Cavit Orhan TTENGL,

PRENS SABAHATTN

S T A N B U L , M A T B A A S I

1954
 NDEKLER

nsz . . . . ................................................. 3

Giri

I Tanzimat'tan 1908e doru . . . . . . 5

II Reform ihtiyac . . ........................... 9

Giri iin bibliyografya notlan................................ 15

Prens Sabahattin (1877-1948)

I Aile e v ire s i........................... 17

it Fikr h a z r l ................................................. 19

III Siyas aksiyon g a y e s i................................. 21

IV Fikirleri . . . . : ................................. 30

V Faaliyetini durduran engeller . . . . 59

V I T e sirle ri............................................................ 60

VII Tenkit ve n e t i c e ...................................... 65

K s a ltm a la r ......................- ........................................ 68

Bibliyografya notlar ..................................................69

Prens Sabahattin iin ek bibliyografya . . . . 72

 NSZ

Baz fikir ve sanat adamlar iin lm lerinden sonra

deerleri anlatlmak bir aln yazs oluyor. Batda pek ok
rneklerine rastladmz bu olayn yaadmz gnlere ya
kn bir rneini fikir hayatmzda Prens Sabahattinde b u l
mak m m kndr. B tn hayat boyunca m em leketinin yk
selmesi, kurtuluu iin alan, bu uurda rahat bir hayat
teperek eitli nankrlk, kt anlalma, yoksulluk ve s
trap iinde gnl rzas ile didinen, hak belledii yola
yalnz giden , j o Haziran 148 de svirede hayata gz
lerini yuman Sabahattin, byle bir aln yazsnn sayl ma
durlarndan biri oluyor.
8pp ylnda balad mcadele hayat, btn mr
boyunca inand kanaatleri savunan, (Hasta adam) gelip
geici tedbir ve idare-i maslahat fikirler yerine lm usul
lerle, sabrl fakat kkl almalarla esenlie kavuturma
y ama edinen bir cemiyet mimarnn hayatdr. Ona g
re, hasta olduundan phe etmedii cemiyeti, nce monog-
rafik aratrmalarla yakndan tanmal, slahatn ana izgile
rini bu tanmadan karmaldr.
Sosyal meselelere ekil vermek amacn gden her ha
reket tarz (action) bir fikirden kuvvet almak zorundadr.
Fikirden gelmeyen aksiyonlar, sesin llerde kaybolmas gi
bi, ardnda iz brakmadan kaybolmaa mahkmdur. Saba-
hattinin hareket noktasn tekil eden ana-dnceler Fran-
sada L e Play tarafndan kurularak devamclar tarafndan
gelitirilen (.(.Science sociale ci dncelerdir.
Hereyden nce yaama tarzmz, cemiyetin yapsn
deitirmek gerektiini savunmu, Yeni T rk iy eyi yarata-

3
cak terbiye anlayn ileri srmtr. Liheralist anlaya
bal olan Sabahattin, bir siyaset adam olmaktan ok bir
fikir adam, bir terbiyecidir. Fikir dayanaklarndan biri o-
lan (.^teebbs ahsi ada pedagoglarn kiilik prensibi
nin baka trl syleniidir. K iiliin teekklne tem el o-
larak ktisad istiklli art koan diiiinrm z, yar ms
tem leke artlarnn hkm srd Osmanl mparatorlu
unun son gnleri iin, ileri saylacak fikirler tamaktadr.
vTrkiye nasl kurtarlabilirf adl kitab ile Yirm inci Yz
yl Vakf adna m em leketim izde aratrmalar yapm olan
Am erikan iktisats Thornburg ve arkadalarnn, dilimize
iiTrkiye nasl ykselir?)) ad ile evrilmi bulunan kitab
arasnda zaman farkn da gzden uzak tutmadan yaplacak
bir kyaslama, neticeleri bakmndan herhalde dndr
c olacaktr.
Sabahattinin ahlk kiilii, bize gre, fikr kiiliin
den daha az nem li deildir. Hayatnn her safhasnda r
nek saylacak ahlk davranlarna hol hol rastlanyor. B il
hassa bu yn ile, m em leketin ve genliin m ehul kal
m olmas, ahlk rnei gsterilecek insanlara ok muhta
olduum uz gnm zde, m emleket hesabna bir kayp ol
mutur.
1942. ylnda ^Deirmem) de, daha sonra <.iYeniden D o
u dergisinde, yaynlanan bir ka makalemizde Sabahat
tin zerinde durm utuk, i'] Nisan 1944 tarihinde Edebiyat
Fakltesindeki bir konferansmzda aTrkiyeyi kurtar
mak)) gayretleri iinde Sabahattinin yerini belirtmee a
lmtk. lm nden nce Vatan gazetesinde km olan
bayazlarla um um i efkrda bir ilgi uyandrlmaa all
m, 50 Haziran 1^48 de lm fikir hayatmz iin Saba
hattinin adeta yeniden kefi olmutur. yle umuyoruz ki be
lirtileri grnm ekle kalmayarak gittike artan bir sevgi ve
hayranlkla gelim ekte olan Sabahattin ilgisi, onun orijinal
taraflarn ortaya karmay kolaylatracaktr.
Kitabm zla Sabahattinin fikir dnyasnn kaplarm
yeni nesillere aralayabilirsek kendim izi bahtiyar sayacaz.
Beyazt, Kasm
C. O. T T E N G t L
 G R

T an zim attan 1.908e doru ...

k in ci M erutiyet olaylarnda fikir adam ve aksiyon

adam olarak birinci plnda yer alan Prens Sabahattin, T an-
zimattan bu yana mna kazanan Avrupallamak cereyan-
nin nem li bir merhalesini ifade eder. m paratorluu ayak
ta tutabilm ek endiesi, ele ald meseleleri ok tenkit edi
len Tanzim atn ikicilii ne dmeden halle yeltenmesi,
T anzim at grnn tarihin ak iinde ald ekil bak
m ndan bilhassa dikkate deer.
ster ((... haric tesirlerin empoze ettii bir slah te
ebbs , ister ((keyfilikten h u k u k li e , kanunsuzluk-
tan m eruiyete, em niyetsizlikten em niyete geii* ifa
de etsin; ister Avrupallama siyaseti altnda eski din m e
deniyeti ve hukuk felsefesini devam ettirmek^ eklinde an
lalsn, T anzim at olay Osm anh m paratorluunda bir ya
p deiikliinin ifadesidir.
D ou ile Baty bir arada yaatmak niyetiyle giriilen
bu hareketin ... kollayclk, telifilik ve ikilik^ zellii
zerinde ok durulmu, T anzim at zihniyetinin cchilfeti ve
saltanat, Osm anlc, m utlakiyeti,.. tedricci ve idare-i mas-
lahat, atfeti. G arbi stn grc, G arpten medet umu-
cu" olduuna iaret edilm itir.
 Baarszlk ve bocalama m illerinin banda iki ayr
m edeniyetin tefekkr ve 't.eknik' arasnda kurulm asna a
llan dayanmann, bu dayanma zerine oturtulm ak is
tenen 'dnya gr nn bulund uu muhakkaktr.

Batllama hareketlerinin deilse bile T anzim atn ba

lad tarih olan 1839 Glhane H att H m ayunu, devlet
-vatanda m nasebetlerini yeni b ir anlayla dzene koy
mak bakm ndan ileri atlm iyi niyetli bir adm olarak ele
alnabilir. Her alanda baarl saylan A vrupa karsnda var
olmakta devam edebilm ek istei yannda, Fransz ih til li
nin dnyaya yayd fikirler karsnda trl rk, dil, din,
m illiyete mensup insanlar ayn b t n n fertleri olarak bir
arada yaatmak endiesi de gerek T anzim at Ferm annn ya
ynlanmas, gerekse Ferm ann fikir-z zerinde tesirli ol
mu olsa gerektir.

1839 Ferm annn ruhu u... emniyet-i can ve mahfuzi-

yet-i rz ve namus ve mal ve tayin-i vergi ve asakir-i mukta-
ziyenin suret-i celb m ddeti istihdam kaziyelerinden 'ib a
r e t... olup bu kaziyelerin ( t . . . taba-i seniyemizden olan
ehl-i slm ve m ileli saire bu msaadat- ahanemize bil is
tisna mazhar olmak z e r e ...h a lk la r n hukuk eitlii zeri
ne kurulm u olmasmdayd.

856da yaynlanan Islhat Ferm annda <(... Glhane-

de kraat olunan hatt hm ayunum ile ve Tanzim at- Hay-
riyem m ucibince her din ve mezhepte bulunan kffe-i tab-
ay-i ahanem hakknda bil istisna emniyet-i can ve mal
mahfuziyet-i namus iin taraf- erefi Pdiahanemde vaad
ve ihsan olunmu olan teminat b u kere dahi tekid ve te-
yid^ klnm akta, bylece 'Ssg dan 1856 ya kadar geen 17
ylda msbet bir adm n ileri atlam ad aa vurulm ak
tadr. ... T rk iyed e T anzim atn birka rical-i hkm etten
baka taraftan yoktu ve bunlar dahi dvel-i ecnebiyenin te
siri ile slhatn lzum unu anlamlar ve slhat meslek-i
siyasilerine esas ittihaz etmilerdi. hkm baarszln
sebebini yenilie taraftar olanlarn aizlnda gsteriyorsa da
esas sebebi f i k i r' ile a k s i y o n arasnda kurulm as ge
rekli ve zarur olan balln, fikri ktta ve szde bra
kan gevekliinde aramaldr. Yapm aktan ziyade yapyor
grnm enin hkim olduu idarei maslahat zihniyeti, yeni
ile eskinin mcadelesi baladktan sonra yerini, edeb hare
ketle de desteklenecek olan, daha rasyonel bir zihniyete b
rakacaktr. B u deiiklik, Tanzim at grnn hkm et
m em urundan fikir adam na gemesiyle balamtr, dene
bilir.

B ir sebepler karma sonunda - sebepler arasnda ru

h m illere de yer verm eli - fikir adam larnn aksiyon ga
yesi ile bir araya geldiklerine ahit oluyoruz. 1865 ylnda
Yeni Osmanllar Cem iyeti gizli olarak faaliyete balyor.
T rkistan n erbab- ebabnn zihniyetine tercm an olan
M. Fazl Paann ... insan olanda slhat ve vatan gayreti
bulunm ak iktiza eder. sz ve bu sz m urad olarak bir
zmreye maletmesi ((...idare-i mutlakann, idare-i merute-
ye tahvili iin ittihaz olunacak tedabirM^" kendilerine ama
edinenleri tarih sahnesine karmaktadr.

stanbuldan uzaklatrlm ak zere olan Ziya ve Nam k

Kem al Beylere Pariste bulunan M. Fazl Paann gnderdi
i Gayet vsi olan saha-i hrriyette vatann saadet ve sel
metine kalem inizle hizmet etmek zamandr. Sizi, bu hiz
meti birlikte ifa iin Parise davet e d iy o ru m .))c m le le rin i
tayan m ektup 17 Mays 1867 de bu davete katlm ay sa
layacaktr.^- A vrup a basnnn Jeunes-Turcs kelim esiyle ad
landrd savalarmz yatann saadet ve selmetine ka
lem leriyle hizm et etmek iin A vrup ann by k merkezle
rinde alacaklardr.

Bu katan 32 yl sonra, ayn ama ile ve gnl rza

syla Paris yolu nu tutacak olan Prens Sabahattin, yalnz g
rn olarak deil, duyu ve dn olarak da Avrupaya
doru'nun yeni b ir devam oluyor.

Paris, Londra ve bunlara eklenen Cenevre yayn a

lmalar Ziya ve Nam k Kem al Beylerin kalenleriyle giri
tikleri bir mcadele devresidir. Baz gr farklarnn on-
lardan ayrd A li Suvi de, daha sonra cann urunda ve
recei davas iin, fikir sava yapmaktadr.
Ziya Paa ve N am k K em alin H rriyet e yaynlanm
olan m akaleleri Tanzim at devrinde yabanc mdahelesi,
T anzim at adam larnn ve yaptklar ilerin tenkidi, T a n zi
mat srasnda m em leket ekonom isinin iinde bulunduu
fena durum, borlanmalar, yabanclarn T rkiyed e emlk
sarfna msaade edilmesi ve T anzim at maarifi etrafnda ne
dndklerini ortaya koyuyor.'^
Yeni O sm anllarn T an zim at adam larna kar ileri
srdkleri itirazlardan birinin Tanzim attan sonra eriat
dnda kanunlar yapmaa teebbs etmek olduunu ileri
sren makale sahibi ile beraber ((Yeni Osmanllar, T a n zi
mat H attnn siyas ehem m iyetini inkr etmemekle bera
ber siyas haklarm zn tem ini iin kfi olm adnda srar
ediyorlar.)) diyebiliriz.
((14 M uharrem 1284 Cum artesi gecesi, menfi bu lu n
duu Kastamonudan atla neboluya..' kaarak, sonunda
Messinada N am k Kem allere yetitii sylenen A li Suvi,
ileri fikirleri sebebiyle, az zaman sonra arkadalar ile uyu
amyor. H ilfeti re(idedii, cum huriyeti oluu, dil ve alfa
be davas etrafndaki dnceleriyle bilhassa dikkati ek
mektedir. Bata Ziya Paa ile Nam k Kem al olmak zere
Yeni Osm anllar devlet kanunlarnda eriatn esas tutulm a
sn isteyerek slm fkhn m dafa ederlerken A li Suvi,
fkh ve usul-i fkhn aleyhinde yazlar yazyor ve devlet ida
resinde dinle dnyann birbirinden ayrlmasn istiyordu.))^'

Ksaca temas ettiim iz b ir devrin baz fikir adam larn

da ahit olduum uz gayret ve didinm eler ilk meyvesini B i
rinci M erutiyet eklinde 1876 da vermise de pek ksa s
ren bu devri, m enfalar ve zindanlar ile, sansr ve hafiye-
leriyle, uzun b ir istibdat zaman takip etmitir. in iin
yanmakta olan eski ate goS de kinci M erutiyete imkn
verecektir. kinci M erutiyetle yakn ilgisi olan Sabahatti-
nin hayat ve fikirlerine gem eden nce X IX . yzyl T r-
kiyesinin bir zaruret halinde hissettii R e f o r m ihti

8
y a c ' zerinde durm alyz. B u ihtiya, sebeplerine bala
nabildii nisbette t i m a m e s e l e'nin tima ve fe l
sef bir ekilde ortaya konulm as cevaplandrlm , Prens
Sabahattinin aksiyonu zincir iindeki yerini alm olacaktr.
Islahatlar soyundan bir fikir-siyaset adam ile kar kar
ya olduum uz anlalacaktr.

II

R eform ihtiyac

Om anh m paratorluunda X V I. yzyldan sonra s

rp gelen asker m alubiyetler, ok d e k ele alnd gibi,
gerilem ede bir sebep olmaktan ok trl m illerin hazrla
d b ir n e t l e edir. M add ve manev m illerin son tah
lilin d e elde kalan ey 'yerinde sayan Asya m n y2imn.?i, ileri
teknik ve fikirle kuanm'))^n bir Avrupann meydana
kmasdr. Avrupa-Asy ekimesi, nceleri gururum uzun
grm em ize engel olduu bir tezat halinde iin iin devam e-
derken gelimekten geri kalmam, hi olmazsa askerlike
geriliim iz kabul edilm ekle balanan uzlama havas, ken
dim izi toptan ipkra kadar varmtr. T ezad n uuruna var
m ann maraz ekilde grn sayacamz 'ban kuma
gm en devekuu zihniyeti' ile ifls ettiim izi haykran aa
lk duygusu yannda, kurtuluu mazide ve arkl kalm ak
ta arayan muhafazakr aydnlarla, hal aresini Bat anlay
n benim seyip kabul etniekte arayan ileri fikirliler yer alr.
leri-geri fikir mcadelesi halinde devam edegelen ekime,
m paratorluktan Cum huriyete kadar geirdii olula bir ya
p deirnesini ifade eder.

X I X . yzyln sonlarnda en iddetli ekliyle grnen

reform ihtiyac, t i m a m e s e 1 e ile ikiz ola:gelmi-
tir. M eseleyi, X IX . yzyldan nceki olaylarn nda ele
alm ann bizi daha isabetli neticelere gtrecei um ulabilir.
 ...T rk iyed e tima m eselelerin lm ve hasb suret
te tetkik edilmesi yolunda hazrlayc tesirleri...^ olduu
sylenen lyihalar, bu bakm dan zerinde durulm aa deer
eserlerin-banda gelir. 'Lyihacln yan banda, X V I.
yzyldan balayarak, olaylar sadece hikye etm ekle kal
mayp kssaclk yannda m uhakeme ve tetkike de yer a
maa, itim aiyatn tasla olan bir nevi T a rih Felsefesi yap
maa^ balayan T rk m verrihlerinin. Ktip elebiden
Cevdet Paaya kadar, bir b n i H aldun M ektebi meydana ge
tirdiklerini de syleyelim,

X V II. yzyln baz zelliklerini belirtm ek zere ele

aldm z Nizam- devlete m teallik G rieli K oi Beyin
seadetl m ehabetl R bi Sultan M urat Han Gaziye verdii
risale, tok ve gereki ifadelerle zamannn hastalklarn
ortaya koyuyor. H arem -1 Hm ayuna hilf kanun trk ve
yrk ve ingene ve yahudi ve bi din ve bi m ezhep nice
kall ve ayya ehir olanlar girer oldu diyen Koi Bey
((Bundan byle bir tedark grlemezse ve zeamet ve timar
erbabna verilmezse bu derme atma asker ile din ve dev
lete lyk bir hizmet grlemez.^ neticesine varyor. teki
sayfada karlatmz bir cm le ilme bel balanln gs
teriyo r; ... malm-u H m ayun o la 'k i eri erifin beka&>
ilim ledir ve ilm in bekas lema iledir.'

