Dituri Natyre Esuesi PDF

Libr
B O T U E S E
S H T P I A
msuesi
Aida Rmbeci
Dituri
Natyre
3-4-5
www.mediaprint.al
KLIKONI KTU
Aida Rmbeci
Libr msuesi
Dituri Natyre
3-4-5
Titulli: Libr msuesi Dituri Natyre 3, 4, 5
Autore: Aida Rmbeci
Drejtoi botimin: Anila Bisha
Redaktore gjuhsore: Elona ali
Dizajni: Mirela Ndrita
Kopertina : VisiDesign
Shtypi: Mediaprint
ISBN: 978-99956-93-64-0
Botimi i par: 2011
S H T P I A B O T U E S E
T gjitha t drejtat jan t rezervuara
T gjitha t drejtat e autorit lidhur me kt botim jan ekskluzivisht te zotruara/rezervuara nga Shtpia Botuese
Mediaprint sh.p.k..
Ndalohet do prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shprndarje, kopjim, fotokopjim, prkthim, prshtatje,
huaprdorje, shfrytzim dhe/ose do form tjetr qarkullimi tregtar, si dhe do veprim cnues me fardo lloj
mjeti apo apo forme, pjesrisht dhe/ose trsisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese
Mediaprint sh.p.k.
Ky botim, n trsi dhe/ose n pjes t tij, ndalohet t transmetohet dhe/ose prhapet n do lloj forme dhe/ose
mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetr, t ruhet, depozitohet ose prdoret n sisteme ku mund t
cnohen t drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese Mediaprint sh.p.k..
do cnim i t drejtave t autorit passjell prgjegjsi sipas legjislacionit n fuqi.
Kontaktet:
www.mediaprint.al
Shtpia Botuese Sektori i Shprndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:
Kutia Postare 7467 - Tiran Tel.: 04 4500605 Tel.: 04 4500605
Tel.: 04 2258 156 Cel.: 069 40 44 441 Cel.: 069 40 50 380
Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201 Cel.: 069 20 79 021
botime@mediaprint.al distributor@mediaprint.al print@mediaprint.al
Komente dhe sugjerime jan t mirpritura n email: botime@mediaprint.al

Dituri Natyre 3
Teskti msimor Dituri natyre 3 sht hartuar nga:
Prof. Dr. Ethem Ruka dhe Drita Nashi
PERMBAJTJA
Struktura e lnds ..................................................................................................................8

KREU1LNDADHEFORMATESAJ
1.1Kuptimiprtrupat.............................................................................................................14
1.2Trupatengurt,lngjetdhegazet..................................................................................14
1.3.Trupatengurtdhelnda...............................................................................................15
1.4Ndrtimiilnds................................................................................................................16
1.5Lndtndryshojn.............................................................................................................17
1.6Provojmsesindryshonlnda.......................................................................................18
1.7Sifluturonnjbalonmeajr?.........................................................................................19
1.8Lndtdhemjedisi............................................................................................................20
KREU2PROCESETEMATJEVE
2.1Matjaegjatsis.................................................................................................................22
2.2Matjaevllimittlngjeve..............................................................................................23
2.3Msimpraktik:Tmatimgjatsindhevllimin........................................................24
2.4Matjaemass....................................................................................................................25
2.5. Matja e temperaturs .......................................................................................................25
2.6.Vleramesatareetemperaturs.......................................................................................26
2.7.Matjaekohs.....................................................................................................................27
2.8.Msimpraktik:tmsojmtmatimkohn................................................................28
2.9.Njsitematjes.................................................................................................................29
KREU3LVIZJA
3.1.Vendndodhjaetrupave...................................................................................................30
3.2.Gjratqlvizin.................................................................................................................30
3.3.Lvizjetnmjedisetndryshme.....................................................................................31
3.4.Orientimigjatlvizjes....................................................................................................32
3.5.Tprshkruajmlvizjen.................................................................................................32
3.6.Llojshmriaelvizjes........................................................................................................34
3.7.Lvizjaenjtrajtshmedheajoendryshueshme...........................................................34
3.8.Msimpraktik:Largsia,kohadheshpejtsiaelvizjes.............................................36
3.9.Forcadhelvizja................................................................................................................36
3.10.Kulvizimmshpejtdhemleht..............................................................................37
KREU4MAGNETET
4.1.farjanmagnetet?.........................................................................................................38
4.2.Bashkveprimiimagneteve,forcamagnetike..............................................................39
4.3.Msimpraktik:Veoritemagneteve............................................................................39
4.4. Prdorimi i magneteve ...40
KREU5BIMT
5.1.Ndrtimiibimve.............................................................................................................41
5.2.fariduhetnjpemeprturritur..............................................................................42
5.3.Silinddherritetbima.......................................................................................................43
5.4.Historiaenjkokrremisri...............................................................................................44
5.5.Drurt,shkurretdhebarishtet........................................................................................45
6
5.6. Prshtatja e bimve n mjedis ..47
KREU6KAFSHT
6.1.Kafshtrruazoredhejorruazore.....................................................................................48
6.2.farhankafsht.............................................................................................................49
6.3.Shumimiikafshve...........................................................................................................50
6.4.Zhvillimiikafshve..........................................................................................................52
6.5.Prshtatjaekafshve.........................................................................................................53
KREU7NJERIUDHESHNDETI
7.1.Pamjaime.Undheshqisatemia..................................................................................55
7.2.Mbrojtjadhembshtetja...................................................................................................56
7.3.Msimpraktik:Truajmhigjiennvetjake.................................................................57
7.4.Kyet,muskujt,lvizja......................................................................................................58
7.5.Shndetiiskeletit..............................................................................................................59
7.6.Psedhesiushqehemi........................................................................................................61
7.7.Rrugaeushqimevenaparatintrets............................................................................62
7.8.Dhmbtemidhehigjienaetyre...................................................................................63
7.9.Simarrimfrym?...............................................................................................................64
7.10.Ajriipastrdherndsiaprshndetin......................................................................65
7.11.Qarkullimiigjakut..........................................................................................................66
7.12.Smundjetezemrs........................................................................................................67
7.13. Jashtqitja .........................................................................................................................69
7.14.Veshkatdheshndeti......................................................................................................70
7.15.Sisteminervor..................................................................................................................71
7.16Kujdesiprsisteminnervor............................................................................................72
7.17Njeriulinddherritet........................................................................................................73
7.18Msimpraktik:Regjimiditor.........................................................................................75
7.19Siguriaime.Barnat,sigurianrrug,sigurianshtpi............................................76
7
Nr Kreu Ora Tematprdoor Objektivatprdoor
1 1 Kuptimiprtrupat Tdallojtrupatndryshm,nprmjetshqisave.
2 1 2 Trupatengurt,lngjetdhegazet Tdallojtrupatndryshm,nprmjetshqisave.
3 Trupatengurtdhelnda Tpohojsetrupatndryshmprbhenngalndt
LNDA ndryshme.
3
DHE Tdiskutojqtrupatnjjtnprbrje,dallohennganjri
FORMAT tjetringaforma.
4 ESAJ 4 Ndrtimiilnds Tpohojqlndashteprbrngathrrmijashumtvogla.
5 Lndtndryshojn Tprkufizojsefarshtavullimi,kondensimi.
5
Tprkufizojsefarshtshkrirjadhengurtsimi.
6 Provojmsesindryshonlnda Tprovojshndrriminekthyeshmdheattpakthyeshmt
6
lnds.
7 Sifluturonnjbalonmeajr? Tprshkruajsesifluturonnjbalon.
7
Tshpjegojsesiformohetera.
8 8 Lndtdhemjedisi Tdiskutojprndotjeneajrit,ujitdhemjedisittoksor.
9 9 Prsritje
1 Matjaegjatsis Tkrahasojobjektetsipasprmasavettyre.
10 2 Tprdormetrinsiaparatqshrbenprmatjenegjatsis,
gjersis.
PROCE Matjaevllimittlngjeve Tkrahasojvlliminetrupavetndryshm.
11
SETE Tbjlidhjenndrmjetlitritdhemililitrit.
MATJEVE 2 Msimpraktik:Tmatimgjatsindhe Tprcaktojmematjegjatsingjersinenjbanke.
12 vllimin Tmatmemetrshirit,gjatsindhegjersineklass.
Tkrahasojsiprfaqeteliratlngjevendisaen.
3 Matjaemass Tdallojtrupamemasatndryshme
13
Tkrahasojmasnedisatrupavedukeprdorurpeshore
8
4 Matjaetemperaturs Tpropozojnjmetodtthjesht,prttreguarq
14 temperaturanukmatetsaktmeantlkurs.
Tprshkruajsesishtindrtuartermometri.
15 5 Vleramesatareetemperaturs Tllogaritmesatarenetemperaturs.
6 Matjaekohs Tpohojsenjsiabazprmatjenekohsshtsekonda.
16
Tthotlidhjenndrmjetnjoredhesekonds,njditedheors.
7 Msimpraktik:Tmsojmtmatim Tlexojntregiminenjore.
17
kohn
18 8 Njsitematjes Trenditnjsinematjesprgjatsin,masn,kohn.
19 9 Prsritje
20 10 Testim
1 Vendndodhjaetrupave Tshprehsesicaktohetvendndodhjaenjtrupi.
3 Tsjellshembujtmosndryshimit,poredhetndryshimit
22
tvendndodhjesstrupave,dukethnnjkohsishtedhe
LVIZJA trupinreferues.
2 Gjratqlvizin Tpohojsekurnjtrupshtnlvizje.
23
Trendittrupanlvizje,dukepohuartrupinprkatsreferues.
3 Lvizjetnmjedisetndryshme Tpohojqnnjmjedisvendndodhjaetrupavetlvizshm
24
ndryshon.
4 Orientimigjatlvizjes Torientohetnprmjetvendndodhjesstrupavedheshenjave
25
tndryshme.
5 Tprshkruajmlvizjen Tprkufizojsefarshttrajektorja.
26
Tpohojsesillogaritetshpejtsiaelvizjes.
6 Llojshmriaelvizjeve Tjapshembujtllojevetndryshmetlvizjes,dukegjykuar
27
ngaformaetrajektores
7 Lvizjaenjtrajtshmedheajoe Tpohojqlvizjashtendryshme,jovetmprshkakt
28 ndryshuar formsstrajektores,poredheprshkaktshpejtsis.
9
Tprkufizojsekurlvizjashtenjtrajtshmedhekurajo
shtendryshueshme.
8 Msimpraktik:Largsia.Kohadhe Tprllogaritshpejtsinelvizjessnjtrupi,mbibazne
29 shpejtsiaelvizjes matjevetbrambirrugndhekohnqduhetprt
prshkuarktrrug.
9 Forcadhelvizja Tpohojqforcaedetyronnjtruptshtyhetapottrhiqet.
30 Tpohojqfrkimibnqtrupattngadalsojnoset
ndalinlvizjen.
10 Kulvizimmshpejtdhemleht? Tpohojqsamemadhedhesameashprtjet
31 siprfaqjaetakimittnjobjektiqlviz,meujin,ajrin,dhe
tokn,aqmimadhshtfrkimi.
32 11 Prsritje
33 12 Testim
1 farjanmagnetet? Tpohojsefarjanmagnetet.
34
4 Tprkufizojsefarshtforcamagnetike.
2 Bashkveprimiimagneteve.Forca Tpohojsemagnetetmepoletnjjtashtyhendheseato
MAGNE magnetike mepoletkundrtatrhiqen.
35
TET Tdemonstrojseforcamagnetikemundtprshkojedhe
sendeprejdruri,qelqietj.
3 Msimpraktik:Veoritemagneteve Tprovojsitmagnetizojnjkaavid.
36 Tdemonstrojsesalargtrheqnjmagnet.
Tndrtojnjbusulltthjesht.
4 Prdorimiimagneteve Trenditdisapajisjeqprmbajnmagnete.
37
Tlistojdisaprdorimetmagneteve.
5 Ndrtimiibimve Tprshkruajpjestkryesoretnjbime.
38 Tprkufizojfotosintezn.
5
10
6 fariduhetnjpemeprturritur? Trenditnevojatenjbime.
39 BIMT Targumentojpsebimtjengjallesaqeprgatisinvet
ushqiminetyre.
7 Silinddherritetbima? Trenditdisamnyratshumimittbimve.
40
Tprshkruajsilinddherritetbima.
8 Historiaenjkokrremisri Trenditsecilatjanpjestembirjesnndhembitok.
41
Tpohojnfunksioninelulesmashkulloredheasajfemrore.
9 Drurt,shkurret,barishtet Tdallojdrurtngashkurret.
42
Tdallojshkurretngabarishtet.
10 Prshtatjaebimvenmjedis Trendittpaktndykarakteristikatbimveqbimq
jetojnnzonatngrohta.
43
Tshpjegojpsekaktusetdhebimttjeramishtakerritenn
shkrettir.
1 Kafshtrruazoredhejorruazore Tpohojsecilishtkriteriiklasifikimittkafshve.
44
Trenditjompaksedykafshrruazoredhejorruazore.
6 2 farhankafsht Tklasifikojkafshtntregrupe.
45 Tbjdalliminndrmjetbimvedhekafshve,dukeunisur
KAFSHT ngaprgatitjaeushqimit.
46 3 Shumimiikafshve Trenditdisamnyratshumimittkafshve.
4 Zhvillimiikafshve Tprkufizojsefarquhetzhvillim.
47
Trendittrifazatnjpasnjshmetjetssnjkafshe.
5 Prshtatjaekafshve Tshpjegojpseariupolarshtmegzofdhepsengjyraetij
shtebardh.
48
Tshpjegojsepsendryshonngjyraegzofittnjlepuriq
jetonnpolineveriut?
49 6 Prsritje
50 7 Testim
11
1 Pamjaime.Undheshqisatemia Trenditpjestkryesorettrupitdhetthotelementt
51 prbrstsecilspjes.
7 Tshpjegojrolineshqisavedhepohojorganetprkatse.
2 Mbrojtjadhembshtetja Tprshkruajrolinmbrojtstlkurs.
52
NJERIU Ttregojkockatkryesoretskeletitttrupitttij.
DHE 3 Msimpraktik:Truajmhigjienn Tjapkuptiminefjalshigjien.
53
SHNDET vetjake Trenditrregullatprtmbajturpastrtinetrupit.
I 4 Kyet,muskujt,lvizja Tshpjegojpseshrbejnkyet.
54
Tshpjegojlidhjenndrmjetmuskujve,skeletitdhelvizjes.
5 Shndetiiskeletit Trenditrregullatqndrimitsamtshndetshmpr
55 skeletinenjeriut.
PrseshrbenvitaminaDdhesimerretajo.
6 Psedhesiushqehemi Tpohojsefarjansheqernatdhepseiduhenatoorganizmit.
56
Tshpjegojpseshrbejnproteinatdhekripratminerale.
7 Rrugaeushqimevenaparatintrets Tprkufizojsefarshttretja.
57 Tprshkruajpjestprbrsetaparatittrets.
Tpohojrolinesecilspjestaparatittrets.
8 Dhmbtdhehigjienaetyre Tbjdalliminndrmjetdhmbvetqumshtitdhe
dhmbvetprhershm.
58
Tklasifikojdhmballtdhejapfunksioninesecilsprejtyre.
Tprshkruajhigjiennegojs.
9 Simarrimfrym? Tpohojsefarquhetaparatifrymkmbimit.
59
Tprkufizojsefarquhetfrymkmbim.
10 Ajriipastrdherndsiaetijpr Tshpjegojsepseajriipastrkarndsitmadhepr
shndetin shndetin.
60 Trenditaktiviteteqsigurojnajrtpastr.

12
11 Qarkullimiigjakut Tpohojsefarshtgjaku.
Tprshkruajpjestprbrsetzemrs.
61
Tbjdalliminndrmjetsistemittmadhtqarkullimitt
gjakutdhesistemittvogltqarkullimittgjakut.
12 Smundjetezemrs Trenditdisashkaqetsmundjevetzemrsdhetenve
tgjakut.
62
Trenditdisakshillasesitruajmshndetinezemrs
dhetenvetgjakut.
13 Jashtqitja Tpohojsefarshtjashtqitja.
63
Trenditorganetkuprodhohenlndtepadobishme.
14 Veshkatdheshndeti Tprshkruajsistemineurinimit.
64 Trenditdisasmundjetveshkavedhepohojkujdesinq
duhetttregohetprsisteminurinardheveshkat.
15 Sisteminervor Trenditpjestkryesoretsistemitnervor.
65
Tprshkruajsepseshrbentruri.
16 Kujdesiprsisteminnervor Trenditpjestkryesoretsistemitnervor.
66
Tprshkruajsepseshrbentruri.
67 17 Njeriulinddherritet Tprshkruajfazatejetssnjnjeriu.
68 18 Msimpraktik:Regjimiditor Tprshkruajkshillatprnjregjimditor.
19 Siguriaime.Barnat,sigurianrrug, Tprshkruajmasatesigurisn:rrug,shtpi
69 sigurianshtpi Tprshkruajmasatesigurisndajbarnave,ujit,zjarritdhe
korrentit.
70 20 Prsritje
71 21 Testim
72 1 Orndispozicion
13
KREU1
LNDADHEFORMATESAJ
1.1Kuptimiprtrupat
Objektivat:Nprmjetshqisave,nxnsiduhettdallojtrupatndryshm.
Motivimi:NdiqetrubrikaPyesimdhediskutojm.
Mjetet:trupatndryshmnform,prmas,ngjyr,prbrje.
Veprimtarit:Sparinjihennxnsitmeprmbajtjeneksajlndedhempas
kalohetntrajtiminetemsspar.
Vendosenparanxnsvetopameprmasatndryshmedhekrkohettbhetdallimi
ityre,dukerespektuarpyetjeteshtruaranrubriknPyesimdhediskutojm.
Mpas,meantshqissstprekuritdallohentrupatelmuardhetashpr.
Hapitjetrshtprdorimiishqisssnuhatjes,prtprcaktuarllojinetrupit
nprmjetaroms.Gjithashtu,vendosimnjnxnsmekurrizngashoktdhedy
t tjer kndojn nj kng. I krkohet nxnsit t par q t dalloj se cilt jan
nxnsitqknduan.
BhetprmbledhjeektyreveprimtariveduketheksuarrubriknMsoni.
Ashtu si qeniet e gjalla, edhe sendet pa jet kan trupin e tyre. Syt na
ndihmojntprcaktojmformndhengjyrnetyre,kursemeveshdgjojm
zhurmatqatabjn.Nemundtiprekimsendetdhetmsojmstrukturne
siprfaqesstyre,pormendihmnegjuhsmundtprcaktojmedheshijen
etyre.Nktmnyrnemundtidallojmtrupatnganjritjetri.
Trupi i sendeve pa jet dhe ai i gjallesave t ndryshme, dallohen nga forma,
madhsia,strukturaesiprfaqes,shija,aromaetj.
Mpasukrkohetnxnsvetprshkruajntrupatndryshm.
Duke iu referuar rubriks fjalorthi im i vogl, sqarohet se trupat dallohen
ngaforma,madhsia,strukturaesiprfaqes,shija,aromaetj.
MpaskalohettekrubrikaAedinise..
1.2Trupatengurt,lngjetdhegazet
Fjalkye:lnda,trupingurt,ilngtdheigazt
Trheqjeevmendjes.PunojmmenxnsitrubriknPyesimdhediskutojm
Objektiva:Nfundtorssmsimit,nxnsiduhettjetiaft:
x Trendiskarakteristikatetrupittngurt,tlngtdhetgazt.
x Tkrahasojtrupinengurt,tlngtdhetgazt.
14
Aktivizimiikujtess:
Ngasedallohentrupatendryshm?
Paraqitjaematerialit
Sparitrajtohentrupatengurt,dukeiprshkruarsipasforms,vllimitdhe
ndryshimitttyre.
Prshkruhentrupatelngtdhetgazt.
Formimiisjelljessdshirueshme
Ukrkohetnxnsvetbjndalliminndrmjetnjtrupingjendjetngurt,
tlngtdhetgazt.
Komentetdheinformacioniindrsjell:
Vendosniprparanxnsvetregotameformadhevllimtndryshmdheu
krkonitiprshkruajnato.
Vlersimiisjelljes
Vlersohennxnsitmbibazneaktivizimitgjatorssmsimit.
Detyrshtpie
Hartoninjtabel,ntcilntklasifikonitrupatsipasgjendjesagregatetlnds.
1.3.Trupatengurtdhelnda
Fjalkye:trupatngurt,lnda.
x Ttheksojsetrupatndryshmprbhenngalndtndryshme.
x Tdiskutojqtrupatnjjtnprbrje,dallohennganjritjetringaforma.
Prmbajtja:
Trupatengurtmundtndrtohenngalndtndryshme.Trupidhelnda.
Tklasifikojmtrupatengurt.
Procedura:Vreniktoshisheqkanpakashumformtnjjt.Cilashtlnda
prejscilsbhenshishetevers?Polndaprejscilsbhenshisheteujit?Ajan
tnjjtalndtmetcilatndrtohenobjektetendryshme?Amundtprmendni
shembujttjerobjekteshprejqelqidheobjektettjerashtpiakeprejplastikeose
metali? Vreni kto lloj shishesh prej qelqi. Si sht forma e ktyre trupave
megjithse lnda q i ndrton sht e njjt? N kt rast, shishja sht trupi,
ndrsalndaqeprbnshtqelqi.Amundtsillnishembujttjer,kurtrupat
15
jantndryshm,ndrsalndashtenjjt?farkantveantdhefarkan
t prbashkt kta trupa t ngurt prej druri? Vreni kta trupa t ngurt dhe
tregoniseprejfarlndshjanndrtuarata.Prfarprdorenktosende?
Tklasifikojmtrupatengurt
Trupidhelnda
Veprimtarithyrse:Jepnikarakteristikatenjtrupitngurt,tlngt,tgazt.
Veprimtaritezhvillimittmsimit:pyetennxnsitsengasedallohentrupa
tndryshm.Vendosenparanxnsvetretopa(tenisi,futbolli,bejsbolli)dheu
krkohettiprshkruajnato.
Veprimtaritkulmore:lndaparaqitet ntre forma q dallohen shumqart
nganjratjetra.
Materialet e msimdhnies: top futbolli, top tenisi, top bejsbolli, shishe
plastike,qelqidhemeformatndryshme.
Detyrshtpie:tpunohetrubrikaAedinise..
Vlersimi:Vlersohennxnsitmbibazneprgjigjevetdhna,prtgjitha
etapateorssmsimit.
1.4Ndrtimiilnds
Fjalkye:thrrmimiilnds
x Tpohojqlndashteprbrngathrrmijashumtvogla.
Motivimi:Le tthrrmojmnjsasi sheqeri nform kubike; ngathrrmimi,
kubiisheqeritndryshonformn,porjoprbrjen.
