini
gstermek iin evine gtrmtr. Bylece oyunun anlam ortaya kar: boru sesi tanrnn
yaklatn haber vermitir ve tanrsal yamyamlar aday ormana karmlardr.
Bu al toplantsndan sonra esas hazrlklar balar. lk nce uygun bir ev, Tren evi, "K
treninin koruyucusu", "Memnuniyetin yeri", "Mutluluk zaman" olarak hazrlanr ve, kapsnn
zerine aslan, am yapraklarndan yaplm, beyaz kartal ty-leriyle sslenmi bir elenk, evin
seilmi olduunu belirtir. epeevre duvarlarn nne davul olarak kullanlan byk, kaln
ktkler yerletirilir, katlanlarn hepsine davul tokma olarak bir am sopa verilir. Salonun
tam ortasna bir ate yaklr, hem aydnl salar hem de danslarn ynn belirler. Tm
danslar giri kapsndan bakldnda saa doru atein etrafnda dansederek dnerler.
Bu arada gnler sabah banyolaryla Gerial trenine kadar srer. Bu trende aday Tanrnn
evinden alnarak insanlarn yanna geri getirilir. Bu blm anlamak iin imdi adayn neler
yaptna bakalm. Al toplants srasnda ortadan kaybolmutu- Kzlderili inancna gre
Tanrnn evine karlmt. Gerekte ise, ormann bir kesine saklanmtr. Delikanl gnlerini
burada kalarak ve ky halk gibi, insan kokusundan arnmak iin temizlenip ykanarak geirir.
Bu arada oru tutar. Gittike zayf der ve sonunda bilinci bulanr, bylece, Kuvakiyutlarn
"Babakualanusiwae'nin srlan" olarak tanmladklar hereyi grr ve yaar.
Bu sre boyunca ilk kez klan efsanelerinin btn
132
metnini duyar ve verdii derslerle zj klan atasnn eski kuzey kenarndak) yaad maceral
Trans halindeki a, i deneyimlerin a olan klan efsanes yimi ynlendirir, hi phe yok ki, deki
kabileler ta ynteminden ka\ snrsz bir biim< aksine klan efsar lar atasnn gittii Darda,
om| kabul treninin gemi olarak t kendisini Tanrn manlar "ilk"in k grr; dans masi ve
servetin iu^ mizdeki birok rak tanmlanr, ama uyand" d<| l olarak anlatl yeniden
yaratr, dran ok renkli yamyamlnn mystica, lerek mann farkl birj bir ey deildir.
Doal olaralJ karakterini dei{
san kokusjlgeler kral-ucuyla ternjbu heyecan haline getiren Hamat-disini gsterisinde d-
lirir", "esrikleri duyar, artk insan can duyulur, yan Kuvakij ortasna at-Trendekleri am dal-
kenarndakiz simsiyah-ki kulbesir>unlar Yam~ manya olarirt tren 9-zarlardan bina
zrltlarn mezar olaraf3 ve yakala-paralar ayrinden kurtu-lar, nk a'k" ic^in yaP'" lik te,
insan"eni Yneten, bildii her p,ni ve 9lene yar deli hak
c ite bu tar^Mik olur; mak, veyackalnvec^ok
Kyhalkbyununb-. , . , kten darya
tk, tekrar o ,...
, ,... plm buyuk
ler tren evr y ,.,.,.
., ,nspeq dklr-sann altna, , ,
, . klarndan e-kartmak <
, /an yamyam ler, ama hef . . ..
rekli olarak
jelengin ze-
ban temsil lenir, ta ki
girinceye de bjr kenanna
Ol danstek|j bjr tahta
eski Hamaticjnin kargg_
kendilerindedi,mjtir Ma.
larn vecde ndaki bim,
kafalarn ve
Bir sre sonra eflerden birisi toplulua, bu olanlarn ne anlama geldiini anlayp
anlamadklarn sorar. Herhangi birisi cevaplar; Babakualanusiwae, aday gizemlerini
gstermek iin evine gtrmtr. Bylece oyunun anlam ortaya kar: boru sesi tanrnn
yaklatn haber vermitir ve tanrsal yamyamlar aday ormana karmlardr.
Bu al toplantsndan sonra esas hazrlklar balar. lk nce uygun bir ev, Tren evi, "K
treninin koruyucusu", "Memnuniyetin yeri", "Mutluluk zaman" olarak hazrlanr ve, kapsnn
zerine aslan, am yapraklarndan yaplm, beyaz kartal ty-leriyle sslenmi bir elenk, evin
seilmi olduunu belirtir. epeevre duvarlarn nne davul olarak kullanlan byk, kaln
ktkler yerletirilir, katlanlarn hepsine davul tokma olarak bir am sopa verilir. Salonun
tam ortasna bir ate yaklr, hem aydnl salar hem de danslarn ynn belirler. Tm
danslar giri kapsndan bakldnda saa doru atein etrafnda dansederek dnerler.
Bu arada gnler sabah banyolaryla Gerial trenine kadar srer. Bu trende aday Tanrnn
evinden alnarak insanlarn yanna geri getirilir. Bu blm anlamak iin imdi adayn neler
yaptna bakalm. Al toplants srasnda ortadan kaybolmutu- Kzlderili inancna gre
Tanrnn evine karlmt. Gerekte ise, ormann bir kesine saklanmtr. Delikanl gnlerini
burada kalarak ve ky halk gibi, insan kokusundan arnmak iin temizlenip ykanarak geirir.
Bu arada oru tutar. Gittike zayf der ve sonunda bilinci bulanr, bylece, Kuvakiyutlarn
"Babakualanusiwae'nin srlan" olarak tanmladklar hereyi grr ve yaar.
Bu sre boyunca ilk kez klan efsanelerinin btn
132
metnini duyar ve renir- elbette yal Hamatsalarn verdii derslerle zaten ezberlemitir-. Bu
metinlerde klan atasnn eski zamanda yapt gler, Dnyann kuzey kenarndaki yamyam
veya baka bir tanryla yaad maceralar ve kazand hediyeler anlatlr. Trans halindeki
aday bir zamanlar atasnn edindii deneyimlerin aynsn grr ve yaar; ezberlenmi olan
klan efsanesi bilinaltn etkileyerek tinsel deneyimi ynlendirir. Vecd durumunda adayla
hazrlk hi phe yok ki, zellikle Kanada'nn i blgelerindeki kabileler tarafndan kullanlan
gr orular ynteminden kaynaklanr, ancak burada deneyim snrsz bir biimde, herhangi
bir konuya ynelmez, aksine klan efsanesi ile birleir. Her aday bir zamanlar atasnn gittii
yoldan ilerler.
Darda, ormann yalnzlnda vecde ulamak kabul treninin ana hedefini oluturur.
Kendinden gemi olarak tamamen evresinden kopan aday kendisini Tanrnn evinde
zanneder ve orada, bir zamanlar "ilk"in kazand ailesinin mitolojik servetini grr; dans
maskeleri, oymal direk, anak, mlek ve servetin iinde yer alan dier herey.Bu olay
elimizdeki birok kabul treni hikayesinde lmek olarak tanmlanr. Bazen basite: "ld ve
yeni bir yaama uyand" denir, bazen de olup biten ok detayl olarak anlatlr.Tanr aday
yutar, tkrr ve onu yeniden yaratr. Metinler tanryla birlemeyi canlandran ok renkli
tasvirler ierirler. Bylece bu klt yamyamlnn anlam ortaya kar; bu anlay unio mystica,
lerek ve yeniden uyanarak tanrya karmann farkl bir biimde ifade edilmesinden baka bir
ey deildir.