Msamaha ile lem in elden gidecei, zlim lerin ceza

snn grlm ek gerektii ortaya konulduktan sonra zeamet
ve timar tekilt ile Yenieri taifesinin bozulmas zerinde
etrafl bir ekilde durulm aktadr. Menasb- Padiahnin
lvet ile naehline verilir o ld uundan ac ac ikyet eden
Koi Bey, bir sebepler zinciri halinde sralad u fikirleri
ileri srecektir: ((Velhasl Saltanat- aliyyenin evket ve k u v
veti askerile ve asakirin bekas hazine iledir ve hzinenin
tahsili reaya iledir ve reayann bekas a.dl- dad iledir. Hl
lem harap ve reaya perian ve noksan zere ve erbab seyf
bu halde. B ir taraftan memlik-i islmiyye elden gitm ekte,
yine tedbiri grlm ez ve ilc sorulmaz; envai sefahet ek
silmez. Bu gaflet ne gaflettir?*

10
 III. Selim e, sadrazamna; Benim vezirim; bugnden
itibaren rvet alup zulm edenleri bilp ligarazin ketme-
derseniz vallahi ben elbet duyarm. ba ve ecdadm ervah
iin evldm dahi olsa kyarm ve siyaset ederim. Byle bilp
yle hareket edesin.^ em rini verdirten olay Koi Bey iin
de ok nem lidir. O da yle yazyor: M alm -u Hm a
yun-u ehriyar ola ki: zulm rvet her kangi devlette ki
peyda ve aikr oldu, ol devlet harab- yebab ve berkete-i
ruzigr oldu. B u cm le ahval-i ktbi tevarihte bu minval
zere tahkik ve beyan olunmutur.
Koi Beyin bu gereki szlerinden sonra topiye va
ran isteklerde bulunacan sananlar aldanrlar. nk, o-
na gre hal aresi, olmas gerekene zlemi dile getiren u
sorunun iindedir: Dnyadan garaz kalkup rvet bertaraf
olsa ve her mansp ve her dirlik ehil ve mstahakkma ve
rilse saadeti uzma deil midir?''
Koca Sekbanbann ehzade Sultan M ustafaya sun
duu lyiha H ulsetl kelm fi reddl avam X V III. yz
yln sonunda en nemli meselenin askerlikteki geri gidie
kar are aramak olduunu belirtm ektedir. Rahatszlk ve
ren i meseleler ((lemin mizac bozuk olmala.. aklan-
makta ise de, b u aklam a yolu her ktle sebep olarak
memlekette yaplan yenilik hareketlerini misal gsteren ge
riye bal kalanlara kar verilm i bir cevap olsa gerektir.

Lyihann balca konusunu, A vrupa yntemi ile yeni

bir ordunun dzenlenmesi meselesi tekil ediyor. O rdu
mensubu olan yazar, esirlii srasnda edindii kanaat ve ce
miyet hayatm z zerinde yapt gzlem lerden faydalana
rak, adeta bir B atl gryle, ele ald meseleyi soukkan
llkla zm lyor. Gerek, ehzadeyi yeni bir ordunun l
zumu ve A vrup a yntemi ile hazrlanmas bakm ndan inan
drc fikirleri, gerekse eski ordunun kuruluu ile imdiki
durum u arasnda yapt kyaslamalar bu zmleme iinde
atlm baarl adm lardr.
II. M ahm uta sunulan R agp Efendinin Islhat L yi
has ie blge aratrma ve incelem elerinden balamas ba

11
km ndan, daha nceki lyihalara kyasla, paradan btne
gitm e tem ayln tayor. Sancak ve sancak kazalarna tayin
olunacak m em urlar halkn tasarrufunda bulun an m enkul o-
lan ve olmayan mal tesbit etmeli, vakflara ait m lk m ey
dana karlm al, bakm szlktan harap olan vakf, cami,
medrese, mektep v.s. Evkaf- H m ayun N ezaretinin alaca
tedbirlerle kurtarlm al, mal-mlk ve arazi saym sonunda
halka ait servet ve hayvanlar anlalacandan vergi hakka
niyet zere alnm al., gibi istekler lyihann ana fikirlerini
tekil etmektedir. Ragp Efendi, fikirden ie gem ek yolu n
da acele gstermekte, ((bu m evaddn tecrbe ve nmune-
sine irade-i seniyeleri m teallik ve msaade-i devletleri bu-
yurulursa evvel emirde bu kullarn sancaklarn birisine m e
m ur tayin buyurup bim ennihi ve kerem ihi teal bir sene
zarfnda bermantuk- emr-i li ve bermuceb-i layiha ryet
ve tekm il defterlerini der-i bar- evket-makarr- mlkne-
ye irsal ve manzur- devletleri buyuruldukta badehu mna-
sib ve mstahsen buyurulduu halde emsaline nazaran ic
rasna teebbs olunmas n istemektedir.
A bdlm ecit zamannda hazrlanan Meslis-i li Lyi-
hasnda rvetin kaldrlm as zerinde duruluyor. sfendi-
yar oullarndan emsi Paann ((Bugn Sultan M urat H az
retlerine bycek bir rvet kabul ettirdim . Badema bu lez
zet dima- seltinde mustakr olur ve intizam- devletin in-
hillini icap ederek ben dahi ecdadm n intikam n alm
olurum.))^" diyerek tahmin ettii inhill ve diledii intika
mn alnm akta olduu, rvetin kaldrlm as iin bu l y i
hada yeniden rastladmz, u tavsiyelerden anlalmakta
dr; ((... halk irtikptan kurtarm ak iin b ir takm taayy
kapulan aup ve usul ve idare-i ztiyeyi yoluna koyup her
kesi geinm ek iin bab- devlete drm ekten ve yamage-
ran gibi hzineye rm ekten kurtarm ak ve ehil olarak is
tihdam olunan memurin-i devleti ihtiyacen veya ihtiyaten
irtikba sevkeden halttan ber eylemek..'^
1839 ve 1856 Ferm anlarm da ad geen lyihalara res
m makamlarca yaplm olan bir ek saymak hakszlk ol
masa gerektir.

12
 B ir i sknts yaratmasn tabii karlyacamz, sla
hat fikirleri ve tlere konu olan olaylar yannda, ...ia-
kn bir bedbinlie kar m it telkini maksadiyle-..)) yazld
sylenen, ((stikblimiz em indir: n k , d i y e balayan pa
ragraflarn on defa tekrarland N am k Kem alin kalem in
den kan bir makale, inan ve gven havas yaratmaa a
lyor. A yn gayret N am k Kemale can ekien m illet iin

H akir olduysa m illet anna, noksan gelir sanma

Yere dmekle cevher sakt olmaz kadr- kymetten^
msralarn syletecek, ferdi
Sana senden gelir bir ite ancak dd lzmsa
m idin kes zaferden gayrtdan imdad lzmsa
m sralanyla kendi kendine inanmaya davet edecektir.

m it havas yaratmaa alan m sralann yannda, in

kraz psikolojisini paylaan, cemiyet dzeninden ikyet e-
den iirleri, R uhi-i Bdad<ien Ziya Paaya kadar, uzun
bir zaman evresinde grm ek m m kndr.
T anzim at tercm eciliine ksa bir gz at bile, sis
temsiz olmasna ramen, felsefe alannda yaplan tercm e
lerde bir ihtiya endiesi bulunduunu gsterir. Makyavel,
J. J. R ousseau... gibi dnrlerden eserler tercme ed il
mesi sebepsiz deildi. T anzim atn ilk yllarnda tannmaa
balanan X V III. yzyl felsefesi (Fransz X V III, yzyl) E-
debiyat- Cedide ile yannda pozitivizm e yer verir. H. T ai-
nei^* estetik endielerle tantan da Servet-i Fnun olmutu.
B unlar gznnde tutularak cc.. pozitivizm bize ilim yolun
dan deil, ancak edebiyat yolundan girebildi.^ demek do
ru olur. Daha sonra, A uguste Com tea sempati duyan A h
met Rza, Spencerin m ekanik tekm lcln devam et
tirenler ve bir sistem tekil etm ekten uzak, dam k, eitli
fikir krpntlar..
H enz gzlerimiz kendim ize evrilmi deildir. T a n zi
mattanberi devam edegelen dank ve tesadfi tercme-
ciliim iz aknlmz artrm, gnn istekleri nazar fel

13
sefe yerine tima felsefe zaruretiyle dnrlerim izi kar
karya brakm tr. K kl fikir kaynaklarndan yoksun o-
lan dnce dnyamzda pek de baarl saylamyacak telif
ilik denem eleri ve adapte m tefekkir' rnekleri ile kar
lamamz bir kader yazs olarak anlamak yerinde olur.

Cum huriyet ncesi fikir hayatm zn byk fikir adam

olarak tanlan Ziya Gkalp bile T anzim attaki Dou-Bat ik i
liinin dnda ele alnamaz. Pek de baarl olmayan l
bir telif denemesine girien Gkalpn ((...bu telifiyle T a n zi
mat zihniyetinin en tam ve sistemli mtefekkiri))' old uu
nu sylemek dorudur. Medeniyet-hars ikilii cinsinden an
laylar, son temsilcisini Ziya Gkalpta bulan Tanzim at-
l m kendisidir.
D ou zihniyeti iinde, teokratik b ir devlet olarak geli
en, asker gc gnden gne azalan ve i gailelerle ura
an OsmanlI im paratorluu, ister istemez, yap (gm lek
demek geree daha uygun) deitiriyor, D oudan Batya
dnyor. te, gz konusu ettiim iz tima mesele nin ba
lca sebebi, memleket aydnlarn pek yakndan ilgilendiren,
onlar gelii gzel veya derli toplu tima reform ihtiyac
ile kar karya brakan ana-konu budur.
m paratorluun iinde bulunduu durum , A vrupal
by k devletlerin taknd tavr gznnde b u lu n d u ru la
cak olursa, fikrin yannda aksiyonun neden bir zaruret ol
duu, tima felsefelerin neden kanlm az b ir vaka ola
rak ortaya kt daha iyi anlalr. B ilgi nazariyesinden si
yas felsefeye ykselen yava ve tem kinli feylesof yerine,
tima meselelere belirli bir adan bakabilecek dnrlere
lzum hissediliyor. Bu lzum , cemiyet hayatnn deva is
teyen eitli dert ve meselelerine bizzat hayat tarafndan y
neltilm ektedir.
K onuya girerken, fikrim izi bir ka kelim e ile ksalt
mak gerekse ((Siyas felsefe ancak G en T rk le r hareketi ve
M erutiyetten sonra bir taraftan Ziya G kalpn tim aiyat
cereyan, dier taraftan Sabahattinin M esleki itimaisi ile
m odern ve A vrupai bir ekle girmi ve m em leket meselesi

14
ne tekabl eden tima felsefe halini alabilm itir. cm le
sini tekrarlayabiliriz.
Prens Sabahattini,'bir yandan T rk iy e n in kurtulu
yollarm arayan Koi Bey soyundan bir slahat-mtefek-
kir, te yandan la Reform e sociale en France kitabnn ya
zar F. Le Playnin temsil ettii sosyoloji m ektebinin mem
leketim izde temsilcisi olan sosyolog-fikir adam ve aksiyon
adam olarak, ikizli bir anlay iinde, incelem ek m m kn
dr.

GtRt N BBLYOGRAFYA NOTLABI

1 H. Z, lken, Tanzimatta nsonra fikir hareketleri, Tanzimat I. T., s

tanbul, 1940, sf. 757.
2 Dr, H. Veldet, Kanunlatrma hareketleri ve Tanzimat, iljid, sf. 139.
3 Z. F. Fndkoglu, Tanzimatta itimai hayat, ibid, sf. 658.
4 A. H. Ongunsu, Tanzimat ve millerine bir bak, ibid, sf. 8
5 C. Bilsel, Tanzimath harici siyaseti, ibid, sf. 696-98.
6 Tanzimat Ferman, ibid, sf. 4:8-49.
7 Islahat Ferman, ibid, sf. 56-57.
8 Engelhard - A. Regat, Trkiye ve Tanzimat, stanbul 1328, sf. 217.
9 Tasviriefkr, 1 Haziran 1909, Yeni Osmanllann sebebi zuhuru
(Ebzziya).
10 bid, 20 Haziran 1909
11 bid, 13 Haziran 1909.
12 bid, 14 Haziran 1909.
13 . Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanhlar, Tanzimat I., 1940, sf, 777 -
857.
14 Ayn yaz, sf. 844.
15 1. H. Danimend, Ali Suvinin Trkl, stanbul 1942, sf. 11,
16 Ayn eser, sf. 21,

15
 n

.1 Z. Fahri, Trklerde itimaiyat tarihesi, t, s. 3-4,

2 Ayn makale.
3 Koi Bey Risalesi, (A. K. Akst, stanbul 1939, sf. 32).
4 Ayn eser, sf. 50.
5 Tarih Vesikalar, s. I, Sf. 45.
6 Koi Bey Risalesi, sf. 73.
7 tbid, sf. 75.
8 Koca Sekbanba, Hlsetl kelm fi reddl avam, (t.s,), Tarihi
Osmani Encmeni dergisinin ilvesi, sf. 10.
9 Tarih Vesikalar, s. 5, sf. 368.
10 Koi Bey Risalesi, (Akstn nsznde), sf. 4.
11 Tarih Vesikalar, s. I, sf. 49.
12 M. Nihat zn, Namk Kemal ve bret gazetesi, stanbul 1939,
sf. 29-34.
13 S. Nzlet, Namk Kemal-Hayat ve iirleri, stanbul 1933, sf. 17.
14 Bk. A, uayp, Hayat ve Kitaplar, stanbul 1329, (kinci basm),
sf. 5-200.
15 H. Z. lken, Trkiyede pozitivizm temayl, nsan, s. 11.
16 H. Z. lken, Tanzimata kar, insan, s. I.
17 H. Z. lken, Tahzimattan sonra fikir hareketleri, Tanzimat I.,
1940. sf. 775.

16
 Prens Sabahattin

( 1877 1948)

I A ile evresi

A bdlm ecidin kz ve A bd lbam id in kz kardei Seni

ha Sultann olu olan M ehm et Sabahattin Osm anl hane
dan m ensubudur. Prens kelim esi de bu m ensubiyetten ile
ri geliyor. Seniha Sultann, ...kelim en in gerek mnasnda
bir AvrupalI^ olduuna iaret edilen bu zeki, okumu ve
sportmen T r k anasnn Sabahattin zerindeki tesirlerini
iyice bilm iyoruz. K leanti tskalyeri kom itesi ile ilgisine b a k
larak^ Seniha Sultann Sabahattinin siyas kanaatleri ze
rinde tesirli olduu sanlabilir. A ile evresi itibariyle Avru-
pallarla temasn yaayta olduu kadar dnya gr ve
edebi zevkte de tesirler yaptn gryoruz.

Babas Damat M ahm ut Cellettin Paa (1853 - 1903)

-damat H alil R ifat Paann olu- olu zerinde by k tesir
yapm tr. A s a f takma-adyla iirler de yazan Paa ((...yir
mi drt yanda veizir, yirm i be yanda A d liye Nazr* ol-
masna, daha sonraki inziva hayatnda rahat iinde bulunm a
sna ram en A bdlham it rejim inden m emnuj deildi. s
tibdatla esasl bir ekilde mcadele edebilm ek iin Avrupa-
ya kam aktan ekinm edi. O ullar Sabahattin ve L tful-
lah * Beylerle birlikte, 14 A ralk S g g da, deniz yolu ile
Fransaya kat,^ Ka haberi Sarayda endie ile karlanm,
rivayete gre Abdlham it bu haberi alnca dp baylm
ve uzun m ddet kendisine gelememiti. A vrupaya giden
tren ve vapurlarda sk aratrnalar yaplrken Dam at M ah
m ut Paa ve oullar 21 A ralkta M arsilyaya. kyorlard."

* Prens Sabahattin in kk kardei Ltfullah B ey, halen Paris'te, bulunmaktadir.

19S1 y%lxnda Fransa'da bulunduumuz vakit kendileriyle yanmts olduumuz uzun bir
konusmayt ilerde bror halinde nesredeceis.
17
Damat M ahm ut Paa, lm ne kadar geen zamanda
(8 Ocak 1903) ok hareketli bir hayat yaad. Paristen Ce-
nevreye, oradan I.,ondr^ya ve Kahireye gitti. K ahireden Pari-
se dnnde b ir mddet Korfuda bulundu. T ek ra r Parise
ve son olarak ld Brksel yaknndaki Uccles'e gitti.^
Korfudan Parise dnerken Romada da ikamet ettiine ia
ret edelim.

Jn-T rkler evresinde harekt- necibane diye adlan

drlan firar olay Abdlham it iin, ok gemeden, b ir ifti
ra vesilesi oldu. eitli yollar ve basklarla Dam at M ahmut
Paa ile oullarnn T rkiyeye dnm elerini, bo yere, temi
ne alt. Paann Abdlham ide yazd m ektuplardan bi
rinde u satrlar okuyoruz ; ((Vatann sebebi felketi, bun
ca denaet ve cinayetlerin sebebi hakikisi szsiniz. D kt
nz kanlar, sndrdnz hanm anlar ve uydurduunuz
yalanlar herkese m almdur. slm ve hristiyan binlerce
nevi beer m ahvoldu.. Hayatnza suikast ve zevcenizin m
cevheratn sirkat eylediim i, henz sabi addettiiniz olu
mu kandrp katm vesile ederek ehbenderlerle sfera-
ya tevkifim i em rettiiniz zaman nefsinizde hi b ir hacalet
hissetmediniz mi?

A bdlham it sadece iftira ile yetinm iyerek Avrupada

neriyat yapan T rk le rin memlekete dnm elerini, dn
m eyenlerin m eden haklarndan iskat ve m lklerine el ko
nulacan iln edecektir. Damat M ahm ut Paa yaynlad
protestoda b u karan din- M uham m edinin evam irine, G l
hane Hatt H m ayununun m ealine, m em leketteki bilc m
le kanunlarn ahkmna m ugayir bulduu iin reddediyor,
stanbula avdet bahsine gelince;. Sultan H am it slahat ka
bul etmedike ben stanbula gidem em . ^ diyor.

Ahm et C ellettin Paa vastasyla Padiaha yapt fa

de ve teklif adl isteklerde yurda dnmesi iin M illet M ec
lisi tekilini de ileri srmektedir.

A bd lh am it b ir adm daha ileri giderek Paann ida

mna karar veriyor.

18
 Paris Sefirinin s T em m uz 1517 tarihli telgrafnda
((... pejm rde kyafetle ve yzne kadar inmi yal bir ap
ka ile otuz be derece scak, havada bile rop d am bnye ben
zer klk ve soluk paltolu ve kirli yakalkla ve kk yelek
ve kirli alacal palyaovari kostm ve bir buuk franklk ha
zr didon apkasiyle sokaklarda volta v u r m a k t a ..o l d u u
nu syledii Dam at M ahm ut Paa, dvasna inanan adamn
gveni ve pervaszl ile Abdlham ide iddetli karlklar
veriyor. Paa, 1900 tarihli bir yazsnda Ben mslmamm
ve T rk m ; fakat rk ve din ayrt etmeksizin vatanma hiz
met etmek arzusundaym.^^ demiti. Erken lm hizmet
arzusunu neticelerine kadar gtrmesine engel oldu. B
yk olu M ehmet Sabahattin babasnn dvasn, daha ener
jik bir surette, devam ettirecektir.

II F ikr hazrl

Sabahattinin Avrupaya kamasna kadar geen ilk

genlik yllar, fikr hazrl bakm ndan baz hareket nok
talarn iaretlemektedir. Yirm i yanda iken Lam artineden
Jocelyni trkeye evirdiini, 1899da Pendii terkederken
radyografi denem eleri yapt laboratuarnn yannda zel
aratrmalar iin bir rasathane kurm akla uratn biliyo
ruz.^^ K k yatan itibaren babasnn konanda hususi
dersler almakta idi. Kadnhanl Em in ve Hoca Hayret E-
fendiler, smail Sefa, Sadk Beli, M uallim Fevzi ve Hse
yin Dani Beyler talim heyeti arasnda bulunuyordu. A y r
ca franszca ve resim m uallim i geliyor ve mehur eza Heke
de piyano dersi veriyordu.