Mjetet:sheqernformkubike(osendonjlndtjetr),mulliprbluarje(n
munges,ekiprtacoptuarat)
Veprimtarit pr temn e re: Me ann e kubit t sheqerit demonstrohet fakti
qtrupigjatcoptimitndryshonformn,porjoprbrjendhekjoprforcohet
meantprovimittshijesssheqeritpluhur.
Trhiqet vmendja dhe prforcohet ideja se lnda prbhet nga thrrmija
shumtvogla.Pra,thrrmijatjanpjeszangatcilatprbhetlnda.
Mpasshtrohetpyetjaseandryshonlndadheprtargumentuarprgjigjen
jepetshembulliidjegiessnjcopeletre,sidhendryshkjessnjcopehekuri.
Kontrolli pr t kuptuarit: Duke i referuar figurs n t ciln paraqitet nj
els, nj sasi uji e futur n kan dhe nj sasi ajri i futur n nj tullumbace,
16
tregoni se far i dallon hekurin dhe elsin, uji dhe ajrin, nga pikpamja e
vendosjessthrrmijavetlndvengatcilatatojanprbr.
Shnim:Prgatitenmjetetprornpasardhse,ashtusikshillohetnrubriknmjete.
1.5Lndtndryshojn
x Tprkufizojsefarshtavullimi,kondensimi.
x Tprkufizojsefarshtshkrirjadhengurtsimi.
Mjetet: sasi uji, nj en zjarrduruese, bombol gazi, shkrepse, copa akulli,
shishemeujtftoht
Veprimtarit
Fillohetmenjstuhipyetjesh:
1.Jepetnjcopakull,njsasiujidhenjsasiavullujiqvlon.Prcaktosecila
shtlndaetyredhenfargjendjendodhenprkatsishtlndtemsiprme.
2.Dalloninjtruptngurtnganjtjetr.
M pas kalohet n trajtimin e ndrtimit t lnds. Thrrmohet nj cop
shkums. Nxnsit pyeten se si sht e ndrtuar lnda dhe a ndryshon ajo?
Ngasedallonnjgjendjeelnds(p.shuji),ngagjendjatjetr,dukejureferuar
vendosjessgrimcavetlnds?
KryheneksperimentetekshilluaranrubriknPyesimdhediskutojm.
Pr eksperimentin e par bhet pyetja se far ndodh me ujin? sht koha t
prkufizohetsefarshtavullimidhekondensimi(mosharronitvendosni
shishen me uj t ftoht, pran ujit q zien). M pas lm nj cop akulli t
shkrijdhepyesimsefarndodhimeakullin?Urikujtohetnxnsvesefar
ndodh me ujin, kur vendoset n dhomn frigoriferike t ngrirjes dhe jepet
prkufizimiingurtsimit.Jepetprkufizimiishkrirjesdhengurtsimit.
Skemaekshilluardotishte:
shkrirje avullim
Akull(ngurt) Uj(lng) Avull(gaz)
ngurtsim kondensim
17
Prforcimi i tems s re: u jepet nxnsve detyr q t lexojn rubrikn
Fjalorthiimivogl.
Kontrolliitkuptuarit:Cilishtdallimindrmjetshkrirjesdhengurtsimit?
Detyrshtpie:shkruanidalliminndrmjetavullimitdhekondensimit.
Shnim: Msuesi prgatit mjetet pr orn pasardhse: tenxhere ose got qelqi
zjarrduruese,furnel,termometr,shkrepse,kubikakullietj.
1.6Provojmsesindryshonlnda
x Tprovojshndrriminekthyeshmdheattpakthyeshmtlnds.
Mjetet: tenxhere ose got qelqi zjarrduruese, furnel, termometr, shkrepse,
kubikakullietj.
Motivimi: le t dallojm nj ndryshim t kthyeshm t lnds, nga nj
ndryshimipakthyeshmisaj
Veprimtarit
Stuhimendimesh:farquhetshkrirje,ngurtsim,avullimdhekondensim?
Kaloninkryerjeneeksperimentevetprshkruarnlibr,prkttem.
Zhvillimiipuns
Shndrrimetekthyeshmetlnds:trigjendjeteujit
A.Shkrirja,avullimi,ngrirjadhekondensimiiujit
Zhvillimiipuns:
Hidhnikubikteakullitnnjtenxhere.Matnitemperaturnmetermometr.
Vendosni tenxheren n furnel. Kur akulli t filloj t shkrij, matni prsri
temperaturn.Vzhgonisesishkrinakulliprtushndrruarngjendjenetij
tlngt,pranujtzakonshm.
B.Kondensimiiujit
Mjetetepuns:Njgotqelqimeujtftoht(nmungestsaj,njenplastike
meujtftoht),njkanaealuminibosh,uj,furnelmekorrentosemegaz.
Zhvillimi i puns: Hidhni pak uj n fundin e kanaes dhe lreni n furnel,
derisatfillojtdalavull.
Vishnidoreznndornedjathtdhedukeprdorurkapsen,futenikanaen
mekokposhtnnjenqelqioseplastiketmbushurmeujtftoht.
18
Kujdes!Kanajakaujtvluardhemundtjudjegduartnsederdhet.
Vrenisesindryshonformnmenjherkanajaealuminit.Nktrastndodh
kondensimiimenjhershm,iciliedetyronfletnealuminitqndrtonmurete
sajtshformohet.Mbyllnielsinefurnelsdhevendosnigjratnvendinetyre.
Bninjvizatimtthjeshtsipasmodelitqkeninlibr.
Tregoni nse shndrrimi i ujit n t tri gjendjetsht nj dukuri e kthyeshme
apoepakthyeshme.
Shndrrimiipakthyeshmilnds:djegiaedrurit.
Pasi t keni studiuar formn, ngjyrn dhe siprfaqen e nj kunje shkrepseje,
ndizeniatmekujdesdhelrenitdigjetderingjysmnesaj.
Kujdes! Kur ndizni kunjn e shkrepses mos e lvizni dorn n drejtim t
vetes,porndrejtiminekundrt.Pasitafiknikunjnedjegur,vendosenime
kujdesmbinjpjat.
Krahasoni pjesn e djegur me at t padjegur. A mund ta rikthejm hirin n
lnd druri, si ishte n fillim? far ka ndodhur me lndn n kt rast? A
shtkynjndryshimikthyeshmapo i pakthyeshm?Vazhdoni tngrohni
ujin.Vrenisesirritettemperaturagradualisht.Shnonitemperaturnkuruji
fillonvlimin.Tashmujishndrrohetnavull,qshtformaetijegazt.
Vendosninj copxhami tftoht mbi avullin.Vreni sesi formohenpikate
vogla t ujit. Avulli kur prek n objekte t ftohta, shndrrohet srish nga
gjendjaegaztnattlngt.Kjodukuriquhetkondensim.
Ndrrasshkruhenprfundimetenxjerrangakjopun.
1.7Sifluturonnjbalonmeajr?
x Tprshkruajsesifluturonnjbalon.
x Tshpjegojsesiformohetera.
Motivimi:farndodhkurngrohimajrin?
Mjetet:tullumbace,tenxheremeuj,furnel,shishemeuj.
Veprimtarit
Bnipyetjen:farkuptonimenjshndrrimtkthyeshmdheshndrrimt
pakthyeshm?
TemnereenisimmerubriknPyesimdhediskutojm:
19
farndodhkurngrohimajrin?
Provoni:Futnifytinenjtullumbacejengryknenjshishejeplastikedhelidheni
at.Vendosenishishennnjenmeujtngroht.fardotvinire?Kushz
vllimmtmadh,ajriiftohtapoajriingroht?Propozoninjshpjegim.
Provoni: Fryni dy tullumbace dhe vendoseni njrn mbi ngrohsin e klass
suaj,ndrsatjetrinmbajeninnjvendtfreskt.Vjennjastqtullumbacja
mbingrohsfryhetaqshum,saahet.farndodhmeajrinqishtebrenda
saj? Prkundrazi, tullumbacja e mbajtur n vend t freskt nuk zmadhohet e
prpasojnukahet.
Pasishkruhenprfundimetndrras,lihennxnsittlexojnrubriknMsoni:
Balona q fluturon n ajr, quhet ndryshe balon me ajr t ngroht. Kur fryjm
brendaajrtngroht,ajongrihetlart.Kurngrohsifiket,ajriftohetdhebalonaulet
posht. Lvizja e ajrit nga nj vend i nxeht drejt atij m t ftoht, formon ern.
Shikonifarndodhnnjshtpimeajrinengrohtdheattftoht.
Jepetkuptimiifjalsbymim.Tornadotjanlvizjeshumtfortatajrit,q
arrijnnjshpejtsishumtmadhe.Atokanfuqitmadheshkatrruese.
Nj tullumbace e vendosur mbi nj burim t ngroht, duket sikur fryhet
vetvetiu. Kjo dukuri quhet bymim. N t vrtet, kur ajri ngrohet ai z m
shum vend. Ajri i ngroht sht m pak i dendur, se ai i ftoht. Kjo sht
arsyejapseajriingrohtngrihetlart,kurseajriiftohtuletposht.
Imagjinoni nj kalorifer n pun. Ajri q ngrohet prej tij ngrihet lart. Kur ajri
prekfletzaterrotullueses,ajofillontrrotullohet.
MpaslihennxnsittlexojnrubriknAedinise..dhempaskalohetn
diskutiminrrethtyre.
1.8Lndtdhemjedisi
x Tdiskutojprndotjeneajrit,ujit,dhemjedisittoksor.
Motivimi:farshtriciklimidhepseshtirndsishm?
Mjetet:qiri,shkrepse,letr,got
Veprimtarit:Shtrohetpyetjasifluturonnjbalonmeajr?
Renditni shndrrimet e lnds dhe m pas kujtoni se far sht avullimi,
kondensimi,shkrirjadhengurtsimi
Mpaskalohetntemnere.Prqendrojmvmendjenenxnsvenrubrikn
Pyesimdhediskutojm,dukekryerveprimtaritqkshillohennktrubrik.
20
Pyesimdhediskutojm:
Ndotjaeajritngadjegiaelndve
Provonitndizninjqiri.Vendosnimbiflaknetijnjcopletrtbardh.Pas
disa sekondash, hiqeni dhe vreni blozn q sht grumbulluar n t. Kujtoni
tyminqdelngamakina,autobusi,oxhaktefabrikave,ngadjegiaembetjeven
natyr.Anukprfundonnjpjeseksajblozeedhenmushkrittona?
Ndotjangalndtengurta
Trhiqetvmendjatekfiguratelibritdhediskutohetprto.
Ndotja e mjedisit sht nj nga problemet m shqetsuese t njerzimit. Ne
duhet ta mbajm pastr mjedisin, duke br kujdes q mbetjet ti hedhim n
vendetecaktuara.Parasetihedhim,mbetjetduhettindajmnatometalike,
plastike, letre,ushqimore etj. Njpjes e lndve mundtriprdoren, pasi t
jenprpunuarnfabrikatveanta.Kshtu,nemundtprpunojmmbetjet
eletrs,plastikssidhemetalet.Kyprocesquhetriciklim.Ngariciklimiiletrs
ne mund t prodhojm kartonin, letrn higjienike, letrn peshqir t kuzhins
etj.Ngaprpunimiikanaevetaluminit,nemundtribjmkanaetreja,
letr alumini etj. Po ashtu, nga prpunimi i lnds plastike, mund t bjm
sendettjeraplastike,shisheuji,veshjespeciale,tapeteetj.Riciklimijovetm
q ndihmon n ruajtjen e pastrtis s mjedisit, por pakson shum sasin e
mbetjeveqruhennvendgrumbullimineplehrave.
Riciklimi sht prpunimi i mbetjeve pr prodhimin e sendeve t reja q
prdorenprsri.
Aedinise...?
Riciklimi i do ton plastike ekonomizon 700 l naft t paprpunuar. do ton
karton i ricikluar ekonomizon 2,5 ton lnd druri. do flet letre e ricikluar
ekonomizon 1 l uj dhe mbi 50 g lnd druri. do ton letre i ricikluar sht
barasmekursimineenergjiselektrikeqiduhetnjtelevizoriprtpunuar
31or.Riciklimiinjtonplastikekursenaqenergji,saiduhetfrigoriferitprt
punuarnjmuaj.
Ktoveprimtarikryhen,duketrhequrnxnsitnktdiskutim.
21
KREU2
PROCESETEMATJEVE
2.1Matjaegjatsis
x Tkrahasojobjektetsipasprmasavettyre.
x Tprdormetrinsiaparatqshrbenprmatjenegjatsis,gjersis.
Motivimi:Dotmatimprmasateobjektevetndryshme,poredhelargsin
ndrmjettyre.
Fjal kye: i shkurtr, i gjat, m e madhe, m e vogl, metr, centimetr,
decimetr,hap,pllmb,gjatsiekmbs,gishtimadhidors.
Prmbajtja:Prcaktimiigjatsis,prcaktimiilartsis,matjaegjatsissnj
tavoline duke prdorur pllmb. Matja e gjatsis s klass duke prdorur
hapindhemepasmetrin.
Procedura: U trhiqet vmendja nxnsve, duke i drejtuar tek figurat e
msimit. U krkohet atyre t veprojn, ashtu si udhzohet tek rubrika
PyesimdhediskutojmdhempasidrejtojmterubrikaMsoni.
Duke br matjet ne mund t prcaktojm jo vetm prmasat e trupave t
ndryshm, por edhe largsin midis tyre. Kshtu, ne mund t krahasojm se
cilitrupshtmigjatdhecilimishkurtr,cilishtmilartdhecilimi
ult,cilishtmigjerdhecilishtmingushtetj.
Njsiamatseegjatsisshtmetri(m).1metrka10decimetra(dm),ndrsa
1 decimetr ka 10 centimetra. 1 centimetr m ka 10 milimetra. Po ashtu, 1
kilometrka1000metra.
Matni me pllmb gjatsin e tavolins suaj. Ftoni msuesin q edhe ai ta
masmepllmb.
Sapllmbegjatdoligjatsiangamatjajuaj?Pomepllmbnemsuesit?
Bni t njjtn gj edhe pr gjatsin e klass, por matjen bjeni me hapa. Sa
hapajudolijuvedhesahapamsuesit?
Shikoniktomjetematsedhethoniemratetyresidhefardiniprato.
Veprimtarit hyrse: Renditni disa lloje t ndotjes s mjedisit. far kuptoni
mericiklimdhecilashtdobiaericiklimit?
Veprimtaritezhvillimittmsimit.Vrenifototemposhtmedhethoni:Cili
nga lapsat e figurs 1 sht m i gjat dhe cili m i shkurtr? Renditni lapsat
sipas ngjyrave, nga m i shkurtri deri te m i gjati dhe anasjelltas. Ngjyrosni
lapsatefigurs2dukeindarsipasgjatsis.CilangashkrepsetevizatimitA
22
ka lartsi m t madhe dhe cila m t vogl? Kush sht m e gjat, nna apo
vajzaesaj?(VizatimiB)AndryshojnngagjatsiatdyjagratevizatimitC?
Veprimtarit kulmore: Pyeten nxnsit pr situatn e mposhtme: duhet t
matnigjersindhegjatsinenjderedhempastnjfletoreje.Amundt
prdorni vizoren pr t dy matjet? N cilin rast sht m mir t prdorim
vizoredhencilnmatjeprdorimmetrin?
Materialet e msimdhnies: lapsa t prmasave t ndryshme, vizore t
shkallzuarnmmosecm,metratllojevetndryshme.
Detyr shtpie: Matni gjatsin dhe gjersin e librit Dituris Natyre dhe
shkruajiniktovleranfletore.
Vlersimi:Vlersohennxnsitmbibazneprgjigjevetdhna,prtgjitha
etapateorssmsimit.
2.2Matjaevllimittlngjeve
x Tkrahasojvlliminetrupavetndryshm.
x Tbjlidhjenndrmjetlitritdhemililitrit.
Fjalkye:vllimi,litri
Prmbajtja:Gjithkannatyr,qshteprbrngalnda,znjhapsirt
caktuar.Kjohapsirquhetvllim.Matjaevllimittlngjevebhetnshum
mnyra.Kshtup.sh.nemundtimatimbarnatmeantpikatores(mepika),
me vllimin q merr nj lug e vogl kafeje ose me filxhan t ndryshm.
Njsiaqprdoretprmatjenevllimittnjlngushtlitri(l).Vllimetq
janmpaksenjlitr,matenmemililitra(ml).1lka1000ml.Zakonisht500
ml quhen nj gjysm litri, ndrsa 250 ml nj erek litri. Pr matje t sakta t
vllimit t lngjeve, prdoren en qelqi t shkallzuara. T tilla en jan
cilindrat, gotat e shkallzuara etj. Vllimi i trupave t ngurt matet me cm3
(centimetrkub).1mlshtibarabartme1cm3.Matjenevllimitttrupavet
ngurt me form t rregullt e bjm duke i zhytur ata n nj en t graduar
me uj. Pas zhytjes matim vllimin e ujit t zhvendosur. Ky vllim sht i
barabartmevlliminetrupittrregullt.
Vllimishthapsiraqzgjithkaqshteprbrngalnda.
Litrishtnjsiabazematjessvllimittlngjeve.Njlugajikanjvllim
afrsishttbarabartme5ml.Entealuminit,tparaqituranfigur,prdoren
23
prtmaturvlliminelngjeve.Samasatenssdytduhettprdorimpr
tmbushurennepar?
Procedura: kontrollohet detyra e shtpis dhe m pas nj stuhi mendimesh:
pse prdoret vizorja, metri, metri shirit? far lidhje ka ndrmjet metrit,
centimetritdhedecimetrit?
Nj nxns shkruan lidhjen ndrmjet centimetrit dhe metrit dhe nj nxns
tjetrlidhjenndrmjetdecimetritdhemetrit.
Ujepetnxnsvepunepavarur:njklaskagjatsin500cm.Shprehenikt
gjatsinmetradhendecimetra.
Veprimtarit hyrse: Si veprohet pr matjen e gjatsis? Shprehni 500 cm n
metradhedecimetra.
Veprimtaritezhvillimittmsimit:matjaegjatsissnjtavolinetklass.
Mpaslihennxnsittkrahasojnvllimetedisaenve.
Veprimtarit kulmore: n nj en t shkallzuar derdhni ujin e nj luge aji
dhelihennxnsittalexojnat.
Materialet e msimdhnies: en e shkallzuar n ml dhe me vllime t
ndryshme,uj
Detyrshtpie:Amundtandajmvlliminnpjes?
Vlersimi:Vlersohennxnsitpasaktivizimitgjatorssmsimit.
2.3Msimpraktik:Tmatimgjatsindhevllimin
x Tprcaktojmematjegjatsindhegjersinenjbanke.
x Tmatmemetrshiritgjatsindhegjersineklass.
x Tkrahasojsiprfaqeteliratlngjevendisaen.
Motivimi: Le t gjejmgjatsin dhe gjersine nj banke dhe klass. Si jan
siprfaqeteliratlngjevetvendosuranentndryshme?
Mjetet:vizoreeshkallzuar,metrshiritrrobaqepsi,metrshiritmetalik,cilindr
ishkallzuar,hink,enplastikemetap,shishememadhsitndryshme,uj.
Veprimtaritprtemnere:Ndiqetproceduraeprshkruarnlibr.
24
2.4Matjaemass
x Tdallojtrupamemasatndryshme.
x Tkrahasojmasnedisatrupave,dukeprdorurpeshore.
Mjetet:trupatndryshm,peshore.
Motivimi: Vendosni mbi njrn dor nj fletore dhe n dorn tjetr librin e
diturissnatyrs.Ciliprejtyrejurndonmshum?
Veprimtarit pr temn e re: Lihen nxnsit t kryejn veprimin e msiprm
dhempaspyetet:Cilirndonmshume:libriapofletorja?Mpasnxnsit
plotsojnnfletorekrkesnedyttrubriksPyesimdhediskutojm.
Msuesiduhettbjshumkujdesmefjalnmasdhefjalnpesh.Duhett
theksohetsegabimishtnjeteprditshme,fjalamasshtzvendsuarme
fjalnpesh.Masagjendetmepeshore,pornukshtpeshaetrupit.
Theksohetsenjsiamatseemassshtkilogrami.
Mpasnjihennxnsitmepeshoretllojevetndryshme.
Skemaekshilluarprkttem:
Njsiamatse kilogram
tregon
Tregonsairnd masa
Aparatimats
shtnjtrup peshore
Kontrolliitkuptuarit:lidhmeshigjet:
Mas njsi
peshore sairndshtnjtrup
kilogram aparatmats
2.5.Matjaetemperaturs
x T propozoj nj metod t thjesht pr t treguar q temperatura nuk
matetsaktmeantlkurs.
x Tprshkruajsesishtindrtuartermometri.
25
Mjetet:treentmbushurameujtngroht,vakt,ftoht.
Fjalkye:temperatura,termometr,gradcelsius.
Motivimi:KryhenveprimtaritekshilluaranrubriknPyesimdhediskutojm.
Veprimtaritprtemnere:Pasikryhetprovameentekshilluara,shtrohet
pyetja: A sht gjithmon i sakt vlersimi pr shkalln e ngrohtsis kur
prdorim t prekurit? Kshtu vendosim aparatin mats t temperaturs, q
shttermometri.Theksohetsetemperaturashtshkallengrohtsissnj
trupi.Pratregonsaingrohtapoiftohtshtnjtrup.
Shkalla m e prdorshme sht shkalla celsius. Prshkruhet se si sht i
ndrtuarnjtermometr.
Prforcim:lihennxnsittlexojnrubriknMsoni.
Kontrolliitkuptuarit:Kushshtmiftoht,njbankdruriaponjkarrige
prejhekuri,kuratondodhenntnjjtndhomprnjkohtgjat?far
tregondoranseiprekimato?
Detyr shtpie: Gjat gjith javs matni me termometr temperaturn n
dhomntuajdhevlerathidhininfletoreneshnimeve.
Menjtermometrdhome,msuesimatdodittemperaturneklassdhee
shnonvlernnnjtabelduketrhequrvmendjenenxnsve.
2.6.Vleramesatareetemperaturs
x Tllogaritmesatarenetemperaturs.
Motivimi:Tgjejmtemperaturnmesatare.
Mjetet:libriDituriNatyre.
Fjalkye:termometr,temperaturmesatare
Veprimtarit pr temn e re: Fillohet tema e re duke trhequr vmendjen n
tabelnedhnnlibrdheprforcohetobjektiviiorssemsimit,icilisht
gjetjaetemperatursmesatare.
KrkohetprgjigjenganxnsitprpyetjeteshtruaranrubriknPyesimdhe
diskutojm.
Trhiqetvmendjangjetjenetemperatursmesatareditoredhetemperaturs
mesatarejavore.