Doal olarak tanryla btnleme adayn insan karakterini deitirir. Byle bir deiimin
hazrl in-
133
san kokusunu uzaklatrmak iin am dallarnn ucuyla temizlenerek yaplmtr. Ancak imdi,
trans haline getikten sonra bu deiim tm gcyle kendisini gsterir: aday "vahileir",
"akln yitirir", "de-lirir", "esrikleir"- hepsi tanrnn bedenine geenlerin artk insan deil,
tanrnn kendisi olduunu tanmlayan Kuvakiyut ifadeleridir.
Trendeki birok ayrnt adayn Dnyann kuzey kenarndaki yamyamla aynln belirtir.
Ormandaki kulbesinde bir ceseti dn yolculuu iin kumanya olarak hazrlar. Bunun iin
aalardaki mezarlardan bir tane ceset alr- Kuvakiyutlar llerini mezar olarak aa tepelerine
brakrlar- ve rm paralar ayrarak, ttsleyerek cansz bedeni hazrlar, nk adayn,
tanrsal rneinden ald bir zellik te, insan etine duyulan dayanlmaz istektir; tutabildii her
paray srr. Kendinden gemi, bilinsiz, yar deli halde kyne geri dner. K treninin
amac ite bu tanrsallam Hamatsay tekrar insan yapmak, veya onlarn deyiiyle
"iyiletirmektir".
Ky halkn Gerialma treninin banda brakmtk, tekrar oraya geri dnelim. Akam btn
misafirler tren evine akn ederler. Gece boyunca Hamat-sann altnda sralanan dernekler,
aday ormandan kartmak iin teker teker kendi danslarn sergilerler, ama hepsi etkisiz kalr,
aday ortaya kmaz. Srekli olarak bu manzara sonusuz bir abayla yinelenir, ta ki afak vakti
l ruhlarn danslar salona girinceye dek.
l dansnn arks sylenmeye balad anda eski Hamatsalar, yamyam derneinin asl
yeleri, kendilerinden gemeye balarlar. l sembolii onlarn vecde gelmelerini hzlandrr.
Cesetlerin, kurukafalarn ve l bedenden kan kurtuklarn grn-
134
ts Hamatsalar lgna evirir ve tm glgeler kralln temsil eden l ruhlar danslar bu
heyecan daha da artrr. Artk iyice kendinden geen Hamat-salar "hap,hap" lklaryla atein
evresinde dnerler. Ormanda saklanan aday bu sesleri duyar.

Birdenbire damda adayn lklar duyulur. Damdaki levhalar kenara atp salonun ortasna
atlar. Ba, boynu, beli, kol ve ayak eklemleri am dallarndan yaplm elenkler iindedir,
yz simsiyahtr, yananda krmz izgiler vardr, bunlar yamyam tanrnn srd kann
izleridir. Drt tren grevlisi, "iyiletiriciler", ellerindeki kaynana zrltlarn adaya doru
sallayarak ona yaklamaya ve yakalamaya alrlar, ama yeni Hamatsa ellerinden kurtulur ve
kapdan kaar. Aday "iyiletirmek" iin yaplan bu baarsz denemeden sonra treni yneten,
orada bulunanlarn evlerine dnmelerini ve lene doru tekrar gelmelerini rica eder.
Bu arada tren evinde iki nemli deiiklik olur; Hamspeq ve Mawitl kurulur.Hamspeq, kaln ve
ok uzun bir direk, evin bir kesine dikilir, boyunun byk bir blm damda alan bir
delikten darya uzanr, ucunda am yapraklarndan yaplm byk bir elenk, krmz bir iple
asldr. Hamspeq dikilirken sylenen dualardan, bu am yapraklarndan e-lengin Dnyann
kuzey kenarnda yaayan yamyam temsil ettii anlalmaktadr. Dairesel elengin zerindeki
kntlar kollar, bacaklar ve ban temsil ederler.
Mawitl de ayn ekilde tren evinin bir kenarna kurulur.Bu, paravan gibi, arkadan destekli bir
tahta duvardr, n yznde tanrsal insan yiyicinin, kargann veya Hochhoku'nun yz
resmedilmitir. Ma-witl'in arkasnda, evin duvar ile arasndaki blm,
135
tanrnn evini temsil eder ve aday iin dinlenme yeri olarak kullanlr. Yamyam aday duvarn
sandan veya solundan geemez, tam ortada bulunan, yerden yaklak birbuuk metreye
kadar ykselen bir delikten ieri girer. Bu delik ayn zamanda resmi yaplan yzn az veya
gagasn oluturur. Bylece karmza, Tanryla btnlemeyi gsteren baka bir rnek daha
kar; aday ieri tanrnn azndan girer ve dilerinin arasndan geer.
Hazrlklar tamamlanr tamamlanmaz aday yeniden ortaya kar. Hamspeq'e trmanr, damdan
aa atlar ve kapdan tekrar tren evine girer. nnde yryen bir hizmeti yolculuk
kumanyas olarak getirdii ceseti tar yiletiriciler tekrar vecd halindeki adayn zerine
yrrler ve bu kez yakalarlar. Boynundaki kaln halkadan tutarak, kimseyi srmamas iin onu
sk sk tutarlar. yiletiricilerin eliindeki aday atein etrafnda, yars melerek yans
ayakta, drt kez dner.
Bu dans srasnda Yamyam dernei yeleri ieri gelirler, hizmetinin elindeki cesedi
paralayarak temsili olarak yerler, azlarna bir para gtrrler, ama zel asistanlarn
yardmyla yemeden ortadan kaldrlr. Temsili yemee aday da katlr. Bu gsteriden sonra
trene katlanlar, Tanrsal insan yiyicinin kendisinin,yeni Hamatsann bedeniyle karlarnda
durduundan emin olurlar. Ceset paralandktan ve atein etrafnda drt kez dndkten sonra
aday,Ha-matsa yeleri ve trene katlanlar geride brakarak Mavviti duvarnn az deliinden
ieriye girer.
iyiletiriciler nce kendilerinden gemi olan eski Hamatsa yelerini sakinletirirler, onlar
aaya, denize gtrler ve suya sokarlar. Bu banyodan sonra Hamatsalar kendilerine
gelmi ve sakinlemi
136
olarak tekrar tren evine dnerler, vecd durumu sona ermitir. Tm k treninde su, en
byk sakinletirici, bilincini kaybedenleri kendine getirmek iin en iyi ila olarak kabul edilir.
Bu arada aday Mawitl odasnda kalr. lgnln geirmek iin herey yaplr, ruhlarn borusu
alnr, kadnlar dans eder ve etrafa savrulan kartal tyleri yerde gittike kalnlaan bir tabaka
olutururlar. Akam yeni Hamatsa son kez sahneye kar. Mawitlden dar kar ve dnml
olarak, artk ikinci bir kii tarafndan canlandrlan karga, Hochhoku veya yamyam tanryla
dans eder. Adayla tanrsal varlklar arasndaki bu srekli dnm birkez daha Mawitl ile
iinden kanlarn ayn olduunu ifade eder.
Son danstan sonra Hamatsa bir mindere oturur, nihayet iyilemitir. lk nce zerine su
dklr, daha sonra sediraac liflerinden yaplm byk bir elengin iinden drt kez geer.
Liflerden yaplm bu halka, "ba", "kollar" ve "bacaklar" ifade eden kntlaryla Hamspeq'in
ucunda asl, Dnyann kuzey kenarndaki insan yiyiciyi temsil eden am yaprakl elenkle
tpatp ayndr; artk aka anlald gibi, elengin iinden gei, adayn son kez Tanryla
btnlemesini simgeler.
Bylece adayn iyiletirilmesi sona erer. Esrime krizleri birka gn daha, arasra havay srarak
devam eder, ama yava yava diner, zn sre sk kurallara uymak zorundadr; sanki insan
olmay unutmu ve hereyi, yeni doan bir bebek gibi, en bandan renmesi gerekiyormu
gibidir.