Arapa, farsa ve franszcay kk yata renen.

Sabahattin, tem aylne uygun eserleri semekte gecikm i
yor. tbnl-em in M. Kemal, Pendikteki kke gittii bir gn
de Paann byk olunu imtihan ettiini yle anlatmak
tadr : ... mahdum bey, bni H aldun Mukaddime-i ara-
biyyesinden laalettayin bir sahife aarak lisan- mderzad
gibi kemal-i suhulet ve fesahat ile okudu; vukuf-i tam ile
terceme etti.^ bni Haldun M ukaddim esini okuyan bir

19
gencin A vrupa fikir hayat ile yakndan temasa geince Le
Play m ektebine ilgi duymasn tabii karlamaldr.
H alit Ziya (Uaklgil) Paann evine yapt bir ziyare
ti sz konusu ettii makalesinde Sabahattin ve L tfullah
Beylerin geni bilgi ve grglerine hayranln ifade edi-
yor.'
Prensin Paristeki hayatnn tamamen etde ayrlm bir
yalnzlk iinde getiini reniyoruz.^ B ir baka yazar, o-
kuduu m ellifler arasnda Haeckel, Buchner, Fouillee, L e
Play, E. Dem olins isim lerini sayyor.^ Bilhassa son yazarn
Anglo-Saksonlarm stnlnn sebebi nedir? adl eseri
Sabahattin zerinde devam l ve derin tesirler yapacaktr.
Biyoloji ve tp alanndaki bilgisinden hayranlkla bah
sedilen Prensin H. Poincarenin kitaplarn byk bir dik
katle okumu olduuna, bu kitaplar zerine alm olduu
notlar grerek, ahit oldum. M sbet ilim lere kar besledi
i sevgi ve ilgi onu natralist ve pozitivist cereyanlara yak
latrmaktadr.
P. Fesch, Sabahattinin E. R eclus ve L e Play ile tan
tndan bahseder.^ L e Play 1882 de lm bulunduuna
gre ortada b ir yanlm a vardr. E. Reclus, Sabahattinin fi
kirleri zerinde tesirler yapm tr. Sabahattinin Les T u rcs
et le Progres adl yazs'S kanaatimizce, E. R eclu snn f i
kirlerinden m lhem olarak yaplm bir izah tecrbesidir.
Prensin, Science socialecileri temas, m ektebin tann
m bilginleri ile ahs dostlua kadar varm tr. B u arada
E. Dem olins ve P. Descamps ile olan m nasebetlerini sy
lemeliyiz. Prensin b ir kitabndan aldm z aadaki satr
larda bu dostluun i beraberliine kadar gelitii grl
mektedir. ((... M ektebi itim aim izin bugn en metin, en
m uktedir bir dim a lmiyesi olan Msy Descamps bu
noksan (sz edilen noksan ngiliz terbiyesinin ruhuna n
uz etmek ihtiyacdr) ikm ale davet eylemitik. Msy Des-
camps teklifim izi byk b ir m em nuniyetle kabul etti ve
mtereken izdiim iz program dairesinde bu sene Ingilte-
reye icray tetkikata gitti. Vsl olduu neticeler imdi 'In-

20
giliz M ekteplerinde T e rb iy e nvaniyle llm -i itim a risale
sinin btn bir nshasnda nerediliyor.^^ A yn ibirliini
P. Descamps da sz konusu etmektedir.
Bunlara ek olarak hem feylesof, hem de hkm et a-
dam olduuna iaret edilen Fransanm sabk in H indi
Valisi ve Bahriye N azr J.-M.-A. de Lanessan ile tanma
snn Prensin hayat zerinde derin izler braktna iaret
eden bir yazyla da karlayoruz.^*
B ir yazarmz (A. Cevdet) 1918de yazd makalesinde
Prens Sabahattin Beyi tamam bn sekiz sene evvel Pariste
tandm. Nazarlarndaki nfuza, fikirlerindeki v sa t ve isa
bete hayran oldum .)) demiti. A vru p al bir yazarsa 1909da
yaynlad kitabnda unlar yazyordu : Les hommes
dune haute intelligence sont rares partout; les -hommes
dune haute valeur m orale sont plus rares encore: le prince
Sabahaddine possede ces deux tres rares qualites, et je suis
certain que la T u rq u ie , si D ieu le lu i conserve, en pourra
tirer le plus gr'and profit.^*
eitli tesirlerin, sosyal-politik meselelerle etnografya
ya yakn ilgi duyan Sabahattin zerinde meydana getirdii
ilk kanaat, Osmanl m paratorluunun yapsndan da hare
ket ederek, u olmutur; m em leket siyas reformdan nce
tima reforma muhtatr. Prensin siyas aksiyon gayesini
olduu kadar fikirlerini anlamak iin de, b u hareket nok
tas gzden uzak bulundurulm am aldr.

III Siyas aksiyon gayesi

kinci M erutiyetin ilnna kadar eitli yollarla s

tibdada kar mcadele eden Sabahattin, bir taraftan Jn-
T r k gruplar arasnda ibirlii kurmaa, te yandan T r k
dvasn Bat dnyasna tantmaa alt. O nun idaresinde
alan bir Cem iyet, cem iyetin fikirlerini yayan bir organ
vcut buldu.
(lYksek zehh insanlar her yerd e ndirdir, yksek ahlk deerde insanlar ise da-
ha da ndirdir. Prens Sabahattin hu iki ndir zellie sahip bulunuyor; ben eminim
kij e^er Tanr% onu esirgerse, Trkiye ondan ok faydalanacak.

21
 LtfuUah ve Sabaltattin

Kardei ile birlikte yaynladklar bir Beyanname , ga

yeyi ak bir ekilde ortaya koymaktadr. .1901 ylnda Ka-
hirede yaynlanan bu beyanname, 1 gos yln n 4 ve 9 ubat
tarihleri arasnda Pariste toplanan Birinci Jn-T rk K on
gresi yelerine de sunulacaktr. Beyannamenin tamamm
Osmanl gazetesinin 81 numaral nshasnda grm ek m m
kn olduu gibi, geni bir Franszca zeti iin de P. Fesch-
in kitabna (sf. 365) baklabilir.

Beyannam enin banda, hrriyet ve istibdat tarih olay

larnn iki esash sebebidir denilerek insan cem iyetlerinin
nce tabiat- hriciyenin istibdad altnda bulunduu, ku-
vay- m aneviyenin terakkiyatnn insanlar bu istibdattan

23
kurtarm akla beraber hem cinslerinin istibdadna mruz b
rakt, hrriyet ve adaletten mstefit olanlarn sair hem
cinslerine kar mstebidane m uam elesinin balad belir
tiliyor.
H alen ekalliyet-i mnevvere ile ekseriyet-i gayri "m
nevvere arasnda bir mevki igal eden O sm anllar ancak
'usare-i hayatiye-i itimaiyemizi takviye etmek suretiyle ek
seriyet-i m nevvere srasna geebilir. Bunu temin iin 'y a
placak ey 'm em lekette hrriyet ve adaleti tesis, m etin ve
lm bir terbiyedir. Hereyden nce zulm n nne sedek-
mek lzm geldii unutulm am aldr. Fakat ne suretle al
mal? B u sualin cevabn yine ihtiyacat- hazray- cemiyette
aram alyz 1
O sm anlla dahil unsurlarn kendi kavim leri adna
hrriyet isteyen temsilcileri bir kuvve-i mttehidey-i um u
m iye vcude getirm eli, Y ld za kar birlikte almaldr,
dare-i hazra b ir felket-i muvakkata demektir. Ecnebilerin
mdahelesi ise bir afet-i daime olacak.

A vrupallarca T rk le rin kabili terakki ve slh olm a

dklarna hkm edilerek siyas hayatmza son verilm ek is
tenmesine kar, asrmzda yaayan en m tem eddin m illetle
rin de yz elli sene evveline gelinceye kadar bizim u iinde
bulunduum uz buhran yaadklarn tarihin haber verd i i
ni hatrlatyor. T a rih ten alnan misallerle A vru p allan n bar
bar diye isim lendirdikleri T rk le rin toleransna iaretle
B ugn tebaiyet-i osmahiye altnda yaayan ecnas- muhteli-
fenin yalnz m ezheplerini deil, fakat kavm iyetlerini ve li
sanlarn da beraber muhafaza edileri, T rk le rin en byk
bir menei terakki olan adalete ne derece hrm et ve tazim
etmi olduklarn vzhen isbat etmez mi? diye sorulm akta
dr.
T fla n e nifak ve ekaka merdane hatim e vererek b
tn him m etim iz, btn kuvvetim izle almalyz. Cihanda
ki m evkiim izi baka trl muhafaza eyliyemeyiz. A rtk ha
yat ve memattan birini intihap saati geld i. denilerek u ne
ticeye varlm aktadr: te pederim izle birlikte her trl re-

23
fah ve saadetimizi feda ederek ve her felketi gzm ze ala
rak terk-i vatan eylem ekliim ize sebep bu vazife-i .mukadde-
seyi ifa arzusudur.
Ecnas- m uhtelife- O sm aniyenin istikll istem elerinin,
doru olmyaca, Osm anh tabiiyeti altnda yaamann kti
sad ve asker bakm dan salayaca faydalara iaret ediliyor.
O sm anlln ihyas um um lem-i m edeniyete bir hizmet
demektir. Zira devletim izin mazisi ftuhat- cesime-i askeri-
yede idi; istikbali ftuhat- liye-i m edeniyede olacaktr. Bir
m illetin saha-i tem eddnde ihraz edecei ftuhat ise yal
nz kendisinin deil, fakat tekm il insaniyetin mal saylr.

Aadaki satrlar, Beyannameyi neredenlerin duygu ve

amalarn zetliyor; Kemal-i teessfle itiraf eyleriz J. s-
lle-i li Osman iinden kan bir hkm darn tarihim izin
son yirm i be senelik faslna srd leke o kadar byktr
ki yine o ailemi saltanat erkn, icab halinde, bu meum
lekeyi kendi kanlar ile silmedike heyet-i itim aiyem iz -
nnde hi b ir vakit tebriye-i zimet edemez.

Maksadmz esasen m enfaatleri b ir olduu halde m

teferrik ve o tefrika yznden telfisi gayri kabil bir fel
kete maruz bulunan T rk , Arap, A rnavut, Ermeni, M ake
donyalI, R um , Krt, M usevi ilh.. vatandalarm zn kuvve
tini bir noktaya cem eylemek ve b u suretle hem bugnk
seyyiata hitam vermee ve hem de yarnki hkmet-i di-
lenin tem el talarn ray- umumiye-i Osm aniyenin inzima-
m iyle vaza alm aktr.
Sabahattin, A vrup a halk efkrndaki yanl anlaylar
dzeltmek iin de makaleler yazmaktan geri durm uyor. T rk
tarihini m erhalede tetkik ettii Les T u rcs et le Progres
adl makalesi bunlardan biridir. Yazsna A vrup aln n T rk -
leri fena tandndan ikyetle balayan Sabahattin, b irin
ci merhalede T rk le rin Orta-Asya bozkrlarnda yaad
hayat ele alyor. Kapal evre, geni step ve insan fatalist
yapan iklim le izah ettii oban kavim leri psikolojisinden
arta kalanlar arasnda reise hrm et, ayni cemaatin yelerine
kar kardelik vasflarn sayyor. kinci m erhale yedinci yz-

24
ylla balamaktadr. evreden uzaklama neticesi tima de
iikliklere yo l alm, stepte sadece patriyarkal sistemde
idareler varken T rk le rin takip ettii ran yolu onlara rf
lerine yabanc olan bir rejim i kabul ettirmitir; m utlak des
potizm. Anadoluya yerleme ile birlikte gebelikten tarm
hayatna, topraa yerlemee doru bir hayat balyor.

T rk le r yarm asrdan beri tekm llerinin nc saf

hasna girm ilerdir. Gebe T rk le r in lilerin tesiri altn
da idiler; topraa yerletikten sonra Acem ve Bizans tesirin
de kaldlar. B ugn de dorudan doruya A vrup a tesirinde-
dirler.

Japonya ile T rk iy e nin durum lar arasnda kyaslama

lar yapan Sabahattin, imdiki halde Yeni T rk iy e nin aske
r fetihlerle deil, lm ve iktisad alandaki almalarla yk
selebileceine iaret ediyor.

F ikirlerin yan sra, Sabahattinin nem li baz davran

larn gryoruz.

Birinci Jn-Trk Kongresi

Damat M ahm ut Paa H azretlerinin m ahdum u mker-

rem leri B eyefendilerin davet ve delletleri ile Pariste, 1902
yln n ubat aynda toplanratr. B ir gazete haberine g
re Kongreye Rom anyadan, M srdan, Bulgaristandan, T e-
salyadan ve D evleti Osmaniyemizi tekil eden anasn muh-
telifenin kffesinden slm, hristiyan, yahudi krk m teca
viz za gelm itir. ^ Kongrenin aktinde T r k dostu. M. Le-
f^vre-Pontalisin him m eti grlm tr. Kongreyi a nut
kunda Sabahattin, m uhtelif rk ve dinden vatandalar Ab-
dlham it istibdadn ortadan kaldrmak, m paratorluk iin
de tem elli b ir reform teebbsne geebilm ek iin ibirlii
ne davet ediyor.^

Sabahattin - Ahm et R za etrafnda meydana gelen g ru p

lamalar ve fik ir ayrlklar sebebiyle Kongre, arzu edilen ne
ticeye varm adan dalmtr. Jn-T rkler arasnda m da
hale meselesinden doan bir ayrlk bagstermitir.

25
 goa Birinci Jn-Trk Kongresinin en m him netice
si, bu ayrl tesbit etmi olmasdr. M dahaleciler, Teeb-
bs ahsi ve A dem i Merkeziyet Cem iyeti m kuracaklardr,
ademi m daheleciler Terakki ve ttihat Cem iyeti'ni tekil
edeceklerdir.
Beklenen inklbn sadece neriyatla baarlamyaca-
n, asker kuvvetlere dayanan bir ihtille lzum olduunu
dnen Sabahattinin bu maksatla M alta ve A tinaya giderek
bir ihtill projesi hazrladn gryoruz. eitli engeller
yznden gerekleemiyecek olan bu hazrlklar hakknda
geni b ilgiler vardr.^^
Sabahattinin etrafnda toplanan grup 1902 de Pariste
Teebbs ahsi ve Adem i M erkeziyet C em iyetini tekil
etmilerdir. Adem i merkeziyet ve tevsii m ezuniyet esasn
program nn I. maddesine alan Cem iyet 5. maddede her
hangi kavme mensup olursa olsunlar bilm um ayni hukuk
ve imtiyaza mazhar olacak tr kaidesini ileri srmektedir.^

* *

Sabahattinin sistemli yayn faaliyetini anlam ak iin

T e r a k k iye bakmak gerektir. 1906 ylnd a kurduu, Pa
riste yaynlanan bu aylk dergi iki yl kadar devam etmi
tir. D erginin zerindeki dvizin zamanla yle bir deiik
lik geirdii gze arpyor:
a) Fenni itim a ve ademi merkeziyet taraftarannn
m revvici efkrdr.
b T eebbs ahsi ile K anunu Esasi ve Adem i m er
keziyet taraftarannn m revvici efkrdr.
c) Teebbs ahsi ile M erutiyet ve Adem i m erke
ziyet taraftarannn m revvici efkrdr.
D erginin zerinde Bu icmal arzu edenlere meccanen
takdim o lu n u r kayd bulunm akta, C em iyetin um um i kti
binin Ahm et Fazl olduu iln edilm ektedir.

26
 Teebbs ahsi ve Adem i M erkeziyet Cem iyetinin
fikirlerini yayan T era k k i sadece havadis verm ekle kalm a
m, E. D em olinsden tercmeler, eitli imzalar tarafndan
yazlan trl makaleler yaynlam tr. Sabahattinin daha
sonraki bror ve kitaplarnda karlaacamz fikirlerin ilk
ekillerini T erakkid eki yazlarnda bulm ak m m kndr.
B ir tavsiye adl makalesinde Sabahattin, merkeziyet
aleyhtarl yapyor. Fransann gerilem esinin sebebinin de
^merkeziyet olduunu syliyerek unlar yazyor; usul-
merkeziyet ister idare-i mutlaka, ister idare-i merute, ister
se de idare-i cum huriye istinat etsin netice asl deimiyor,
daima izm ihlal oluyor. n k hdisat- tabiiyede olduu ka
dar hdisat- itim aiyede de ayn sebep ayh neticeyi tevlit
eder.
ttihad slm" adl yaz ngiliz D ileri N azr Sir
Edward G reyin slm birliini dnya iin tehlike olarak gs
terdii nutkuna kar Sabahattinin s Austos 1906 tarihli
T im es gazetesinde yaynlanan m ektubunun tercmesidir.
Sabahattin, D ou m em leketlerinde uyanan slm birliine
sebep ..b ir taassub-u dini neticesi deil, A vrupanm istily-
tedricisinden m tevellit ademi m emnuniyet hissidir. di
yor. Satvet-i askeriyesinin mertebe-i kusvaya vard sra
larda b u fikri dnmeyen O sm anh devleti nasl oluyor da
bugn tatbikine alyor? Soruya verilecek cevap basittir:
hkm et, tem ellerinden sarslmakta olan binay- istibda
d bir defa daha kurtarm ak azmiyle kisve-i ruhaniyeye b
rnm ee kendini m ecbur g rd ... Resm i T rk iye, ekl-i ru
haniyi ittihad- islma olan m eylinden deil, hrriyete olan
husum etinden dolay iltizam etti. Fakat tima T rk iyen in
takip ettii yol ne hkmet-i ruhaniyeye, ne de tevhid-i s
lm politikasna m saittir. Esbab- dahiliye ve hriciyenin
bizi tevhid-i islm politikasndan uzaklatrdn izah e-
den Sabahattin m ektubuna ylece son veriyor: yan te
m ennidir ki A vrupanm arktaki efali daha mnsifane ve
haysiyet-i beeriyeye kar daha ihtiram krane olsun.
Bizde tenkit ; adn tayan b ir baka makalesinde
"H int, in , M sn kadim , Arap, ran, T r k edebiyatlarnda

27
tenkidin ya bsbtn m efkut, yahut m efkut denecek dere
celerde m evcut oluundan ikyetle tenkidin lzum una u
satrlarla iaret ediyor: phe yok ki fikr-i tenkit seviye-i
idraki ykseltiyor, tatbik olunduu m uhtelif zem inlerde ha
kikatin tealisine hizmet ediyor. Bu halde henz ataletten
kurtulam yan muhit-i fikrim izin terakkisini tesri iin fikr-i
tenkidin neriyatmzda intiarna alm alyz.