Trajtohetsesigjendettemperaturamesatareditoredhesigjendettemperatura
mesatarejavore.
26
Kontrolli i t kuptuarit: Ciln mesatare mund t llogaritim me t dhnat e
matjevetkryeranklas?Diskutonidhellogaritnivlernekrkuar.
Detyr shtpie: Matni gjasht her temperaturn gjat nj dite dhe nj nate.
Shnonitdhnatntabel,sikshillohetnrubriknPyesimdhediskutojm.
2.7.Matjaekohs
x Ttregojsenjsiabazprmatjenekohsshtsekonda.
x Ttregojlidhjenndrmjetnjsekondeenjoredhenjoreenjdite.
Mjetet:libriDituriNatyre
Motivimi:Ncilnorjenizgjuarjudheshokujuajibanks?Jeningriturnt
njjtnor,mshpejtapomvonseshokujuaj?Ponmbrmje,kurshkoni
nshtratprtfjetur?Kushflemshpejt,juaposhokujuajibanks?
Veprimtarit:Trajtohettemaere.Krkohetprgjigjeprpyetjeteshtruarate
motivimi.Mpasbhetpyetja:Cilingadyzotrinjtemposhtmebnm
shpejtnjrrugmebiiklet?Cilaeprshkonmshpejtnjlargsitcaktuar,
nj biiklet apo nj motoiklet? Kur fillon ora e par e msimit dhe kur
mbaronoraefundit?Saormsimkeniditnehn?Sakohjuduhetprt
shkuarngashtpianshkoll?Sazgjatpushiminganjorntjetrn?
Theksohet se duke matur kohn, ne mund t prcaktojm shum sakt se sa
zgjatnjndodhiecaktuar.Kshtu,nemundtmatimkohnenjoremsimi,
kohnenjndeshjejefutbollietj.Dukematurkohnqnaduhetprtshkuar
ngashtpianshkoll,mundtkrahasojmsekushecnmshpejtdhekush
mngadal.Nemundtavlersojmkohnmeafrsi,porjonmnyrshum
tsakt.Matjaesaktekohsmundtbhetvetmmeantors.
Njsia baz pr matjen e kohs sht sekonda. Nj minut ka 60 sekonda,
ndrsanjorka60minuta.Njditdhenjnatkansbashku24or.Shtat
dit formojn nj jav. 30 ose 31 dit formojn nj muaj. Viti ka 12 muaj. Tre
muajformojnnjstin.Stintjanpranvera,vera,vjeshtadhedimri.
Ort q prdorim pr matjen e kohs jan nga m t ndryshmet. Ato jan
mekanikedheelektronike.
Njsiabazprmatjenekohsshtsekonda.Mjetiqmatkohnshtora.
Prforcimiinjohurivetmarra:Pohoninjsinbazprmatjenekohs.Sasekonda
kanjor?Saditkanjjav?Cilishtaparatiqshrbenprmatjenekohs?
27
2.8.Msimpraktik:tmsojmtmatimkohn
x Tlexojntregiminenjore.
Motivimi:Sishtendrtuarfushaeors?
Mjetet: nj or tavoline, mekanike (n munges sillet nj or t ndrtuar nga
msuesimemjeterrethanore,p.shmekartondhenjgozhd)
Veprimtarit pr temn e re: pyeten nxnsit se far sht ora? Prgjigja e
duhurshtaparatiqshrbenprtmaturkohn.Udemonstroninxnsve
sefarshtfushaeors,dukeprdorurnjormurisidhefigurnelibritn
faqe32.Mpasshtrohetpyetja:Saorkanjdit?Ponfushneorssaor
jan shnuar? Nj dit (duke prfshir edhe natn) ka 24 or. N nj or
shnohenvetm12or.Vrenifushnenjore.Vizatekuqeendajnrrethin
n 12 pjes. Secila prej tyre sht nj or. Vreni numrat nga 1 deri n 12.
Numri12shtnkrye,ndrsanumratnga1derin11vendosenrreshtnjri
pas tjetrit, si e tregon edhe shigjeta. Fusha e ors ka dy akrepa. Akrepi i
shkurtrtregonort,akrepiigjatminutat.Nvizatiminemposhtmfaqe32,
jushikonivetmakrepineshkurtrqtregonnumrin1.Nktrastorasht
1.Njorka60minuta.Vizatevoglablunvizatiminemposhtmtregojn
minutat.Provonitinumroniatodhedotgjeniseatojan60.Midisvizavet
kuqe q tregojn ort, ka gjithmon 5 viza blu q tregojn minutat. Numrat
jashtrrethittregojnminutat.Nvizatimkanjnumrprdopesminuta.
Minutatrreshtohenntnjjtindrejtimsidheort.Akrepiimadhiorstregon
minutat.Npikturatefundit,akrepiimadhtregonshenjne5minutaveteora
epardhe30minutaveteoraedyt.
Tushtrohemiprtlexuarorn
Grepiiorsndodhettenumri1,ndrsaakrepiiminutavendodhettenumri12
(ose0minuta).Tashmorashtsaktsisht1.
Shpeshora1shkruhet1.00.Nktrast,numrintmajttregonornndrsa
dy numrat e tjer tregojn minutat. Kur shikoni orn n fillim, vreni ku
ndodhet grepi i vogl i ors dhe pastaj ku ndodhet grepi i madh i minutave.
N vizatimin e mposhtm, grepi i ors sht te numri 1, ndrsa grepi i
minutavete15.Nktrastorasht1.15ose1dhe15minuta.Vinireqgrepi
iorsekakaluarpaknumrin1.
Kadisamnyraprtathnkohn:
Ora mund t ndahet n katr pjes t barabarta. Kto pjes jan t ndara me
vijat0,15,30,45minuta.donjrangaktopjesquheterek.
Detyrshtpie:Prgatitninjortthjeshtdhelexoniornnprmjetlvizjes
seakrepavesaj.
28
2.9.Njsitematjes
x Trendisnjsinematjesprgjatsin,masn,kohn
Motivimi:Siematningjatsinegjiptiantevjetr?
Veprimtaritprtemnere:Trhiqetvmendjambifiguratelibritdhetregohet
se si e matnin gjatsin egjiptiant e vjetr dhe romakt. Egjiptiant e vjetr e
matnin gjatsin me parakrahun, i cili ishte i barabart me gjersin e shtat
duarve.Romaktprdorninshufradruri,gjatsiaetcilaveishteebarabartme
dhjetkmb.Porgjatsiaenjkmbendryshontenganjvendntjetrin.
M pas kalohet n prcaktimin e vllimit: Dikur vllimi i ens prcaktohej me
numrin e farave q merrte deri sa mbushej. Po kshtu, si njsi peshe ishte
prcaktuarpeshaenjkokrregruri.Njerzitnkohtndryshmedhevendet
ndryshme kan prdorur masa t ndryshme pr t krahasuar peshn, gjatsin,
vllimin,temperaturnetj.Kjoebnteshumtvshtirkomunikiminmestyre.
Trajtohetsistemiisotmimasave
PrpjekjaeparprnjsiminesistemittmasaveubnFrancnvitin1791.
Sistemi i sotm i masave ka prcaktuar metrin si njsi t matjes s gjatsis,
kilogramin si njsi t matjes t peshs, sekondn si njsi t matjes kohs,
gradn Kelvin si njsi t matjes s temperaturs etj. N fakt, pr prdorim t
prditshm, si njsi e temperaturs sot prdoret grada Celsius. Ky sistem
prdoret n t gjith botn. Kjo do t thot se n t gjith botn ne prdorim
njsi matse t njjta. Metri q prdorim n Shqipri, prdoret edhe n Itali,
Franc,Indi,Kinetj.
Kontrolliitkuptuarit:Renditninjsitematjesskohs,mass,gjatsis,q
prdorensot.
29
KREU3
LVIZJA
3.1.Vendndodhjaetrupave
x Tshprehsesicaktohetvendndodhjaenjtrupi
x T sjell shembuj t mosndryshimit, por edhe t ndryshimit t
vendndodhjesstrupave,duketreguarnjkohsishtedhetrupinreferues
Motivimi:Njnumripafundtrupashqnarrethojnkannjvendndodhje
t caktuar. Kto shtpi jan njra pas tjetrs, njra nn tjetrn dhe n krah t
njratjetrs.
Fjalkye:trupireferues,vendndodhja
Mjetet:objektetndryshmenklas,libriDiturisNatyre
Veprimtarit pr temn e re: Bhet motivimi i ksaj teme. I krkohet nj
nxnsitpohojpozicionineobjektevetndryshme,qndodhennklasn
lidhje me veten e tij. Prsritet e njjta situat pr nj nxns q ndodhet n
fillimdhenjtjetrnfundtklass,prtnjjttobjektesidhenxnsiipar.
Kto pohime msuesi i shkruan n nj tabel ku jan vendosur objektet dhe
pohimetprkatsetnxnsve.Mpasmsuesitrajtonsbashkumenxnsit
rubriknPyesimdhediskutojm.
Prforcimiimsimitbhetduketrajtuarrubriknmsoni.Trupatnnatyr
ndodhen n vende t ndryshme. Vendndodhja e trupave n qetsi nuk
ndryshon. Pr t prcaktuar vendndodhjen e nj sendi, zgjedhim nj trup
referimi. N kt rast themi se sendi ndodhet majtas ose djathtas, posht ose
lart,mbrapaosepara,brendaosejashtnkrahasimmetrupinereferimit.
MpastrhiqetvmendjanrubriknAedinise..
3.2.Gjratqlvizin
x Tprshkruajesekurnjtrupshtnlvizje.
x Trendistrupanlvizje,duketreguartrupinprkatsreferues.
Motivimi:Shumngatrupatqnarrethojnjannlvizje.Lvizujiilumit,
rrotullohengurt,lvizmacjaqndjekmiun,fshfrijngjethet,lvizmakina,
fluturonzogudheavioni,zvarritetgjarpri,notonpeshkuetj.
30
Fjalkye:lvizje,trupreferimi
Veprimtaritprtemnere:fillonshpjegimimemotiviminprkttem.M
pas mund t pohohet nse ndryshon vendndodhja e nj peme, ndrtese, n
lidhjemetokn.Kalohetmpasnnjniveltjetr,dukeukrkuarttregojn
nse ndryshon pozicioni i nj avioni n ajr, n lidhje p.sh me malin,
aeroportin. Jepet koncepti i lvizjes duke e lidhur me ndryshimin e
vendndodhjesdhemetrupinreferues.
Theksohet:Njtrupshtnlvizje,vetnnsevendndodhjaetijndryshonn
lidhjemenjtrupreferues.
Kontrolliit kuptuarit:duke prdorur figurat e librit, faqe 41, tregoni trupa
nprehje,trupanlvizjedhetrupinreferuesprkats.
MpaskalohetnrubriknAedinise..
3.3.Lvizjetnmjedisetndryshme
x Tpohojqnnjmjedis,vendndodhjaetrupavetlvizshmndryshon.
Fjalkye:ndryshimivendndodhjesstrupavetlvizshm
Motivimi:rubrikaPyesimdhediskutojm
Veprimtarit pr temn e re: Ndiqet procedura e kshilluar n libr, faqe 41
dheprdoretmetodae krahasimit,prtarritur nprfundiminq trupat e
lvizshm ndryshojn vendndodhjen. Pr kt, s pari duhet t dallohet nj
trup i palvizshm, nga nj trup i lvizshm dhe sistemi i referimit q sht
shumirndsishmprtukuptuarnganxnsit.shtshumerndsishme
qnxnsitthotqp.sh:avionilviznlidhjemetokn,ndrtesnetj.Pra
kashumrndsiprdorimiilidhzsnlidhjeme.
Mpasbhetprmbledhjasimposht:
Nmjedisinqnarrethon,kashumgjraqnuklvizindheshumttjeraq
jannlvizje.Gjratqnuklvizinnukendryshojnvendndodhjen,ndrsa
ato q lvizin e ndryshojn vazhdimisht at.N nj rrug qyteti, lvizjet jan
mtshumtasennjrrugfshati.Nnjmjedis,tcilinevzhgojmnkoh
t ndryshme, ndryshon vetm vendndodhja e trupave t lvizshm.
Vendndodhjenetrupaveqlvizin,poredhetatyreqnuklvizin,mundta
vmrevetmdukeekrahasuarmetrupatereferimit.
31
Kontrolliitkuptuarit:Ilirpohonqmakinanuklviz.Gjykoninseshti
saktkypohim?(Jo,pasimungontrupireferues.Nuktregohetsenlidhjeme
cilintrup,kjomakinnuklviz)
Shnim:Prgatitnidisatabelameshenjateqarkullimitrrugordheprdorininorn
pasardhse.
3.4.Orientimigjatlvizjes
x Torientohetnprmjetvendndodhjesstrupavedheshenjavetndryshme.
Fjalkye:vendndodhjeeobjekteve,shenjatcaktuara,orientim,lvizje.
Motivimi: njohja e vendndodhjes s objekteve t ndryshme dhe njohja e
shenjavetcaktuara,nalejontorientohemimmirgjatlvizjeve.
Mjetet: libri Dituri Natyre, tabelat e shenjave t qarkullimit rrugor t
siguruarampar.
Veprimtarit pr temn e re: Kshillohet t ndiqet procedura e prshkruar n
libr,faqe42.Pasksajtrhiqetvmendjanfiguratelibrit,dukepyeturnxnsit,
nseinjohinshenjatetreguaranfigur.Mpasfamiljarizonnxnsitmeshenjat
etabelave,dukeidhnshpjegiminekuptimittdoshenje.
MpastrajtohetrubrikaMsoni.
Kontrolli i t kuptuarit: Krijo nj situat t ngjashme me ato t rubriks
Pyesimdhediskutojmdhekontrollosesiorientohennxnsit.
3.5.Tprshkruajmlvizjen
x Tprkufizojsefarshttrajektorja.
x Ttregojsesillogaritetshpejtsiaelvizjes.
Motivimi:Nemundtakuptojmrrugnqprshkonnjavion,ngatymiql
pas. Shumica e gjrave q lvizin nuk ln gjurm, megjithat t gjith
prshkojnnjrrugderisavjennjastqndalojn.
Fjalkye:trajektorja,shpejtsia.
32
Veprimtarit pr temn e re: N fillim nxitet nj furtun mendimesh: a) pse
sht e rndsishme njohja e vendndodhjes s objekteve? b) Si duhet t
veprojm,nsenukinjohimmirvendndodhjeteobjekteve?
Mpasjepetkonceptiitrajektores,dukeprdorurfigurnnfaqe43.Mpas
theksohetsegjithkaqlviz,prshkonnjrrug,tcilnmundtamatim.Pr
tprforcuarktpohim,prdoretfiguraeparfaqe44.
Trhiqet vmendja tek figura e dyt faqe 44 dhe pyetet sa sht rruga e
shnuarnganjriqytetntjetrin?Theksohetsegjatlvizjesshpenzohetkoh.
Jepetsitdhnsekjorrugprshkohetpr3or.Nktmnyreshpjegohet
sesigjendetshpejtsia.
Theksohetseshpejtsiagjendetdukepjestuarrrugnmekohn.Theksohetse
matjasshpejtsisbhetnm/s.
Prforcohetq:Trupiqlvizprshkonnjtrajektoretcaktuar.Ajoshtvija
qbashkonpikatevendndodhjevetndryshmettrupitqlviz,nkrahasim
metrupinereferimitqqndronnqetsi.Trajektorjakanjgjatsitcaktuar,
t ciln mund ta matim sipas rastit me cm, m, km etj. Nj trup q lviz dhe
prshkon nj largsi t caktuar, shpenzon koh, t ciln mund ta matim me
sekonda, minuta, or etj. Shpejtsia e lvizjes s trupave llogaritet duke
pjestuarrrugnmekohn.Ajomatetsipasrastitmekm/or,m/seketj.
Trajektorjashtvijaqndjeknjtrupgjatlvizjes.
Shpejtsiaelvizjesllogaritetdukepjestuarrrugnmekohn.
Hartaekoncepteve:
rrug
shpejtsia
koha
Praktikeudhhequr:RrugangaTirananDurrssht50km.Njmotore
prshkonktrrugpr1or.Sashtshpejtsiaemotorit?
Detyrshtpie:NjautobuslvizngaTirananPrizren.Kjorrugshtegjat
300 km dhe duhen 5 or pr t shkuar nga Tirana n Prishtin. Me far
shpejtsielvizautobusi?
33
3.6.Llojshmriaelvizjes
x T jap shembuj t llojeve t ndryshme t lvizjes, duke gjykuar nga
formaetrajektores.
Fjalkye:vijedrejt,vijelakuar.
Motivimi: trupat kryejn lvizje t llojeve t ndryshme. Nga se dallohet nj
lvizjenganjtjetr?
Veprimtarit:
Furtunmendimesh:farquhettrajektore?Sigjendetshpejtsia?
Praktikepavarur:RrugangaTirananLezhshtegjat300km.Njiklist
eprshkonatpr3or.Gjenishpejtsineiklistit.
Tema e re: n fillim pohohet q lvizjet jan t shumllojshme. Ne gjykojm
pr formn e tyre nga trajektorja. Trhiqet vmendja duke i drejtuar nxnsit
tekfiguratnrubrikPyesimdhediskutojm.
Pasksajrubrikebhetprmbledhja:Lvizjetetrupavejanshumtlarmishme.
Megjithat,trupatbjnvetmdyllojlvizjesh:nformdrejtvizoreosetlakuar.
Lvizjetdrejtvizorejanmtpakta,ndrsaatotlakuaramtshumta.Lvizjet
metrajektorenformlakorejandisallojesh.
Ato mund t jen n form rrethi, sip.sh. lvizjae akrepave t ors;n formn e
kambans, si p.sh. lvizja e topit kur e gjuajm; n form harku, si p.sh. lvizja
luhatseelavjerrsittors;zigzagesilvizjajonmidisnjgrumbullinjerzishetj.
Lvizjetprshkojntrajektoresipasnjvijetdrejtosetlakuar.
MpastrajtohetrubrikaAedinise..
3.7.Lvizjaenjtrajtshmedheajoendryshueshme
x T tregoj q lvizja sht e ndryshme, jo vetm pr shkak t forms s
trajektores,poredheprshkaktshpejtsis.
x T prkufizoj se kur lvizja sht e njtrajtshme dhe kur ajo sht e
ndryshueshme.
Fjalkye:lvizjeenjtrajtshme,lvizjeendryshueshme.
Motivimi: A lvizin trupat me shpejtsi t njjt apo e ndryshojn at sipas
rrethanave?
34
Veprimtarit:stuhimendimesh:farshttrajektorja?Renditllojetndryshme
lvizjessipastrajektoresqatolvizin.
Mpaskrkohetqnxnsittpohojnqtrupatkryejnlvizjetndryshme,
jo vetm n rastin kur kan trajektore t ndryshme, por edhe n rastin kur
shpejtsiaetyreshtendryshme.
Temaere:Shtrohetpyetja:Alvizintrupatmeshpejtsitnjjtapoendryshojn
at sipas rrethanave? Pr ta kuptuar kt dukuri, studiojm shembujt e
mposhtmdhediskutojmrrethtyre.Orientohennxnsittekfigurafaqe46.
Mpaspyetennxnsitprformnetrajektores.Trajektorjaelvizjessksaj
vajzeshtdrejtvizore.Nekemizgjedhurpesintervaletbarabartakohoreq
zgjasinnga1sekond.Sametraprshkonajopasdosekonde?Ashtenjjt
gjatsiaerrugsqprshkonvajzandosekond?
Mpasdrejtohennxnsitnfigurneparfaqe47.
Edhekjoveturprshkonnjtrajektoredrejtvizore.Vrenisesakmprshkon
ajondoor.
Udhtimiisajkazgjaturtrior.Prllogaritnishpejtsinemakinspasdyorsh:
100 km: 2 or = 50 km/or. Bni t njjtn gj pas tri orsh: 150 km: 3 or =
50km/or.Andryshoishpejtsiapasorsspar?Popasorssdytdhettret?
Drejtohet vmendja e nxnsve n figurn e dyt faqe 47. Po e njjta makin
udhtontriornnjrrug,dukerespektuarkufizimeteshpejtsis.
Orneparajoudhtonmeshpejtsi50km/or,ornedytme20km/ordhe
orn e tret me 80 km or. A sht e njjt shpejtsia n or t ndryshme t
udhtimit?
Prmbledhje: Lvizja nuk sht e ndryshme vetm pr shkak t forms s
trajektores,poredheprshkaktshpejtsis.
Ndisarastetrupiqlvizprshkonpjestbarabartatrrugsmeshpejtsi
tnjjt.Kjollojlvizjequhetenjtrajtshme.
N rastet kur trupi ndryshon disa her shpejtsin, themi se ai bn lvizje t
ndryshueshme. N kt rast ne mund t prllogaritim shpejtsin mesatare.
Ajogjendetdukepjestuarrrugneprshkuarmekohn.Nrastinemakins
son,shpejtsiamesataresht150km:3or=50km/or.
Kurshpejtsianukndryshon,lvizjaquhetenjtrajtshme.
Kurshpejtsiagjatlvizjesndryshon,lvizjaquhetendryshueshme.
35
3.8.Msimpraktik:Largsia,kohadheshpejtsiaelvizjes
x Tprllogarisshpejtsinelvizjessnjtrupi,mbibaznematjevet
brambirrugndhekohnqduhetprtprshkuarktrrug.
Mjetet:dymakinalodrafmijsh,45libra,shkums,njfletkartonittrash
afrsisht30x50cm,ormeakrepsekondashosekronometr.
Fjalkye:shpejtsi,rruga,koh.
Zhvillimiipuns:kshillohettndiqetenjjtaprocedureprshkruarnkttem.
Pas kryerjes s matjeve, plotsimit t tabels dhe llogaritjes s shpejtsis pr
secilnmakin,trhiqennxnsitndiskutimprmnyrnekryerjesspuns
dhempasijapinprgjigjepyetjevethartuaranrubriknPyetje.
3.9.Forcadhelvizja
x Ttregojqforcaedetyronnjtruptshtyhetapottrhiqet.
x Ttregojqfrkimibnqtrupattngadalsojnosetndalinlvizjen.
Motivimi:farebnnjtruptlvizdhetndaloj?
Fjalkye:forca,frkimi.
Veprimtaritprtemnere:Shtrohetpyetjaehartuarnmotivimdhempas
msuesi fton nxnsit t shohin figurat n faqe 49. Thekson q gjuajta bn q
topi t lviz, kurse portieri e kthen topin nga gjendja e lvizjes n at t
qetsis.Mpasnxnsitprgjigjenprpyetjetnlidhjemefigurnedytfaqe
49.Pokshtu,nxnsitprgjigjenprpyetjeteshtruaraprfiguratnfaqe50.
Bhet kujdes n interpretimin e shigjetave t vizatuara. Mund t ftohen
nxnsittfrkojnduartetyredhetprgjigjensefarndjejn.