Tren, davul tokmaklarnn yaklmasyla biter. Bu am sopalar, evlerine giderken yolu
aydnlatan mealeler olarak kullanlr. Karanlk gecede parldayan mealelerin uzaklamas ve
yolun bir kenarndaki
137
evlerle dier taraftaki kanolarn, titreyen kla sar glgelere boyanmas, gerekten ok
hznl bir manzaradr.
K treninin nemli unsurlar dnldnde hayret etmemek mmkn deil. simler,
maskeler ve tren karmaasnn arkasnda, eski Amerikallarn en derin dncel
yaratmlarndan olan, dini bir felsefe gze arpar. Avrupallarn anlaynda tiksindirici kabul
edilen ifade biimleri, bu anlayn tarih ncesinden beri bozulmadan geldii izlenimini
glendirir. Bu izlenimi aklamamza hi gerek yoktur, zaten trenin kendisi gerekli tm
aklamalar yapar. Trenin tinsel temeli, lmek ve yeniden domak, Pasifik balklarnn dier
kltr zelliklerinde de yer alr. Hi phe yok ki potla denilen gelenekleri de bu anlaya
dayanr. Potla, hediye datma trenleridir. Ev sahibi olan klan tm mal varln datr;
anak, mlek, kak, rt, kano. ya dolu tenekeler ve dier herey. Ancak gelenee gre,
tm verilenlerin bir yl iinde yzde yz fazlasyla geri verilmesi gereklidir. Bu iade potla
geleneinin ekirdeidir: servet yok edilir, ortadan kaldrlr, "ldrlr", sonra yeniden
glenmi, artm, "yeni domu" olarak ortaya kar.
Pasifik balklarnn bu ibadet biimlerine, pek de haksz olmayarak, "Dionysosvari" etiketi
yaptrlmtr. Vecde gelmek, l paralamak ve kendinden geenin tanrya dnmesi, tm
cokunluk dinlerinin prototipi olan Dionysos kltn anmsatr.
Kzlderililer de baz benzerlikleri renmek zorunda kalmlardr. Britanya Kolumbiyasnda
bugn kabul treni, zellikle "yamyamlk" unsuru nedeniyle yasal olarak yasaklanmtr.
Ttslenen ceset yerine, insan biimi verilmi bir ekmei kullanma ne-
risi, priten hogrszln aamamtr. Samimi ve scak bir yaklamla " Deniz lkesi"
zerine yazd gezi kitabnda Kathrene Pinkerton, Alert Bay blgesindeki gzlemlerini yle
dile getirir:
"Akll kzlderililer beyazlara kar ok hakl bir fke duyuyorlar, nk Yamyam dans denilen
trenlerinde, danslarn temsilen, sanki bir efin etini yiyorlarm gibi yapmalarnn, beyazlar
tarafndan yanl anlaldna inanyorlar. 'Onu gerekten yemiyorlar ki' diye aklad bize, belli
ki misyonerler tarafndan eitilmi bir kzlderili, 'sadece onun gibi olmak istiyorlar'diye ekledi
hemen, 'kilisedeki kutsal son akam yemeinden farkl deilki bu.' (9>
KAYNAKA
1 Giri blm Wemer Mller: Weltbd und Klt der Kwakiutl- In-dianer, s. 1.
2 Parson'n yaynlad bayram takviminde her gn ve her ay yaplan tm riteller
belirtilmitir; Pueblo Indian Religion, s. 514.
3 Boas: First General Report,s.826; Second General Report,s.608. Buna karn kabile belli
bir blgedeki birlii temsil eder; tek ve ayn blgeden dnyaya adm atan tm klan atalarnn
birleme-sidir.
4 Kzlderililer klan efsanelerini veya aile hikayelerini mitlerden, "nuyam"dan, kesin bir
biimde ayrrlar; Mitler kadim zamanda "girintili kntl sahil"de geer, klan efsaneleri ise
tufandan sonraki dnemde, insanlarn yeryznde varolduklar zaman anlatr. Her iki trn
metinleri Boas tarafndan yaynlanmtr: Kvoakiutl Texts, 1902-05, ve Kwakiutl Texts Second
Series,1906.
5 bkz.Boas: The Social Organization and the Secret Societies ofthe Kuakiutl Indians,
s.394,396,405.
6 Kutsal lkenin ayrntl tasviri ve Kuvakiyut mitolojisindeki yeri iin bkz. Werner Mller:
Weltbild und Klt, s.41. "Girintili kntl sahil" Johnstone Strait'in kuzeyinde Tournour
Island'dadr.
7 Evrenin yaps iin bkz. Werner Mller, a.g.e. s. 15. Kozmik direk iin bkz.Haekel:
Kosmlscher Baum und Pfahl in Mythus und Klt der Staemme Nordivestamerikas,1958.
139
8 Detaylar iin bkz. Werner Miler: [Veltbitd und Klt der KuoakiuU Indianer, s.68.
9 Pinkerton: Three's a crew, (kitabn Almanca ad: Wir drei, ein Bo-ot und Lua) s.l 14.
V
!
140
8. Yaratc ve Dman Merkez Kaliforniya Yerlileri
Kaliforniya, Kuzey Amerikallarn tipik bir snma blgesidir. Kayalk Dalarn (Rocky
Mountains) kayalk duvarlarnn arkasnda, binyl deil, birka yzyl boyunca, dalarn teki
tarafndaki dounun gelimesiyle ilgileri olmayan,saysz etnik grup bira-raya gelmitir. Daha
ok corafi konumlar onlar Pasifik okyanusuna doru g etmeye zorlamtr. Ancak ne
Kaliforniyallar denize almlardr, ne de Pasifiin uzaklarndan Kaliforniya kylarna herhangi
bir etki ulaabilmitir, daha kuzeydeki Kolumbiya da ayn kaderi paylamt. Kendine yeterlilik
ve tarihsel rastlantlar, baz darya ak merkezler haricinde, burada alacak dzeyde dk
bir kltr dzeyinin korunmasn salamtr (1).
Kaliforniya kltr blgesinin kuzeyinde, Atha-pask (Hupa, Mattoal, Vailaki) ve Algonkin (Yurok
ve Viyot) kabilelerinin ayak bast Humboldt krfezinin arka blgelerinde Pasifik balklarnn
armlar vardr. Gneydeki misyon kzlderilileri ad verilen kabilelerde (Salinas, Serrano,
Gabrielino, Luisenyo) ise tipik Pueblo stilinin ayrntlar gze arpar. Bu iki gei basama
arasnda, hi bir d etki altna gir-
141
me ^-rimi s oylarn ekirdei, merkez Kalif0r alr . ,. Sacramento ve San Joaquin
rrnaklaniyd'lldr >'er ky js gisnda yaayan bu kabileler arasnda en"^ her 'ki ri ^-^olarak
Kato,Yuki,Vintun,Maydu,Porn nemli|e-Pat^v/vin^ivok saylabilir. Bu ekirdek kabili'Wapp0^
tar>^H^hi aratrmalarna ok deerli bi!giier ^ kltr so^-s^syal ve ekonomik olarak her
ynden te^3^ mi^';"s olmalarnn yansra, konuulan dil oar'V^''' Por^rfno ve Yukilere
kadar, tamamen kendilerin da' K^^jjijiforniya dnda hibir yerde balantsn^90' yarvp 0 bir
bek olutururlar: Penuti dilleri. ' "1a"
p^HKanadah Kzlderililer gibi merkez Kaliforniya Y ll^\ir^ Ti de toplayc ve avcdrlar;
sistematik tarm le i'gi^j |:Ii hibir iz yoktur. Kanadallar daha ok avcla yr^nelirken,
Merkez Kaliforniyallar toplayclkta uz-n">a^<riniam|ardr- Her turlu meyve, kk, tohum,
fstk ve benzerlerinin yansra zellikle mee palamudu
inS^^anlarn ana geim kaynayd. Havanda dvldk) ^/cten sonra, scak su dklerek
defalarca szle-fek\ acl giderilirdi ve sonra orbalara ya da ekmek par) ^Yruruna katlrd.