T e ra k k inin 9. saysnda, 2 Ocak 1907 tarihli T im es ga

zetesinde neredilmi olan Sultanzade Sabahattin Bey efen-,
dinin imzas altnda Cem iyetim iz tarafndan dvel-i muaz-
zamaya gnderilen kaydiyle, bir m uhtra var. ark me-
selesine toptan bir bak yaplan b u m uhtra Sabahattinin
Osm anh m paratorluu hakkndaki siyas tasavvurlarna ge
ni lde yer verm ektedir. F ikir adam mz nce N iin s
lhat mazide tatbik edilemedi? sorusunu ele alyor. M ecit
zamannda balayan hareketin devam etm ediini. B irinci
M erutiyet karsnda A bdlham idin m enf tavrnn slaha
t durdurduunu sylyor. kinci olarak ele ald N iin
slahat mstakbelen tatbik edilebilecek? adl ksm da Kas
tamonu ve Erzurum *ayaklanm alann kranla yadetmekte,
kyl ile ehirli arasnda balayan yaknlk ve anlama hava
snn pek m it verici olduunu sylemektedir. T rk le r ve
hristiyanlar adm tayan nc blm de um um iyetle
iddi edilen kt m uam elenin esassz olduunu, eer T r k
ler hristiyanlara kar fena davransalard bugne kadar
m emlekette b ir hristiyan meselesi kalmayacan sylyor.
H ristiyanlar her yerde aznlk tekil ettikleri iin bir istikll
haklar olamaz. Balkan hristiyanlarna gelince, R usyann
karsnda kuvvetli bir Osmanl devleti bulunm asn menfa
atleri icab istem elidirler. Son olarak ele ald T rk le r ve
A vrup a konusunda. ark meselesinin bizzat O sm anllar ta
rafndan hallinin A vru p a ve Am erikann m enfaatine daha
uygun olduunu izah ediyor.

V ilyetler ahalisine bir davet adl yazsnda (T erak

ki, s. 12) teebbs ahsi zerinde durm aktadr. tim ai

* Bir M erutivet hareketi denemesi olarak saylabilecek olan Ersurum ayaklanmas

Teebbs ahsi ve Ademi M erkeziyet Cemiyeti'nin Erzurum, ubesi tarafndan ter-
tivlenmis olan bir ihtill teebbsdr. Bas vergileri ileri srerek ayaklanan halk
telgrafhaneyi basmis, Yildz a liorkulu gnler yaatmtr.
28
kabiliyeti temin-i maiette gsterilen ehliyet diye tarif
ederek bu kabiliyeti vcude getiren kuvvetin teebbs
ahsi olduunu sylyor. Vilyetler merkez iin deil,
merkez vilyet iin form l Sabahattinin teebbs ahsi
ile ikiz olan ademi merkeziyet fikirlerinin ksaca ifadesidir,

Sabahattinin T erakkid eki yazlarm dan son olarak aa

ya aldm z para G enlerim ize mektuplarm-Hayata
d oru adn tayor. F ikir adam olduu kadar slupu bir
yazar olduunu da gstermek bakm ndan Sabahattin hak
knda bir fikir verebileceini sanyoruz.

Saltanat igalden evvel ve igal hrsiyle K anunu Esa-,

siyi kabul ederek m illet meclisi aacan Mitha;t Paaya ye
m inlerle vaad ettiydi. O tuz iki sene sonra sormaa yine hak
km z yok mu? Peygam ber postundaym diyenin yem inleri
ne oldu? M illetten hakk- teftii selbetti, vicdanlara skt
emretti... Fakat vatan ne oldu? Bulgaristan, Rum eli-i arki,
Bosna, Hersek, Kars, Baturn, Tesalya, Kbrs,. M sr, G irit
gitti, m uttasl da gidiyor. Sulh, harp, galebe, "hepsinde kay
b e ttik ... Skt, o yine skt emretti. Fakat hak ve haysiyet
ne oldu?

Sabahattinin siyasi aksiyon gayesinden szettiimiz bu

blm 27-29 A ralk 1907d e Pariste toplanan Osmanl
m uhalifin frkalar kongresi (kinci Jn T rk Kongresi)
ile bitireceiz. K ongrenin yaynlad Beyannamede (T e
rakki, s. 17) Bu kada felketlere sebebiyet veren bir usul-i
idareyi derhal ve her ne Vasta; ile olursa olsun ykm ak el
zemdir. B unun iin m atlbum uz :
1 Sultan H am idi tahtndan feragata icbar

2 dare-i hazirann esasen tebdili

3 Usul- meveret ve merutiyetin tesisi (Ayan ve

M ebusan M eclisleri)

A yn Beyannaftede ihtillin lzum u zerinde d u ru l

maktadr. Sabahattin, M alm iyan, Ahm et R zann bakan-

29
lk ettikleri kongre, bir takm tekilt ve iblm yaptk
tan sonra baar ile sona ermitir/^

Sabahattinin dnce ve hareket tarzndan ak olarak

anlald gibi, temelli bir reform teebbsne geebilm ek
iin istibdadn yklmas artt. Cem iyet ve kongrelerle elin
den geldiince istibdad ykmaa alrken teebbs ahs
ve adem merkeziyet kklerinden gelen bir reform pln da
hazrlamt. kinci M erutiyetin ilnndan sonra Istanbula
dnerken byk m itleri vard. M em leket yeniden M eru
tiyete kavumutu. Fakat olaylar ona gerek yzyle grn
mekte gecikm iyeceklerdir. stibdat gerekten yklm t.
Fakat imdi de ortada bir ttihat vt; T e ra k k i despotizmi
vard.

IV Fikirleri

Aksiyonla fikrin biribiriyle i ie oluuna Sabahattin

iyi bir rnek tekil eder. Daha nce aksiyon gayesinden sz
ederken, kanirriaz bir ekilde fikirleri de ortaya konul
musa, imdi de fikirleri ele alnrken aksiyon ynnn de
daima m evcut oluu yadrganm am aldr. Aksiyonla fikir, et
ve kem ik gibi, Sabahattinde bir aradadr. F ikir ve siyaset
adam larmz arasnda bir ahlk karakteri olarak Sabahatti
nin dim dik ayakta duruu aksiyon^fikir btnln den g e
len bir mstesna zelliidir.
s> E yll 1908 (20 Austos 1324) tarihinde stanbula d
nyle beraber Sabahattinin ana fikirleri zerinde, basnda
tartmalarn balad grlr. 22 Austos 1324te T a n in -
de kan bir yazsnda Hseyin Cahit evvelki gn ehri
mize muvasalat eden Sabahattin Beyin riyaset ettii heyet
rehber-i hareket olarak Teebbs ahsi, M erutiyet, A-
demi m erkeziyet esaslarn kabul etmiti. dedikten sonra
Sabahattine ait esaslarn tahliline geer. M erutiyetin trl
frka program larnda bulunm asnn tabii olduunu syli-

30
 Sabahattin H. Merutiyet yllarnda,

yerek Teebbs ahsiye gelince, Osm anl karilerinin hey-

eti umum iyesince biraz glkle anlalacak b ir tbir oldu
u , bu esbab- felsefiyi taharri etmekte bizim iin imdi
bir faide grem ediini ilve eder. "T eebbs ahsi fikri
nin en anlalacak, basit mnas herkesin srf kendi iddet-i

31
azim ve iktidarna gvenip kendisine, vatanna nfi olacak
teebbsata atlmasnda hkm etten muavenet beklem em e
sinden ibarettir. tarifini verir. A vrupa m illetlerinden m i
saller getirdikten sonra, u hale nazaran teebbs ahsi
esasnda da m teaddit hrriyet frkalarnn kabul edemiye-
cei bir nokta yoktur. neticesine varr.

Fakat teebbs ahsi bu esas m akulde braklm ayp

da bir suret-i ifratperveranede tefsir edilecek olursa o za-
man ademi merkeziyet vdilerine dlm, Osm anl mem
leketi inkraz ye izm ihlale doru gtrlm o lu r. M aka
lenin sonuna doru da: Adem i merkeziyet tbiri ile vil
yet meclisleri tekili, nevahi nizamnam esinin tatbiki isteni
yorsa buna hi itirazm z yoktur. Zaten bu yolda kanunu
muz vardr. Bu kanunun mem leketim ize hakikaten faydas
olacandan em iniz.

23 Austos 1354 tarihli kdam da A li Kem al Cihan-

m edeniyette cidal-i hayat gleti. cm lesiyle balayan
makalesinde Anglo-Saksonlarla Franszlar arasnda kyasla
malar yaparak aradaki farkn gerek sebebini teebbs ah
side buluyor. te biz, mlk- Osmani, hayr ve saadet-i
m lk Osman-i iin pek m uhta olduum uz b u teebbs
ahsi ile halkm zn m elufiyetini zlyoruz, etfalimize, ub-
banm za o yolda bir terbiye verilm esini istiyoruz. dedik
ten sonra esassz dedikodu ve anlam azlklara yol aan bir
noktaya dikkati ekiyor: Kanun-u Esasimizde tevsii mezu
niyet dediim iz ademi merkeziyete gelince, evvel emirde
bu kelim eyi muhtarayet-i idare ile kantrm am aldr, g
nahtr. Adem i merkeziyet-decentralisation baka, muhtari-
yet-autonomie yine bakadr.

27 Austos 1324 tarihli T a n in gazetesinde, Sabahat

tin B eyefendiye ithaf edilen B ir m uhavere adl, M
tak im zal m akalede bugn korkun eyler iitiyorum.
T evsii m ezuniyetin mnay- itim aiyeden mnay- siyasiye
doru ilerletilm ek istendii yolunda rivayetler, tellar, he
yecanlar, m tehalif ve m tebayin mlhazalar, Erm enilik,
R um luk, B ulgarlk, T rk l k , mnaferet-i kavmiye, tezad-

32
menafi szleri bir ok azlarda dolayor. cm leleriyle de
dikodularn alan ortaya konuyor. M uharrir yazsna u so
ru ile son verm ektedir: te soruyorum, Sabahattin Bey,
endie ve tel iinde bekleyen zihinlere ne vakit sarih, kati
izahat verecek?

Konuma sras Sabahattine geliyor. 3 E yl l 1324 tari

hinde Varyete T iyatrosunda verdimi konferans um um i efk
ra kar yaplm b ir aklam adr. "Sabahattin Beyefendinin
meslek-i sivasi ve itim ailerine d air olaca nceden duyu
rulan b u konferans^ yanl anlalan noktalar cevaplandr
yor. Sabahattin konumasnda diyor ki; "Bu!a;n heyet-i
m uhterem e arzedeceim ey dokuz senedenberi duar ol-
dug'um belay- gurbet esnasnda mekasd- itim aiye ve si
yasiye hakknda vukJi bulan tetkikatm a dair bir ka sz
sylemece m nhasr olacaktr. Baz vatandalarmz ademi
merkeziyeti, m uhtariyet-i idare gibi telkki ediyorlar. B u
ras ayan tashihtir.
Adem i merkeziyet, ademi merkeziyet-i siyasiye, ademi
merkeziyet-i idare diye ikiye ayrlabilir. n^il tere-Kanada
m nasebetinin ademi merkeziyet-i siyasiye misal tekil ede
bilecei sylendikten sonra; Bizim lzum fd m z usul
ise hakk- teftiin tekm il vilyetlere tem ilinden baka b ir
ey deildir, Hatta bu usul Kanunu Esasinin o8. madde
sinde dahi sarahaten m nderitir.
T evsii mezuniyet ademi merkeziyet demekten baka
bir ey deildir. Vilyetlerde bir meclis-i um um i bulunm as
icap ettiini syledikten sonra M ithat Paay anyor. te,
ademi m erkeziyet usuln bizden ok evvel dnen b u zat
bugn hbgh- ebedisinden onu talep ediyor. Biz de onun
eserine devam etmei talep ediyoruz. te b u tafsilta gre
ademi m erkeziyet denilen ey muhtariyet-i idare deildir,
katiyyen deildir.

B ugn m em leketim izde T rk , Arap, A rnavut, Krt,

R um , Erm eni vs. gibi bir ok anasr- m uhtelife vardr.
Bunlarn um um unun menafii, vahdet-i siyasiyemize halel
getirm em ek noktasna m tuftur. Bu m uhtelif memleketler,

33
bu m uhtelif m illetler bir sancan, bir Osmanl sancann
altnda bir heyet-i muazzama tekil etmee m staittir.
"B iz eer kuvve-i' istihsaliyemizi mesaiy-i ztiyemizle
temin etmezsek kanunlardan, hkm etten b ir faide olamaz
ve Merutiyet nasl b y k bir nimet olursa olsun yine esir
oluruz. Fakat istibdad- siyasiden istibdad- iktisadiye d
eriz. Binaenaleyh bizi hr edecek ne kanunlar, ne ricali
devlet, ne de harici politikadr.. Kendi say-i ahsimizdir.

Bizi ve vatanm z tehlikeden kurtaracak ye?ne kuv

vet, muhabbet-i Osm aniyenin bir an evvel teesssdr.

Konferanstan sonra Hseyin Cahit ikinci bir Adem i

m erkeziyet makalesi yaynlyor.^^ Sabahattin B eyefendi
nin eeen gn V aryete T iyatrosunda meslek-i siyasi ve iti
milerine dair verdikleri konferans cidden ayan dikkat
idi. cmlesiyle yazsna balayan yazar, nce ademi mer
keziyet kelim esi etrafndaki anlaylara iaret ediyor: p
tida kdam gazetesinde mevzuubahs edildi. Bundan bir nevi
muhtarivet-i idare anlald; byle olm ad sylendi. T e r
cman H akikatte cm lenin maksudu bir, lkin rivayet
m uhtelif olduu yolunda beyan- mtalea edildi. Nihayet
Sabahattin B eyefendinin bu meseleye dair b ir konferans ve
recei iitilince tabii b u haber kemali m em nuniyetle telk
ki olundu.
Sabahattin Bey aderrii merkeziyetin tevsii m ezuniyet
ten baka bir ey olm adn sylyor. Bundan sonra Ka
nunu Esasinin o8. maddesi zerinde duran yazar u sonu
ca varyor: Bu halde Sabahattin Beyin program ndaki a-
demi merkeziyet tbiri K anunu Esaside m evcut b ir tbirin
ekli di&eri demek oluyor. Teebbs ahsi bir program a
nasl ofirer? sualini soruvor. ..teebbs ahsiyi kim den is
tiyordu? Bu, m illette b ir kabiliyetten ibarettir; istemekle
olmaz, efrad- m illette o kabiliyeti tevlide almakla husu
le gelir. A dem i m erkeziyet tbirinin muhtariyet-i idare
tarznda anlalmasna sebeo de programa suret-i mahsusa-
da ithal edilm i olm asdr. H. Cahit (Yaln) hereye ra
men b ir sabit-fikre bal kalmakta direniyor, ..m utlaka a

34
demi merkeziyet Kanunu Esasinin izdi:i daireden harite,
daha fazla bir salhiyet tazammun edecektir. T rk ten ba-
]<a OsmanlI unsurunun ademi m erkeziyeti vahdet-i Osma-
niyeye m ugayir anlyarak Sabahattin Beye bu sebeple ba
llk ve. yaknlk gsterdikleri zannnn hsl olduunu il
ve ederek diyor ki:
..ve asl bizi endienak eden de bu idi. Sabahattin Be
yin bu emellere, endelere kati bir hatime ekm eleri b il
hassa ayan teekkrdr.
Sabahattin Beyin u fikirlerine tamamen katldn
sylyor:
Ahali verdii verginin nereye sarfedildiini anlam al
dr. Vilyette vergileri veren ve kanlarn vatanlar urunda
ecaat! suretle feda eden kyllerin verdikleri verginin ne
reye verildiini bilm eleri lzm dr. n k vergiyi veren de
onlar, vatanlar uruna anl surette feday can eden as
kerleri tedarik eden de onlardr. ,

Varyete Tiyatrosundaki konferansndan bir ay kadar

sonra Sabahattin, kdam da iki makale yaynlad. Bu maka
lelerden ilki^ ylece zetlenebilir:
Gereklemesine alt gayeler
1 a) stibdadn bir veya bir ka kiinin eseri olm ayp
tarz- maiet ve nekais-i itim aiyem izden do
duunu gstermek.
b) Efkr um um iyeyi terbiye-i m illiym izin slah
lzum una kazanmak.
c) stibdadn ortadan kalkmasna almak iin yur
dun m uhtelif yerlerinde biribiriyle irtibatl
mukavemet merkezleri meydana getirm ek

2. ) Hristiyan vatandalarmza kar mslmanlar-

la samimi bir ittihat lzum unu yani R um , E r
meni, Bul>ar ilh. cins ve mezhep fark gzetil
meksizin C^manlh tekil eden anasrdan hi

35
 birinin muhtariyet-i idare veya istikll siyaseti
takip etmemeleri lzumu katisini izhar etmek
3 a) Meden leme kar milletin eski idareden gr
d zulmn hakszln isbata almak.
b) Yllardanberi zindanlarda rtlenleri ona ta
ntmak.

c) Bsbtn aleyhimizde bulunan efkr- Garbi-

yeden bir ksmn olsun dvay- millimize ka
zanmak.
Neriyatnn esas fikrinin vahdet-i Osmaniyenin sadece
korunmasna deil, ayni zamanda kuvvetlenmesine al
mak olduu grlyor. Bunlar gznnde tutulursa ade
mi merkeziyet program altnda muhtariyet-i idareye asla
taraftar olmadmz tebeyyn eder. denilmektedir. Keli
menin mnasnn deitirilmekte olduundan ikyet edi
yor. Tim esde yaynlam olduu makaleden ald paralar
da Osmanl hristyanlannn hususi istikll dvasna kalka-
myacaklann, kuvvetli bir Trkiyenin lzumunu, Arap ve
Krtlerin sbit bir hayat yaamamalar sebebiyle istikll d
nmediklerini, ark meselesinin hallinin bizzat Osmanl
larca yaplmasnn Avrupa devletleri ve Amerikaca istenme
sini, bu meselede yaplan mdahelelerin menf tesirlerini
izah ediyor. Cihan- medeniyet bilm elidir ki taaffn ve te
fessh eden resmi Trkiyenin arkasnda, meftun-u say ve
adalet bir itimai T rkiye ykselmede.
Ermenilerin istiklli iin altndan sz edildiini
syliyerek Terakkinin 15. saysnda yaynlanm olan bir ya
zsn hatrlatyor. Ermeni istiklli byle mi mdafaa edi
lir? sualini sorduktan sonra ademi merkeziyet hakkndaki
fikirlerine geiyor. "Eer merutiyet Meclis-i M ebsan va^
stasiyle hakk- teftiin merkezde tesisi demek ise, ademi
merkeziyet-i idari de phesiz meclis-i umumiye vastasiyle
ayn hukukun vilyetlere temili demektir.