Bhetnjprmbledhjeenjohurivetmarrankttem:
Trupatlvizinnnjdrejtimtcaktuarkurmbitaushtrohetforc.Forcaedetyron
njtruptshtyhetosettrhiqet.dolvizjeeshkaktuarngaforcakanjdrejtim
t caktuar. Drejtimin e lvizjes e shnojm me shigjet. Si tregohet edhe n
figurnemposhtme,majateshigjetavetregojndrejtiminelvizjessveturave.
Forcaibntrupattlvizin,pratshtyhenosettrhiqen.
Frkimiqshkaktohetngatakimiitrupave,engadalsonoseendalonlvizjen.
36
Siprfaqet e trupave kur takohen me njritjetrin frkohen. Frkimi e ul
shpejtsin e lvizjes dhe kur rritet, e ndalon plotsisht at. Kshtu, gomat e
makins n ecje frkohen me asfaltin, goma e kpucve tona gjithashtu
frkohetmetokn.
Skemaekshilluarnktrast:
Ngadalson
lvizjen
shtytje Frkimi
Ndalon
forca
lvizjen
trheqje Takimii
trupave
3.10.Kulvizimmshpejtdhemleht
x T pohoj q sa m e madhe dhe sa m e ashpr t jet siprfaqja e
takimittnjobjektiqlviz,aqmimadhshtfrkimi.
Motivimi:Ncilinrastekenimtlehtprtlvizurgjatnjloje:kurjeni
nrrapokurjeninpalestr?
Fjalkye:siprfaqeeashpr,frkimimeujin,ajrin,tokn.
Mjetet:libriidituris
Veprimtarit pr temn e re: shtrohet pyetja e vendosur n motivim.
Trhiqetvmendjanfigurnelibritfaqe51,prtidhnprgjigjepyetjess
shtruar.
37
KREU4
MAGNETET
4.1.farjanmagnetet?
x Ttregojsefarjanmagnetet.
x Tprkufizojsefarshtforcamagnetike.
Motivimi: Disa lnd kan vetin t trheqin lnd t tjera t prbra nga
hekuri.Letavzhgojmktdukuri.
Mjetet:magnetetformavetndryshme,materialetndryshmeprejhekurisi
p.shkapseaktesh,telabakridhealumini,laps,gom,etj.
Fjalkye:magnet,materialmagnetike,forcmagnetike.
Veprimtaritprtemnere:Nnjfletosembitavolinjanvendosurmaterialet
prejhekuridhejoprejhekuri.Afrohetprantyrenjmagnet.farvzhgoni?
Ngakyeksperimentarrihetnprfundiminsemagnetetnuktrheqintgjitha
lndt,porvetmatoprejhekuri.Praatoushtrojnforcmagnetikembikt
material.
Dukeprdorurfigurnedyt,faqe56,arrihetnprfundiminseforcatrheqsem
emadheshtnskaje.Ktoiquajmpoletmagnetit.Magnetetkandypole.
Demonstrohet magneti i varur n nj fije dhe duke e vendosur magnetin n
pozicione t ndryshme, u trhiqet vmendja nxnsve se sido q t vendoset
magneti,aiorientohetgjithmonndrejtiminverijug.
M pas bhet prmbledhja: Sendet q trhiqen nga magneti, quhen materiale
magnetike. T tilla sende, si kapset e letrave, gozhdt, vidat etj, prmbajn
hekur. Forca me t ciln magneti vepron mbi lndt magnetike, quhet forc
magnetike. Ajo shkakton lvizjen e lndve magnetike drejt magnetit.
Magnetet mund t jen natyrore ose t prgatitura nga njeriu, pr qllime t
ndryshme.Atomundtjensishufr,sipatkuakali,rrethoreetj.
Pavarsishtngaforma,magnetetkangjithmondypole.Npoleforcatrheqse
shtmemadhe.Nukkamagnetmenjpoltvetm.Poletemagnetitshnohen
meshkronjnNprpolineveriutdhemeshkronjnSprpolinejugut.
Magnetet jan lnd q kan aftsi t trheqin drejt vetes sende t tjera
metalike.Forcaqushtronnjmagnetmbimaterialetmagnetikequhetforc
magnetike.
38
4.2.Bashkveprimiimagneteve,forcamagnetike
x Ttregojsemagnetetmepoletnjjtashtyhendheseatomepolet
kundrtatrhiqen.
x Tdemonstrojseforcamagnetikemundtprshkojedhesendeprej
druri,qelqietj.
Mjetet:libri,magnetnformpatkoi,pllakdruri,shishemeuj,kapseletrash.
Fjalkye:poletkundrt,poletnjjt.
Motivimi: Shihni me kujdes figurn n faqen 57 dhe tregoni se far ndodh
kur afrohen dy magnete me pole t kundrt dhe far ndodh kur afrohen dy
magnetemepoletnjjt.
Veprimtaritprtemnere:ashtusithuhetnmotivim,trhiqetvmendjase
far ndodh kur vendosen prball njri tjetrit dy magnete me pole t
ndryshme.Mpasnxjerrinprfundiminedheprrastinedyttksajfigure.
Mpasrealizoheteksperimentidemonstrativmepllaknedruritdheshishen
eqelqit.Sparipritettnxirretprfundiminganxnsipratqvzhgojn
dhempassaktsohetoseprmblidhetngamsuesja.
Sfunditrhiqetvmendjatefigurat1,2,3.Cilsohetsemagnetiiparaqiturn
figurnepar,shtmbajturntemperaturn00C,idytin250Cdheitretin
700C. Pyeten nxnsit: duke par figurn, a ndikon temperatura n forcn
trheqsetmagnetit?
Kontrolli i t kuptuarit: u krkohet nxnsve t tregojn nse bashkveprimi
shtshtytsapotrheqs.
4.3.Msimpraktik:Veoritemagneteve
x Tprovojsitmagnetizojnjkaavid.
x Tdemonstrojsesalargtrheqnjmagnet.
x Tndrtojnjbusulltthjesht.
Veprimtarit
PROVA1:tmagnetizojmnjmagnet.
Materialet: Kaavid, kapse letrash, magnet, copa plastmasi, kopsa, monedha,
copzakartonietj.
39
Provojm:
x Merrnimagnetindhefrkojenirreth20herpjesnmetaliketkaavids.
x Provoni t afroni kaavidn mbi kapset metalike t letrave. A vepron
pjesaemagnetizuarmbito?
x Provoni kaavidn edhe mbi materiale t tjera. Cilat jan materialet
magnetikedhejomagnetike?
PROVA2.Salargtrheqnjmagnet?
Materialet:Magnetosegozhdmagnetike,vizore,kapseletrash.
Provojm:
x Vendosninjkapserreth1cmlargmagnetit.Aetrheqmagnetiatdrejtvetes?
x Largojeni 1 cm kapsen nga magneti. Provoni se deri n sa centimetra
vepronforcamagnetikeemagnetit.
PROVA3.Tndrtojmnjbusulltthjesht
Materialet:Magnet,gjilprmekokosegjilprqepse,njtap,enmeuj,
busull(nsekemi).
Provojm:
x Magnetizojmgjilprnsibmnprovneparmegozhdn.
x Vendosimgjilprnmbitapdukeefiksuarmeletrngjitse.
x Vendosnitapnmbisiprfaqeneujit.
x Vrenidrejtiminqmerrgjilpramagnetike.Cilatjanpoletenjmagneti?
x Nsekeninjbusull,vrenisencilindrejtimshtveriu?Cilaanegjilprs
tregonpolineveriutdhecilapolinejugut?Busullashtnjpajisjeqnatregon
ant e horizontit. Ajo ka nj gjilpr magnetike,gjysma e s cils ka ngjyr t
kuqe.Pjesaekuqetregongjithmonveriun(N),ndrsaajoebardhjugun(S).
4.4.Prdorimiimagneteve
x Trendisdisapajisjeqprmbajnmagnete
x Tlistojdisaprdorimetmagneteve
Trheqjeevmendjes:Prseshrbenbusulla?Anjihnipajisjetprdorimitt
prditshmqprdorinvetinemagneteveprttrhequr?
Aktivizimi i kujtess: Rendisni disa veti t magneteve. Kur realizohet
bashkveprimishtytsdhekurrealizohetaitrheqs?
40
Paraqitja e materialit. Magnetet kan prdorime t shumta. Disa nga pajisjet
shtpiake q prmbajn magnete jan frigoriferi, makina larse e enve,
makinalarseerrobave,magnetofoni,televizori,kompjuterietj.Pajisjettjera,
si pompat e ujit, makinat, motoikletat etj., kan shum pjes magnetike q
kryejnfunksionetndryshme.
Magnetetprdorenedheprqllimeindustriale,sishtndarjaelndveq
prmbajnhekurngambeturinatjometalike,prtngriturlartlndmetalike
etj. Disa trena shfrytzojn lndt magnetike pr t lvizur mbi shina me
shpejtsishumtmdha.
Formimi i sjelljes s dshirueshme. Jepen shembuj se kur magnetet kan
prdorimenindustri.
Sigurimi i komentevedhe informacionit t ndrsjell: Interpretohen figurat
1,2,3faqe6.
Vlersimi i sjelljes. Vlersohen nxnsit sipas aktivizimit gjat ors s
msimit.
KREU5
BIMT
5.1.Ndrtimiibimve
x Tprshkruajpjestkryesoretnjbime.
x Tprkufizojfotosintezn.
Fjalkye:krcelli,rrnja,fotosinteza.
Motivimi:amundtiplotsonikutitboshqtregohennfiguratelibrit,faqe64?
Veprimtaritprtemnere
Si fillim trhiqet vmendja n rubrikn Pyesim dhe diskutojm. S bashku
plotsohentabelatbosh.Mpaskrkohetqttregohenedhenjherpjeste
njbime,ndrkohqmsuesjaishkruanatondrras.
Pr t prforcuar edhe nj her pjest kryesore t nj bime, kalohet n
prgjigjenepyetjessfunditsrubriksPyesimdhediskutojm.
M pas msuesi prshkruan funksionin e secils pjes t nj bime: do bim
shtendrtuarngarrnjaqndodhetnntokdhengakrcelli,gjethet,lulet,
frutatdhefaratqndodhenmbitok.
41
Rrnja e mban bimn t fiksuar n tok. Ajo thith ujin nga toka dhe kriprat
mineraleqduhenprprgatitjeneushqimevetbims.
Krcelli sht organi kryesor mbi t cilin mbshtetet bima. Ai shrben pr
transportin e ujit, kriprave minerale dhe lndve ushqyese. N krcell
fiksohengjethetdhelulet.Tebimtdrunorekrcelliquhettrung.
Gjethet kan ngjyr t blert. Ato shfrytzojn energjin e diellit pr t
prgatiturlndnushqimore.Kyprocesquhetfotosintez.Lndaeprgatitur
shprndahetntgjithtrupin.
Luletjanorganetriprodhuesetbims.Atokanngjyratndezuradhejapin
farat dhe frutat e bimve. Polenizimi sht i domosdoshm pr prodhimin e
frutavedhefaraveqndodhenbrendatyre.Faratkurbienntokdhegjejn
kushtetprshtatshme,mbijndhejapinbimtreja.
Kontrolliitkuptuarit:Pseshrbena)rrnja,b)krcelli,c)gjethet,d)farat?
farquhetfotosintez?
Punepavarur:Shkruajpjestenjbimedhevendosprbrisajseprseshrben.
Shnim:Vendosninjbimbrendandollapdhelrenipaujitur.
5.2.fariduhetnjpemeprturritur
x Trenditnevojatqkanjbim.
x Targumentojpsebimtjangjallesaqeprgatisinvetushqiminetyre.
Motivimi:farpsonbimansenukujitet?Ponsembahetnnjmjedispadrit?
Fjalkye:procesiifotosintezs
Prmbajtja:bimsiduhetuji,dritaediellit,lndtushqimore,ajriipastr.
Procedura
Bimt,ashtusidhenjeriu,kannevojpruj.Ujishtidomosdoshmjovetm
prmbirjenefarave,poredheprvetjetnebims.Ujithithetngatokaprmes
rrnjvedhengjitetderingjethe.Paujbimavyshketdhethahet.
Dheukurritetbimaprmbanujdhekripramineraleqjanttreturant.
Ktolndjantnevojshmeprrritjendhejetnebims.Bimtkannevoj
gjithashtuprajrtpastr.Ajrii ndoturshtidmshmprjetnebims.
Bimaprmesgjethevethithnjgazqquhetdyoksidkarboni.
Bimt gjithashtu kan nevoj pr dritn e diellit. Pa drit bimt zverdhen,
dobsohendhevdesin.Dritakapetngaklorofiliigjetheve.Prgatitjaelnds
ushqimoreshfrytzonujinq vjen nga rrnja, dyoksidine karbonitq thithet
42
nga gjethja dhe energjin e diellit. Ky proces quhet fotosintez. Bimt jan t
vetmetqenietgjallaqeprgatisinvetushqiminetyre.Kafshtdhenjeriue
marrin ushqimin t gatshm nga bimt. Bima e prgatit ushqimin prmes
procesittfotosintezsqzhvillohetngjethe.Disabimimbajmnmjedis
medrit,ndrsadisattjeranmjedisterrt.
Skemaekshilluar:
Bimakanevojpr
uj drit Kripraminerale Ajrtpastr
Veprimtarithyrse:Renditnipjestenjbime.
Veprimtarit e zhvillimit t msimit: Pyeten nxnsit se cila sht detyra e
dopjesetbims.
Veprimtaritkulmore:Nxirretngadollapibimaevendosurditmparnt
dhevendosetprannjbimeqkaqndruarndhom.Ukrkohetnxnsveq
dukekrahasuardybim,ttregojnndikiminemungesssujitdhedrits.Cili
sht ndryshimi midis bimve t mbajtura n drit dhe atyre n errsir? Nj
saksimefilizaluledielliembajmnnjmjediskudritavjenngaanaedjatht.
Amundtjepninjshpjegimsepsefilizatjandrejtuarandejngavjendrita?
Materialetemsimdhnies:njbimqmsuesjaekafuturqmparnnj
vendpadritdheqnukekaujitur
Detyrshtpie:Vizatoninjbimdhejepnifunksioninesecilspjestsaj.
Vlersimi:Vlersohennxnsitmbibazneprgjigjevetdhnaprtgjitha
etapateorssmsimit.
5.3.Silinddherritetbima
x Trendisdisamnyratshumimittbimve.
x Tprshkruajsilinddherritetbima.
Fjalkye:zhardhoku
Motivimi: Bimt ashtu si gjith qeniet e gjalla lindin rriten shumohen dhe
vdesin.Diskutohet.
43
Mjetet: Nj kokrr patate q sht vn disa jav m par pr t mbir, libri
DituriNatyre.
Veprimtarit:Fillohetmenjstuhimendimesh.Renditnipjestenjbimedhe
tregonifunksioninesaj.Prfarkannevojbimtdhepse?
Mpaskalohetntemnere,dukebrmotiviminesaj.
dobimlinddherritet.Ngambirjaefarave,lindinfilizatereja.Krcellifillon
tzgjatetmbitok,ndrsarrnjanntok.Numriigjethevefillonerritet.M
vondalinlulet.Ngapolenizimilindinfrutadhefaratbrendatyre.Faratbien
n tok dhe mbijn. Rritja e bims ka nevoj pr uj, drit, kripra minerale,
ajr t pastr etj. Jetgjatsia e bimve sht e ndryshme. Disa jan bim
njvjeare,ttjerashumvjeare.
Bimt nuk mbijn vetm nga farat. Patatja mbin nga zhardhoku, q sht krcell
nntoksor. Luleshtrydhet nxjerrin krcej ansor, t cilt aty ku prekin tokn
lshojn rrnj dhe krcej t rinj. Nj trndafil mbin duke futur nj cop krcell
trndafilinnjsaksimedhe.Ailshonrrnjntokdhefilizaegjethenkrcell.
Zhardhokushtkrcellinntoksoripatates.
Kontrolli i t kuptuarit: far del n fillim nga fara? A ndryshojn gjethet
madhsinetyre?Ambinpatatjangafara?
Detyrshtpie:Nnjkavanozvendosninjshtrespambukutlagurmeuj
dhembitvendosnicakokrrafasule.Vzhgoniprocesinembirjesstyregjat
ditvenvijim.
5.4.Historiaenjkokrremisri
x Trendissecilatjanpjestembirjesnndhembitok.
x Ttregojfunksioninelulesmashkulloredheasajfemrore.
Motivimi: N kt msim ju do t msoni historin e nj kokrre misri, nga
mbjelljaesaj,derinformimineqindrakokrraveosefaravetreja.
Veprimtarit
Pyeten nxnsit si lind dhe rritet bima? M pas jepet tema e reduke shtruar
pyetjetemposhtme:
Vreni disa nga ndryshimet q pson fara e misrit gjat mbirjes (referojuni
rubriksPyesimdhediskutojm).
Cilatjanpjestqlindinngambirjaesaj?Cilashtpjeszaebimsqrritetnn
tokdhecilambitok?Andryshongjatsiadhedegzimeterrnjvegjatditve,
44
pasmbirjessfars?Cilishtfunksioniirrnjve,krcellitdhegjethevetbims
smisrit?Ciliorganfillontaprgatisvetushqimineksajbimze?
Misrishtnjndr bimtmtnjohura bujqsore. Aisht bimnjvjeare,
me t cilin mbillen parcela toke t mdha. Nga mbjellja e kokrrave t misrit,
deri n grumbullimin e kallinjve t rinj, kalojn disa muaj. Pas polenizimit
formohen kokrrat e misrit, t cilat vendosen n kallinj. Kallinjt mblidhen,
shkoqendheneprsrimarrimkokrratemisrit.
Msoni:
Misri sht nj ndr bimt m t njohura pr ne. Ai mbillet n pranver dhe
korretnvjesht.Kokrratemisritmbijnpas710ditshdhejapinbimtereja.
Pasdisamuajsh,bimtemisritformojnkallinjt,tciltkanshumkokrra
misri. Bima e misrit ka prdorime t shumta. Misri prdoret si ushqim pr
njeriundhekafsht.Njeriuprdormiellinemisrit,niseshtenetj.Ngakokrrat
e misrit mund t prgatiten deri n 1000 prodhime t tjera si niseshte, lnd
djegseprmakinat,vajushqimor,barnamjeksore,birretj.
Kontrolliitkuptuarit:Kuvendosenluletmashkullore?Poatofemrore?
5.5.Drurt,shkurretdhebarishtet
x Tdallojdrurtngashkurret.
x Tdallojshkurretngabarishtet.
Fjalkye:trunguudrurve,trunguishkurreve,bimbarishtore.
Motivimi: Ju keni par lloje t ndryshme bimsh. Ato jan bim drunore,
shkurre ose bime barishtore. Nga dallohen kto nga njra tjetra? Ksaj dhe
shumpyetjevettjeradotujapimprgjigjenkttem.
Procedura: Orientohen nxnsit n rubrikn pyesim dhe prgjigjemi. Pr
figurneparshtrohenktopyetje:
Si sht trungu i ktyre drurve? Ku fillojn degzimet e trungut, afr toks
aponlartsi?
Mund t thoni emrat e disa bimve t tilla? Drurt jetojn vetm nj vit, apo
shumvite?Amundtthoniemratedisabimvequbiengjethetnvjesht?
Poemratebimveqnukubiengjethet?
M pas trhiqet vmendja e nxnsve n figurat n fund t faqes 70. Pyesim
dhediskutojmdukeparktofigura.
45
Edhe shkurret jan bim drunore, por jo aq t larta sa drurt. Ku fillon
degzimiikrcellitttyre?Adiniemrashkurreshqiruajngjethetndimr?
Edheprfiguratnfaqe71shtrohenpyetjetemposhtme:
Cila sht ngjyra e krcejve barishtor? Kush prkulet m shum nga era,
krcellibarishtorapotrunguidrurve?Ajetojnbimtbarishtoreprshum
vite,sibimtdrunoredheshkurret?
Thoniemratedisabimvebarishtore.
Prmblidhennjohuriterejadhenxnsitlexojnrubrikn:
Msoni
Bimt ndahen n drur, shkurre dhe bim barishtore. Bimt drunore si lisi,
bredhi, pisha etj., jan bim t larta dhe me trung t drunjzuar. Ato jetojn
shumvite.Degtansoredalinnlartsidhejoafrtoks.
Shkurret si murrizi, dafina, mareja etj, jan bim shumvjeare jo shum t
larta. Trungu i tyre i drunjt degzohet pran toks. Disa bim drunore dhe
shkurreiruajngjethetedhendimr,ttjeratjo.
Bimt barishtore kan krcell t blert, t holl, t lakueshm nga era dhe t
padrunjzuar.Atojanbimnjosedyvjeare.
Trunguidrunjtidrurvedegzohetnlartsingatoka.
Trunguishkurrevedegzohetnafrsittoks.
Bimt barishtore kan krcell t holl me ngjyr t blert dhe pa lnd
drunore.
Kontrolli i t kuptuarit: Gruponi sipas tabels s mposhtme kto bim:
murrizi,pisha,misri,gruri,dafina,bredhi,mareja,domatjalisi,speci.
drur shkurre barishtor

MpastrhiqetvmendjaenxnsvenrubriknAedinise..
46
5.6.Prshtatjaebimvenmjedis
x Trendistpaktndykarakteristikatbimveqjetojnnzonatngrohta.
x Tshpjegojpsekaktusetdhebimttjeramishtakerritennshkrettir.
Motivimi:Bimtjanprshtaturprtjetuarnmjedisengamtndryshmet.
Fjalkye:bimtmishngrnse
Procedura:Vrejmfototnfaqen72dhepyesimediskutojm.
Kaktuset jetojn n shkrettir ku bn nxeht dhe shirat jan shum t rrall.
Kur bie shi, uji thithet dhe ruhet n krcellin mishtak pr tu prdorur pak e
ngapak.Bimttjeratshkrettirskangjethemishtakekugrumbullohetuji.
Vreni kto bim uji, t paraqitura n krye t faqes 73. Gjethet e disa bimve
jan t zhytura n uj, disa notojn mbi uj dhe t tjera kan gjethe ajrore
mbiuj.Nfotonemesitshtnjzambakuji.farformekangjethetetij?
Pogjethetajroretbimsnfotonetret?
A. Bimtqrritennzonatngrohtadhemelagshtir,jovetmqjan
t larta, por shum prej tyre prdridhen duke e br pyllin gati t
paprshkueshm(sepseduantarrijndritn).
B. Nzonateveriut,kutokambulohetprmuajttrngaakullidhedbora,
rritenkryesishtbimbarishtoredhemyshqeqedurojntftohtin.
C. Nzonattonakapyjemeshkurre,poredhepyjemedrurtlart.Cilt
jandrurtqnjihninpyllinmtafrtmevendbanimintuaj?