Ekonomi anlaylar nemli bir ^^^^maya, k iin nlem almaya, kadar ilerlemiti; pv x/k
miktarlarda meepalamudu sepet benzeri r-^ uvallarda toplanr, ayrca balk, meyve
ve to-
pur] ^-mlar kurutulup saklanrd.
1] f Ne kadar ok, farkl kabilelerin buraya gelmi ol-I^U^ ^;u, ev yaplarnn eitliliinden
de anlalr. Bu /apjar^)ilar hi bir ekilde iklim veya evre artlarna go-le "i i-n?a
edilmemitir. Kuzey Kaliforniya'nn tahta ev^ jeri itrii kuzeybat kylarndan ithal edilmitir.
Merkep plo|i-, . gede aa yapraklarndan yaplan konik e /art ^-nda, zeminde sadece dam
grnen, top jirniir--ne oyularak yaplm ve kerpile kaPlaT\m^daki /a-i, ^'lak yeralt evleri
yer alr. Byle bir eve da
1.42
u\
A
girilerek, zerine entiktik alrn- bir kabir de La inilir- Dini amal dantans ve teri] &me ev_
lasla aa9al konutlarn daha byk fok ve zenil..e yap|_ |er ^'^nleridir. Kaliforniya
kltrjirne ark^gay^ bjr m bl1veren ite bu yeralt evleridlridir. Bazer-, yan ta_
grnter alan tnel benzeri giri E:] Eskimola*-iun stilini rafta y
aMerkez blgede bu evler bir ky y yerlein^, xi olarak
lanr; yaklak bir dzine ev bir ioir bakanm yne- V
atnda srekli bir yerleimi olujjuturur. Sc^> ssyal ya. , doal aile biriminin zerine pek *
kmaz. ^e bjr. ,v
P0k ailenin birlemesinden oluann bandla r ne de J
klanlar vardr ve "bakan" ky halHlalknn efi olmak- V
tan ok danman gibidir. Kzldlllderililerin yaam kylerinin yakn evresinde geer,
dounun^ srek_ ii g eden kabilelerinin aksine burayrada yakm, daki iki komu
yerleimden uzaa gidilnlilmez. Bt n dnyalar, gvenli kulbelerinin evresiissinde, birkoa
saat yryle ulalan blgeye kadardrdr, bu sm a-c m tesi ise onlar iin karanl ifade
eder <2). }2). Bu kCjHk orunlar genellikle bar iinde yanyanasna yaarlar:"; zaten dar
alan daha gl hareketleri ve a sava tkjUtumlan engeller. Genel olarak baktmzdabda,
rg s sanatnn birka stn rnei ve toplayclktaitfaki uzne rmlklar-na ramen,
karmzda ok eski, j, zgn t>iir Ptniw grup vardr.
K
Bu zellikleri dini ifade biimlerlerinde de Mkendini gsterir <3>. Trenler fazla gelimemitir,
bun , k n *a Klarda veya konumalarda ifadece edilen, r^uhu vu
^ol'matvtT^T n Plandadlr'r- Mit^iiinbas-ran nihn i ada avclarnn anmnlaynn
bcbir tek-
^ korulT' 9Kq' br bmde S ne 'kan ^ma-
se^ rne KIUh 3rayi1' yeraltl 6 evle^ * ekler-
Kez Kaliforniyallarn yar-kulkutupsal dunce
143
memi soylarn ekirdei, merkez Kaliforniyallar yer alr. Sacramento ve San Joaquin
rmaklarnn her iki kysnda yaayan bu kabileler arasnda en nemlileri olarak
Kato,Yuki,Vintun,Maydu,Pomo,Wappo, Patvin.Mivok saylabilir. Bu ekirdek kabileler, kltr
tarihi aratrmalarna ok deerli bilgiler sunarlar. Sosyal ve ekonomik olarak her ynden tecrit
edilmi olmalarnn yansra, konuulan dil olarak da, Pomo ve Yukilere kadar, tamamen
kendilerine zg, Kaliforniya dnda hibir yerde balants,izi olmayan bir bek olutururlar:
Penuti dilleri.
Kanadal Kzlderililer gibi merkez Kaliforniya Yerlileri de toplayc ve avcdrlar; sistematik tarm
ile ilgili hibir iz yoktur. Kanadallar daha ok avcla ynelirken, Merkez Kaliforniyallar
toplayclkta uzmanlamlardr. Her trl meyve, kk, tohum, fstk ve benzerlerinin yansra
zellikle mee palamudu insanlarn ana geim kaynayd. Havanda dvldkten sonra, scak
su dklerek defalarca szlerek acl giderilirdi ve sonra orbalara ya da ekmek hamuruna
katlrd. Ekonomi anlaylar nemli bir aamaya, k iin nlem almaya, kadar ilerlemiti;
byk miktarlarda meepalamudu sepet benzen rg uvallarda toplanr, ayrca balk, meyve
ve tohumlar kurutulup saklanrd.
Ne kadar ok, farkl kabilelerin buraya gelmi olduu, ev yaplarnn eitliliinden de anlalr.
Bu yaplar hi bir ekilde iklim veya evre artlarna gre ina edilmemitir. Kuzey
Kaliforniya'nn tahta evleri kuzeybat kylarndan ithal edilmitir. Merkez blgede aa
yapraklarndan yaplan konik evlerin yannda, zeminde sadece dam grnen, topran iine
oyularak yaplm ve kerpile kaplanm yuvarlak yeralt evleri yer alr. Byle bir eve damdaki
142
bir delikten girilerek, zerine entik alm bir kalasla aaya inilir. Dini amal dans ve
terleme evleri normal konutlarn daha byk ve zenle yaplm biimleridir. Kaliforniya
kltrne arkayik bir grnt veren ite bu yeralt evleridir. Bazen yan tarafta yer alan tnel
benzeri giri Eskimolarn stilini artrr.
Merkez blgede bu evler bir ky yerleimi olarak gruplanr; yaklak bir dzine ev bir bakann
ynetimi altnda srekli bir yerleimi oluturur. Sosyal yap doal aile biriminin zerine pek
kmaz. Me birok ailenin birlemesinden oluan bandlar ne de klanlar vardr ve "bakan" ky
halknn efi olmaktan ok danman gibidir. Kzlderililerin yaam kylerinin yakn evresinde
geer, dounun srekli g eden kabilelerinin aksine burada yakndaki iki komu
yerleimden uzaa gidilmez. Btn dnyalar, gvenli kulbelerinin evresinde, birka saat
yryle ulalan blgeye kadardr, bu snrn tesi ise onlar iin karanl ifade eder(2). Bu
kk gruplar genellikle bar iinde yanyana yaarlar; zaten dar alan daha gl hareketleri
ve sava tutumlar engeller. Genel olarak baktmzda, rg sanatnn birka stn rnei ve
toplayclktaki uzmanlklarna ramen, karmzda ok eski, zgn bir etnik grup vardr.
Bu zellikleri dini ifade biimlerinde de kendini gsterir(3). Trenler fazla gelimemitir, buna
karn arklarda veya konumalarda ifade edilen, ruhu yceltici kutsal metinler n plandadr.
Mitolojinin baskn olmasyla Kanada avclarnn anlaynn bir tekrar gibidir. Buna, gl bir
biimde ne kan amanizm, koruyucu ruh aray, yeralt evlerini de eklersek merkez
Kaliforniyallarn yar-kutupsal dnce
143
ve yaam tarznn gneydeki temsilcileri olduklar izlenimi daha da glenir.
Sadece bir zellik bu kabileleri kuzeydeki akrabalarndan ayrr: mitolojilerindeki temalar
btn. Kanadallarda hi grlmeyen bir unsur burada zengin bir ierikle sunulur, tam
anlamyla yaradl efsaneleri ve bir yaratc anlay. Bu dini zellikleri merkez Kaliforniyallar
Kuzey Amerika'nn dier yerlilerinden ayrr.nk bir yaratc evresinde dnen yaradl
efsaneleri baka hibir halkta grlmez.