Meclis-i umuminin vazifelerini gstermek zere Ds-

turdan 62. ve 63. maddeleri aynen naklediyor. Krtasiyecili

36
e iaret ederek saatlik bir yolu yaptrmak iin alt sene
uratktan sonra akibet iten vazgemee mecbur olan bir
Bolu sanca mutasarrfnn yaanm hikyesini anlatyor.
Usul- merkeziyet devam ettii mddete vatanmzda
fikr-i teebbs mmkn deil ilerliyemez. neticesine var
yor. Meslis-i mebusan aldktan sonra ne olaca suali so
rularak vilyetlerin merkeze ballna temas edilmekte,
Eer balar zlerek bir hak ve vazife sahibi olacaklarsa
vilyatmzn usul- idaresi ademi merkeziyet-i idari yahut
tevsii mezuniyete tbi olacak demektir. Bu ise elzem. denil
mektedir. Ademi merkeziyet ad altnda istenenlerin .. vali
ve dier memurlarn selhiyetini artrmak, mecalis-i umu-
miyeyi bir an evvel atrmak ve bu suretle ahalimizi verdii
verginin mahall-i sarfn en muvafk bir surette tayin ve tef
tie altrmaktan ibaret olduunu sylyor; bu sebeple Ka
nunu Esasinin 108. maddesi zerinde durduklarna iaret
ediyor. Vicdan erbabnn vazifesinin faydasna inand fi
kirleri yaymak olduunu, kendisinin bu vazifeyi yerine ge
tirmee altn ilve ederek hi bir isnadn doruluu
aratrlmadan kabul edilmemesi ricasnda bulunuyor.

Teebbs ahsi adn tayan ikinci makalesinde^'

Sabahattin, teebbs ahsinin lzumuna iaret eden bir
yeti hatrlatarak, yaamak iin bir ferdin ailesi veya hk
metine dayanacak yerde kendisine gvenmesinin, baarsn
kendisinde aramasnn teebbs ahsi olduunu sylyor v
ahsi gayretle yaamak bir ok meziyeti icap ettirir. Biz ise
aldmz terbiye icab bunlardan mahrumuz ve bu sebeple
dir ki ..kazanmadan yaamak, almadan zenginlemek is
tiyor ve bittabi hkmet memurluuna gz dikiyoruz. L
zumundan fazla memuru olan hkmete liyakat yerine hi
maye ile girildiini, ilerlemek iin de himayeye ihtiya ol
duunu sylyor. Bylece her kademe-i irtifa bir koltuk
deneine ihtiya gsteriyor. ahsiyet sahibi insan yetime-
meinin sebebi buradadr. "te bu suretle byk kk
tekmil ricali devlet -istisnadan kat nazar- koltuk denei ile
yrr ahlk dknlerinden toplanyor. Memur snf ile
kyl ve kk sanat erbabnn durumu hakknda bir kyas-

37
lama yaptktan sonra her eyden nce m ill terbiyenin slim
bir ekilde yrmesini art kouyor. Bedihi ki bugnk
sefaletimiz kelimenin btn muliyle bugnk terbiyemi
zin rklnden, geliyor.
Trkiyenin yarnnn mill terbiyenin slahna bal
olduunu syliyen Sabahattin, terbiyenin iki esasl dayana
olan aileyle okulun vazifesini yapamad fikrindedir. T er
biyenin temeli ahs kabiliyetin arttmlmasdr. Okullarda
tamamen nazar olarak yaplan retimi iddetle tenkit edi
yor. Halkn ocuklarna verdii terbiyeyi ise intihar- ma
nevi diye adlandryor. Ahlk sukutunun ok feci neticeler
dourabileceini syliyerek u sonuca varyor: ..ahlkszl
n damarlarna iledii milleti hi bir ey, kurtaramaz.
Kurtulu yolunu iaret ediyor; teebbs, ahsi. Yarn i in ,.
en feci zamanlarda bile mitli ve iyimser olarak, yazsn u
cmle ile bitiriyor: ite ekvalimizi efalimizle isbat edeck
zaman.
(Geni bir zetini verdiimiz iki makale Satvet Ltfi
tarafndan bror halinde de yaynla:nmtr.^^)

,A
Sabahattinin Selnik ve Manastra yapt seyahat sra
snda stanbulda A h rar Frkas teekkl ediyor.*^ ,1908
Eyllnde faaliyete balayan Frkann ana fikirleri,, kurucu
larndan bazlarnn Sabahattinle olan yaknl sebebiyle
Sabahattinin frkaya mensup olduu ok defa, ileri srle-,
ektir. Gerek udur ki Sabahattin daha balangta siyas
hayata atlmak istememi, kendisine yaplan reislik teklifini
reddetmiti.^^
Szn edeceimiz yazda geecek olan bir hususu k
saca aydnlatan frka meselesinden sonra, Hseyin Cahit ta
rafndan yazlan ntihabat Entrikalar adl makaleye^
geiyoruz. Bu makale, yazarn Sabahattine ve fikirlerine
kar besledii kt niyetin yeni bir grndr. ttihat ve
Terakki Frkasna mensup olan bayazar bu yazsnda mil-

38
letvekili seimi dolaysiyle evrilen entrikalardan bahset
mektedir. kinci semenlerin tesir altnda kalmas sonunda
..btn stanbul mebuslar Rum Patrikhanesinin bende-
gnmdan ibaret bulunacaktr. La T urquie gazetesinden
naklen Sabahattin frkas ile Patrikhane arasndaki anlama
y ileri sryor. Ortada bir Patrikhanenin imtiyazat- mez-
hebiyesi meselesi dolamaktadr. Bayazar u neticeyi ka
ryor: La T u rq u ie den naklettiimiz u fkra gsteriyor ki
Prens Sabahattin Bey frkas intihabatta Rum Patrikhanesi
ile birlemitir. Bunun bir mezhep imtiyaz meselesi deil,
bir takm menafi ve mal-i siyasiye meselesi olduunu
syliyerek Patrikhanenin tel ve mslmanlar bulmaa
kalkmasn bununla aklyor. Ademi merkeziyet mesele
sinin hatrlanmas ii aydnlatacaktr, dedikten sonra Ade
mi merkeziyet ise Midillinin, Sakzn ve sair adalarn hep
birer G irit olmas, hep Yunan auuna atlmas iin birer
hazrlk demektir. cmlesini ekliyor.
Bu makalenin yaynlanmasndan iki gn sonra ehza-
debandaki Fevziye Kraathanesinde Sabahattir, tarafndan
yaplan konumay sz konusu eden Satvet Ltfi Konferans
gnnn zelliine iaret ederek Sabahattinin u szlerini
naklediyor; Biz ne mebuslua, ne memurlua namzet ol
duk. Hi bir kuvve-i beeriyeden hi bir muavenet talep et
medik. Devletimizden ahsmz namna isteyeceimiz tek bir
ltuf varsa o da glge etme, baka ihsan istememden iba
rettir. kinci zahn nasl meydana geldii muktetifin
u ifadelerinden anlalmaktadr: ..konferans mteakip
vuku bulan ricam zerine yazdklar bu cevap ile Cahit Be
yin o makalesini birlikte nerederek meselenin kemal-i bita
raf! ile muhakemesini karilerimi.j vicdanlarna terk eyliyo
rum. "
Sabahattin H. Cahide cevap tekil eden konumasnda
mebusluk, Rumlarla ibirlii, Frka-i Ahrara iltihak is
natlarnn aslsz olduunu sylyor. Ortada bir Sabahattin
Frkas yoktur. Sz, Patrikhaneye verildii sylenilen vaad
meselesine getiriyor. Benim gibi hi bir sfat- resmiyeyi
haiz olmayan, olmay da katiyyen istemeyen bir adamda-

39
Patrikhaneyi byle bir vaad istetmiye kalkmak oray tmar
hane yerine koymaktr. diyor. H. Cahidin kaleminden by
le bir yaznn kna hayret etmekte, T erakkinin birinci
saysndan nakiller yaparak sualler sormaktadr; O zaman
her tehlikeyi gze alarak umum vatandalarmzn ve bilhas
sa 1 urklerin payimal edilen hukukunu dahilen ve haricen
mdafaaya almakla m menfaat-i ahsiye' mlhazasn
menfaat-i vatan endie-i mukaddesesine tercih etmi olduk.
Fransa, talya, ngiltere ve Amerika matbuatna varncaya
kadar hepsinde T rkl k ve Osmanllk lehinde bir cereyan-
fikri tevlidine seneler senesi uramakla m menfaat-i vatan
endie-i mukaddesesini menfaat-i ahsiye mlhazasna fe
da etmi olduk?

Gayesinin yeni nesli kendi prensiplerine gre hayata

hazrlamak olduunu sylyor, bylelerinin menafi-i ah-
siyeleri namna hkmetten isteyebilecekleri yegne ltuf
"glge etme, baka ihsan istememden mda bir ey ola
maz. diyor.

Biz bir devlet adam olmyacaz; yalnz hakikatna i-

man getirdiimiz efkrn nirlii, hdimliiyle iktifa edece
iz. Hayatn fikirlerine vakfederek yaayanlarn seim o-
yunlar ile nasl olup da uraabilecekleri sualini sorduktan
sonra, kendisine yaplabilecek hakl bir itirazn bunca hak
sz sylentilere kar savunma lzumunu duymam olmas
olabileceini sylyor, ..bu garazkrlklar bizi asla meyus
etmiyor, bilakis tarik-i mesaimizde daha byk bir gayret
le devama tevik ediyor. Aleyhinde sylenenlere iaret e-
derek hep hristiyan vatandalarmza taraftar olduumuz,
onlardan muavenet grdmz deil mi? dedikten sonra
dokuz yl nce Osmanl unsuruna yapm olduu basl da
vetnamenin lo. sayfasn naklediyor. Burada, ecnebi unsur
larn egemen olarak yaamalarnn imknszl izah edil
mekte, kuvvetli bir Osmanl Devletinin varlnn dnya
medeniyetine bir hizmet olaca anlatlmaktadr.

T erakkiden naklettii bir yazda (s. 6) vergi, yarglan

ma ve maarif meselelerinde hristiyanlarn ademi merkezi

40
yetten ne suretle istifade ettiklerini, biare T rklerin ise
mthi bir merkeziyetin penesinde ezildiini aklyor. A-
demi merkeziyetin ne olduu hakknda, ikinci defa, tafsil
ta giriiyor, tenkit meselesi zerinde duruyor. Kitap u sa
trlarla sona ermektedir : Madem ki hepimiz bir hakk, hu
kukun da en mukaddesi olan vatannkini mdafaa dvasn-
dayz; bari onu her eyden evvel lyk olduu ulvv cenap
ile mdafaaya alalm. Hakperest bir milletin mihver-i
hissiyat gareze deil uhuvvete, lemmul bir muhabbete
istinat eder.
Bu ak karla ramen H. Cahit yeni bir cevap yaz
maktan kendini alamyor. Teebbs ahsi ve ademi mer
keziyet hakknda adl makalesiyle" hatalarn tevile kalk
yor. Sabahattinin iyi niyetinden phe etmediini yazyor,
..frka reisi olmadklarna dair beyanatlarna gelince, bit
tabi buna da inanrz. Fakat bu rivayet herkesin aznda h
l geziyor, dedikten sonra kabahati bakalarnn zerine
atmann Jcolaym da buluyor. Ortada yanl havadisler
karanlar varsa onlar da Rum gazeteleridir, Bizim kabahati
miz ise tekzip edilmeyen bu rivayetlere inanmaktan ibaret
kalyor. Bu da pek o kadar ayn ittiham bir crm olmasa
gerektir zannndayz.
Bu tartmalarn devam ettii srada 31 Mart V akas
patlak verir. syan hareketinin Merutiyet aleyhine bir du
rum yaratmas halinde alnacak tedbiri tesbit iinde, tehli
keleri gze alarak, Sabahattinin teebbse getii grlr.^
kdam gazetesinde askerleri; hitaben yaynlad ak mek
tupla^ onlar subaylarnn emirlerine itaate, subaylaryla
barmaa, herkese iyi muamele etmee davet eder. 15 N i
san 1325 (1909) tarihli gazeteler Sabahattinin Pendikte tev
kif edilmi olduunu haber verir. Sabahattin bu olaydan
bahsederken unlar yazyor: Mahmut evket Paa ile o
zaman birinci Divan- Harbiye riyaset eden Hurit Paa,
Harbiye Nezaretindeki odama gelerek tevkifimin sebepsizli-
inden dolay itizar eyliyorlar.
T evkif olay ile ilgili olarak basna verilen yazl tarzi
yede u satrlar okunmaktadr: Sultanzade Sabahattin Be

41
yin tevkifini icap ettirecek hi bir delil mevcut olmadn
dan hrriyetleri maalitizar iade edilcLii iln edilir.
75 N isa n sene 325
sta n bu l M erk ez K um andam
Erkn- H a rb iye Binbas
R e m zi

Olaylar karsnda znt duyan, fikir adam olduu

kadar duygu adam olan Sabahattin kendi isteiyle Parise
dner.
* *k

1908 ylnda Teebbs ahsi ve ademi merkeziyet

fikirleri etrafnda toplanan genler N e sli C ed it ^K ulb
ad altnda bir kltr topluluu meydana getirmi bulunu
yorlard.^^ alma yolu, daha ak olarak, Nizamnamede ifa
desini u cmlede bulmaktadr; hayat- hsusiyede kavi bir
teebbs ahsi, hayat- umumiyede ihtiyacat- memlekete
kfi bir tevsii mezuniyet.
Yaynlar, konferanslar ile dikkati eken Kulbn, Sa-
bahattinin fikirleri ve ahs etrafnda vcut bulmas, onun
madd yardmlarn grmesi, siyas olaylarn gelimesine
bal olarak, 1911 ylnda faaliyetini tatil etmesi sonucunu
verecektir.

Sabahattinin ttihat ve Terakki Cemiyetine ak mek

tuplar - Mesleimiz hakknda ncii ve son bir izah ^^ad
n tayan kitab 1910-11 yllarnda Pariste yazd mektup
larla makalelerden meydana gelmitir. nc izah tti
hatlar tarafndan ileri srlen iftira ve isnatlar cevaplan
drmakta, Sabahattinin eitim meselesi zerinde ciddi su
rette kafa yorduunu gstermektedir.
Kitapta, Merutiyetten nceki ve sonraki hcumlar ele
alndktan sonra Paris gazeteleriyle yaplan neriyat zerin

42
de duruluyor. Kitabn son fasllar Meslekin nc defa
izahna ayrlmtr.
Merutiyet iln olunduktan, Abdlhamit tahttan uzak
latrldktan sonra durura deinai deildir. stibdat yine
devam ediyor. Sabahattin bu hali tarz- terbiyemizden do
an aczin mahsul olarak anlyor. Hayatmz daha iyi ka
zanmak, mstahsilleri, mteebbis mstahsilleri, itimai ka
biliyetimizi madden ve manen arttrmak lzm.
Altnc Mektupta Terakki ve tefevvuk-u itimai han
gi erait dahilinde, hangi vesaitle temin ediliyor? sorusu
zerinde dnlmektedir. Soruyu cevaplandrmak iin il
mi itima (science sociale) n tasnif-i itimaisinden hare
ket etmek gerek. T e e k k l tecem m i (formation commu-
nautaire) ve T e e k k l in firadi (formation particulariste)
iki ayr cemiyet tipini adlandryor. Teekkl tecemm-
iye mensup olan akvam nokta-i istinatlarn kendilerinde
bulamyor; mensup olduklar snflara gre aile, cemaat, fr
ka ve hkmetlerinde aryor.
Teebbs infiradiye mensup olan anasr ise... istinat-
ghlann kendilerinde buluyor; kbiliyer.-i istihsaliyeleri
yksek, mteebbis, mstakil cemiyetler tekil ediyor. (Bu
konu zerinde daha geni bir ekilde duracamz iin ma
kalenin ksa bir zetini vermekle yetiniyoruz.)
Yedinci Mektupta kurtuluumuzu topraa kaviyen
yerlemekte; imdilik bir tarm memleketi olmamzda g
ryor. Trkiyeyi vareden kyl olduu halde her yerde ve
her snftan ziyade ezilen yine o deniyor. Necat ve sel
met, ite bu hmisiz, rehbersiz kalan kyllerle mevki-i ikti-
sadiyeleri gittike daralan ehirli genler arasnda zira ve
tima mnasebetler yaratarak Anglo-Saksonlarda centilmen
snfnn deruhte eyledii o byk rol mnevver genleri
mize tahmil etmekte
Sabahattin, mstahsillerden mahrum olan memleketi
mizde mstehliklerin artmakta olmasnn kati iflsa doru
gitmek olduuna iaret ediyor. Avrupaya renci gnder
mek meselesine de ilierek liselerde yaplmakta olan reti

43
mi tenkit ediyor. Paris evresindeki Kayalar Okulu (Ecole
des Roches) zerinde duruyor. Okula yapt iki ziyaretin
intihalarna geni yer verdii bu ksmda ngiliz eitim sis
temi hakknda da, E.' Demolinsden naklen, bilgiler veril
mektedir.
Sekizinci Mektup, M eslekle itimai baz kuramlarmz
arasnda tesis edilen slahata ait fikirlere ayrlmtr. Mes-
lek-i itim aiyem iz ve slahat- terbiyeviye ksmnda her eyi
aileden, hkmetten beklemek zihniyetinden uzaklamamz
tavsiye ediliyor. Eer hayat- umumiye slahat hayat- hu
susiye slahatn hedef edinmezse, slahata evvel kendimiz
den balamazsak, messesat- devletin neresini slaha kalk
sak syimiz daima temelsiz kalacak, seneler getike inkraz
tehlikesi o nisbette artacak. Bundan dolaydr ki mnay-
itimaiyesiyle bizce bir Abdlhamit olmad gibi bir tti
hat ve Terakki de yok. Fakat kelimenin olanca muliyle
seviye-i istihsaliyemizin alakl, kabiliyet-i itimaiyemzin
kifayetsizlii, daima bir ahsiyet yoksulluu var.
Hayat bir mcadele sahasdr. Burada da ulm-u
msbitenin gsterdii kanunlar cari. Istfay- itimaide
muvaffakiyetin anahtar teebbs ahsidir. Btn okulla
rmz "mteebbis ve mstahsil insanlar yetitirecek bir ha
le getirmek lzmdr.
M eslek-i itim aim iz ve sidhat- askeriye - Askeri s
lhat iin de hareket noktas udur: kazanmadaki kabiliye
timizi arttrmak. Unutmamak icap eder ki "kabiliyet-i iti-
maiyeyi arttracak ordu deil, orduyu besleyecek, kudret-i
har biyesini arttracak memlekettir.
'M eslek-i itim aim iz ve slahat-i idariye - Dahili ida
rede grdmz btn bozukluklar teebbs yokluu ve
merkeziyet usulnn bir neticesi olarak ele alnabilir. Isla
hata, "idari ademi merkeziyet yahut tarifi demek olan tevsii
m ezuniyetle balamaldr.
M eslek-i itim aim iz ve itibar- m illi - M ill bir itibar
temin edebilmek iin hususi hayatmzda teebbs ahsiyi,
umumi hayatmzda ademi merkeziyeti hkim klmak esas

44
tr. Byk komularmza kar dikkatli bir d siyaset takip
etmek elzem grnyor. "Fransa ve ngiltere dostluu Ka-
radeniz havzasnda Rusyann aleyhimizdeki tec^vzkr ta-
savvuratna en kavi bir mania tekil edecei gibi Balkanlar
da da tek bir silh patlamadan sulhun devamna en mkem
mel bir dman olacaktr.
Meselenin iktisad tarafna gelince; zaruri baz slahat
iin d istikraza lzum vardr ve bavurulacak yer yine Pa
ris ve Londradr.