Disa bim quhen mishngrnse. Ato kan fituar prshtatshmri pr t kapur
kandrra t ndryshme, nga t cilat, pasi i tretin, marrin lnd ushqyese. Kto
bimkanshportzamekapakspecialosefijezamelndngjitsekungecen
kandrrat.
Bimt mishngrnse shrbejn si kurthe pr kandrrat. Pasi i tretin,
shfrytzojnlndtetyreushqyese.Kontrolliitkuptuarit:Psekaktusijeton
n shkrettir dhe n vende t nxehta? (Kaktusi rritet n shkrettir. Atje ka
munges uji. Pr t ruajtur ujin pr nj koh t gjat, i cili grumbullohet n
krcellin e tyre mishtak, ka shndrruar gjethet n gjemba. Gjembat pengojn
avullimineujit).
Detyr shtpie: Arsyeto dhe prgjigju: pse zambakt e ujit jan me gjethe t
gjera?
47
KREU6
KAFSHT
6.1.Kafshtrruazoredhejorruazore
x Ttregojsecilishtkriteriiklasifikimittkafshve.
x Trendisjompaksedykafshrruazoredhejorruazore.
Fjalkye:kafshjorruazoredhekafshrruazore.
Motivimi: N kt kapitull do t trajtojm si grupohen, si ushqehen, si
shumohen,sizhvillohendhesiprshtatenkafsht.
Procedura pr temn e re: S pari njihen nxnsit me kapitullin e ri dhe
tregohet q objekt i studimit do t jen kafsht. Pyeten nxnsit se si do ti
grupojmato?Nisurngangjashmritdhendryshimet,kafshtindajmndy
grupe t mdha: rruazore dhe jorruazore. Sqaro q n fillim se far jan
rruazortdhesefarjanjorruazort.
N faqen 76 vrejm figurat dhe pyesim e diskutojm pr t dalluar kafsht
rruazoredheatojorruazore.
Anemonat,yjetedetitdhesepjetjankafshtdetit.Akangjashmritrupii
tyre?Amundttregonikafshttjeratdetittngjashmemeto?
Mpastrajtohenfigurategrupit tdyt t ksajfaqeje duke shtruar situatn
dhepyetjetemposhtme:Amundtthoniemrinektyrekafshve?Amund
t thoni se si lvizin ato? A jan t ngjashme kto kafsh? A sht e fort
mbulesaetrupittnjzhuzhaku?
Ponjsojveprohetedhemegrupinetrettktyrefigurave:Amundtthoni
emrat e ktyre kafshve? Posht do kafshe ju keni skeletin t prbr prej
shum kockash. N ann shpinore t tij ndodhet shtylla kurrizore, e prbr
ngashumkockatvoglaqquhenrruaza.
Msoni:Numriikafshvenrruzullintontoksorshtjashtzakonishtimadh.
Ato jetojnnuj,tokdheajr.Kafshtkanshumveoritprbashkta, por
edhendryshimeshumtmdhamenjratjetrn.Kafshtndahenndygrupet
mdha: n kafsh rruazore dhe kafsh jorruazore. T gjitha kafsht, si krimbat,
krmijt,yjetedetit,merimangat,kandrratetj,nukkanskelettbrendshm.Pra,
ato nuk kan kocka dhe as shtyll kurrizore. T tilla kafsh quhen jorruazore.
Shumicaekafshvenrruzullintoksorjankafshjorruazore.
Kontrolliitkuptuarit:Akankockakrimbat,kandrrat,merimangat,iriqte
detitetj?Ajanktokafshjorruazore?Pse?
48
Prforcimiitemssre
Pyesim dhe diskutojm: Cili sht dallimi ndrmjet kafshve rruazore dhe
kafshvejorruazore?(Kafshtjorruazorenukkanshtyllkurrizore.Kafsht
rruazorekanshtyllkurrizore.)
Aedinise...?
Numriikafshvejorruazornrruzullintoksorarrinderin12000000lloje.
Detyrshtpie:Shkruaninfletoreemrat e mbi 10kafshvedheklasifikojini
atonrruazoredhejorruazore.
6.2.farhankafsht
x Tklasifikojkafshtntregrupe.
x T bj dallimin ndrmjet bimve dhe kafshve, duke u nisur nga
prgatitjaeushqimit.
Motivimi:Njndrkrkesatkryesoreprjetnekafshveshtushqimi.Nga
mnyra se si ushqehen, kafsht ndahen n barngrnse, mishngrnse dhe
gjithkangrnse.
Procedura pr temn e re: Pasi sht br motivimi, kalohet n rubrikn
Pyesimdhediskutojm.Ukrkohetnxnsvetemrtojnkafshtnfigur
(faqe71).Mpasshtrojmpyetjen:Meseushqehendelet,lopt,dhit,kuajt?
Utrhiqetvmendjanxnsvenfiguratelibrit,faqe77dheshtrohetpyetja:A
ushqehenluani,shqiponjadhepeshkaqent me prodhime bimore, apovetm
me mishin e freskt t kafshve t tjera? Kush sht preja e luanve,
shqiponjavedhepeshkaqenve?
Adiniemrakafshshttjeraqushqehenvetmmemish?
Mpastrajtohendijeterejatprmbledhuranrubrikn:
Msoni
Kafsht, ashtu si dhe bimt, kan nevoj pr ushqim. Bimt e prgatitin vet
ushqiminetyre,kursekafshtemarrintgatshm.Kafshtndahennkafsh
barngrnse,mishngrnsedhegjithkangrnse.
Kafshttillasi:delet,dhit,kuajt,lopt,zebrat,gjirafat,drerietjjanbarngrnse.
Kafshttjerasiluani,ujku,tigri,shqiponja,bufi,peshkaqeni,krokodilijankafsh
mishngrnse. Kto kafsh quhen edhe grabitqare. Kafsht me t cilat kta
grabitqarushqehen,quhenpreosegjah.Grabitqartkandhmbtmpreht,por
49
edhekthetratfortaprtkapurdhecoptuargjahun.Kafshttjerasidhelpra,
derri,ariuetj.jankafshgjithkangrnse.Edhenjeriuprfshihetnktgrup.
Kafshtbarngrnseushqehenvetmmeprodhimebimore.
Kafshtmishngrnseushqehenmemishinekafshvettjera.
Kafsht gjithkangrnse ushqehen njherazi edhe me prodhime bimore,
edhememishinekafshvettjera.
Kafshtmishngrnsequhengrabitqare.
Kafshtqhahenngakafshtetjeraquhenpre.
Ikthehemiedhenjherfiguravetfunditnfaqen78.Parashtrohetsituatae
mposhtme:
Kujtonikurkeningrnmishosepeshkdhekurkeningrnzarzavatedhefruta.
Pyeten nxnsit: Po njeriu far sht? Njeriu sht gjithkangrns. Ariu
gjithashtushtgjithkangrns.Aekeniparntelevizorarindukegjuajtur
peshk?Edheshumshpendjanttill.Ataushqehenmefaraefrutabimsh,
poredhemekrimbatoke.
Kontrolliitkuptuarit:Grupokafshtsipasmnyrsstushqyerit
Detyr shtpie: Pse njeriu vendoset n grupin e gjithkangnsve? Thoni
emratedisakafshvettjeraqbjnpjesnktgrup.
6.3.Shumimiikafshve
x Trendisdisamnyratshumimittkafshve
Motivimi:Tgjithakafshtshumohen.Lindjaekafshvetrejamundtbhet
vetm me dy prindr: nj mashkull dhe nj femr. Shumimi i kafshve bhet
nmnyratndryshme.
Fjalkye:shumimiikafshve.
Proceduraprtemnere
Pyesimdhediskutojm
Trhiqetvmendjanfigurateparatfaqes79dheshtrohetpyetja:farjan
dukebrktokafshmenjratjetrn?Atojandukeuiftuar.Gjatiftimit,
mashkulli dhe femra bashkojn qelizat mashkullore me ato femrore. Qeliza
femrorequhetvez.Disakafshezhvillojnveznbrendatrupitttyredhe
lindintvegjl.Kafshttjerapjellinvez,tcilatzhvillohenjashttrupitpr
tlindurtvegjl.
50
Tgjithakafshtshumohen.Lindjaebebevetrejamundtbhetvetmnga
dyprindr:njrimashkulletjetrifemr.Shumimiikafshvebhetnmnyra
tndryshme.
Trhiqetvmendjanfiguratnmestfaqen79.Cilatjankafshtqvrenin
ktofigura?Akeniparqengja,keca,klyshtmaces,viaapotsapolindur
tkafshvettjera?Ashtenjjtmadhsiaenjqengji,meattviittnj
lope?Ciltjanprindriteqengjit,kecit,gicitdhemzit?
Sfunditrajtohenfiguratefundittksajfaqeje.Vreniktkrokodiltvogl
q sht duke dal nga veza. Edhe zogu i puls gjithashtu del nga veza. N
foton e tret ju shihni disa larva. Ato kan lindur nga vezt e peshqve. Kto
larvapakengapakndryshojnprtmarrpamjenepeshkuttrritur.
Edhenjherprmblidhennjohuriterejadukeubazuarnrubrikn:
Msoni
T gjitha qeniet shtazore shumohen. Shumimi fillon me iftimin e nj kafshe
mashkull me nj kafsh femr. Mashkulli jep qelizat mashkullore, ndrsa
femra vezt ose qelizat femrore. Qelizat mashkullore dhe ato femrore
shkrihennnjqeliztvetme,ngaecilazhvillohetbebja.
Nshumkafshtzhvilluara,sishtdelja,dhia,ujku,ariu,lepuri,derrietj,
ivoglizhvillohetbrendatrupittnns.Ktokafshlindintvegjl.
Kafsh t tjera si kandrrat, krmijt, peshqit, bretkosat, shpendt etj, pjellin
vez.Mashkullivendosmbiveztqelizatmashkullore.Veztzhvillohenjasht
trupitdheprejtyrelindintvegjlit.
Shumimishtprocesi metcilin kafshtlindin tvegjlit e tyretngjashm
meveten.
Kontrolliitkuptuarit:farquhetshumim?
Detyrshtpie:shkruajnfletoreemrakafshsh,veztetcilavezhvillohen:
a)jashttrupittnns;b)brendatrupittnns.
51
6.4.Zhvillimiikafshve
x Tprkufizojsefarquhetzhvillim
x Trendistrifazatnjpasnjshmetjetssnjkafshe
Motivimi:Jetaedokafshekalonntrifazatnjpasnjshme:zhvillimipara
lindjes,moshaevogldhemoshaerritur.
Fjalkye:zhvillimiparalindjes,moshaevogl,moshaerritur.
Mjetet:libriiditurissnatyrs
Proceduraprtemnere:Letshohimsefartregojnfiguratnfaqen80.
PrktidrejtohemirubriksPyesimdhediskutojm.
Akenidgjuarndonjher prariun panda qkangjyrtbardh etzez?
Pasiiftimittmashkullitmefemrn,bebjazhvillohetntrupine femrspr
rreth 5 muaj. I vogli i sapolindur peshon m pak se nj kokrr moll, kur
prindritpeshojndisakuintal.Ivoglilindmesytmbyllurdheushqehetme
qumshtinennssvet.Pasnjmuajiegjysmfillonehapsyt.Nmoshn
tremujore, i vogli fillon t ndjek nnn, kurse pas gjasht muajsh fillon t
ushqehetvet.Pasnjosedyvjetsh,ivoglilargohetngannadhebnjett
pavarur. N moshn 6vjeare, ai konsiderohet plotsisht i rritur dhe fillon
shumimin.Ariupandajetonderin30vjet.
Msuesitheksonse:
Jetaedokafshekalonntrifazatnjpasnjshme:zhvillimiparalindjes,moshae
vogl dhe mosha e rritur. Pas lindjes, t vegjlit kan nevoj pr prkujdesjen e
nns.Pasirriten,atofillojntbjnjettpavarurngaprindritetyre.
Mpasmsuesjatrajtonmnyrnezhvillimittkafshve,paralindjes,jasht
trupittnns.Shumkafshttjeranukpjellintvegjl.Atopjellinvez,t
cilatpasingrohen,zhvillojntvoglinbrendatyre.Prtlindur,ivoglithyen
lvozhgn e vezs dhe del jasht. T vegjlit pr shum pak koh zhvillohen
dheshndrrohenntrritur.
Aedinise...?
NgjuhnkinezeemriipandsshtDaxiongmao,qdotthotariumace
gjigant?Aedinisefarshtvezaepuls?Ajoshtnjqelizemadhe,ku
jan shkrir qelizat mashkullore dhe ato femrore pas iftimit t nj pule me
njgjel.Vezangrohetdhebrendasajzhvillohetnjzogivogl.Pas21ditsh,
zogu thyen lvozhgn e vezs dhe del jasht. Ai shikon, ecn dhe fillon t
ushqehet.Zogurritetshpejtdhemerrtrajtnenjpuleosetnjgjeli.Amund
t thoni tani, se cili sht ndryshimi mes rritjes dhe zhvillimit t nj shpendi
52
dhe atij t nj ariu si panda? A mund t thoni emra kafshsh t tjera q
shumohensipuladhesipanda?
Ndryshimet q pson kafsha nga faza e bebes n trupin e nns ose brenda
vezs,derinattrriturquhetzhvillim.
Skemaekshilluarnktrast
Ntrupinenns
Zhvillimipara
lindjes
Jashttrupitt
Jetaedo
Moshaevogl nns(nvez)
kafshe
Moshaerritur
6.5.Prshtatjaekafshve
x Tshpjegojpseariupolarshtmegzofdhepsengjyraetijshtebardh.
x T shpjegoj pse ndryshon ngjyra e gzofit t nj lepuri q jeton n polin e
veriut.
Fjalkye:prshtatje
Motivimi: Kafsht jan prshtatur pr t jetuar n mjedise nga m t
ndryshmet. Pr t kuptuar se far sht prshtatshmria e kafshve, le t
vrejmfiguratemposhtmedhetpyesimediskutojmrrethtyre.
Procedura pr temn e re: Pasi sht br motivimi kalohet n rubrikat e
mposhtme.
Pyesimdhediskutojm
Vzhgojm dy figurat e para t faqes 82. N t paraqiten ariu polar dhe
elefanti.Ariupolarjetonnveritrruzullittoksor,kutokashtembuluar
nga dbora dhe akulli, kurse elefanti jeton n vende t ngrohta e me shum
bim. Pse ariu polar ka ngjyr t bardh, ndrsa elefanti ngjyr t errt? A e
dinisepseveshteelefantitjantmdhenj,kurseveshteariuttvegjl?Ae
53
dini pse lkura e ariut sht me gzof shum t ngroht, ndrsa lkura e
elefantitshtpagzof?
Mpaskalohetnfigurnqparaqetlepurin.KylepurjetonnPolineVeriut.
N dimr, kur toka mbulohet nga dbora e akulli, gzofi i lepurit bhet i
bardh.Ndrsanver,kurakullishkrindhembinbari,ngjyraegzofitbhet
eerrt.Amundtjepninjshpjegimsepsendodhkjodukuri?fardalloni
n vendin ku drejtohen shigjetat n kto figura? N foton e par ju keni nj
insektqngjansinjcopgjethe.Podyshpendqndodhennfotonedyt,a
mundtidallonilehtsisht?Adallonidotsefarkafsheshtnfotonetret?
Pse nuk sht e leht q kto kafsh t dallohen nga grabitqart e tyre?
Prgjigjetigjeninrubrikn:
Msoni
Ashtu si bimt edhe kafsht prshtaten n mjedise t caktuara. Prshtatja u
mundson kafshve gjetjen e ushqimit dhe vendstrehimit, mbrojtjen ndaj
temperaturave t ulta dhe t larta t mjedisit, mbrojtjen nga grabitqart etj.
Kshtu pr shembull, ngjyra e bardh e ariut polar e ndihmon kafshn q t
mos zbulohet nga preja, si jan fokat detare. Gzofi i trash dhe shtresat e
dhjamitposhtlkursembrojnatngaiftohti.Putratemdhadhethonjte
ndihmojn mos t rrshqas n akull etj. Prkundrazi, elefanti q jeton n
vende t ngrohta e me bimsi ka ngjyr t errt, nuk ka gzof, ka vesh t
mdhenj pr t trembur mizat etj. Shum kafsh maskohen n mjedisin ku
jetojn.Atondryshojnngjyrnnstintndryshmetvititosemarrinngjyrat
emjedisitdheformneobjektevettjera,nmnyrqtmosdallohennga
grabitqartetyre.
Sfunditrajtohetrubrika:
Aedinise...?
Mprehtsia e syrit t fajkoit sht 3 her m e madhe, se ajo e syrit ton. Ai
mundtdallojnjobjektprej10cm,nganjlargsiprej1,5km.
54
KREU7
NJERIUDHESHNDETI
7.1.Pamjaime.Undheshqisatemia
x T rendis pjest kryesore t trupit dhe t thot elementt prbrs t
secilspjes.
x Tshpjegojrolineshqisavedhetpohojorganetprkatse.
Fjalkye:syri,veshi,hunda,gjuhadhelkura.
Motivimi:Nktkapitulldottrajtojmnjeriundheshndetinetij.Spari
dottrajtojmpjestkryesorettrupittnjeriutdheshqisatetij.
Mjetet:libriDiturienatyrs
Procedura pr temn e re: I drejtojm nxnsit n figurn e par n faqen 86.
Prqendrojm vmendjen n pjest e trupit (figura djathtas), duke prmendur tri
pjest kryesore t trupit. Trupi yn ka tri pjes kryesore: kokn, trungun dhe
gjymtyrt. Te trungu i trupit prfshihen gjoksi dhe barku, ndrsa te gjymtyrt
prfshihen gjymtyrt e siprme dhe ato t poshtme. Gjymtyra e siprme sht e
prbrngakrahu,parakrahudhedora,ndrsaajoeposhtmengakofsha,krciri
dhekmba.Akanmadhsitnjjttripjestkryesorettrupit?Ajannjsojt
gjatagjymtyrteposhtmemeatotsiprme?farfunksionikryejngjymtyrte
siprmedheatotposhtme?Pseecjaenjeriutshtendryshmengaajoekafshve?
Trheqimvmendjennfiguratqparaqesinshqisatenjeriut.
Shpesh ju thoni: Shiko me kujdes! far shije ka ky frut? Cila sht aroma e
ksajluleje?Dgjoniktkng!Prekedorntime!Amundtthonisemecilin
organshikojm,mecilindgjojm,mecilinnuhasim,mecilinshijojmdheme
cilin prekim? A mund t thoni se cili sht funksioni i syrit, veshit, gjuhs,
hundsdhelkurs?
Organetshqisavejan:syri,veshi,hunda,gjuhadhelkura
Nktmsimnekemishpjeguardisangapjestetrupit,tcilatdukennsiprfaqe.
Tgjithaktopjeskanfunksionetetyre.Nmsimetetjeranedotshpjegojmse
farndodhetbrendatrupitdhefarroliluajnktopjesnjetnton.
Syri,veshi,gjuha,hundadhelkurajanpesorganettonatshqisave.Pakto
organe ne nuk mund ta njohim botn q na rrethon. Me an t syrit ne
shikojm, me veshin dgjojm, me hundn nuhasim, me gjuhn shijojm dhe
me lkurn prekim. T gjitha mesazhet q merren nga organet e shqisave, i
drgohentruritprtu analizuar.Trurindodhetnkok.Patrurin,organete
shqisavenukmundtpunojn.
55
7.2.Mbrojtjadhembshtetja
x Tprshkruajrolinmbrojtstlkurs.
x Ttregojkockatkryesoretskeletitttrupitttij.
Fjalkye:lkura,skeleti
Mjetet:nmungestnjskeletimsimor,prdoretlibriDituriNatyre
Motivimi:farshtlkura?Pseshrbenajo?Pokockatprseshrbejn?
Proceduraprtemnere
Rolimbrojtsilkurs
Letuprgjigjemisimeposhtktyrepyetjeve:
Aembulonlkuratgjithsiprfaqenetrupitton?farndodhnlkurn
tuajnseedmtoniat?Ashtlkuraelmuarapoatyktukaedheqimen
siprfaqetsaj?Ncilnpjesttrupitkamshumqime?Kurdjersijmm
shum,ndimrapover?Psekshillohettbhenbanjadiellidhetnxijm
lkurn? A e keni vn re dyllin q mbetet n pambukun pastrues kur
pastrojmveshtpasbanjs?
Lkura sht nj cip q vesh t gjith siprfaqen e trupit. Ajo na mbron nga
mikrobet dhe gjith gjrat e tjera t rrezikshme, t cilat po t futen brenda
trupit shkaktojn smundje. Lkura mbron edhe temperaturn e trupit. N
vernedjersijm.Avullimiidjerssfreskontrupin.Nnvepriminerrezevet
diellit prodhohet nj lnd, q sht e rndsishme pr fortsin e kockave.
Mungesaesajtetvegjlitshkaktondeformiminekockave.
Trheqim vmendjen e nxnsve n figurn faqe 88, e cila paraqet nj skelet.
Skeleti i njeriut sht i prbr nga shum kocka. Ai i jep formn trupit dhe
mbronorganetqndodhenbrendatij.Skeletibashkmemuskujt,prtcilt
do t flasim n msimin tjetr, realizon lvizjet e trupit. Njeriu sht qenie
rruazore.Shtyllaetijkurrizoreshteprbrngashumrruaza.Ajoluannj
roltrndsishmnmbajtjenetrupittonnkmb.
Skeletishttrsiaekockavettrupitton.
Vreni foton e ktij skeleti t prbr nga shum kocka. Gjeni ku ndodhen
kockatekoks,qafs,kraharorit,gjymtyrsssiprmedhetposhtmeetj.Ju
mundtigjenimedornjpjestktyrekockaventrupintuaj.Amundti
tregoni shokut t banks kockat kryesore t skeletit tuaj? far sht njeriu,
qenierruazoreapojorruazore?
Nsenejemiqenierruazore,amundtgjenisekundodhetshtyllakurrizore?
Ngaseshtendrtuarshtyllakurrizore?Ngafarkockashshtindrtuar
56
kafaziikraharorit?Cilatjanmtgjata,kockategjymtyrvetsiprmeapo
tposhtmet?Duartdhekmbtkannjapomshumkocka?Akanform
dhemadhsitnjjtkockatqndrtojnskeletinenjeriut?
Ktyrepyetjeveiprgjigjemidukeparfignfaqe88.
MpastrajtojmrubriknAedinise..
Skeletiinjeriutshtiprbrnga206kocka.
7.3.Msimpraktik:Truajmhigjiennvetjake
x Tjapkuptiminefjalshigjien
x Trendisrregullatprtmbajturpastrtinetrupit
Motivimi: Trsia e rregullave q duhet t dim dhe t zbatojm pr t
parandaluarsmundjetdheforcuarshndetin,quhethigjien.Higjienashte
lidhur ngusht me pastrtin e trupit, mjedisit ku jetojm, pastrtin e
ushqimitqhametj.