Kutsal metinlerin bu olaand durumundan dolay aratrmaclar, ounlukla dier ibadetleri,
dualar ve bayramlar gzard etmilerdi; dikkatlerini zellikle bu benzersiz metinlere
yneltmilerdi. Ancak kzlderililerin gnlk yaamlar etnograflarn gr alanna girdii
zaman, bilimsel terminolojinin engellerine ramen, bu insanlarn ruhlarnda, nasl hayret
uyandrc bir derinlik olduu ortaya kt. Kaliforniyallarn psikolojisi ile ilgili en ayrntl alma
Jaime de Angulo tarafndan yaplmtr(4). Aratrmalarna model olan Aomaviler (Atsugeviler)
Pit rmanda, Sacramento nehri kaynann bulunduu blgede yaarlar. Kuzeybat
sahillerinden belli bir lde etkilendilerse de tinsel adan merkez Kaliforniya kabilelerinden
saylrlar. Aadaki aklama, onlarn inanlarn dile getiren en gzel rneklerden birisidir.
Bir Aomavi yerlisi arkada birgn De Angu-lo'nun ziyaretine gelir. Berkeley'e geldikten ksa
bir sre sonra ona u konumay yapar:
"Herey canldr. Aalar yaar, talar, dalar ue su da. Hereyin iinde hayat vardr. Sizler ta-
144
l zannediyorsunuz, ama o yaar. Seni ziyarete geldiim gn evrede olan hereyle
konutum. lk gece yatmaya gitmeden nce evin arkasndaki aala konutum. Balkona ktm
ve ttnmn dumann ona fledim. Onunla konutum, dedim ki; ' Aa, bana zarar verme,
kt niyetli deilim ve buraya kimseye bir zarar vermek iin gelmedim. Aa, benim dostum
ol.'
Senin evinle de konutum. Evinin de bir can var, o da herhangi birisi. Sen onu bir amala
yaptn ve senin evin bir birey. Burada yabanc olduumu biliyordu. Ona da ttnmn
dumann fledim ve dedim ki: ' ev, sen benim dostumun evisin, bana ktlk yapamazsn.
Arkadam ziyaret ettiim srece ltfen hastalanmama veya lmeme izin verme. Bama bir
uursuzluk gelmeden kendi yurduma dnmek istiyorum. Kimseye bir ktlk yapmak iin
gelmedim, aksine btn dnya mutlu olsun isterim. Ev, beni koruman rica ederim.' te byle
syledim. Evin evresinde dolatm ve dumanm her yere fledim. Dumanm hereyle iyi dost
olmam salar.
Mutlaka gremediim daha birok ey, gece beni gzetlemitir... Mutlaka bizim gibi onlar da,
talar,aalar ve dalar da kendi aralarnda konuuyorlardr. Eer dikkatli dinlersen gece dar-
da onlarn konumalarn duyabilirsin. Geldiim ilk gn btn buradaki canllarn hepsinin bana
baktndan hi phem yok.Belki de demilerdir ki; 'Nasl bir adam bu? imdiye kadar hi
grmediimiz bir yabanc, ama hi olmazsa nazik birisi. Bize dumann fledi ve selamlad.
Mutlaka drst, temiz bir adamdr. Bana bir ktlk gelmemesi iin onu korumalyz.'
te herkes byle yapmal. Sana bunlar re-
145
nesin diye anlattm, nk henz ok gensin. Bense gittike yalanyorum. Ama nmde daha
uzun bir hayat var, nk lkemde ok arkadam var. Ben onlarla ilgileniyorum, onlar
koruyorum onlar da beni."
Bu kzlderili yaamla ne kadar youn ve ayrlmaz bir btnlk iinde! CJygar insanlarn en iyi
artlarda, sadece ie yarar deyip geitirdii objeler onun ruhunu nasl titretiyor. Ve yaamn
akndaki bu farkl yn, Aomavilerin mitolojisini ve bu mitlerin kabile yaamndaki roln
derinden etkiler. Kzlderililer byle hikayelere inanlmaz bir biimde dkndrler ve
vakitlerinin ounu onlar tekrar ve tekrar anlatarak geirirler. Eer birisinin bildii bir hikaye
varsa- metinler herkese aittir ve resmi veya tutucu kalplara bal deillerdir- gen yal herkes
iini brakr, byk bir dikkat ve ciddiyetle bu tilasinii, "eski zamanlarn anlatsf'n dinler (5).
Mitolojik yaradlta merkez Kaliforniyallarn kozmogonisinin hemen hemen tm nemli
zellikleri yeralr.
"Balangta her yer suydu. Ufka kadar gkyz ak ue prl prld. Sonra bir bulut olutu,
yumak oldu ve koyoteye dnt. Arkasndan heryeri sis bast, yumak oldu ve gm tilkiye
dnt. Her ikisi de canlyd. Sonra ikisi de dnd, bir kano dndler ve o anda kanolar
oldu. 'Burada kalalm, buras bizim evimiz olsun' dediler. Sonra dolamaya baladlar, uzun
yllar boyunca oradan oraya dolatlar. Kano eskidi ve her tarafn yosun balad, ikisi de artk
dolamaktan, suyun zerinde yaamaktan usandlar.
146
Yat, uyu" dedi gm tilki koy teye. Koyote denileni yapt. O uyurken gm tilki onun
tylerini tarad, taraa taklan tyleri biriktirdi. Yeterince ty toplannca avucunun iinde
yuvarlad ve yamyass oluncaya kadar zerine vurdu. Sonra dmdz olmu bu ty ynn
suyun zerine koydu, her yeri kaplayncaya kadar boydan boya uzatt, yayd. Sonra dnd:
burada bir aa olmal, o anda oluverdi. Bylece allar ve kayalar da yaratt. Ayrca rzgarda
dalgalanmamas iin bu ty kabuun zerine talar yer-! letirdi. Bylece dnyay olmas
gerektii gibi yaratt. Sonra kanoyu yavaa kyya doru getirdi, ite yeryz karsndayd.
Gm tilki koyoteye seslendi; 'uyan, batyoruz!' Koyote uyand ve etrafna bakt. Tam bann
zerinde dallarndan meyvalar sarkan bir aa grd ve yeryznden crcrbceklerinin
seslerini duydu. O anda koyote meyveleri yemeye balad, crcrbceklerini de. Bir sre sonra
'herdeyiz bizPNereye geldikP'diye sordu. 'Bilmiyorum,' dedi gm tilki, ' biranda geliverdik,
bak kyya vuruyoruz' Aslnda neler olduunu biliyordu, ama Dnyay yarattn sylemek
istemedi. Koyotenin, bunu bilmesini istemedi. 'imdi ne yapacaz?' diye sordu gm tilki,
'burada yer salam, ben kyya kyorum ve burada yaayacam.' Bylece ikisi de karaya
ktlar, bir terleme evi yaptlar ve bundan sonra burada yaadlar."<6>
nsanlar ve hayvanlar da odunlardan yaratan bu ilk varlklar, kadim dnem srecinde yeralan
here-yi ortaya karrlar, bu arada gm tilkinin yaratc olarak stn konumu srekli
vurgulanr. Bitmez tkenmez konularla,sonsuz sayda hikaye bu yaradl
147
efsanesine bal olarak srer gider. Gm tilkinin insanlarn iyilii iin planlad herey
koyote tarafndan baltalanr. lk nce, srekli yaz mevsimi hkm srecektir, ama koyote uzun
bir kta srar eder. nceleri hi lm yokken, nk lenler tekrar canlanyordu, koyote
sonsuz lm getirir. "Ah, u koyote! Dnyada ona benzeyen baka hikimse yoktur."