Istanbulla Paris ve Londra kabineleri arasnda ne ka

dar samimi bir mdahenet vcude getirirsek, vatanmzn
ihtiyacat- siyasiye ve iktisadiyesine o nisbette hizmet etmi
olacaz. teki byk devletlerle de dost geinmeyi kendi
mize gaye edinmeliyiz. D siyasetimizin temel ta daima
Fransa ile ngiltere dostluu olmaldr.

Kitabn son sayfalarnda, m uhtelif frkalar arasndaki

rekabetlerde gerek sebebin kuvvet-i icraiyeye temellk ol
mas kmaz yol olarak adlandrlmakta, milletlerir siyasi
vastalarla kurtulacaklarn sanmak tehlike olarak gsteril
mektedir. Hayat- hususiyenin tekmlnden domayan
kanunlarn l domu ocuklardan ne fark olabjlir?
"ki meslek adl son blm "hereyden ziyade ahsiye
ti tenmiye, takviye ve laya almalyz neticesine vardk
tan sonra u cmlelerle sona eriyor; "T eali ve saadet-i iti
maiye yolunu kefe alan bu mektuplarda, baka bir yolun
yolcusu olan Cemiyetinizin de iyilii mutlak bir samimiyet
le temenni ediliyor; bize on yllk dman olan ttihat ve
Terakkiye on be yllk bir dost gibi cevap veriliyor. Bir
yolda yrmedikse de bir tehlikeye kar, bir nokta-i mda
fadan yrmee balamtk. Biz bunu unutmuyor ve isbat
etmek istiyoruz ki, dostlukla dmanlk karlat zaman,
akbet dostluk zaferyab olur. nk ftrat: (lhi bir kanun
la daima en iyiye gidiyor, muttasl ekmele doru meyledi
yor.)

Paris, 8 Mart g

45
 Kitabn banda 'muktetif'in Sabahattinin Merutiyet
ten nce Paristen yollad bir mektuptan ald aadaki
satrlar, kitabn son c^imlelerinden sonra hatrlatalm: Biz,
yalnz tarz- idaremizin slahm istemek, vatandalarmza
m.phem bir ittihat teklif etmekle kalmyoruz. Asl, tarz-
maietimizin slah lzumunu anlatmak; birincideki fenal
n kincideki noksanlardan neet eylediini gstermek;
madd manev ataletimize kar efkr- umumiyede kuvvetli
bir akslamel hazrlamak istiyoruz. Bir Abdlhamidi orta
dan kaldrmakla hrriyet ve istikll-i ahsiyi hi bir vakit
temin edemeyiz. Sefaletlerimizin esbab- asliyesini kef ile
izalesi aresine drt elle sarlmadka da bugnk Abdlha
midi n yeri, hi bir zaman bo kalmaz; o gider, yerine baka
lar geer.

ttihat ve Terakkinin iktidar zamannda eitli i ve

d olaylar biribirini takip eder. Zamann muhaliflerine g
re yanl admlar adeta bir knt hali meydana getirir.
Trablus Garp savan Balkan sava kovalar.
Sabahattin 1528de, Payitahtnz ve belki de mevcudi
yetimizin tehdit edildii bir zamanda Padiaha-taikdim etti
i bir arizada^^ Hanedan- l-i Osman, askerle birlikte ya
zafer, ya lm diyerek harp meydanna yrmee davet
ediyor. evketpenahmz! Ne kadar feci olursa olsun itiraf
edelim ki en byk dmanmz ne talya, ne Balkan, ne de
Avrupa; fakat biz, dorudan doruya kendimiziz.
Atalet ve merkeziyet bizi mahvediyor. Gerein daima
inkr ve reddedilmesinden ikyeti grnen Sabahattin l
m olduu kadar amel de olan bu meslek-i itimainin tatbi
kine gidilseydi iinde bulunan feci duruma dmiyecektik,
kanaatindedir. Osmanl Avrupasn feda etmek zereyiz.
Son areye sarlmadan, son fedakrl yapmadan bu vedaa
katlanmayalm.
Mahmut evket Paann 14 Haziran g g te katlinden

46
sonra suikasta ad kartrlarak gyaben mahkm edilen Sa-
ba,ha<^^tin, kyafet deitirerek yaldan kaar, dostlarnn yar
dm ile yeniden stanbuldan uzaklaarak gizlice Parise gi
der.'* Bir yl kadar sonra da Trkiye Birinci Dnya Sava
na katlr.
Almanyann mttefiki olarak Umumi Harbe girdii
miz srada Sabahattinin Paristen Padiaha gnderdii bir
arizada (6 Kasm 1914) u satrlar okumaktayz: Heyet-i
vkelaya vuku bulan mtevali mracaatlarmn boa gittii
ni grdm u anda milletin menafi ve arzusu^hilfna o-
larak iln edilmi olan bir harbi tevkife zt- mlkneleri-
nin son bir gayretle teebbs buyurmalarn istirham ediyo
rum.
Yukardaki satrlarndan da anlald gibi Trkiyenin
harbe girmesine, bilhassa Almanyann yannda yer almasna
katiyyen taraftar olmayan Sabahattin, sonralar mnferit
bir bar imzalanmas iin de byk gayretle^ sarfetmitir.
Paris, Atina ve Cenevrede sarfettii gayretler msbet bir ne
tice vermemitir. Birinci Dnya Savanda yenilgiye ura
dktan, ttihat ve Terakki liderlerinden bir ksm Trkiye-
yi terkedip tekiler Maltaya srgn olarak gnderildikten
sonradr ki Sabahattinin Trkiyeye dnmesi mmkn ola
bilmitir. (8 A ralk 1919)"

***

Sabahattini olgunluk anda aksettiren yazlan T r

kiye nasl kurtanlabilir? adn ta r.Y a y n la n d vakit ba
snmzda derin yanklar yapan bu eser Meslekin sosyal me
selelerimize uyguland bir slahat lyihas manzaras gs
terir. 1329 ylnda yazlm olan kitabn Birinci Dnya Sa
va sonunda, 1334te, yaynlanmas tesirini bir kat daha art
trmtr.
"T ehlike karsnda Meslek adl bir nyaz ile kitab
yaynlayan Mehmet Ali, harpsonu milletlerinin itimai du
rumunu tahlil ettii yazsnda askeri zaafa ittifakla are bul
mak mmknken itimai zaaf efi kavi ittifak ve ittihatlar

47
la. izale mmkn deil demektedir. nfirad lkelerin son
tahlilde gsterdii heyecan veren manzaray tasvir eden sa
trlar buhar kuvvetinin sanayie tatbikinin teekkl- in-
firadinin daha byk bir mikyasta yaylmasna sebep oldu
unu gsteren satrlar takip ediyor. Siyas tesirler ark me-
selesine yol aarak Trkiyenin inkrazna tedrici bir inhill"
eklini vermiti. tima tesirler ise Tanzimat ve Garplla
ma cereyann dourdu. Bu deiikliklerin yannda davay-
itimainin meslek-i itimaiye istihalesi ne ahit oluyoruz.
Sabahattinin son eserinde, sz konusu edilen bu istihaleyi
takip etmek mmkndr.
Kitap, ayr blmde incelenebilir. Merkez-i istinat
adn tayan ilk blm ilm dayanaklar ortaya koyacak;
Teekkl- itimaimiz adl ikinci blm, iinde yaan
lan itimai hali tahlil edecek; son blmde Meslek Progra
m da denilen Yeni Istikamette, Hayat- umumiye s
lahat - Hayat- hususiye slahat balklar altnda bir n
ceki blmde gzlemi ve zmlemesi yaplan itimai duru
ma yn gsterilecektir.

M erkez-i istin a t

stibdat karsnda doan iki cereyandan biri umumi

nazariye ve indi kanaatlerden hareket ettii halde teki ilm
tahliller ve tima kanunlardan hareket etmek istiyordu. t
tihat ve T erakki zihniyeti diyebileceimiz birinci cereyan
tarafllar Abdlham idin ortadan kalkmas ile hereyin d
zeleceine inanr. kinci cereyan ise istibdad- siyasimizin
dorudan doruya hayat- itimaiyemizin zaafndan ileri
geldiini savunur. (Teebbs ahsi ve ademi merkeziyet-i
dar cemiyeti)
Yaplacak ilk ey, itimai hastalklarmzn ilm bir te
hisi, itimai tekiltmzn tahlilidir. Bunu baar ile yapa
bilmek iin de ilm-i itimaya dayanmak art.

1 lm -i itim a (Science sociale)

Mcerret ve tahayyltla mebu bir felsefe-i itimai

48
tekil eden sosyoloji yahut ilm-i itimai yannda hikmet ve
kimya kadar msbet bir fen halini alan ilm-i itima yer
ahr. Ulm-u hazra usul- mahede ve tecrbeden dou
yor. llm-i itima mahedeye dayanr, tahlillere giriir.
Bunu, tasnif ve terkip takip eder.
lm-i itimai namiyle kan neriyatta ne esas bir tah
lil var, ne de velt bir terkip. Esas bir tahlil yok; nk
hukuk, iktisat, ahlk gibi tezahrat- itimaiye, tekilt- i-
timaiyeye gre deiir bir takm haller. Demek ki bunlar
teekkl- itimaiyi deil, b ilakis teekkl- itimai bunlar
vcude getiriyor. Sosyolojiler yanl yoldadrlar. Bunlar
olsa olsa mphem ve bsbtn akim bir felsefe-i itimai
tekil edebilirler.
lm-i itima, biyolojiyi kendisine rnek olarak alyor,
denebilir. lk tulunu byk dehaya: Le Play, Henri
de Tourville, E. Demolinse medyun olan ilm-i itima basit
ten karmaa doru giden bir metot kullanyor. Bu ilim
muhtelif sunuf-u itimaiyeye ait vcude getirdii tavsif-i
hususi (monografi) lerle kurulmutur.
T ab ii ilimlerde tasnifin temin ettii faydalar malm
dur. timai tasnif de byk faydalar salamaktan geri kal
myor. "lm -i itima sayesinde de bizzat grmediimiz, ta
nmadmz bir memleketin tecemm veya infirad teek
kllerden hangisine mensup olduu bilinince gzmzn
nne derhal hutut-u esasiyesi itibariyle muayyen bir tarz-
maiet, bir takm evsaf- esasiye geliyor.

Biyolojide bit ekilden tekine gemek imknsz oldu

u halde bir itimai teekklden baka bir itimai teekkle
geilebilir. limde hi bir eyin tesadfe bal olmadn,
her olayn kendisinden nce gelen bir olaydan, yani her ne-
ticenin bir sebepten doduunu gryoruz. nsanl idare
eden bir takm zel kanunlarn da mevcut olduunu kabul
etmek gerekir. lm-i itima yardm ile sosyal hayatn kark
ve karanlk meselelerini aydnlatmak mmkndr. Tem en
ni edelim ki vatanmz, istikll-i siyasisini kaybetmeden ev
vel bu keskin ziyay- irattan tamamen mstefit olabilsin.

49
 2 Meslek-i itim ai

lm-i itimay sosyal meselelerimize uygulamaktan

m eslek domutur.

Terkibin tahlili takip etmesi zaruridir. Halbuki im

diye kadar tanzim edilen ve elan edilmekte bulunan slahat
proje ve programlar lm tahlillerden kma amel bir ter
kip deil, fakat ind ve bsbtn sathi bir nokta-i nazar
mahsul.

nce, cemiyetin itimai teekkln tanmaldr. T a n

zimat devrinden beri oalan slahatlarmz tarafndan
Yalnz, art- terakki olarak hrriyet, merutiyet, maarif,
ahlk ve nihayet Garpllamak lzumu daima ileri srl
yordu ve elan srlmede.

Btn abalamalar bouna oldu. nk tekilt- i

timaiye, zikrettiimiz tezahrat- muhtelifeden kmyor;
bir akis bunlar msbet veya menf tarzda tekilt- itimaiye-
den kyor. dare ekilleri bizi aldatmasn. ki meruti h
kmetin biribirinin ayn olduunu sanmyalm. Bir lkede
kanunlar yahut hkmet ekillerinin deimesi temelli bir
ey ifade etmekten uzaktr. Lzm gelir ki bu deiiklik ce
miyetin teekkl ile ilgili olsun. Ka\TOyet ve ekl-i hk
metin bakalna ramen ayn teekkl her yerde ayn ne
ticeyi veriyor. Bu hkm herhangi bir itimai hdise iin,
de dorudur. "D n nasl Kanunu Esasi ve Merutiyeti ka
bul edivermekle memleket kurtarlr iddiasnda bulunuyor
idiysek bugn de btn felketlerimiz cehildenmi ve bina
enaleyh slahatta esas ahalimizi tenvir etmek, ensal-i atiyeyi
mnevver mfekkirelerle tehiz edecek bir terbiyeye maz-
har etmekmi kanaatini tayoruz. Fikr gelime yknty
durduramaz. stnlk fikri, itimai stnl temin ede
mez; itimai tekmln esas yapcs maarif deildir.

Teekkl- tecemmide ekseriyetle kanunlar gibi ma

arif de bir gaye telkki edildii halde teekkl- infiradide
b ilakis bir vasta oluyor.

50
 Teekkl- iniradi istikll ve tealiy-i ahsiye doru
kati bir hareket tersim etmede. stikll-i ahsiyi hkim k
lan bu cereyan faal bir sa'y-i maddiden douyor. Mensubu
nu istihsalden ziyade istihlke meylettiren teekkl- te-
cemmi ahsiyet ve kabiliyet-i itimaiyenin inkiafna m
nidir. Bu sebeple nokta-i istinatlarn ahsiyetleri haricinde
arayan insanlardan mrekkep tl bir cemiyet meydana ge
tiriyor. Teekkl- infiradi ise teebbs ahsi ile faal bir
istihsal tevlit ederek kabiIiyet-i itimaiyenin inkiafn hazr
lyor-; ferdi topraa, sonra da dier istihsal sahalarna bal-
yo. Cereyan- infiradiye, inkiaf fikrinden deil, bir isti-
mar- ziraiden mnferiden balayan, teebbs ahsi ve te-
mellk- hususiyeyi halkeden bir tarz- mahsus-u istimardan
douyor. u noktaya da dikkat etmek lzm: mani-i terakki
olan dinimiz deil, teekkl- itimaimizdir. Ahlk da te
ekkln nev'ine gre ya tekmle yahut tedenniye tbidir.
Grlyor ki her meselede mvellid-i asli, teekkl- iti
mai.
Garpllamann mnasn da iyice bilmemiz lzm. Hi
bir milleti taklide kalkmakla o millet olamyacamz ve
esasen olmaklmz da temenni edilir bir ey bulunmad
gibi, yalnz milliyetimize sarlmakla da olduumuzdan fazla
bir varla sahip olamayz.

Dou ve Bat arasnda yaplacak bir kyaslama bizi u

neticeye gtrecektir. Dou, teekkl- tecemminin, Bat
ise bilhassa teekkl- infiradinin tesiri altndadr. Douda
cemaat, Batda ise fert hkimdir. Teekkl- tecemmide
tl bir terbiye mevcut olduu halde teekkl- infiradide
faal bir terbiye vardr. '

nemli bir nokta: bir teekklden tekine nasl geile

bilir? 'lm-i itima sayesinde bu ana kadar irade-i beeriye
haricinde husule gelen bir itimai istihaleyi, bundan byle
beer iradesiyle de vcude getirmek imknn idralc ediyo
ruz. te, meslek-i itimai Trkiyenin nasl kurtanlabile-
ceini, kurtulmas iin takibine mecbur olduu en slim ve
velut istikametleri tesbit ediyor.

51
 T eekkl- itimaimiz

Mtefekkirlerimize gre itimai meselemiz sadece bir

maarif meslesinden ibarettir. Bunlar iin Batnn stnl
bir fikir stnl, bizim itimai halimiz de cehil mah
sul saylr.
Sosyal olaylar itimai bir metotla tahlil edilerek arala
rndaki mnasebetler anlalmadan, ilm-i itimann bulu
larndan faydalanmadan slahat iin bir temel istikamet bul
mak mmkn deildi.

7 Haraset-i fikriye ve halet-i itim aiye (Fikr kl

tr ve tima hal)

Fikri inkiaf ve kabiliyete belirli bir istikamet veren an

cak itimai hayatn artlandr. timai tekilt vcude ge
tiren de 's a y z e m i n idir. Bunun iindir ki fikr inkiaf
ta madd sayin dorudan doruya ve dolaysyle tesiri gr
lr. Kolay bir sayin brakt bo zamanlar tahayyle, isti
raka, mcerret eyler zerine dnmee istidat verir. T a
rihten alman misallerde de grlecei gibi haraset-i fikriye-
nin inkiaf yani fikrin stnl tefevvuk-u itimaiyeden
ayrlyor ve onun zaruri bir tezahr olmuyor.

timai evremizi, teekkl- infiradi istikametinde s

laha ve deitirmee almalyz.

2 M ek tep lerim izin teekkl- itim aim izle m na

sebeti

Kyl ve ehirli ailelerimiz ocuklarna hayatlarn ka

zanabilmek kudretini veremiyor. Aile ve devlet daima bir
dayanak noktas olarak kalyor.. Btn tecemmi cemiyet
lerde olduu gibi bizde de devlet memuriyeti itibarda. Faz
la olarak umumi menfaatin idaresi bunu elde bulunduran
lar iin medar- maiet oluyor. Tanzimattan sonra ekille
nen bir memur rneinden sz edilebilir.

52
 Tanzimatla beraber yksek okullarmz da kurulmaa
balad. Fakat terbiye bir kla hayatna, tahsil de nazariye-
lere ve kitaplara dayanmt. Beden eitimi tamamen ihmal
edilmiti. Silsile-i memurine tekabl eden bir silsile-i me-
ktip vcut buldu. Ksaca diyebiliriz ki, tahsilin her ubesi
bizde dar bir ekil ald.
Kylerde bilhassa grenek hkim. T arm umumiyetle
aile ihtiyac iin yapldndan okuyup yazmak lzumu du
yulmuyor. Memleketimizde tarm geri, nk ifti cahil
sz bir ey aklamaz. T arm n gelimesi iin asl muhta
olunan ey zira mstamereler, zira patronlardr. Bu ii
umumi hayat adamlarndan hi biri baaramaz. Bu sebep
ledir ki hayat- hususiyemiz slahat infirad terbiye ile m
cehhez bir snf- mstamerin yetitirilmesine istinat ediyor.
Trkiyenin istikbal-i itimaisi memuriyet namzedi olan
mnevverlerin oalmasna deil, mesai-yi istihsaliyeyi te
ebbsleriyle terakkiye sevkederek muhit-i itimaimizi ta-
havvle uratacak millerin yetimesine bal.