Fjalkye:higjiena
Mjetet: libri Dituri Natyre, fur dhe past dhmbsh, sapun pr larjen e
duarve
Proceduraprtemnere:sparimsuesjashpjegonfjalnhigjien.
MpaskalohetnrubriknPyesimdhediskutojm:fartregojnfigurat
nfaqen89?Amundtrrinijumedikqshtipalardhebieertkeqe?A
i lani dhmbt rregullisht? A i ndrroni do mngjes rrobat e brendshme t
trupit?Aekenindierndonjherernerndtkmbvepasihiqnikpuct?
Akeniparndonjshokqnukikaprerthonjteduarvedhetkmbve?A
ilaniduartgjithmonparasethani?Akeniparnjerzqpinduhanbrenda
nmakin?Ailanifrutatparasetihani?
Provojmtbjmsikurlajmduart,dukendjekurfiguratemposhtme.Kur
tshkoninshtpi,msonitilaniduartmeujesapun,sipasktyrefigurave.
Trsia e rregullave q duhet t dim dhe t zbatojm pr t parandaluar
smundjet dhe forcuar shndetin, quhet higjien. Higjiena sht e lidhur
ngusht me pastrtin e trupit, mjedisit ku jetojm, pastrtin e ushqimit q
hametj.Mpaskalohetndhnienekshillaveprtmbajturpastrtrupin.
Higjienavetjakeshtshumerndsishmeprtqentshndetshm.Prt
ruajturpastrtinetrupitndiqnikshillatemposhtme:
57
Lani duart para se t hani, pasi dilni nga tualeti, pasi keni prekur kafsht
shtpiakedhesahertibnipis.Shumsmundjeprhapenngamikrobetq
marrimmeduartepalara.
Bnidushnjherndit.Jumundtbnidushmshumsenjherndit,
nseluanidhebhenimedjers.Pasdushit,thanitrupinmepeshqirtpastr.
Mosprdorniasnjherpeshqirinmetcilinshtfshirdikushtjetr.
Ndrroni do mngjes rrobat e brendshme. Ato thithin djersn dhe n to
zhvillohenmikrobetndryshme.Ndrresatepalarabiener.
Lanirregullishtdhmbt.Nsenuklanidhmbtgojambaner.
Prisni thonjt e duarve dhe t kmbve. Kur thonjt rriten, posht tyre
zhvillohenmikrobeqshkaktojnsmundje.
Ndrronivazhdimishtorapet.Kurhiqnikpuct,ilininnjvendtfreskt
dhepalagshtir.
Nsekenidypalkpuc,ndrrojiniatododit.
Theksohetedhenjherq:Higjienashtnjtrsirregullashqshrbejn
prtparandaluarsmundjetdheprtforcuarshndetin.
Kontrolli i t kuptuarit: Krkohet nga nxnsit renditja e rregullave pr t
mbajturtrupintpastr.
Shnim:Nklasmundtdemonstrohetmnyraelarjessdhmbvedhetduarve.
7.4.Kyet,muskujt,lvizja
x Tshpjegojpseshrbejnkyet.
x Tshpjegojlidhjenndrmjetmuskujve,skeletitdhelvizjes.
Fjalkye:kyi,muskujt,lvizja
Mjetet:libriidituris
Motivimi:farquhetky?
Proceduraprtemnere:Sparishpjegojmfjalnky.
Kyet
Lidhjetmidiskockavequhenkye.Njrakockekyittlvizshmkanjkokt
lmuar, kurse tjetra nj grop t lmuar. Midis kockave ka lngje t veanta q
njomin siprfaqen dhe lehtsojn lvizjen e kockave mbi njratjetrn. Vreni
kyinebrrylitqlidhkocknekrahutmeattparakrahut.Provonitprthyeni
parakrahun,krcirin,gishtatedorsetkmbssidhepjesttjera.
58
Msoni
Kockat lidhen me njratjetrn prmes kyeve. Kyet, si ai i brrylit, gjurit,
gishtavetdorsdhekmbs,janshumtlvizshm.Kyettjera,siataq
formohenmidisrruazavetshtyllskurrizore,jangjysmtlvizshm.Disa
lidhjekockashsiatoqformojnkafknekoksjantpalvizshme.
Njeriukarreth600muskuj.Njmuskulshtnjpjesemishtqlidhetnt
dyskajetmekockateskeletit.Pjesaemuskulitqlidhetmekocknquhetdell.
Muskujt kan aftsi t tkurren e t shtrihen. Duke u tkurrur dhe lshuar,
muskujtlvizinedhekockat.
Aedinise...?
Kurjuqeshniprdornirreth17muskuj,kursekurrrudhnivetullatprdorni43
muskujtvegjl.
Kyi sht lidhja q formohet midis dy kockave t trupit. Prkuluni para
mbrapadhemajtasdjathtas.Cilapjesetrupitlvizmlirishtdhecilamme
vshtirsi. A jan njlloj t lvizshme kyet q lidhin kockat me njratjetrn.
Cilatjanpjestqndrtojnnjky?
Muskujteskeletitdhelvizja
Muskujtndodhenposhtlkurs.Nemundtashohimformnetyreedhen
siprfaqenetrupit.
Provoniedhejutpreknimuskujtekrahut.
Vreni muskulin q lidhet n kockn e parakrahut dhe krahut. Nga tkurrja
krahu prthyhet, ndrsa gjat lshimit krahu shtrihet. Kshtu lvizin edhe
pjestetjerattrupit.Provonitlviznikmbn,duart,qafn,nofullnetj.
Kontrolliitkuptuarit:Cilishtroliimuskujve?Poroliikyeve?
7.5.Shndetiiskeletit
x Trendisrregullatqndrimitsamtshndetshmprskeletinenjeriut.
x TmsojprseshrbenvitaminaDdhesimerretajo.
Fjalkye:rakitizmi
Motivimi:dotdiskutojmprshndetineskeletit
Proceduraprtemnere:
59
Pyesimdhediskutojm
Vendosnidornpasshpinsdhegjenishtyllnkurrizore.Ashtajoelmuar,
apotjepprshtypjensikurshtmegunga?
Si quhen kockzat q ndrtojn shtylln kurrizore? (kujtoni se ato quhen
rruaza).Lidhjetmidistyrejanshumtlvizshme,apogjysmtlvizshme?
Trhiqetvmendjatektrifiguratefundittfaqes92dhevazhdohetsimposht:
Vreni figurn dhe thoni se sa lakore ka shtylla kurrizore kur e shikojm at
anash?Cilashtarsyeja,sipasjush,qdisanjerzekantrupintdrejtet
tjerttkrrusur?
farkapsuarshtyllakurrizorenfigurnepardhetdyt?Ashtinjjt
shformiminktodyfigura?Dukevrejturshpinnevajzsnfigurnetret,
a mund t dalloni q shtylla sht e shformuar? N ciln an sht lakuar
shtyllaesaj?
Pasikanperceptuarshformimetqpsonskeleti,prshkaktmosqndrimit
tduhur,bhetnjprmbledhjerregullaveqduhenzbatuarqskeletiynt
jetishndetshm.
Unkuptova
Shtyllakurrizoreenjeriutkakatrlaqe,tcilatebjnmtlehtmbajtjene
trupit drejt dhe n kmb. Kur nuk e mbajm trupin drejt shtylla kurrizore
mund t shformohet. N se nj fmij qndron me or t tra me shpinn t
prkulurmbitavolin,shtyllakurrizorelakohetparambrapa.
Prarsyetngjashme,shtyllamundtlakohetmajtasosedjathtas.Nktrast
trupiqndronimnjanuar.
Shohimtanifiguratnpjesnesiprme,faqe93.Vrenifiguratdhetregonise
far duhet t bjm dhe far nuk duhet t bjm q t ruajm kockat dhe
shtyllnkurrizorepaushformuar.
Rakitizmishtsmundjeekockaveqshkaktohetngamungesaevitamins
D.MungesaenjlndeqquhetvitaminaD,shkaktonnjsmundjetrnd
q quhet rakitizm. Vitamina D merret me ushqimin, por formohet edhe n
lkur nn veprimin e rrezeve t diellit. N munges t saj, skeleti nuk merr
zhvillimtplot,kshtukmbtdheshtyllakurrizoreshformohen.
Kontrolliitkuptuarit:Pseshtyllakurrizoreshtmekatrlaqe?
CilashtpasojaemungesssvitaminsD?
60
7.6.Psedhesiushqehemi
x Ttregojsefarjansheqernatdhepseiduhenorganizmit.
x Tshpjegojpseshrbejnproteinatdhekripratminerale.
Fjalkye:sheqernat,yndyrat,proteinat,kripratminerale,vitaminat.
Motivimi:ShtrojmpyetjeteparanrubriknPyesimdhediskutojm.
Amundtkujtonisecilatkanqenllojeteushqimeveqkeningrndjen
mngjes,ndrekdhendark?Cilatjanzarzavatetdhefrutatqrritenm
shumnzonnkubanoni?
far prdorni m shum n shtpi, mishin e viit, peshkun apo mishin e
puls?Amundtthonidisallojmblsirashdhecilajuplqenmshum?
Pasiprmendmzarzavatet,frutat,mishrat,mblsiratshtrojmpyetjen:
farprmbajnushqimet?
Lndt kryesore q prmbajn ushqimet dhe q jan t domosdoshme pr
organizminjan:uji,sheqernat,lyrat,proteinat,kripratmineraledhevitaminat.
Sheqernatdheyndyratjanlndtkryesorengamarrimenergjin.Ttillalnd
itakojmmshumtedrithratdhennprodhimetetyre,sidhegjalpievaji.
Proteinatprbjnlndneparqshrbensipjeskmbimiprndrtimine
trupitdheripariminepjesvetdmtuara.Ttillalndgjendenmshumte
mishi,qumshti,veza,peshkudhebishtajat.
Kriprat minerale dhe vitaminat shrbejn pr t mbrojtur trupin nga shum
smundje,poredheprtrregulluarshumfunksionettij.Atoitakojmte
frutat,zarzavatetetj.
Konkluzion
Ushqimet sigurojn energjin pr t gjitha funksionet q kryejm. Ato na
furnizojn gjithashtu me lndt e para q duhen pr rritjen dhe riparimin e
pjesve t dmtuara t trupit. Sheqernat dhe lyrat sigurojn energjin,
proteinatshrbejnsimaterialndrtimi,kursekripratmineraledhevitaminat
janlndqnambrojndherregullojnshumfunksione.
Sheqernat, lyrat, proteinat, kriprat minerale dhe vitaminat jan prbrsit
kryesortushqimeveqhamdodit.Njeriukanevojtushqehetnmnyr
tbaraspeshuar.Kjodotthotqnejovetmduhettham,poredheduhett
dimsitushqehemi.Nvizatiminemsiprmjepetpjataeushqimevetmira.
Kjopjattregonsenracionintonushqimorduhettketmshumzarzavate,
61
frutaedrithra,mpakmish,qumshtedjathdheshummpakprodhimeq
kansheqerdhelyra.Aerespektonijuktgjnshtpittuaja?
Kontrolliitkuptuarit:Siduhettushqehemi?
Detyra shtpie: Shkruani n fletore se prse shrbejn lndt e dhna n
rubriknFjalorthiimivogl.
7.7.Rrugaeushqimevenaparatintrets
x Tprkufizojsefarshttretja.
x Tprshkruajpjestprbrsetaparatittrets.
x Ttregojrolinesecilspjestaparatittrets.
Fjalkye:aparatiitretjes,tretja.
Proceduraprtemnere
Pyesimdhediskutojm
far psojn brenda trupit ton ushqimet q ham? Pse na lshon goja lng
kur ndiejm ern e nj ushqimi t shijshm? far prpunimi u bjm
ushqimevengoj?farroliluajndhmbttan?Pogjuha?
Aparati yn trets sht nj gyp i gjat rreth 9 m, q fillon me gojn dhe
mbaron me vrimn anale. Procesi i tretjes s ushqimeve fillon n goj. Aty
ushqimi laget nga pshtyma, coptohet me dhmbt dhe przihet nga gjuha.
Kyushqimglltitetdhekalonnkaprcell.Prmesktijgypi,ushqimizbretn
stomakkuqndronprdytrior.Atyushqimiprzihetmelngjettretseq
prodhon stomaku dhe merr trajtn e nj supe. Disa nga lndt ushqimore
fillojntretjenqnstomak.
Mtej,prmbajtjaestomakutzbrazetpakengapakdrejtzorrssholl,ecila
arrinderin6mgjatsi.Prtkryertretjeneplottushqimeve,zorraeholl
kanevojprndihmnelngjevetdisagjndravesitmthi,lngjetegjndrs
spankreasitetj.Ngatretjadalinkripratminerale,vitaminat,sheqernat,lyrat
dheproteinat.Atothithennzorrneholldhekalojnngjak.Lndtqnuk
treten kalojn nzorrnetrashqsht egjat rreth1.5m.Ato dalinjasht
trupittonnformnefeeve.
Konkluzion
Aparatiitretjesprbhetnga:goja,kaprcelli,zorraeholldhezorraetrash.
62
Tretjashtprocesiiprpunimittushqimeveprtnxjerrprejtyrekriprat
minerale,vitaminat,sheqernat,lyratdheproteinat.
SfunditrhiqetvmendjanrubriknAedinise..
do dit n gojn ton prodhohet rreth 1 l pshtym. Prtypja e ushqimeve
bhetnga530sekonda,ndrsaglltitjado10sekonda.Ushqimiqndronn
stomak34ordhe3ornzorrteholla.Ushqiminzorrnetrashqndron
1824or.Gjatgjithjets,sistemiyntretsprpunonrreth50tonlnd.
Kontrolliitkuptuarit:Cilatjanpjestprbrsetaparatittrets?Potretjafarsht?
7.8.Dhmbtemidhehigjienaetyre
x Tbjdalliminndrmjetdhmbvetqumshtitdhedhmbvetprhershm.
x Tklasifikojdhmballtdhejapfunksioninesecilsprejtyre
x Tprshkruajhigjiennegojs.
Fjalkye:dhmbprers,dhembshqyes,dhmballtvogla,dhmballtmdha
Motivimi:dhmbtdhehigjienaetyre
Procedura pr temn e re: Drejtohen nxnsit n rubrikn Pyesim dhe
diskutojm.
Shikonidhmbtnpasqyr.Akantgjithdhmbtformdhemadhsit
njjt? Prse shrbejn dhmbt tan? Pyesni prindrit se kur ju ka dal
dhmbi i par. A i keni t gjith dhmbt apo disa ju kan rn? A ju kan
mbirdhmbtrinjnvendtdhmbveqjukanrn?Cilatjankshillat
qjukandhnprindrittuajprkujdesinndajdhmbve?
Dhmbtequmshtitdhedhmbteprhershm
Dhmballtiklasifikojm:dhmballtemdha,dhmballtevogla,dhmbt
shqyes,dhmbtprers
Fmijtlindinpadhmb.Dhmbtequmshtitfillojntmbijnnmoshn6
deri n 10 muaj dhe bien n moshn 56 vje. Dhmbt e rn zvendsohen
me dhmbt e prhershm q qndrojn gjat gjith jets. Ne kemi katr lloj
dhmbsh: dhmbt prers, q shrbejn pr prerjen e ushqimit; dhmbt
shqyes ose t qenit, q shrbejn pr kapjen dhe shqyerjen e ushqimit;
dhmballt e vogla dhe t mdha, q shrbejn pr bluarjen e ushqimit. Me
dhmbtdhedhmballtnekapim,coptojmdhebluajmngojushqimet.
63
Dhmbtnandihmojnedheprtfolur.Dhmbtepastretshndetshmi
japinbukuripamjessnjeriut.Pasngrnies,sheqerimbetetmidisdhmbve.
Disa mikrobe ushqehen me sheqer. Nse ne nuk i pastrojm dhmbt, kto
mikrobeshtohenshumdhepakengapakprishindhmbt.
Higjienaedhmbve
Dhmbt duhet ti lajm pas ngrnies. N figurat e mposhtme tregohet se si
duhet ta lvizni furn me past mbi dhmbt e dhmballt. Pr tu siguruar
q dhmbt tan jan t shndetshm duhet t kshillohemi me mjekun e
dhmbvedogjashtmuaj.
Njeriukadhmbtprers,dhmbtshqyes,dhmballtevogladhedhmballt
emdha.
Aedinise...?
Njfmijka20dhmbtqumshtit.Njirriturka32dhmbedhmballt
prhershme.
7.9.Simarrimfrym?
x Tpohojsefarquhetaparatifrymkmbimit.
x Tprkufizojsefarquhetfrymkmbimi.
Fjalkye:skrfyelli,hojzat
Motivimi:lettrajtojmaparatinefrymkmbimit
Proceduraprtemnere:farvreninfiguratesiprmetfaqes98?Kemi
drejtuarkshtunxnsitnrubrikn:
Pyesimdhediskutojm:
Ku e gjejm ajrin q prdorim kur fryjm nj tullumbace? Keni provuar t
zhyteninuj?Akeninumruarprtprovuarsesakohmundtqndroni
pamarrfrym?fartregojnflluskatparafytyrssvajzsszhyturnuj?
Vendosni dorn mbi bark dhe numroni se sa frymkmbime bni n nj
minut.Vraponinjdyminutadhebnisrishtnjjtnprov.Sahermerrni
frympasvrapit?
Aparatiifrymkmbimit
Trsiaeorganeveqrealizojnfrymkmbiminformonaparatinefrymkmbimit.
Ntprfshihen:hunda,goja,faringu,skrfyelli,bronketdhemushkrit.
64
Mefrymkmbimkuptohetfrymmarrjadhefrymnxjerrja.Gjatfrymmarrjes,
mushkrit fryhen dhe ajri i pasur me oksigjen, pasi prshkon hundn, gojn,
fytin,zbretnskrfyell.
Siekryejmfrymkmbimin?
Me frymkmbim kuptohet frymmarrja dhe frymnxjerrja. Gjat frymmarrjes,
mushkrit fryhen dhe ajri i pasur me oksigjen, pasi prshkon hundn, gojn,
fytin,zbretnskrfyell.Prejandejajrivazhdonndybronketdhearrinndisa
qeskatvoglaqndodhenbrendamushkrivedheqquhenhojza.Nmurete
hojzave ka gypa kapilar, q jan en t vogla gjaku. Oksigjeni i ajrit pasi
prshkonmuretehojzsdhetgypavekapilar,arrinngjakdhetransportohet
prej tij n t gjitha pjest e trupit. Gazi karbonik, q sht prodhuar n trup, l
gjakundhelirohetnhojza.Gjatfrymnxjerrjes,mushkritzvoglohendheajri
ipastruarmegazkarbonik,deljashttrupit.
Mushkrit mbrohen nga brinjt. N fund t brinjve ndodhet nj muskul
petashuq q quhet diafragm. Ky muskul duke u tkurrur dhe lshuar,
ndihmonnrealiziminefrymmarrjesdhefrymnxjerrjes.
Prmbledhje
Skrfyelli sht gypi q shrben pr lvizjen e gazeve drejt mushkrive dhe
ngamushkritdrejthundsdhegojs.
Hojzatjanqeskatvoglabrendamushkrive,kubhetshkmbimiioksigjenit
dhedyoksidittkarbonit.
Kontrolliitkuptuarit:farshtskrfyellidhefarjanhojzat?
7.10.Ajriipastrdherndsiaprshndetin
x Tshpjegojsepseajriipastrkarndsitmadheprshndetin.
x Trendisaktiviteteqsigurojnajrtpastr.
Fjalkye:ajripastr
Motivimi:Aedinisengjithbotnvdesinrreth2milionfmijtvegjln
vit,prshkaktndotjessajritnqytete?
Proceduraprtemnere:Lettrajtojmajrinepastrdherndsinetijprshndetin.
Pyesimdhediskutojm
Shtrojmpyetjet:farndodhmeajrineklassnsenukihapimdritarether
pashere?Pseihapimdritareteshtpisnmngjespasingrihemingagjumi?
Psenuklejohettpihetduhannmjedisetembylluradhetprbashkta?
65
Shihfoton,faqe100.Personiiparaqiturshtismurmegrip.Pseaiirrezikont
tjerttinfektohenngagripi,nsenukmbanparagojsshamin,kurteshtin?A
rrezikoheniedhejungagripi,kurshokujuajibanksshtmegrip?
Pseajrinqytetshtmindoturmepluhurdhegazetdmshme,sesaajri
npyll?Ajrinqyteteshtmindotursepsenqytetekashumndrtime,
shumzonaindustrialdheshummakina.
Pse ajri i pyllit ka m shum oksigjen dhe ai i qytetit me shum makina m
shumdyoksidkarboni?
Kshilla
Merrni gjithmon frym me hund. Hapsira e hunds jo vetm q e ngroh
ajrineftoht,poredheepastronatngapluhuratdheshummikrobe.
Tymiiduhanitprmbanlndtrrezikshme,qshkaktojnsmundjetrnda
derivdekjeprurse.Moslejonikurrqtpihetduhannshtpintuajdhen
makinnkuudhtoni!
Ta mbajm s bashku tpastr qytetin.Ajri nqytetprmbanshum gazet
rrezikshme e pluhura q dalin nga makinat e fabrikat dhe q shkaktojn
smundjetrndatorganevetfrymkmbimit.
Tbjmsamshumshtitjennatyr,kuajrishtipasurmeoksigjen.Ju
kujtojmsebimtthithindyoksidinekarbonitdhelirojnoksigjen.
7.11.Qarkullimiigjakut
x Ttregojsefarshtgjaku
x Tprshkruajpjestprbrsetzemrs
x T bj dallimin ndrmjet sistemit t madh t qarkullimit t gjakut dhe
sistemittvogltqarkullimittgjakut
Fjalkye:zemra,arteriet,venat,kapilart
Motivimi:Aedinise...?
Zemrarrehmesatarisht72hernminut.Gjatnjditeajorreh100000her.
N nj vit zemra rreh 38 milion her, kurse pr 70 vjet 2,5 miliard her.
Zemrapompon70mlgjakprdorrahje,kurseprnjminutajopompon5
litragjak.Nnjditzemrapompon7200litragjak,ndrsannjvit2628000
litra.Pr70vjetajopompon184086000litragjak.
Proceduraprtemnere:Sparinjihennxnsitmeatsefarshtgjaku,
farquhetsistemiqarkullimittgjakutdhesirealizohetqarkullimiigjakut.
66
Sirealizohetqarkullimi
Trsia e t gjitha organeve q marrin pjes n qarkullimin e gjakut quhet
sistemiiqarkullimittgjakut.Organetqeprbjnatjan:zemra,arteriet,
venatdhekapilart.