Sonunda gm tilkinin canna tak eder ve koyo-teyi ldrr. Sonra btn yeryzn dolar
ve koyo-tenin iedii her yeri kazr, ama tek bir yer gznden kaar ve koyote gn sonra
yeniden hayata dner. Gm tilki gzel szlerle onun fkesini dindirebil-mek iin epey
uramak zorunda kalr. Koyote artk lmsz olmutur.
Ayn konu, binlerce kilometre uzakta, douda, ikizlerle ilgili rokua efsanelerinde de karmza
kmt. Kaliforniya'nn merkez kabilelerinde de, elbette kendilerine zg, geleneksel biimiyle,
tekrar tekrar ilenmitir. Bu iki ilk tanrdan birisi gerek bir Yce Tanr olarak nplana kar,
dieri ise ona yardm ederek veya atarak daha alt bir kademede kalr. lk tanrlar tamamen
yalnz saylmazlar, nk Merkez Kaliforniyallarda da ok sayda kk ruhlar vardr, ama bu
iki tanr her zaman en stte yeralr. Onlar, "Ycetann" adn hakkyla tarlar.
Eer kuzeyden gneye doru ilerleyerek, mitolojileri hakknda bir fikir edinebildiimiz halklar
arasnda dolarsak jblge-Yuki'lerinde yaratc olarak Taikomol, "Yalnz gelen"i grrz.
Heryeri kaplayan lk Okyanusta bir kuty olarak oradan oraya sav-rulur ve ark syleyerek
yava yava insan biimini alr. Bedeninden kard sazlarla yeryzn bir sepet gibi rer.
Balangtan beri koyote hep yannda
148
yer alr, ancak onun nasl yaratld hakknda tek bir sz bile yoktur. nsanlarn yaratlmasnda
koyote de yardmc olur, ama lm de onun marifetidir <7).
Yukar Sakramento vadisinin dou snrnda yaayan Vintunlar, Olelbis adnda ok saygn ve
her-eyin stnde tek bir Yaratc Tanr'y yceltirlerdi. Onun yaratt tm iyilikler edit,
koyote, tarafndan bozulur. Burada da edit, evirdii entrikalarla dnyaya lm getirir(8).
Maydularn sistematik mitolojileri, -zellikle Sak-ramento'nun yukarsnda,dou kollar
evresinde yaayan Kuzey Maydular- Wonomi, "r'-lm olmayan" veya Kodoyanpe, "Yeryzne
adn.i veren" ve Koyote ile balar. Her ikisi de bir kanonun iinde, heryan kaplayan ilk
okyanusta dolarlar. Yeryzne Adn Veren'in bedeni gne gibi parlaktr ve kimsenin
grmemesi iin yz kapaldr. arksyla Kodoyanpe yeryzn yaratr, ama koyote hemen
onu sertletirir ve dalarla doldurur, zn sre yeryznn tam ortasnda yaarlar ve Yaratc
hereyi, mmkn olan en iyi ve rahat biimde yapmaya alr, ama koyote tm bunlar bozar
ve yok eder, hatta, stnde insanlar lmden koruyan yaamsuyu glnn bulunduu tepeyi
bile ortadan kaldrr (9).
lk tanrlarn bir ift olarak ortaya k Clear gl evresindeki Dou Pomolarn anlaynda da
devam eder. Marumda, insana benzeyen bir varlk ve Kuksu- Marumda'nn "kardeim" dedii-,
bulut evlerde yaarlar ve birlikte dnyay yaratrlar. Kyda yaayan Bat Pomolarda ise
yaratcnn yerini koyote alr. Dnmek ve istemekle yeryzn, okyanusu, insanlar ve
ynlerin alt bekisini, gney,dou,kuzey, bat, yukar, aa, biimlendirir. Burada ikinci bir
yandatan szedilmez (10). Patvinlerde ise
149
"Katit",doan, ile koyote atr (n) ve Mivoklarla Kaliforniya sistemi bozulmaya balar, nk
onlarn Yce tanrs Koyote tm ilevlerini Kartal ve Doanla paylar (,2).
Grld gibi her yerde ark syleyerek, dnerek veya dileyerek Dnyay yaratan gerek
yaratclar ne kyor. Bu anlay, Kuzey Amerika'nn baka yerlerinde hi bilinmeyen bir
dnce tarzdr.Ayn ekilde hemen hemen hepsinde bu Yce tanrnn karsnda yeralan bir
muhalifi var, ok nadiren bu ikinci tanr bir yardmc, genellikle daha nemsiz bir yanda
kimliine brnr.
Bylece dalizmin vurgulanmas yeniden karmza kyor. ounlukla rokua tarzyla hemen
hemen tm Dou'da egemen olan, daha farkl yapsyla Puebloda da kendini gsteren ikili yap
nc bir biimiyle Merkez Kaliforniyallarda tekrar ortaya kyor. yleyse, bu ikili dnya
gr sadece tarm kltrlerine ait deildir, toplayc ve avc dzeyinde de belirli bir biim
kazanr ve daha ilkel kltr dzeyinde, bir yaradl ve bir yaratc anlay iinde yaar. Bu
zelliin tarm halklarnda kaybolmas daha yksek bir "gelimeye" dayandrlr; ekonominin
ikili sisteme gre dzeni(kadn=tarm,erkek=av), tren yl ayrm (K ve yaz yaryllar) ve
mitolojideki ikili yap (kizler, k-yaz tanrlar) ilk tanrsal varlklarn karde bana dayanan
ikiliklerini srekli n plana itmitir ve stn, yce yaratcnn tamamen arka planda kalmasna
neden olmutur.
Merkez Kaliforniyallarn dnce yaplar, fakir ve kt ekonomik artlaryla karlatrldnda,
bu iki kesimin kalitelerindeki ztlk daha da gze arpar. Kuzey Amerika'nn dier hibir
yerinde, Kaliforniyallarn, efsanelerde gl bir ekilde ortaya konan,
150
dnsel fantazilerine edeer birey yoktur. Burada batnn "ilkel" kabileleri, kuzeyde ve
douda kendilerinden kat kat ilerlemi kardelerinin ok zerine karlar. Yaamn fakirlii asla
ruhun fakirlii anlamna gelmez.
Bu gibi durumlar karsnda basmakalp "gelimilik" kavramna veda etmemiz gerekir. nsan
ilk nce aa ktklerine ve talara tapt, sonra kendi yapt putlara, daha sonra ok sayda
tanrya ve en sonunda tek bir tanrya' inanc Avrupallarn manevi dnyas iin ok ey ifade
eder, ama doa halklarnn dini anlaylarnda hibir anlam tamaz. Gelimilik kavram-
'gler' veya 'bir ikin g' szleriyle snrl lde modernize edilen-, kabile dinlerinin
anlayna hi uygun bir l deildir. Kuzey Amerika arkayik anlaynn ve inanlarnn
tanmlanmasnda bu kavramn yeri yoktur.
Merkez Kaliforniyallarn mitolojisi, bu Yce tanrlarn pratik dini yaamda nasl bir etkileri
olduu sorusunu akla getiriyor. Bu tanrlar sadece dncede ve anlatlarda m yayorlar,
yoksa dini eylemleri, yani dua ve trenleri de ynlendiriyorlar myd? Burada Foster bizim
snrl bilgilerimize, iblge Yukile-ri arasnda yapt aratrmalarla aklk getirmitir <13) .
Hatrlanaca gibi bu kabile Taikomol'a, "Yalnz gelen" veya dier bir ismiyle "Dnyay ren"
veya "Balangta dilimizi veren"e, tapnr. Taikomol bulutlarn iinde yaar ve iddetli
frtnalarla fkesini insanlarn zerine boaltr. Sesi gkgrltsnde nlar, gzlerinde
imekler akar. Byle kyametler koptuunda aman ifaclar hemen dar frlayp yamur
altnda ellerini gkyzne kaldrarak dua ederler: "Ltfen dindir bu fkeyi, insanlarm
korkuyorlar. Neden yapyorsun ki bunu?" veya "Babamz,
151
ltfen dikkatli ol, burada biz yayoruz. Elimizden gelenin en iyisini yapyoruz, ltfen bize kar
daha ltufkar ol."