9 Tarz- tetnellk

Tem ellk emniyet-i sayin kudret ve intizamn, cemi

yetin metanetini irae eder. iftilerimiz, taksim edilmemi
mera gibi arazilerle tarlalardan faydalanrlar. Devam ede-
gelmekte olan toprak ihtilflar, bu iin bir an nce hallini
gerektirmektedir. Tutulacak yol mterek mlkiyetten hu
susi mlkiyete gemektir.

4 Hayal- um um iye tekilt

nfirad memleketlerde, farkl isimler ve hkmet e

killeri altnda umumi hayatn hep benzer esaslar zerine
kurulu olduu grlr. Umumi hayatta gerek bir ilerleme
tekil edecek usul ademi merkeziyettir. Ademi merkeziyet
yani ahalinin kendini idare etmesi infirad cemiyetlerin u-
mumi hayatn tecelli ettiren bir hdise, hkimiyet-i milli-
. ye ise tecemmi zihniyetlerde vcut bulan akim bir nazari
yedir. Ademi merkeziyet ilerin hususiyetine gre umumi

53
kuvvetlerin ayrlmas yani her muayyen mesuliyete bir se-
lhiyetin tekabretm esidir. Tanzimatn yapt her ey te-
ekkl- tecemminin umumi hayat zerindeki tahakk
mn gsterir. Umumi hayat slahatn da teekkl mese-
si iinde ele almaldr.

5 M u h it-i asker ve siyasiyat

Hkmetin orduya dayanmas cemiyetimizin zayf bir

itimai rnee mensup olduunu isbat eder. Teekkl i-
cab, hkmeti ordusuna dayanan muvazenesiz bir cemiyet
te askerin ve dier memurlarn siyasetle itigalini yani onla
rn faaliyet-i siyasiyede bulunmalarn ceza tehdidi altnda
menetmek hkimiyeti elde tutanlarn mracaat ettikleri gay
ri kfi vesaitten ibarettir. Tekilt- itimaiyemizde bir dert,
bir bozukluk var: cemiyet tabii muvazeneden mahrum. T e
vaznn husul iinse teekkl- tecemmiden teekkl-
infiradiye gemek lzm.
Y en i stikam et (M eslek Program )

Hayat- U m um iye Islahat

Takibi lzm gelen istikamet: ademi merkeziyette te

celli eden yeni idareye intikl

/ H k m a t- m ahalliye

Her muayyen ie kar yetkili ve dolaysiyle sorumlu bir

ynetim kurulu vcude getirmek gerektir. Bu ise, umumi
hizmetlerin ayrlmas, ilerin, idaresi en elverili yerde bu
lunan, en ehil olan kurullar tarafndan kfi yetki ve gerekli
vastalarla ayr ayr yerine getirilmesi demektir. Hk-
mat- mahalliye memurunun tekilinde sabit kuvay- mahal-
liyeye doru bir yol tutulm aldr. dareye, istihsal faaliyetle
ri ile ykselenler bilhassa itirak ettirilmelidir. Seimde veya
tayinde bu esas gz nnde tutulmaldr. Merkezden gnde
rilmesi gereken idare erknna gelince, bunlar kendilerine
emanet edilen ii yapabilir insanlar olmal, yerlerinin sk sk
deitirilmemesi kaide haline getirilmelidir.

54
 2 n z ib a t

Umur-u inzibatiye tamamen hkmat- mahalliye hiz

metleri meyanna ithal edilmelidir.

5 A d liy e

Yarglk sorumluluk hissini icap ettiren bir meslektir.

Sorumluluk hissini daha ok besleyen teekkllerde adalet
daha iyi ortaya kar. Yarglar meselesinde de teekkl me
selesiyle karlayoruz. Adaletin yerinde, kolaylkla ve a
buk bir ekilde datlmas iin hususi hayattaki ahslardan
da faydalanlmaldr. Ayn zamanda, tek yarg ve gezici yar
g usulleri de adaletin yerini bulmasn kolaylatracaktr.
Adalet tekiltnda esas bir rnek olmak deil, ihtiyalar
karlamaktr.

4 T e m e ll k

T em ellk meselesinin hal yolu, faal bir say ile mte

rek temellkten ahs temellke gemektir.

5 Servet-i m em lek etin iletilm esi ve nafia

ahsi teebbslerin inkiaf karsnda kuvay- umumi
ye msait bir vaziyet almak lzmdr. Kuvay- umumiye te
ebbs ahsiyi himaye etmelidir.

6 T a h sil ve m ektep ler

Tahsil, zamann ihtiyalarna cevap verebilmek iin

kiiliin gelimesini salayacak faal bir terbiyenin yardmc
s olmaldr. Mektepler, devletin idare tekiltnda bir par
a olmak yerine ailelerin alma hayatnn yardmclar ha
lini almaldr. Umumi mekteplerin kurulmas ve idaresi
mahalli hkmete braklmaldr.

7 M aliye
Her vilyetin ayr bir btesi olmaldr.

55
 8 H e y -e t-i tanzim iye

Mesalih-i umumiye mahalli ihtiyalara- gre baka ba

ka ekiller almaldr. Uhumi bir kanunla vilyet idaresi y
rtlemez. T ab ii ve itimai artlar gznnde tutularak vi
lyetler blgelere ayrlmal, her blge iin bir tanzim heyeti
vcude getirilmelidir. Tecrbeli ngiliz ricalinden bazlar
bu heyetlerin reisliinde bulundurulmaldr.

Hayat- hususiye slahat

Istikamet-i esasiye -Btn mesail-i itimaiyenin teek

kl meseley-i kll etrafnda toplandna, onun tesiri al
tnda cemiyetler iin msait veya gayri msait ekiller ald
na nazaran teebbsat- slahiyemizin kffesine hkim olan
bir istikamet-i esasiye tayin ediyoruz. Teekkl tecemmi-
den teekkl infiradiye gemek. Bunun iin m ill terbiye
yi, istihlk, atalet ve esaretten istihsal, teebbs ve istiklle
yneltmek iin yegne are infirad ailelerin tekiline elve
rili kz ve erkekler yetitirmektir.
ngiliz mekteplerinden mlhem olarak memleketimiz
de kz ve erkekler iin ayr ayr vcude getirilecek terbiye
meseselerine o mekteplerden ehil mrebbi ve mrebbiye
aileler elbedilmelidir. Anglo-Sakson terbiye muhitinden,
aile ve iftlik gibi tesislerinden istifade edilmelidir. nfirad
ailelerin meydana geliinden sonra topraklarmzn yeni ve
hakiki bir fethi balayacaktr.
Kitap aadaki cmle ile sona eriyor:
"Asrlardan beri de vesait-i askeriye ve siyasiye ile bir
trl halline muvaffak olamyarak bugn izmihll-i kati
ile kapanacak bir facia halinde yaa:dmz bekay- mevcudi
yetimiz meselesi lehimize ve tekmil beeriyetin lehine ola
rak ancak bu suretle halledilebilir.
stanbul, 1329

56
 Sabahattin Trkiyeye dnd vakit Atatrk istikll
Savan tekiltlandrmak zere Samsuna kal aylar ol
mutu. Trk-Yunan mcadelesinin kritik bir zamannda
ekmi olduu tel, Sabahattinin Kuvay- Milliyeye kar
duyduu sempatiyi ortaya koyan bir belgedir. eitli yorum
lara yol aabilecek olan bu teli sayfalarmza alyoruz,

Ankara B y k M ille t M e clisi Riyasetine

D m anlarm z da dahil old u u halde cihan- insaniye

tin menfaat-i m terekesini adalet ve m u ha bbetten ayrlm a
makta gren bir T r k ve O sm anl sfatiyle mruz old u u
m uz u en haksz tecavz- askeriye kar mdafaa-i merua-
nz derin bir sam im iyetle tebrik eder ve m tecavizlerin
m stefit ola g eldikleri vesait-i faika-i maddiyeye m ukabil
lh ku d retin mazhar- l tu f ve m uaveneti olm akl nz te
m en ni eylerim.^^
Sabahattin

Cumhuriyetin ilnndan sonra 5 Mart 1924 gece yans.

Byk Millet Meclisi tarafndan alnm olan bir kararla
hanedan mensuplar, bu arada Sabahattin, yirmi drt saat
zarfnda Trkiyeyi terke davet edilmitir. Bu tarihten l
mne kadar geen 24 yl ok sevdii vatanndan uzakta ge
irmi olan Sabahattin, imdi Eyp mezarlnda, babasnn
yannda - o da T rkiye dnda hayata gzlerini kapamt -
son uykusunu uyumaktadr.

A
lm nden bir ay nce (29 Mays 1948) yazd on
mektupta da, btn hayat boyunca kendisini dndrm
olan T rkiye nasl kurtulr? konusunda, gnn olayla
rna da temas ederek, u fikirleri ileri srmektedir;
Trkiyenin kurtulmas bahsine gelince: bu sadece
bir seim meselesi deildir. Seimin ehemmiyeti aikr arna,
her ey bundan-ibaret deil.. Aka itiraf edelim ki, Trki-

57
yede hi bir zaman demokrasi olmamtr ve bu gidile ola
maz da!,.. Meselenin msbet bir ekilde halledilebilmesi i-
in tima teekkl yeni bir terbiye ile deitirmek, uzun
ve lm bir usul ile alrnak gerekir. (timai Meslek)
rnn doruluunu, vukuat yalnz Trkiyede deil, Trkiye
haricindeki dier memleketlerde de birer birer isbat etti.
.. Eer itimai meslein izdii yollar takip edilseydi,
bugn Trkiye zhiren deil, gerekten Garp milletlerinin
takdir ve hayranln kazanacakt ve en byk iyilii de
kendisine yapm olacakt. Tem enni edelim ki, bari bundan
sonra, doru ve lm bir idrake kavuabilsin ve milletin de
yz aarmaa balasn. Hakiki cumhuriyet ve demokrasi
ancak o zaman gerekleebilir."""

**k

Grlyor ki ilk yazsndan son mektubuna kadar Sa

bahattin, ayni ana-fikir etrafnda durarak memleketinin iler
lemesi iin almtr. Cevabn arad ana soru, memleket
meseleleri zerinde dnmekte olan vatanseverler iin, o-
nun teklif ettii hal areleri ile birlikte, daima canlln
muhafaza edecek deerdedir. 1953 ylnda stanbulda adna
tertiplenmekte olan ve Sabahattin! eitli ynlerinde incele
yen konferanslar, bize gre, ge kalm bir kymet bilirlik i-
fadesi tamaktan ok, yaadmz zamanda da baz mese
lelerimizin hal aresini onun yol gstericiliinde arayn
nianesidir. Bir fikir adam iin en byk mazhariyet, d
ndrc ve inandrc kalmakta devam etmektir. Bir
ka yldr ilgili niversite ubelerinde de Sabahattinin
memleketimizde yer almasn diledii sosyoloji grnn
ve memleketi tanma metotlarnn canllk kazanmas te
menni sinin gerekleme yolunda olduunun bir belirtisi
saylmak icap eder.
Gerek udur ki Sabahattin, dnceleri ile aramzda
yaamaktadr. Mcadele iinde gemi olan hayat, deien
devirlerin siyas iktidarlar tarafndan mruz kalm olduu
nankrlk, imdi Cumhuriyet neslinin yakn ilgi ve scak

58
sevgisiyle bir kefaret gibi denerek onu ebed uykusunda
skna kavuturuyor.

V Faaliyetini durduran engeller

Hakl olarak yle bir soru zerinde dnlebilir;

Sabahattin, temelli bir ilm aratrmaya dayanan meslek-i
tima sinde niin baarl olamad?
Sabahattinin fikirlerinin su stne yazlm satrlar gi
bi . cemiyet yapmzda iz brakmad sylenemezse de bir
btn olarak hayatmza girmedii de muhakkaktr. Baa
rl olamamak derken b u n u ,sylemek istiyoruz. Bu baar
szln sebebinin u noktalarda aranmas gerektiini san
yoruz; Osmanl mparatorluu, imparatorluk olarak de
vam edebilmek iiri en elverili fikirleri Sabahattinde bul
maktayd. Fakat Glhane Hattndan beri devam edegelen
idare-i maslahat zihniyet, btn iddia ve vaadlerin aksi
ne olarak Osmanl mparatorluundaki unsurlar arasnda
nefret ve geimsizlikleri devam ettirmekte idi. Fransz hti
lliyle yaylm olan milliyet fikirlerinin mparatorluk d
nda mstakil devletlere imkn vermee balamas Saba-
hattinin fikirlerinin yedii ilk darbe oldu. Btn aklama
lara ramen "ademi merkeziyet fikrinden muhtariyet m
nas karlmak istenmesi bu psikolojinin eseridir.
ttihat ve Terakki mensuplan, kendilerine en byk
rakip olarak grdkleri Sabahattin ve taraftarlarn halk ef
kr karsnda, sert bir ekilde ve hakszca, ktlemekten
geri durmadlar. Fikirlerini tahrif ederek T rkleri Saba
hattin aleyhinde kkrttlar. M uhaliflerin esrar
^ adl
kitaba bir gz at bile ne kadar sistemli hareket edildiini
gstermee yeter.
Trkiyenin Birinci Dnya Savana girerek yenilmi
olarak kmas mparatorluu olduu gibi devam ettirmeyi
imknsz klmaktayd. O vakte kadar asker bir kuvvetin a-
yakta tutmaa alt beraberlik, doruluu phe gtr
mez fikirlerle bile devam ettirilemezdi.

59
 Harp sonunda Osmanh hanedannn iine dt zil
let, nceleri prestijinin byk ksmn hanedana mensup ol
maktan alan Sabahattinin durumunu ok sarsm olsa ge
rektir. Son bir sebep olarak da Sabahattin! anlayarak etra
fnda toplanm olanlarn daima mahdut sayda kalm ol
duunu sylemeliyiz. lm grlerini, cahili her zaman o-
kumuundan pek ok olmu Trkiyede halka yayarak b
tne maletmek imknszl da faaliyetini engelleyen bal
ca sebepler arasndadr.

VI Tesirleri

eitli engellere ramen Sabahattinin fikirleri hayat

mzn trl alanlarnda tesirli olmaktan geri kalmamtr.
ada olduumuz bir dnrn ve aksiyon adamnn
yaamakta olduumuz hayat zerindeki tesirlerini belirt
mek elbette kolay deildir. Gerek hkm zamandan bek
lemek gerekiyorsa da Sabahattine balanabilecek eitli te
sir alanlarnn varln kabul etmek iin beklemee lzum
yoktur. Ksa izgilerle ve kabataslak olarak u tesir alanla
rndan sz edilebileceini sanyoruz.

Siyas alanda

Jn-Trk hareketi iinde yer alan Sabahattinin muha

lifler arasnda kurmaa alt ibirliiyle Abdlhamit is
tibdadnn yklmasnda rol oynad malmdur. Bu roln
derecesi tarihilerden cevab beklenen bir noktadr.'
nce de bir vesile ile temas ettiimiz Ahrar Frkas,
Sabahattinin ana-fikirlerini programlatrmtr. 1334 (1908)
ylnda stanbulda faaliyete geen frka nsanlar hr ve
hukuk-u beer nokta-i nazarndan msavi olarak dodukla
rndan hareketle "tevsii mezuniyet ve tefrik-i vezaif usul
nn konulniasn istemekte, milletvekili seimi ve memu
riyetlere tyinde cins- mezhep tefrik edilmiyerek, ana-
sr- Osmaniyenin dilne bir surette bu hakka nailiyetleri
hususuna itina edileceini bildirmektedir.^ Ahrar Frka-

60
smm Sabahattin tarafndan savunulan prensipleri benimse
dii grlyor.
Byk Millet Meclisinin 18 Eyll 1337 (1921) tarihli
toplantsnda cra Vekilleri Heyetinin alma program o-
larak okunan beyannamenin vilyetlerle ilgili ksmnda a-
k olarak ademi merkeziyet in mdafaa edildiine ahit
olmaktayz. Vilyetin muhtariyet-i tamme yi haiz oldu
u, btn vilyet ilerinin tanziminin vilyet meclislerinin
yetkileri dahilinde bulunduu^ sylenilen bu beyanname
nin hazrlanmasnda mazbata muharriri olan Burdur meb-
usu Soysalloiu smail Suphi byk rol oynamt. Son yl
larda kabul edilmi olan ller Kanunu, valilerin yetkilerini
arttrm olmas ynnden merkeziyet anlayndan bir ne
vi uzaklama olarak ele alnabilir.

F ik ir alannda

nce bir dnr, bir ideolog olan Sabahattin memle

ketin aydn evrelerinde gittike genilemekte bulunan bir
tesir alan meydana getirmitir. Fikir hayatmzn eitli
ynlerinde grlen bu tesirleri u balklar altnda ele ala
biliriz ;
a) Science sociale gr, memleketimizdeki sosyoloji
rlarndan biri halini almtr. Drukheim sosyolojisinin
Ziya Gkalp ve devamclar tarafndan temsil edilmesine
mukabil Le Play mektebi ve mensuplar da Sabahattin ve
devamclar tarafndan temsil edilmektedir.^
b) Sabahattinin cemiyet olaylarn tanmak iin tavsi
ye ettii monografi metodu devamclar tarafndan baarl
bir ekilde tatbik edilmi, eitli konular iine alan mo
nografiler yaplmtr. Mehmet A li evki, Selhattin De-
mirkan tarafndan bir ky sosyolojisinin kurulmas hazr
lklarnn, rnekleriyle birlikte, ortaya konulduuna iaret
etmeliyiz.
c) nA'ersite ve Yksek okullarmzla liselerde yer a^
lan Durkheim c sosyoloji anlay, gereklere ve gnn ih-

61
tiyalanna daha ok yer veren Tatbiki Sosyolojiye, niver
siteden balayarak, yerini brakmak temaylndedir.
) Sabahattinin fikirleri, Trkiyenin maarif ve fikir
evrelerinde Anglo-Sakson lemi hakknda neriyata, kitap
ve makale tercmelerine yol amtr. P. Descampsn Prens
Sabahattine borlu olduunu syledii bir aratrma da
bu tesire dorudan doruya bir misal olarak gsterilebilir.
timai meslekin grn aksettiren eserlerden yap
lan tercmeler :
Yeni Mektepte. (E. Demolinsden eviren Nafi A-
tuf, Edirne 1328, 32 sf.)
Yollar asl- itimaiyi nasl vcude getirir? (E. De
molinsden eviren R. Sanih, Dersaadet 1329, ^8 + 599 sf.)
Anglo-Saksonlarn esbab- faikyeti nedir? (E. De
molinsden evirenler A, Fuat, A. Naci, Dersaadet 1330,
393 sf.)
Mevki-i iktidar. (E. Demolinsden evirenler A. M.
N., Dersaadet 1330, 297 sf.)
Tecrb Sosyoloji. (P. Descampsdan eviren N.
. Ksemihal, stanbul 1950 X X I-I-160 sf.)
Kitap halinde yaynlanm olan bu eserlerin yan sra
dergilerde yaplm olan tercmeler de vardr. Bir fikir
vermek zere nemlilerine iaret ediyoruz.
Terakkide E. Demolinsin Hkimiyeti ele geirmekte
menfaat var m? adl eserinden fasllar tercme edilmitir.
Say ve Tetebb Mecmuasnda yine E. Demolins'dcn
"Yeni mektep, hocalar, programlan adl makale serisi ile
P. Descampsn ngiliz Mekteplerinde T erbiye adl tetki
kinden ngilterede muhit-i itimainin hususiyetine gre
mekteplerin tasnifi adl makale dilimize evrilmitir.
M uallimler Mecmuasnda Anglo-Saksonlarn faiki-
yet-i itimaiyesi nedendir? adl kitaptan terbiye bo
lm tercme edilmitir.