Zemrajuajshtnjpompmuskuloreespecializuarprqarkulliminegjakut
norganizm.Gjakushtnjlngmengjyrtkuqe,qqarkullonntrupin
ton. Ai shprndan n t gjitha pjest e trupit t gjitha lndt ushqimore dhe
oksigjenin.Gjakuipastruardhepasuruarmeoksigjennmushkri,kthehetn
zemr. Kur zemra tkurret, ky gjak hidhet n arterie dhe shprndahet n t
gjithtrupin.Arterietjantngjashmemegypatholl,tciltdegzohenn
deggjithmonemtholla.Degzimetmthollaquhenkapilar.Oksigjeni
dhe lndt ushqimore kalojn nga kapilart n pjest e ndryshme t trupit,
kurse dioksidi i karbonit dhe mbetjet e formuara n trup, futen n gjakun e
kapilarve.Kygjakmeantvenavekthehetnzemr.Kjolvizjeegjakutnga
zemrantrupdheprejandejnzemr,quhetqarkullimimadhigjakut.Gjaku
i pasuruar me dioksid karboni dhe mbetje, pompohet prsri nga zemra dhe
arrin n mushkri, ku pasurohet me oksigjen dhe l dioksidin e karbonit. Ky
gjakkthehetsrishnzemr.
Lvizja e gjakut nga zemra n mushkri dhe nga mushkria n zemr, quhet
qarkullimivogligjakut.
Prmbledhje
Sistemiiqarkullimittgjakutprbhetnga:zemra,arteriet,venatdhekapilart.
Kontrolliitkuptuarit:farquhetsistemimadhiqarkullimittgjakutdhe
farquhetsistemivogliqarkullimittgjakut?
Detyrshtpie:vizatoninjskemtqarkullimittgjakut
7.12.Smundjetezemrs
x Trendisdisashkaqetsmundjevetzemrsdhetenvetgjakut.
x Trendisdisakshillasesitruajmshndetinezemrsdhetenvetgjakut.
Fjalkye:smundjeezemrsdheenvetgjakut,shndetizemrsdheenve
tgjakut.
Motivimi:Aedinisezemradheentegjakutsmuren?Pse?
67
Proceduraprtemnere:Cilashtsmundjakryesoreeenvetgjakut?
Smundjeteenvetgjakut
Trashjadhengurtsimiimurevetarterieveshtsmundjakryesoreqprek
entegjakut.Ajoquhetarterioskleroz.Pakengapakhapsiraebrendshmee
ens ku rrjedh gjaku zvoglohet, madje edhe mund t mbyllet fare. Nse kjo
gjndodhnarterietqushqejnmegjakmuskulinezemrsosetrurin,mund
tshkaktojedhevdekjenetsmurit.
Posmundjetezemrscilatjan?
Smundjetezemrs
Nse nj arterie q ushqen nj pjes t muskulit t zemrs mbyllet nga
arterioskleroza, ather kjo pjes e muskulit, duke vuajtur pr oksigjen dhe
lnd ushqyese, vdes. Nse zona e vdekur sht e vogl dhe marrim shpejt
ndihmnmjeksore,arrijmtjetojm.Nsezonamuskuloreeprekurshte
madhe,vdekjashtemenjhershme.Kjosmundjequhetinfarktiimiokardit.
Pocilatjanshkaqet?
Shkaqetesmundjevetzemrsdheenvetgjakut
Shkaqet kryesore q shkaktojn smundjet e zemrs jan: trysnia e lart e
gjakut,sasiaelartelyravengjak,pirjaeduhanit,sasiaelartesheqeritn
gjak,mbipesha,teprimetmepijealkoolikedhemungesaelvizjeve.
Sitruajmshndetinezemrsdheenvetgjakut?
Shmangushqimineteprtdhembipeshn.
Shmangyndyrateteprtanushqim.
Mospiduhandhemosabuzomepijealkoolike.
Bjjetaktive,dukemosqndruarvazhdimishtulur.
Bjherpashereanalizatmjeksore,prtparsasineyndyrave,sheqerit
dheproteinavengjak.
Kontrolli i t kuptuarit: Cili sht dallimi ndrmjet arteriosklerozs dhe
infarktittmiokardit?
68
7.13.Jashtqitja
x Ttregojsefarshtjashtqitja
x Rendisorganetkuprodhohenlndtepadobishme
Fjalkye:jashtqitje
Motivimi:farshtjashtqitja?Ncilatorganeprodhohetajo?
Procedura pr temn e re: Le tu prgjigjemi pyetjeve q lidhen me figurat e
librit,faqe104dhe105.
Pyesimdhediskutojm
Cilishtgaziqnxjerrimngamushkritgjatfrymnxjerrjes?farnxjerrim
n siprfaqen e trupit kur bn nxeht ose bjm ushtrime fizike apo pun t
ndryshme? far sht duke br kjo lop? Sa her urinoni n dit? Ku
prodhohetdhemefarnxirrenjashtfeet?
Kuprodhohenlndtepadobishme?
Cilat organe nxjerrin jasht dyoksidin e karbonit dhe djersn? Shumica e
lndve dalin jasht meanturins. Vreni kt figur dhe tregoni rolin q
luajnorganetejashtqitjes.
Veshkaveonurinn.Lkuraveondjersn.Zorraetrashveonfeet.Mushkria
veondyoksidinekarbonit.
Organetkryesoreqpastrojngjakunngaktolnddheformojnurinn,jan
veshkat.Njeriukadyveshka.Veshkakaformnenjkokrrefasuleje.Gjakuq
prshkon veshkn sht i pasur me lnd t padobishme. Ai pastrohet n
veshkdhedelipastr.
T gjitha mbetjet dhe nj sasi uji formojn urinn, e cila pasi del nga veshkat
transportohetmeantgypaveturinsderitefshikzaeurins.Kurfshikza
mbushet, ne urinojm duke e nxjerr urinn me an t nj gypi t veant
jashttrupit.
Kontrolliitkuptuarit:Cilatjanorganetkuprodhohenlndtepadobishme?
69
7.14.Veshkatdheshndeti
x Tprshkruajsistemineurinimit.
x T rendis disa smundje t veshkave dhe t prshkruaj kujdesin q
duhettreguarprsisteminurinardheveshkat.
Fjal kye: diafragma, veshka, vena e veshks, gypi i urins, vena e barkut,
fshikza e urins, Gypi nxjerrs i urins, arteria e veshks, arteria e veshks,
venaeveshks,gypiiurins.
Motivimi:iprgjigjemipyetjevetrubriksPyesimdhediskutojm
Proceduraprtemnere:
Pyesimdhediskutojm
Saherurinonindit?Ashkonintualetprturinuar,parasetflini?Aka
ndodhur ndonjher q t keni ndier djegie gjat urinimit? Pyetni prindrit
tuajnsekanpasurshqetsimengaveshkatdherrugteurinimit.
T gjitha mbetjet dhe nj sasi uji formojn urinn, e cila pasi del nga veshkat
transportohet me an t gypave t urins, deri te fshikza e urins. Kur
fshikza mbushet, ne urinojm duke e nxjerr urinn me an t nj gypi t
veantjashttrupit.
Aedinise...?
Njveshkshtafrsisht10cmegjat,5cmegjerdhe2,5cmetrash.Pr
dominutajopastronrreth1.2litragjak.Sasiaeurinsditoretnjeriutarrin
1.5derin2.5l.
Sistemi i urinimit prbhet nga: diafragma, veshka, vena e veshks, gypi i
urins, vena e barkut, fshikza e urins, gypi nxjerrs i urins, arteria e
veshks,arteriaeveshks,venaeveshks,gypiiurins
Smundjetqprekinveshkatdherrugteurinimit
Midis smundjeve q prekin veshkat dhe rrugt e urinimit jan infeksioni i
veshks,gurteveshksdheinfeksioniifshikzssurins.Infeksioniiveshks
vshtirsonpastriminegjakut.Gurtjankristaletgurt,tcilatkanformdhe
madhsitndryshme.
Lloje t ndryshme gursh t veshkave, jan paraqitur n fillim t faqes 106, lart
djathtas. Ata mund t jen sa nj grimc rre, por mund t arrijn edhe disa
centimetra.Smundjamerndeveshkaveshtpamjaftueshmriaeveshks.
Nktrast,veshkanukkamaftsitpastrojgjakun.Kjosmundjemundt
shpjerderinvdekje,nsegjakunukpastrohetprmesnjveshkeartificiale.
70
Sitakuptojmnseveshkanukpunonmir?
Prtvlersuarnseveshkattuajapunojnmir,juduhettvlersoninse:
Nukendjenivetenmirgjaturinimit.
Urinonimshpeshsesazakonisht.
Nukendjenimirfundinebarkut.
Urinajuajkangjyrterrtetturbulltdhembanertkeqe.
Kurkenidhimbjetzonssveshkave.
Kujdesiqduhettreguarprshndetineveshkavedherrugveturinimit.
Bnikontrollinmjeksortveshkavedovit.
Mospiniduhandhekshilloniataqepintalnsampar.
Ruanipeshnnormaledheluftonimbipeshnnsekeni.
Prdorni nj ushqim sa m t baraspeshuar. Mundohuni t hani sa m pak
ushqimeqkanshumyndyr.Paksonikripnegjells.
Kufizonipijetalkoolike.
Bniushtrimefizike,tpaktn30minutandit.
Urinoniparasetflinidhekurfilloniturinoni,mosendrprisniurinimin.
Kontrolliitkuptuarit:farkujdesiduhetttregoniprveshkat?
7.15.Sisteminervor
x Trendispjestkryesoretsistemitnervor.
x Tprshkruajsepseshrbentruri.
Fjalkye:Truri,Palcakurrizore,Nervat.
Motivimi: Imagjinoni se far ndodh kur prekim hekurin e nxeht. N kt
rast ne prgjigjemi n mnyr t menjhershme, duke e larguar dorn nga
hekuri.Sindodhkjogj?
Proceduraprtemnere
Sisteminervor
Sistemiynnervorshtiprbrnga:truri,palcakurrizoredhenervat.Trurii
njeriut q ngjan si kokrra e nj lakre t bardh, e ka siprfaqen shum t
rrudhur.Aimbrohetngakockatekafksskoks.
71
Shtrojm pyetjet e hartuara n motivim dhe m pas drejtojm vmendjen n
rubrikn:
Pyesimdhediskutojm
Kjovajzkashkelurgjembateiriqittdetit.Pseajoengrekmbnmenjher?
Amundtsillnishembujttjer,sesivepronijukurshponipadashurkmbn
osedorn?farbnikurjubienj drit e fort n sy?Pseektheni kokn, kur
dgjoniborinenjmakine?
Truri sht organi q na krijon mundsin t mendojm, t lvizim, t
imagjinojm, t kujtojm, t msojm etj. Ai informohet pr t gjitha gjrat q
ndodhin brenda dhe jasht trupit dhe merr masa pr t knaqur nevojat e tij.
Palcashtvazhdimitruritdhendodhetbrendashtyllskurrizore.Njpjese
nervaveqjanfijzatholla,dalinngatruriepalcakurrizoredheshprndahen
ntgjithtrupin.Nervattjeremarrinfilliminnpjestendryshmettrupit
dheprfundojnnpalcnkurrizoreosedrejtprdrejtntru.
Imagjinoni se far ndodh kur prekim hekurin e nxeht. N kt rast ne
prgjigjemi n mnyr t menjhershme duke e larguar dorn nga hekuri. Si
ndodh kjo gj? Fillesat e nervit te gishti q prek hekurin nxiten (shih figurn
faqe108).Kjonxitjetejohetmeantnervitnpalcnkurrizoredhepastajn
tru.Trurimeantnjnervitjetrurdhrondornqtlvizetlargohet
ngahekuriinxeht.Ntnjjtnmnyrveprojmedhekurshpojmdorna
kmbn,kurnabienjdritefortnsy,kurdgjojmnjzhurmtfortetj.
Aedinise...
Truri i njeriut t rritur peshon afrsisht 1.4 kg, kurse palca kurrizore e tij
peshonrreth3540g.Truriielefantitpeshon6kg.
7.16Kujdesiprsisteminnervor
x Tprshkruajsefarkujdesiduhetttregojnjeriuprsisteminnervor.
Pyesimdhediskutojm
Gjithkaqjubnishtelidhurmeshndetinesistemitnervor.Jukrkonit
jenitsuksesshmnshkoll,tkenikujtessamtfort,tizgjidhnisam
shpejtushtrimet,tndihenisamtgzuardhesampakttrishtuar,tflini
sa m mir etj. Duke u kujdesur pr shndetin e trurit dhe gjith sistemit
nervor,gjithkashtemundur.
farkujdesittregojprsisteminnervor?
72
1. Mbajeni trurin n gjendje aktive. Truri ka nevoj t ushtrohet do dit. Ai
bhetm aktiv kur lexojm, kurshkruajm, kur dgjojm muzik, kur zgjidhim
ushtrime,kurjemikuriozprtmsuargjratreja.Pojusieushtronitrurindo
ditprtabratmaktiv?
2.Bnijetshoqroresamtpasurmeaktiviteteshoqrore.Truribhetm
ishndetshmkurluajm,bisedojm,rrim,dhebjmjetsamshoqrore.Si
ekalonijupjesn m t madhetditsvetmapo me prindritdheshokte
pallatitetshkolls?Kurendjenivetenmmirkurqndronivetmprnj
kohtgjat,apokurtakoheniedhemettjer?
3. Bni sa m shum ushtrime fizike. Ushtrimet fizike si vrapi, lojrat e
ndryshme, noti, shtitjet n ajr t pastr, forcojn muskujt, por edhe ent e
gjakut. Jeta aktive forcon edhe shndetin e sistemit nervor e veanrisht t
trurit.farushtrimeshfizikekryenijugjatdits?Kurkenipunmendoret
lodhshme,ndrpriteniatherpasheredhebniushtrimefizike.
4.Prdorniushqimsamtbaraspeshuardhetshndetshm.Kujtonimsimin
kukemifolurprushqimet.Ajukujtohetpjataeushqimittshndetshm?far
llojushqimeshduhetthammshumdhefarmpak?Prdornisampak
ushqime q prmbajn shum yndyra dhe shum sheqer. Yndyrat e teprta
dmtojnedheentegjakutttrurit.
6. Jo duhanit, jo alkoolit. Duhani dhe alkooli jan armiqt m t mdhenj t
shndetitttrurit.Jovetmqnukduhettiprdorniato,porkshilloniedhet
tjerttndjekinshembullintuaj.
7. Mendoni gjera sa m t mira. Tmundohemitlargojmsamshumnga
mendja gjerat q na trishtojn dhe t sjellim ndrmend sa m shum gjera q na
gzojndhenaebjnjetnsamtlumtur.
7.17Njeriulinddherritet
x Tprshkruajfazatejetssnjnjeriu.
Fjalkye:moshaefoshnjrisdhefmijris,moshaerinis,moshaerritur
dheepleqris.
Motivimi:Cilishtndryshimimidisnjfmijetsapolindurdhenjfmijeq
kambushurdyvje?Cilishtndryshimimidisjushdhenxnsvetklasss
73
shtatdhettet?farmoshekanprindrittuaj?Amundetqtmoshuarit
tbjntnjjtatpunsitrinjt?
Proceduraprtemnere
Pyesim dhe diskutojm. Cili sht ndryshimi midis nj fmije t sapolindur
dhe nj fmije q ka mbushur dy vje? Cili sht ndryshimi midis juve dhe
nxnsve t klass s shtat dhe t tet? far moshe kan prindrit tuaj? A
mundetqtmoshuarittbjntnjjtatpunsidhetrinjt?
Moshaefoshnjrisdheefmijris
do bebe q lind ka dy prindr: nnn dhe babin. Bebja lind pasi sht
zhvilluar pr 9 muaj n barkun e nns. I sapolinduri ka nevoj pr
prkujdesjeneprindrve.Aiushqehetvetmmequmshtinennssvet.N
moshn nj vje bebja fillon t eci, megjithat ai ka akoma nevoj pr
prkujdesjeprindrore.Kuridalinfmijsdhmbtequmshtit?
Fazatejetssnjnjeriu:bebjanbarkunenns,moshaefoshnjris,mosha
e rritur, mosha e fmijris, mosha e rinis, mosha e pleqris Nj fmij n
moshn 5 vje, ecn, vrapon, flet dhe ushqehet vet, megjithat ai prsri ka
nevojprprkujdesjeneprindrve.Gjatksajperiudheairritetdhedhmbt
e qumshtit zvendsohen me dhmbt e prhershm. Fmijt hedhin shtat
dhe fillojn shkolln. N ciln faz t jets jeni ju? A kan filluar tju
zvendsohendhmbtequmshtit?
Moshaerinis,moshaerriturdheepleqris
Moshaerinisfillonkurfmijtmbushin1213vje.Nktmoshndodhin
ndryshimetmdhantrupinedjemvedhetvajzave.Tashmatazhvillohen
si t rritur. N kt mosh t rinjt bhen gjithmon e m t pavarur nga
prindritetyre.Nmoshn18vjenjeriuekonsideronvetentrritur.
Tashm djemt dhe vajzat bhen t prgjegjshm pr veprimet q kryejn. Ata,
pasi mbarojn studimet, bjn jet aktive duke punuar. Djemt dhe vajzat
martohendhelindinfmijtetyre.Moshaepleqrisnukkanjfillimshumt
prcaktuar. N disa vende nj njeri konsiderohet si i moshuar, kur ai kalon
moshn65vje.Nfytyrnetmoshuarveshfaqenrrudha,njollanlkur,flokt
zbardhendhebien,dgjimiuletetj.Kjoshtfazaefunditejetssnjeriut.
Aedinise...
Japoniashtvendikukamshumnjerzqjetojnshumgjat.Nvitin2050
japoneztparashikojntkenmbinjmilionnjerzmemoshmbi100vje.
74
7.18Msimpraktik:Regjimiditor
x Tprshkruajkshillatprnjregjimditor.
Fjalkye:regjimditor
Motivimi: Cilat jan disa nga veprimet q ju kryeni gjat nj dite t javs? A
prsritenktoveprimengaehnaderitpremten?Cilatjanveprimetqju
kryenigjatdyditvetpushimit?
Proceduraprtemnere
Pyesimdhediskutojm
Cilat jan disa nga veprimet q ju kryeni gjat nj dite t javs? A prsriten
ktoveprimengaehnaderitpremten?Cilatjanveprimetqjukryenigjat
dy ditve t pushimit? A flini dhe zgjoheni gjithmon n t njjtn or? A e
dinisejukeninevojprtetorgjum?
farshtregjimiditor?
Trsia e veprimeve ditore q kryejm, sipas nj orari t prcaktuar, quhet
regjimditor.Regjimiditorprfshinkohnetmsuarit,pushimit,ngrniess
ushqimit,gjumitetj.Zbatimiiregjimitditor,ibnmirshndetittuaj.Orarete
rregulltadmtojnshndetindhelodhintrupin.
Regjimiimditor
Posht do figure, n faqen 112, keni nj katror. Shnoni brenda kohn q e
kryeniktveprim.Pasitkenimbaruarktdetyr,krahasoniorarintuajme
at t shokut t tavolins. A keni t njjtat orare pr t msuar e pushuar?
Diskutojeniorarintuajmemsuesendheprindrit.
Kshillaprregjiminditor
- Respektoorareteregjimitditor.
- Pasngrniessdreksbjpushimdhepastajfillongaprgatitjaemsimeve.
- Moseshpenzokohnelirvetmmelojrankompjuter,porshtitedhe
najrtpastr.
- Shpenzojekohnelirdukebrgjratndryshmendittndryshme.
- Zbatooraretehigjiensvetjake.
- Zbatoorarinegjumit.
75
7.19Siguriaime.Barnat,sigurianrrug,sigurianshtpi
x Tprshkruajmasatesigurisnrrug,shtpi.
x Tprshkruajmasatesigurisndajbarnave,ujit,zjarritdhekorrentit.
Fjalkye:sigurianrrug,nshtpi,siguriangabarnat,zjarri,uji,korrenti.
Motivimi:farrregullashndiqnikurmerrniilae?
Proceduraprtemnere
Siguriangabarnat
Prprdoriminebarnavekarregullatcilatduhettirespektojm.
Mos provo asnjher barnat q prdoren nga pjestart e tjer t familjes.
Barnatshrojn,poredhehelmojn,nsenukprdorenashtusiduhet.
Nsejenismur,merrnibarnatvetmsipasporosissmjekut,dukerespektuar
sasindhekohnemarrjes.
Ivendosnibarnatnvendetsigurtaqtmosimarrinfmijtevegjl.
Paraprdorimit,shikonidatneskadimittbarit.
Sigurianrrug
Prtevituaraksidentetnrrugkashumrregullatcilatjantdetyruarasi
prdrejtuesiteautomjeteve,ashtuedheprkmbsort.
Kujdes,zbatonivazhdimishtrregullat.Ecnigjithmonntrotuardheasnjher
n rrug. Pr t kaprcyer nj rrug kaloni vetm te vijat e bardha t
vendkalimeve.
Nsekasemafor,moskalonikurshtngjyraekuqe,porvetmkurndizetdritae
gjelbr.Kurnukkasemafor,kalonitevijatebardha,porvetmdukeparme
kujdesngatdyjaanterrugsdhedukeqentsigurtqnukkamakina.
Kur shtisni me biiklet, vendosni kaskn n kok dhe respektoni t gjitha
shenjateqarkullimit.
Kurudhtoninmakin,vendosnirripinesigurimit.
Sigurianshtpi
Kujdesngatgjithamjetetqmundtshkaktojnzjarrin.
T tilla jan nj fije e ndezur e shkrepseve t hedhura pa kujdes, hekuri i
rrobaveiharruarnkorent,njqiriindezur,rrjetielektrikidmtuar,harresae
sobssndezuretj.
Ruajgjakftohtsin.
76
Satshikoshzjarrin,nsekemundsi,njoftomenjherurgjencnezjarrfiksve.
Nsekeniballkondheatynukkazjarr,dilmenjheraty.
Nsezjarrikaarriturnkorridor,vendosniposhtderssuajnjpeshqirmeuj.
Kur dilni nga dhoma ku ka tym, prkuluni dhe ecni sa m afr dyshemes.
Tymiqndronlart.
Prtudalluarngattjert,dilnindritaredhetundninjpeshqir.Atadota
kuptojnqkrkonindihm.
Nserrobatkanmarrflak,prdorninjbatanijeleshiprtahedhurmbiflakn.
Nsenukkenibatanije,rrotullohunimbivendinqkamarrflak.
Nsebiezjarrnapartamentintuajzbatoniktokshilla:
Kujdesngakorentidheuji.
Mosfutniasnjher,gjerametalikenvrimateprizave.
Kurhiqninjspin,mostrhiqnikordoninporkoknespins.