Ancak byle, her zaman gereklemeyen olaylar dnda da dua, srekli olarak Yukilerle onlarn
tanrlar arasndaki ba kurar. Bu dualar yemeklerden nce, av partilerine kmadan, balklar
iin dalyan kurmadan nce sylenir ,ve her zaman "iyi bir yrek" iin dua edilmesi hi
unutulmaz. Yeni doanlarn soluklar Taikomol'un armaandr. aman adaylarnn kabulnde,
trene yardmclk yapan ifaclar "Babamza" dnerek dua ederler: "Bu gence iyi bir biimde
konuma yetenei ver (yani ruhlarla iletiim kurabilsin) ve bylece insanlarmza yardm
edebilsin. Ltfen, bu genci tm tehlikelerden koruyacana dair bana sz ver."
Foster, zellikle Taikomol'un uygarlam bir ilikinin sonucu olarak kabul edilmesine kar
kar: " Bu anlay Yuki kltrnn o kadar derinlerine ilemitir ki, ok eski bir mirastan baka
bir ey olmas imkanszdr" (,4). Taikomol Yuki trenlerinde de yaar. Bata belirttiimiz gibi,
Kaliforniya trenleri ro-kua, Pueblo ve Pasifik balklarnn trenleriyle karlatrldnda
ok daha basit bir dzeyde kalr, ama bu gsterisiz,sade ayinler, tamamen Kaliforniya'nn
kendine zg tarzn tarlar; Yce Tanrlar her zaman tm toplumsal bayramlara damgalarn
vururlar. Sadece onlar, dans eden, ark syleyen, dua eden toplulua bir kimlik kazandrrlar.
Kaliforniya, Kuzey Amerika'nn btn tren tiplerini iinde barndrr. Geldiimiz yola dnp bir
gz atarsak, ilk nce Merkez Algonkinlerin ifa evinde ve Pasifik balklarnn k bayramnda
bireye dnk klt grmtk. Burada dini eylemlerin biimi tama-
1
152
men kiiye, her bir adayn derecesine gre kabul trenine ynelikti. Kuzeybat kysnda da bu
geni yaylma temel yapsn gizlemiyor; bireye dnklk burada da ok belirgin olarak kendini
gstermektedir.
Bu bireysel kltlerin yannda, hatrlanaca gibi Delawarelerin ok farkl bir biim alan Bykevi
duruyor, ayn arm rokua ve Puebloda da buluyoruz. Bu klt, genel, evrensel bir ama
tayor; yreinde birey deil, tm dnyann iyilii yatyor. Bireysel dindarlk gizli derneklere
kabul trenlerinde biimlenirken, yani tek bir kiinin bir grev, bir ilev iinde bulunduu
dernekte daha yksek bir dereceye kabul edilmesi ile biimlenirken, evrenselliin erevesi
bayram takvimiyle izilir, yani dua ederek, dans ederek, ark syleyerek mevsimlerin
geilerine elik ederek yaplan bir dizi trenle belirlenir.
Merkez Kaliforniyallarda, her iki dini biim birlikte yeralr; ncelikle Kuksu trenleri, biri genel
olarak tm kabilenin kabul treni ve dieri zel erikinlie gei olarak iki aamada yaplan bu
trenler Kato, Yuki, Pomo, Mivok, Costano, Saunalar tarafndan kutlanr; dieri ise Patvin ve
kuzey Maydularn, bol rn almak (mee palamudu) ve dnyann iyiliini amalayan Hesi
treni <I5>. Her iki klt tipi de ok yaylmtr, buna ramen Hesi'nin corafi dzeni,
Sakramento vadisinde kk bir ekirdek blgeyi gsterir, ama Kuksu ok geni, kyya kadar
dayanan, kuzeye ve gneye uzanan iki koldan Hesi blgesini evreleyen bir alana yaylmtr.
Blk prk baz bilgiler, Kuksunun ok eitli biimlerde ve ok basit bir grnle, bir lm
ve yeniden dou trenine dayandn gsterir. ocuklarn zeri samanlarla rtlr veya
temsili olarak bedenlerine bir mzrak sokulur veya dans evinin baca
153
deliinden dar atlr. ncelikle bu tren zikirler ve bireyin yeniden yaratldnn aynas
olarak, ezbere bilinen yaradl efsanelerinin gsterilerle sergilenmesiyle, yeniden douu
vurgular.
ounlukla ocuklarn kabul treni iki farkl aamada yaplr, birincisi herkesi kapsar, ama
ikincisi sadece seilmi olanlarla ilgilidir, zellikle samanlarn ocuklaryla. Bu arada yeri
gelmiken Kaliforniya samanlnn da yar-kutup kltrlerine ok benzediini belirtelim.
Burada da farkl aman snflar vardr, rnein emerek hastalklar uzaklatran emme
doktorlar, ruhlarla konuan ark doktorlar, dman kovalayan ay doktorlar gibi. Ayrca
burada da grlerle elde edilen ayrcalklar ve grevlerin miras yoluyla gemesi, koruyucu
ruhlar ve gkyzne yaplan yolculuklar da nemli roller oynarlar (,6). Ve birok yerdeki
aman ilevlerinde olduu gibi, Kuksu kabul trenleri de Yce tanrya dayanr. Trende,ya
Yukilerin Taikomol' gibi banda muhte-en bir ty ssle (Bykkafa) kendisini gsterir, ya
da Pomolarn Kuksu'su gibi, yardmcs ve kardei "okul"u ziyaret eder.
Hesi treni de kimliini Yaratcdan alr. Drt rzgar ynne yaplan sarlarla davet edilir ve
kartal tylerinden yaplm heybetli bir pelerin tayan bir eli bayramda onu temsil eder.
Trenler belirli bir dernek tarafndan gerekletirilse de, Hesi trenine herkes katlabilir. Bu
tren, 1.Ekimde balayp 1. Maysa kadar sren bir dizi trenden oluan gerek bir bayram
takvimine de baldr, hatta Hesi balangta yer alr. Ondan, yamuru yadrmas, topra
beslemesi, mee palamutlarn oaltmas, salgn hastalklar uzak tutmas, sellere ve
depremlere engel olmas beklenir <l7>. Ayn nitelikler Delaware B-
154
yk Evi'nin de temelini oluturur ve aralarndaki benzerlik bundan daha da byk ve anlaml
olamaz.
Genel grnleriyle kabile kabul trenlerine ok zt olan bu evrenin btnl zerine kurulu
bayramlar, ok eski bir dine aittirler. Bu dini tabaka, Al-gonkin soylarndan Yurok ve Karoklarn
bir "Dnyann yenilenmesi bayram" kutladklar (,8) Kuzeybat Kaliforniya'daki en yakn
akrabalarndan, ktann tam aksi ynnde, Delawarelerin Bykevde tm insanlk iin dua
edip, dans ettikleri kylara kadar uzanr.
Dier taraftan Kuksu klt lm ve yeniden doula kuzeybat kylarna ve Merkez
Algonkinlerin ifa evine yakndan benzer. Burada tm ktay birletiren bir nitelik vardr. Hangi
dindarlk biiminin daha eski olduunu sylemek ise ok gtr. Merkez Kaliforniya'da Hesi
trenleri, sanki dernek kabul trenlerinin ayinleri tarafndan, Sakramento vadisinde yer alan,
imdiki kk blgesine itilmi gibi grnmektedir. Genel olarak bakldnda bireycilie dnk
trenler, yalnzl temel alan nitelikleriyle en kuzeydeki blgelere aitler; buna karn evrensele
dnk olanlar, toplumsal bayramlar ve dnyaya kar gsterdikleri yakn ilgi ile gneye
zgler. Kzlderililere sorulduunda eskinin evrensellie, evreni sevme anlayna dayandn
sylerler: "Dier tm dinler sadece bu inancn birer koludur" (19>. Aratrmalar yrekten
gelen bu szleri kabul etse bile, Kaliforniya trenleri, insanln daha ilkel dzeylerinde bile,
dnyann ierdii hereye kar duyulan derin sevginin, insan ruhunu ne kadar gl bir
biimde harekete geirdiini gstermektedir.