62
 Meslek-i tima Mecmuasnda E. Demolinsden lm-i
itima adl bir evirme vardr.
Sosyoloji Dergisinde F. Le Playnin Avrupa ile
ri nden yaplm bir monografi tercmesi bulunmaktadr.

Kitap ve dergilerde makale halinde bulunan bu terc

melerden memleketimizde tarih ve tima aratrma yapan-
larca faydalanlm, tima olaylara yaplan uygulamalar ve
anketlerle gerek sosyoloji anlayna doru gelien bir
r almtr.
d) Belirli fikirler etrafnda toplanp tartmay, fikirle
ri halka yaymay gaye edinen Nesl-i Cedit K ulbnden da
ha nce sz etmitik. Kulbn almasn tatil etmesinden
sonra bir dergi etrafnda meydana gelen toplanmalar da
bir fikir kulb faaliyeti sayabiliriz. Bu sebeple Sabahat-
tinden hareket eden "Science sociale ci dergilerden de k
saca sz amak isteriz.
Bu dergilerden ilki 1910 ylnda Edirnede yaynlanan
Say ve Tetebb Mecmuas dr. Nafi Atuf, A. Sanih ve M.
Rtnn telif ve tercme makalelerinin arlk merkezi
ni okul meselesi ve eitim tekil etmektedir.
g g 'd a yayn hayatna giren Mahede Mecmuas
Faik emsettinin kalemiyle Sabahattini ve fikirlerini devam
ettiriyor. Genliin eitiminden balanlarak bir ok tima
meselelere temas edilmektedir. Memleket tamire, vatan
hdisat- itimaiyesini mahede ve tahlile iddetle muhta
tr. Bunlardan bahsedemeyen, bu vazifeyi ifaya muktedir ol
mayan tima bir mecmua mefltur. inancn gden
Mahede, bir taraftan Trkiyede boanma meselesi etra
fnda anket aarken te yandan Durkheim i tenkit etmekten
ve Sabahattini tantmaktan geri kalmyor.
1920 ylnda Meslek-i tima Mecmuas'' ncekilere
katlyor. Mehmet A li evki ve mer A d ilin birinci plnda
yer aldklar bu dergi, gayet ar bal yayn ile dikkati ek
mektedir. Altnc saysnda Sabahattinin Vicdan- milliye
adn tayan bir makalesi vardr.

63
 Derginin amac u cmlelerle anlatlyor; "Muhit-i fik
rimizi ilm-i itima tetebbne kazanmak. Memleketimizin
harita-i itimaisini vcude getirerek mahalli tetkikler yap
mak. lm-i itimay meseley-i itimaiyemize tatbik ederek ha-
yat- hususiye ve umumiyemizin tanzimi yollarn tesbite m u
vaffak olan Meslek-i itimainin tatbikat rnda yrmek.
Bu sahalardaki teebbslerin faaliyetini tevhit etmek.
M illetler aras ilmi mnasebetlere girien, makaleleri ve
yaynlad deerli aratrma ve kitaplar ile Mehmet A li
evki, Sabahattin mektebinin en byk tatbikats olarak
grlmektedir.

E itim alannda

Cemiyet yapsnn deimesini terbiye ile mmkn g

ren Sabahattin okullarda tatbikini istedii eitim ve retim
prensiplerini srarla ileri srmekteydi. Bu arada Fransada
E. Dem.olins tarafndan kurulmu olan (lEcole des Roches
- Kayalar Okulu) na yapt iki ziyaretin intibalarn kitapla
rndan birinde anlatmt. Kiilii ama edinen, amel bilgi
ler veren, ksaca hayata hazrlayan okullar arzulayan Saba-
hattinin dnceleri maarif hayatmzda ne dereceye kadar
tesirli olmutur?
) 951 ylnda Kayalar Okuluna yaptmz geziden sonra
una inandk ki Ky Enstitlerimizle bu okul arasnda bir
ok benzerlik noktalar bulmak mmkndr. Dayandklar
pedagoji grleri, kurulu ve ileyi ekilleri, gayeden do
makta olan baz farklarla birlikte, yaknlk gstermektedir.
Ky Enstitlerini kuranlarn Sabahsitinin terbiyeye dair d
ncelerinden ne dereceye kadar mteessir olduklarn gs
teren vesikalar mevcut olmamakla beraber daha nce yapl
m olan neriyatn tesirden geri kalmadn gsteren ema
reler mevcuttur.
Teknik retim alanndaki almalar Sabahattinin z
lemini gerekletirmektedir. Bugn maarif adamlarmzda
hkim, olmaya balayan terbiye anlay Anglo-Sakson siste

64
mini benimsemekte, hayatn isteklerine cevap veren bir
retim esas saylmaktadr. Nazar bilgilerin deerini kaybet
mesi, hayatn okulda yaanmas, kiiliin gelimesine ilk
plnda yer verilmesi gibi grler, rmaklar besleyen gizli
kaynaklar gibi, Sabahattin ve devamclarnn yaynlarndan
geni surette mteessir olarak serpilmektedir.

ktisad hayatta

ahs teebbs fikrinin gelimesinde Sabahattin ve ta

raftarlarnn grlerinin bir hayli tesirli olduu sanlabilir.
hayatndaki baarsn ... benim en byk ansm, mer
hum Sabahattin Beyin irfan ve irat hlesi iinde bulunabil
mi olmaklmdr. diye aklam olan Satvet Ltfi Tozan,
bu bakmdan bir rnek tekil eder. (Bk. 20. Asr, s. 61,
8 Ekim 1953).

A
Sabahattinin zerinde durduu sosyal meselelerimizden
bir ou bugn de hal aresi aramaktadr. Bunlar zerinde
teker teker durmay lzumsuz sayyoruz. Dikkatli bir okuyu
cu Sabahattinin zerinde durduu meseleler ve teklif ettii
hal areleri ile hayatta karlat olaylar arasnda kyasla
malar yaparak bir sonuca varabilir. O takdirde, Sabahattinin
fikirlerinin hayat karsndaki canllk derecesi kendiliinden
ortaya kacaktr. Bir iki misal vermi olmak iin aile, okul
ve eitim, toprak meselesi, brokrasi ve memur rejim ini zik
redelim.

V II ~ Ten kit ve netice

Sosyal inklp lideri Sabahattinin "ileri srd ve

Trkiyenin teekkl tecemmi iine konulduu cemiyetle
rin itimai ekli meselesi, tenkitlere yol am bulunan bir
dncedir." Baz zellikleri gznnde bulundurularak bir
cemiyetin hangi tipe girdiini tayin etmek mmkn olam-

65
yaca gibi cemiyetleri iki tip iinde mtalaa etmek de vaka
lara uygun dmemektedir.

Bir cemiyet ekli'nden tekine geiin terbiye yolu ile

salanabilecei dncesinde mbalaaya kalmtr. T e r
biyenin ekli ok defa tima bnye tarafndan tayin edil
mekte, terbiye anlay bir ok faktrlerin neticesi olarak or
taya kmaktadr. retime ihtiy duymayan byk ktle
lerin bir okul organizasyonu kurmasn beklemek fazla iyim
serlik olur.

ktisad meselelerimizi liberalist anlayla zeceim sa

nan Sabahattin Trkiyenin gerek artlarn, halkn psikolo
jisini hesaba katmyor. Devleti daima bir heyla gibi d
nd iin, onun sosyal hizmetleri zerinde durmak is
temiyor. Trkiyede hkm srmekte olan artlar, snrlar
iyi belirtilmi bir devletilii gerektirdii gibi devlete b a b a
rolnde den gayretler de eksik deildir. Birinci Dnya Sa
vandan sonra gelierek kinci Dnya Sava sonunda ikti
dara geen teekkl infirad tipindeki memleketlerde gr
dmz siyas partilerin ktisad doktrinleri dndrc
olsa gerektir. Yanz ngilterede ahidi olunan gelimeler bile
dnk mnada bir liberalizmin tarihe karmaa baladn
gstermee yeter.

Sabahattin, dikkatimizi cemiyetin bnye meselelerine

evirmekle faydal bir rol oynamtr. Yaama ekli deime
dike idare eklinde, sistemde ve partiler arasnda meydana
gelecek deimelerin sadece grnte kalacan tekrarla
makta hakldr. Tetkikilerinden birinin hakl olarak syle
dii gibi "Devrine gre ok ileri adamd. Komitecilikle, h
kmet ve parlmento deimeleriyle, yeni bir hkmdar ve
ya siyas partinin iktidar ele almasiyle, bir memleketin kur-
tulamyacan srarla sylemesi bakmndan, bugn de iyi
niyetli politika ve devlet adamlarna rehberlik etmek erefini
muhafaza etmektedir.

*
* *

66
 "Memleketimizde tecrb sosyolojinin douu ve geli
mesi 'Sabahattinin adma baldr. T rk tefekkr, tima
mnasebetleri aratrna ve zme bakmndan onun teklif et
tii gr, ve metotlardan faydalanyor. Devamclarnn, on
lara katlan teki aratrclarn, yapmakta olduu monogra
filerle m em leketi tanmak ve tantm ak yolundaki almalar
kmsenemez. Dank bir ekilde yrtlmekte olan mo
nografi almalar bir organizasyona baland gn tima
mesele nin hal tarz yar yarya kolaylaacaktr.
Sabahattin ve devamclar T rk tefekkrnn emrine
objektif ve verimli bir metot vermek sureciyle tarih bir va
zife yapmlardr. Gen nesiller, memlekete giden yolun, fi
kirle aksiyonu badatran bu rdan getiini yaanm tec
rbelerle duyduklar nisbette kendilerine den hizmetleri
daha byk bir baar ile gerekletirebileceklerdir. Byle
bir alma yolu Trkiyede sosyolojinin daha msbet bir sa
haya ynelmesini de salam olacaktr.

67
 KISALTMALAR

ABK A. B. Kuran
I nklj) Tarihimiz ve Jn Trkler
II nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki
CD Constantinople aux derniers jours d'Abdul-Bamid
J.D. J. Denais
m. madde
P. F. P. Fesch
s. say
sf. sayfa
TN la Turguie nouvelle et Vancien rigim e
t.s. tarihsiz
TSP Trkiyede Siyasi Partiler

(Bibliyografyada ve metinde rakam takip eden sf. eserin kac sayfa olduunu, rakam
dan nce gelen sf. ise as edilen yaz veya dncenin eserin hangi sayfasnda bu
lunduunu gsterm ektedir.)

TEEKKR

Kitabmzdaki fotoraflar husus kolleksiyonlanndan temin ettii

miz sayn Satvet Ltfi Tozana teekkr ederiz.

C. O. T.
 BBLtYOGJRAFYA NOTLARI

1 G. Dorys, Abdul-Hamid intime. Paris 1901 (deuxime ddition),

sf. 271.
2 A. B. Kuran, nkp Tarihimiz ve Jn Trkler. stanbul 1945,
sf. 21-22.
3 t, M. K. nal, Son asr Trk airleri. stanbul 1930, cz I, sf. 55.
4 J. Denais, La Turquie novvelle et lancien regime. Paris 1909, sf.
42 ve A. B. Kuran, . T. ve J. T. sf. 67-68.
5 OsmanlI gazetesi: No: 54.
6 OsmanlI gazetesi. No; 51.
7 P. Fesch, Constantinople aux derniers jours dAbdul-Hamid. Pa-
' ris (t.s.), sf. 360.
8 OsmanlI gazetesi. No; 100.
9 Resimli Ay. Yl 7, s. 2, sf. 7.
10 OsmanlI gazetesi. No; 66.
11 ABK, I. sf. 98. .
12 t.M.K. tnal, S.A.T.. sf. 58.
13 J. Denais, T.N.'et L.R. sf. 90 \ j P. Fesch, C.A.D.J.D. sf. 358.
14 J.D., TN, sf. 76 (not).
15 ABK, I. sf. 65.
16 .M.K. tnal, S.A.T.. sf. 62.
17 Sabah gazetesi. No; 6806.
18 P.F., Les Jeunes-Turcs. Paris (t.s.), sf. 56.
19 J.D, TN, sf. 76.
20 P.F, CD, sf. 378.
21 La Revue. C. LVIII, sf. 433.
22 Sabahattin, ttihat ve Terakki Cemiyetine ak mektuplar. stan
bul 1327, sf. 79.
23 P. Descamps, La sociologie exprimentale. Paris 1933, sf. XXVII.
24 kdam gazetesi. No; 5127 (A. Kemalin makalesi)
25 tihat (tihat). No; 128, sf. 2765.
26 J.D, TN, sf. 76.

69
27 Mehmet Sabahattin - Ahmet Ltfullait, Umum Osmanl vatanda
larmza beyanname. Msr-Blkahire (t.s.).
28 Osmanh gazetesi; No; 101.
29 P.F, CD, s. 367.
30 ABK, I. sf. 150-54.
31 T.Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler. stanbul 1952, sf. 107.
32 ABK, I. sf. 155-168.
33 ABK, nklp Tarihimiz ve Ittihad ve Terakki, stanbul 1948, sf.
234-35 ve T.Z. Tunaya, TSP. sf. 142-44.
34 ABK, II. sf. 234-43 ve TSP. sf. 107, 153-57.
35 Tanin gazetesi. No; 35 (Ademi merkeziyet)
36 ikdam gazetesi. No; 5130 (Teebbs ahs, tevsii mezuniyet, ade
mi merkeziyet).
37 Tanin gazetesi. No: 40.
38 Sabah gazetesi. No: 6818, 6819 (Mehmet Sabaliattin Beyefendinin
konferanslar).
39 Tanin gazetesi. (6 Eyll 1324).
40 kdam gazetesi. No; 5173 (Bir izah)
41 kdam gazetesi. No; 5174.
42 Sabahattin, Teebbs ahsi ve tevs mezuniyet hakknda bir izah.
Dersaadet 1324, 20 sf.
43 ABK, II. sf. 251.
44 T.Z. Tunaya, TSP. sf. 240.
45 Tanin gazetesi. No; 129.
46 Sabahattin, Teebbs ahsi ve ademi merkeziyet hakknda ikinci
bir izah. stanbul 1324, 46 sf.
47 Tanin gazetesi. No; 217 (24 ubat 1324).
48 ABK, I. sf. 279.
49 kdam gazetesi. No; 5352 (6 Nisan 1325) Sultanzade Sabahattin
Beyefendinin Osmanl askerine hitaben ak mektuplar.
50 Sabahattin, ttihat ve Terakki Cemiyetine ak mektuplar: Mesle
imiz hakknda nc ve son bir izah, stanbul 1327, sf. 44.
51 kdam gazetesi. No: 5360 (16 Nisan 1325).
52 Nesli Cedit Kulb Nizamnamesi. Dersaadet 1324, m. 1, 3, 4, 5.
53 T.Z. Tunaya, TSP. sf. 373.
54 Sabahattin, 1. ve T.C.A.M., 138 sf.
55 Sabahattin, 27 Terinievvel 1328 tarihiyle huzuru mually Padi-
ahiye takdim edilen ak bir ariza. S sf.
56 ABK, I, sf. 341. "
57 bid, sf. 372.
58 Sabahattin, Trkiye nasl kurtanlabilir ? Mesleki itimai ve pro
gram. stanbul 1334, 104 sf. (kinci basks: stanbul 1950).
59 ABK, II. sf. 312.
60 Vatan gazetesi. 4 Temmuz 1949.
61 Fethi, Muhaliflerin esrar. stanbul 1332, sf. 47.

70
 62 Osmanh Ahrar Frkas Program. stanbul 1324, m. 9, 14.
63 Samet Aaolu, Kuvay Milliye Ruhu. stanbul 1944, sf.*64, 76,
82, 86. 253.
64
Fndkolu Z. F., Metodoloji Nazariyeleri, stanbul 1950 (3. bask),
sf. 332-346, 347-365.
65 H.Z. lken, Sosyoloji Dergisi, s. 6, sf. 104-116, stanbul 1950.
'La sociologie rurale en Turquie adl yaz.
66 T.Z. Tunaya, Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas, sene 1, s. 3 (1948)
sf. 119-126.
.67 P. Sefa, tihat, s, 133-35 (1918).
ekli itimai meselesi adl makale serisi.
68 C. Tanyol, Sosyoloji Dergisi, s. 4-5, sf. 146, stanbul 1949.
tima monografi hazrlklar - Prens Sabahattin adl etd.
69 N.. Ksemihal, Sosyoloji Dergisi, s. 6, sf. 117-133, stanbul 1950,

71
 PRENS SABAHATTN IIN EK BBLYOGRAFYA

M. B. Bsatb Prens Sabahattin Bey

Akam grazetei, 19 Temmuz 1948
Fndkolu Z. F. Bir ianma treni mnasebetiyle
Yeni stanbul g., 30 Haziran 1950 ^
Prens Sabahattin haldunda
Bilgi derg-isi, s. 76, Austos 1953.
Dr. O. B. KazancgU le Ppinee Sabahaddine
La Tribne de Geneve, le 24 JuiUet 1948
Le Prrtce M. Sabahaddine, ses Id^es,
sa carriere, Paris 1948

H. Z. lken Byk bir yol gsterici iin

Yeni Sabah g., 3 Temmuz 1950
Sociology in Turkey
Sosyoloji Dergisi, s. 6, 1930

C. Tanyol Prens Sabahattinin ahlk ahsiyeti

Yeni Sabah g., 7 Temmuz 1950
Sabahattin Bey
Yeni Sabah g., 4 Temmuz 1953

C. O. Ttengil Sabahattin Bey

Bilgi d., s. 15, 1 Austos 1948
Fikir ve siyaset adanu Sabahattin Beyi
anarken...
Ycel d., s. 8 (yeni seri), Austos 1950
Prens Sabahattin Bibliyografyas
Memleketimizde ve Dnyada Kitaplar d., s. 7-8,
Austos-Eyll 1950
Prens Sabahattin Beyin mezan
BUgi d., s. 44, 1 Aralk 1950
Bir avu toprak
Tarsus g., 29 Eyll 1952
A. E. Yalman Sabahattin hakknda iki bayaz
Vatan g., 1, Z Haziran 1948.

72
lmnden birka yl nce Sabahattin