KAYNAKA <~
1 Genel giri iin bkz. Kroeber: Handbook of the Indians of Cali-fornia,s.898, ayrca
Krause: Die Kuttur der kalifornischen Indi-aner, Tafel 1: Karte der Vlker und Sprachen.
2 Kroeber: Handbook,s.395.
3 Dini konularn genel tasviri iin bkz. Kroeber: Indian Myths of South Central
California,1907; The Retigion of the Indians ofCalifor-na,1907. Loeb: The Creator Concept
among the Indians of tiorth Central Califbrnia,l926. Byk kafa gibi nemli dini ayrntlarn
fotoraflar iin bkz. Merriam: Studies of California Indians, 1955.
4 La Psychologie religieuse des Achumawi,1928. lgili kayt s. 150.
5 De Angulo,s.528.
6 De Angulo,s.583.
7 Kroeber: Indian Myths of South Central California, s. 183; Hand-book,s.l82; Yuki
Myths,s.905.
8 ok gzel Vintun mitleri Curtin'de yer alr: Creation Myths ofPri-mitiueAmerica,No.l,s.3-
43:"01elebis". Du Bois and Demetroco-poulou: Witu Myths,s.287 ve 290.
9 Dixon: System and Sequence in Maidu Mythology, s.32; Maidu Myths,s.39; Maidu
Texts,s.4. Loeb: The eastern Kuksu Cult, s.157,203.
10 Dou Pomolar bkz. Loeb: The Creator Concept,s.489; Bat Po-molar bkz. Loeb: a.g.e.
s.475.
11 Kroeber: Handbook, s.362.Ad geen gney Vintunlar Patvinler-dir. The Patwin and their
Neighbors, s.304.
12 Gifford: Miwok Myths,s.310, Merriam: The Dawn of the World, s.18.
13 A Summary of Yuki Culture,s.204,213.
14 a.g.e.,s.204.
15 Kuksu iin bkz. Kroeber; Handbook,s.364,855: Loeb: The Wes-tern Kuksu Cult,l932; The
Eastern Kuksu Cult,1933. Ritellerin zellikle iki aamal niteliklerinin detayl tasviri Wilhelm
Schmidt: Nachtraege zu den Religionen der CJrvlker Amerikas, s. 17,41,46,52,65,78,v.s.
Hesi iin bkz. Barrett: The Wintu Hesi Ceremony, s. 438. Her iki kltn karlatrlmas ile ilgili
nemli notlar iin bkz. Kroeber: Handbook,s.381.
16IBir Yuki samannn gkteki yolculuu ile ilgili bilgiler bkz. Kroeber: Handbook,s.l97.
17 Kroeber: Handbook,383; Loeb: The Eastern Kuksu Cult,sA94, Barrett: The Wintun Hesi
ceremony,s.468.
18 Kroeber and Gifford: World Reneval, aCult System of Natiue northwest California,\949.
19 elaware Bykevinde bir Kzlderilinin szleri, Speck: The Dela-Auare Indian Big House
Ceremony,s.21.

"Bu kutsal yeryznn her yeri kutsaldr halkma. Parldayan her bir am inecii, her sevecen
ky, karanlk ormanda ykselen tm buular, gnein aydnlatt aklklar, sonra vzldayan
bceklerin hepsi, tm kutsaldr bunlarn bize...
Topran parasyz biz, toprak da bizim paramz. Kzkardetir bize o hokokulu iekler;
erkek kardelerimizdir geyikler, atlar, koca akbabalar. Kayalk yarlar, krlarda yetien sulu
yemi, taylarn bedenindeki scaklk, birde insan... Bir aile tm...
Amerika ktas yerlilerinin insanla yeryz arasnda, ya da baka bir deyile insanla toprak
arasndaki ilikinin ayrmna varmada uzun bir gemii vardr.
ef Seattle'n szleri bu duyarlln en gzel bir biimde davurulmasdr. umarz ki bu szler,
toprakla, bitkilerle, hayvanlarla, gne ve rzgarla bamz yeniden kurmada, yeni bir
duyarlln kapsn amamzda yardmc olur bize...

Azteklerin ve Mayalarn Dinleri

Eski Amerikan Halklarnn dinlerinin tantld kltr izlencemizin ilk kitabnda iki byk
uygarln Azteklerin ve onIa;nda ncleri olan Mayalarn dinsel inanlar ve bu dinsel
inanlarn temelinde yatan kendine zg kltrler anlatlmaktadr.
Gnmzde corafi konumu nedeniyle "Orta Amerika" olarak adlandralan blgede Kolomb
ncesi Amerikan kltrn oluturan eski Meksika ve Maya lkelerinde gelien dinler
hakkndaki bilgilerimiz, yaklak 1920'li yllarda balayan arkeolojik kazlarla elde edilmitir. Bu
zamana kadar aratrmaclarn elinde birka yap ve ant ile kzlderili resim yazlar ve
spanyollar tarafndan yazlm kaynaklar vard. Kazlar baladktan sonra bilim adamlar bir
anda, topran neredeyse ikibin yl boyunca insan elinin ykclndan titizlikle koruduu, byk
bir ksm hi bilinmeyen ve ok ynl bir uygarlk buldular karlarnda. Buluntular sadece
gnlk yaam ve el sanatlarnn deil ayn zamanda eski Amerika'nn ilk zamanlarnda gelien
dini gr ve geleneklerin de etkileyici tarzn ortaya koyuyordu.
Binlerce yl d dnyaya kapal kalm, eski kta dinlerinin etkilerinden uzakta gelimi ve eski
ktann "kurtarc dinleriyle" kltrleri Avrupal Fetihiler tarafndan ldrlp yok edildikten
sonra tanm eski Amerikan halklarnn dinsel inanlarnn anlatld bu betii okuyucularn
deerlendirmesine sunuyoruz.
Amerika'y istila eden beyazlarn bir asr boyunca tm kklerini kurutmaya alt
Kzlderililerin Efsaneleri var bu kitapta. Ve burada anlatlan efsaneler Kuzey Amerika
yerlilerinin yreklerinden ve ruhlarndan gelmektedir. Bazlar binlerce yldr tekrar tekrar
anlatlagelmekte, kimisi dinleyicilerin deien gereksinimlerine uymak zere baz
dzenlemelerden gemekte ve kimileri de ada insann gr dorultusunda yeniden
yaratlmaktadr. Kaynaklarn yeryznden, insan yaamnn ayrlmaz paralar olan bitkiler,
otlar ve hayvanlardan alrlar. Eski dillerde sakldrlar ve doal hayatn ritmiyle uyumlu olarak
gnmze ularlar. Bu balamda teknolojik, insan elinden kma ortamlarn geliiminden farkl
bir sre izlerler. Grnen o ki, gz srekli saatte olan, sorunlarn zmek iin saniyeleri
kullanan mikroip toplumunun endstrilemi insannn evrenin ortak doas zerinde
dnmeye ne pek vakti ne de niyeti vardr.
te bu efsaneler endstrilemi insann evrenin ortak doas zerine ola ki kk de olsa bir
bak atmasn salar.
Kzlderili kltrleri zerine yetkin iki aratrmacnn hazrlad bu kitapta Amerikann belli bal
btn kabilelerine ait efsaneler ve kitabn ek ksmnda da bu kabileler haldunda bilgiler
bulunmaktadr.