Mosiharronirubinetetthapura,kurmungonuji.
77
Dituri Natyre 4
Teksti msimor Dituri natyre 4 sht hartuar nga:
Prof. Dr Eduard Andoni, Prof. Dr. Halil Sykja,
Prof. Dr. Ethem Ruka dhe Prof. Dr. Perikli Qiriazi
PERMBAJTJA
Strukturaelnds,synimetdheobjektivatprkapituj.....................................................81
KREU1MJEDISIKUJETOJM
1.1.Mjedisikujetojm.............................................................................................................95
1.2.Jetanfusha.......................................................................................................................96
1.3.Jetankodra......................................................................................................................97
1.4.Jetanmale........................................................................................................................97
1.5Jetanbrigjetdetare.........................................................................................................98
1.6Sishtdmtuarmjedisidhesitambrojmat........................................................100
1.7Horizontidhevijaehorizontit......................................................................................101
1.8Orientiminhorizont.....................................................................................................102
1.9Planiiklass.....................................................................................................................102
1.10Hartagjeografike...........................................................................................................103
1.11Elementtehartavedhellojetetyre..........................................................................104
1.12Tmsojmngahartat..................................................................................................105
KREU2.ATMOSFERADHEDUKURITGJEOGRAFIKEQLIDHENMET
2.1.Atmosferadhedukuritesaj........................................................................................106
2.2Atmosferadheelementetprbrstsaj.....................................................................107
2.3Trysniaeajritdheera.....................................................................................................108
2.4Temperaturaeajrit..........................................................................................................109
2.5Moti...................................................................................................................................110
2.6farshtklima?...........................................................................................................111
2.7Ujinatmosfer...............................................................................................................111
2.8.Reshjetatmosferike.........................................................................................................112
2.9.Qarkullimiiujitnnatyr..............................................................................................113
2.10.Ujishtjet...................................................................................................................114
KREU3.SJELLJETLNDVE
3.1.Mineraletdhevetitetyre.............................................................................................115
3.2.Metaletdherndsiaetyre............................................................................................115
3.3.Formimiimineraleve.....................................................................................................116
KREU4.NDRYSHIMETELNDS
4.1.farjanlndt?...........................................................................................................117
4.2Lndandodhetntrigjendjefizike..............................................................................118
4.3Kalimiilndsnganjgjendjentjetrn....................................................................119
KREU5.NDARJAELNDVE
5.1farjanprzierjetelndve.....................................................................................121
5.2farjantretsirat........................................................................................................122
5.3Apastrohetujigjatqarkullimitnnatyr?...............................................................123
KREU6.MJEDISIFIZIK
6.1.farshtenergjia?.......................................................................................................124
6.2.Burimeteenergjisnnatyr........................................................................................125
6.3.Burimeteriprtrishmedhetpariprtrishmetenergjis...................................126
6.4.Shpenzimidhekursimiienergjis...............................................................................126
6.5.Shfrytzimiienergjisdielloreprngrohje................................................................128
79
6.6.Shfrytzimiienergjisdielloreprtprodhuarrrymelektrike............................129
6.7.Shndrrimiienergjisnganjtrajtnnjtjetr........................................................130
KREU7.DRITA
7.1.Dritadheshpejtsiaesaj................................................................................................132
7.2Llojeteburimevetdrits..............................................................................................133
7.3.Prhapjaedritsnvijtdrejtdheformimiihijes................................................134
7.4.Formimiishmbllimitngapasqyraerrafsht..........................................................136
7.5.Qelqizmadhues(lupa)...................................................................................................137
7.6.Instrumenteoptik..........................................................................................................138
7.7.Prthyerjaedrits..........................................................................................................139
7.8.Ngjyratendryshmetdritsdhezbrthimiidritssbardh...............................140
7.9.Prsetrupatendryshmdukensekannjngjyrtcaktuar?
Przierjaengjyrave.................................................................................................141
KREU8.ELEKTRICITETIDHEMAGNETIZMI
8.1.farshtelektriciteti?.................................................................................................142
8.2.Ngarkesaelektrike.........................................................................................................143
8.3.Pruesitdheveuesiteelektricitetit...........................................................................144
8.4.Rrymaelektrike...............................................................................................................145
8.5.Qarkuelektrikdheshembujttij..................................................................................146
8.6.Lidhjaerrymselektrikememagnet...........................................................................147
KREU9PRSHTATJAPRTJETUAR
9.1.Shtegtimiikafshve........................................................................................................149
9.2.Pseshtegtojnkafsht?...................................................................................................149
9.3.Gjumidimrorikafshve..............................................................................................150
9.4.Prshtatshmrianmjedisetndryshme....................................................................151
9.5.Kafshtdhestint............................................................................................................152
KREU10TUSHQYERIT
10.1.Grabitqartdheprejaetyre.........................................................................................152
10.2.Veoritegrabitqarve.................................................................................................153
10.3.Shpendtqushqehenmeprodhimebimore...........................................................154
10.4.Kafshtbarngrnse......................................................................................................155
10.5.Siushqehenbalenat?.....................................................................................................155
KREU11.NDRYSHIMETGJATRRITJES
11.1.Silinddherritetbretkosa?...........................................................................................156
11.2.Silindindherriteninsektet.........................................................................................157
11.3.Ngavezatekzoguipuls............................................................................................158
11.4.Riprodhimitegjitart...................................................................................................159
KREU12.BASHKLIDHJAEGJALLESAVE
12.1.Zinxhiriushqimorigjallesave....................................................................................160
12.2.Njeriusikonsumatoriprodhimevebujqsore.........................................................160
12.3.Njeriusikonsumatoriprodhimeveblegtorale.........................................................161
12.4.Ndikimiinjeriutmbinatyrn.....................................................................................162
12.5.Tmbrojmbimtdhekafshtnrrezikzhdukjeje.................................................163
80
Strukturaelnds,synimetdheobjektivatprkapituj

Gjithsej:88or17javx2or=34ordhe18javx3or=54or
Nr Linja Nnlinja Sasiaeorve

Mjedisinatyror
1 Vendetdhenjerzit Atmosferadhedukurit 22
gjeografikeqlidhenmet
Sjelljetlndve
2 Lndtdhevetitetyre Ndryshimetlnds 9
Ndarjaelndve
Burimeteenergjis
3 Mjedisifizik Drita 23
Elektricitetidhemagnetizmi
Prshtatjaprtjetuar
Tushqyerit
Proceseterritjesdhe Ndryshimetgjatrritjes
4 20
ndryshimettekafsht
Bashklidhjaegjallesaveme
njratjetrndhememjedisin
5 Ortlira 14
SYNIMETELNDS
Programiilndssditurinatyrsprklasnekatrtsynon:
1. Marrjenenjohurivefillestarenshkencatenatyrs.
2. Aftsiminefmijvenprocesinefitimitdhezhvillimittkoncepteve
elementareshkencore;
3. Zbuliminelidhjevendrmjetvarsissbotssgjalldhemjedisit;
4. Zhvilliminepersonalitetit,sjelljeve,qndrimevedhevlerave,qiaftsojn
fmijt t bashkveprojn me mjedisin n mnyr t ndrgjegjshme, t
prgjegjshmedhekonsensuale.
81
OBJEKTIVAT,NJOHURITDHEAFTSITKRYESORESIPAS
LINJAVEDHENNLINJAVETPRMBAJTJES
LINJA1:Vendetdhenjerzit
Studimi i mjedisit natyror dhe atij human marrin rndsi t veant n kt
linj. Nxnsit do t njihen me elementet e mjedisit natyror dhe rolin q ata
luajn n jetn e njeriut. Gjithashtu trajtohen marrdhniet e ndrsjella t
njeriut me natyrn si dhe pasojat e ktij bashkveprimi. Nxnsit do t ken
mundsi t vzhgojn drejtprdrejt natyrn si dhe t marrin vendime pr
ruajtjendheprmirsiminemjedisitkuatajetojn.Nktlinjnxnsitdot
msojnprrolinqluanujinnatyrdhenjetntontprditshme,sinj
nga pasurit m t rndsishme natyrore. Ata do t msojn se ujrat
siprfaqsorshrbejnsikufijmidisshtetevedheseujilehtsonudhtimete
njerzve dhe tregtin midis tyre. Uji sht i domosdoshm pr zhvillimin e
industrisdhebujqsis,prashtnthemeltjets.Shumorganizmamund
tjetojnpa oksigjen porasnjprejtyrenuk mund tjetoj pauj.Atadota
kuptojnsekurstudiojmujin,studiojmbotn.
Nnlinja1.1Mjedisinatyror
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn shkurtimisht mjedisin ku jetojn (p.sh. qytetin ose
fshatin,shkollndheshtpinetj).
x T dallojn format e mjedisit ku jetojn (p.sh., vend malor, kodrinor,
fushor,bregdetar,etj).
x T prshkruajn karakteristikat kryesore t formave t relievit (p.sh.,
lartsiambinivelinedetit,formaerelievitetj).
x T dallojn disa forma t veprimtaris njerzore, q lidhen me forma t
caktuaratrelievit(p.sh.,popullsiamerretmeblegtori).
x T dallojn elementet e mjedisit q ndikojn n jetn e tij t prditshme
(p.sh.,klima,relievi,bimsia,ujratndikojnnkushtetebanimitdhet
jetesssnjerzve).
x T prshkruajn lidhjete njeriut me elementet e mjedisit dhe varsin e
ndrsjell t tyre (p.sh., ndrtimi i liqeneve artificial pran zonave t
banuarazbutklimneatyrezonave).
x T dallojn ndryshimet q mund t psojn elementet e mjedisit dhe si
mundtndikojnatonjetnenjeriut(p.sh.,tharjaenjknetendryshon
jetnebanorvetasajzone,pasiatanukmerrenmmepeshkimporme
82
njveprimtaritjetr).
x T prdorin pikat e orientimit pr tu orientuar n nj mjedis t caktuar
(p.sh.,nlindjetpiksskarburantitndodhetshkolla);
x T prdorin simbole t thjeshta pr objekte t ndryshme t mjedisit
natyror (p.sh., simbolin e pyllit, t lumit, t maleve, t rezervateve t
kafshveosetparqevekombtareetj)
x Tndrtojnplanineklass,dukeprcaktuarmparsimboleteelementeve
tklass(p.sh.,simbolinebankave,dritareve,eorendivenklas).
x T prshkruajn elementet matematik t nj harte (p.sh., shkalln e
zvoglimit,meridiant,paralelet).
x T prshkruajn elementet gjeografike t nj harte (p.sh, ngjyrat
paraqitsetrelievit,tlumenjve,detrave,liqeneve,rrugveetj).
x Tdallojnnhartformatendryshmetrelievit(p.sh.,malinngakodrat).
x T dallojn shenjat konvencionale n nj hart (p.sh., qytetet, fshatrat,
burimetmineraleetj).
x Tprgatisinalbumemefotografi,vizatimembimjedisinkuatajetojn.
Njohuritdheaftsitkryesore
Mjedisnatyror,mjedishuman,elementtmjedisitnatyror,marrdhnienjeri
mjedisdheanasjelltas,reliev,elementetrelievit,plan,hart,orientim,shenj
konvencionale,elementethartave,vzhgim,krahasim.
Nnlinja1.2Atmosferadhedukuritgjeografikeqlidhenmet
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x Tprshkruajnmefjaltthjeshtaelementeteatmosfersdherndsin
esajprjetnnTok(p.sh.,gjallesatnukmundtjetojnpaoksigjen).
x T prshkruajn elementet kryesore t dukurive atmosferike (p.sh., si
shkaktohetera,drejtimiisaj,llojeteerraveetj).
x T prshkruajn tiparet e motit dhe t klims (p.sh., karakteristikat e
klimsdhemotittmjedisitkuatabanojn).
x T prdorin termometrin pr matjen e temperaturs s ajrit (p.sh., t
matintemperaturneajritnmngjes,ndrekdhepasdite).
x Tgjejntemperaturnmesatareditoredhejavoretajrit.
x Ttregojnshembujqvenndukjetrysnineajrit(p.sh.,ujinukderdhet
ngagotaeprmbysur,embyllurmeletrprshkakttrysnissajrit).;
83
x T prshkruajn n mnyr t thjesht lidhjen ndrmjet trysnis
atmosferikedheers(p.sh.,lvizjaeajritndhom,kurhapetderaesaj).
x Ttregojnmeshembujtthjeshtprdrejtimindheforcneerssidhe
prrndsineprdorimittsajninterestnjeriut.
x T prshkruajn gjendjen e ujit n atmosfer, si dhe disa nga dukurit
natyroreqlidhenmet(p.sh.,shiushtilngtdheshkaktonprmbytje).
x Tprshkruajqarkullimineujitnnatyrdhefaktortqmarrinpjes
nt(p.sh.,paraqitjaskematikeeqarkullimittujitnnatyr).
x T vzhgojn dhe t raportojn disa nga pasojat e veprimit t dukurive
atmosferike pr njerzit dhe pr mjedisin (p.sh., bllokimi i rrugve nga
rniaebors).
x T diskutojn pr rndsin e kujdesit q duhet t tregohet n
prdorimineujit(p.sh.,tmosshprdorojmujinepijshm).
x T diskutojn pr mnyrat e ndotjes s ujit (p.sh., ndodh me ujin q
prdoretnnjfabrik).
x Tndrtojninstrumentetthjeshtaprtprcaktuardrejtimineers.
Atmosfera,termometr,barometr,fluger,trndafiliierrave,shimats,reshje,
qarkullim i ujit, burim nntoksor, reja, avullim, mjegull, ndotja e ujit, moti,
klima,parashikimimotit,instrumentemats.
LINJA2.Lndtdhevetitetyre
Kjolinjprshkruanvetiteprgjithshmetmetalevedheprdorimet etyre.
Nxnsit do t njihen me ndryshime t lnds t cilat, klasifikohen si t
kthyeshme dhe t pakthyeshme. Gjithashtu, kjo linj shpjegon disa procese
baz q ndihmojn pr ndarjen e lndve. Shirat acide, ndotja e ujit dhe
pastrimi i tij, shprdorimi i burimeve nga njeriu dhe masat pr mbrojtjen e
tyre,janshtjeqngrihenprdiskutimnktlinj.
Nnlinja2.1.Sjelljetlndve
Objektiva
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn disa veti t prgjithshme t metaleve, si: shklqimi
metalik,prueshmriatermike,elektrikeetj.;
x Tdemonstrojnprdorimetmetalevedukeubazuarnvetitetyre;
x Tshpjegojnprmesshembujvealiazhetmetalikedhettregojnvlerat
eprdorimitttyre;
84
x
Tprshkruajnburimetrndsishmetnatyrs,prejardhjen,rndsin
eprdorimit;
Mineralet, metalet (hekur, alumin, bakr), aliazhe t metaleve, burimet (gazi
natyror, qymyrguri, nafta), prpunimi i rezultateve, shkakpasoj, parashikimi,
komunikimi,vrojtimidheprshkrimi,lidhja(varsia)vetiprdorim,interpretimii
tdhnave,dhelidhjessshkencsmeteknologjin.
Nnlinja2.2.Ndryshimetlnds
Objektiva
Nxnsittjenngjendje:
x Tdemonstrojnshndrrimetagregatetujit(akullujavull),sindryshime
tkthyeshme;
x T prshkruajn ndryshimet e ujit pr shkak t uljes dhe ngritjes s
temperaturs;
x Tshpjegojnndryshimetepakthyeshme,si:djegiaeqymyrit,ndryshkja
emetaleveetj.).
x Tbjndalliminndryshimikthyeshmndryshimipakthyeshm.
Ndryshimet e kthyeshme tek shndrrimet agregate t ujit, lndt djegse,
metalet, ndryshime t pakthyeshme tek metalet dhe lndt djegse, vrojtimi,
prshkrimi,interpretimiitdhnave.
Nnlinja2.3.Ndarjaelndve
Objektiva
Nxnsittjenngjendje:
x Tshpjegojntretjenelndvetngurtanuj;
x Tdemonstrojnsetretjaelndssngurtnujkanjkufi;
x Tdemonstrojnsetemperaturandikonntretje;
x T demonstrojn veimin e substancave t ngurta nga tretsirat e tyre
ujore,meantavullimitttretsirs;
x Tdemonstrojnprocesinefiltrimit;
x Tprshkruajnveiminemetalevengamineralet;
x Tprshkruajnformimineshiraveacidedhendikiminetyrenmjedis;
x Tdiskutojnprndotjeneujit,shkaqetendotjesdhemasatparandaluese
ndajndotjessujit.
85
Tretsirat, lnd t tretshme dhe t patretshme, filtrimi, avullimi, tretsir e
ngopur, tretsir e pangopur, shirat acide, ndotja e ujit dhe mbrojtja prej saj,
pastrimi i ujit, prpunimi i rezultateve, shkakpasoj, komunikimi, vrojtimi dhe
prshkrimi,diskutimiprproblemetmjedisore,aftsitpunseksperimentale.
LINJA3.Mjedisifizik
Nktlinjshqyrtohenformatendryshmetenergjisdheshndrrimiityre
n njra tjetrn. Gjithashtu, eksplorohen dhe ide t tjera q lidhen me to, si
burimetdheprdorimeteenergjis.Kjolinjtrajtondritndheelektricitetinsi
forma t energjis. Nj rndsi t veant ajo tregon n zhvillimin e ides q
prdorimimemenuriienergjiskashumrndsinruajtjeneburimevet
mueshme t energjis dhe n mbrojtjen e mjedisit. Ajo gjithashtu trajton
mnyrateshfrytzimittelektricitetitdukeukrijuarmundsitnxnsvepr
tidentifikuarrastetekeqprdorimitttij.
Ngarkesat dhe rryma elektrike si dhe marrdhniet midis elektricitetit dhe
magnetizmittrajtohentrsishtmedemonstrime,eksperimentedheveprimtari
praktike,dukemnjanuarpothuajsetrsishtmaterialinteorikdheabstrakt.
Nnlinja3.1Burimeteenergjis
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x T identifikojn burimet e energjis n natyr (p.sh., ujin, Diellin, ern,
qymyret,naftnegazin).
x T prshkruajn mnyrn e prftimit t energjis prej ktyre burimeve
(p.sh.,eravenlvizjehelikn,ujirrotullonturbinnetj)
x Tprshkruajshndrrimineenergjisnganjformnnjtjetr(p.sh.,
energjiaeujitnhidrocentralshndrrohetnenergjielektrike).
x T emrtojn centralet sipas llojit t burimit t energjis (p.sh., central
elektrik,termocentral,mulliere,paneldielloretj)
x Tbjndalliminmidisburimevetriprtrishmetenergjisdheatyret
pariprtrishme(p.sh.,burimeteqymyritmeburimeteujitapoers,etj)
x Tbjndalliminmidiskonceptevekonsumienergjisdhekursim i
energjis (p.sh., frigoriferi konsumon energji elektrike; energjia e
kursyershtajoqprftohetngapastrimiirregulltitij).
x T prshkruajn dhe diskutojn pr mnyrat e kursimit t energjis n
shtpi dhe n mjediset e tjera t vendbanimit t tyre (p.sh., moslnia
hapur e televizorit kur merren me pun t tjera, mbyllja e dritave t
86
shkallvetpallatitnmngjesetj)
x Tprshkruajnrolinematerialeveizoluestermik(p.sh.,pagurteujiti
mbshtjellimmeleck,qtftohenmngadal).
x T vrojtojn dhe prshkruajn ndryshimet e ngrohjes s ujit nga Dielli,
kurujindodhetbrendanjenemetaliketbardhdhenjenemetaliket
lyerngajashtmetzez.
x T prshkruajn nj skem t thjesht t ndrtimit dhe montimit t
panelit diellor pr ngrohje (p.sh., ngjyra, izolimi dhe orientimi i panelit
janfaktortrndsishmprnjngrohjemaksimale).
x T tregojn shprdorime t burimeve t energjis nga njeriu dhe t
prshkruajnmasatprmbrojtjenetyrengadmtimet(p.sh.,shfrytzimi
pa kriter i burimeve t pariprtrishme, kur ekziston mundsia e
shfrytzimittburimevetriprtrishme)..
Burimet natyrore t energjis, format e energjis, nxehtsia, burimet e
riprtritshme, central, panel diellor, izolator, konsum i energjis, kursim i
energjis, kuantifikimi, prpunimi i rezultateve, shkakpasoj, parashikimi,
komunikimi, vrojtimi dhe prshkrimi, matja, t pyeturit, prdorimi i numrave,
hipoteza,lidhja(varsia),kontrolliindryshoreve,interpretimiitdhnave,shkenca
dheteknologjia,aftsitmanipulative,interesat.
Nnlinja3.2Drita
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x Tidentifikojnburimetdrits(p.sh.,dielli,zjarri,llamb,yje,etjmedritn).
x Tvzhgojndheprshkruajnrolinedritsnshikimineobjektevegjat
nats(p.sh.,nganjherformaepemvenatn,duketendryshmeditn).
x T hetojn dhe t bjn lidhjen midis objekteve q lshojn drit dhe
nxehtsi(p.sh.,zjarrilshonedhenxehtsiedhedrit)
x Thetojnlvizjenedritsnvijtdrejt(p.sh.,nsefshiheshmbrapa
pems, shoku nuk t sheh se rrezja e drits, meqense lviz n vij t
drejt,bllokohetngapema).
x T hetojn dhe prshkruajn transmetimin e drits nga objekte t
ndryshme tejues, transparent dhe opak (p.sh., si shikohen objektet
nprmjetxhamitdhenprmjetnjletredylli).
x T hetojn formimin e hijes dhe t shpjegojn mnyrat e ndryshimit t saj
(p.sh.,hijaedorsnmurdheformatqmundtmerrenngalvizjaesaj)
87
x Tvzhgojndhetshpjegojnmadhsinehijessnjobjektinkoh
tndryshmetdits(p.sh.,gjatsiaehijesstrupitttyrendryshonnga
mngjesindrekpasivaretngalartsiaeDiellitnqiell).
x T prcaktojn karakteristikat e shmbllimeve n pasqyrn e rrafsht
(p.sh.,atashohinshmblliminetyrenpasqyr,icilishtidrejtdhe
memadhsitbarabartmevetata).
x T identifikojn mnyrat e prdorimit t qelqit zmadhues (p.sh.,
prdorimiitijnmikroskopdhenteleskop,prtzmadhuarobjektet).
x Tvrojtojnprthyerjenedrits(p.sh.,ndryshimineformsslugs,kur
futetnnjgotmeuj).
x Thetojndheprshkruajnzbrthiminedritssbardhsipasspektrit
(p.sh.,formimineylberit)
x Thetojnprzierjenengjyrave(p.sh.,dukeumbshteturnngjyrateylberit,
ngjyrnportokalliemarrimdukeprzierngjyrnekuqedhetverdh).
Shmbllimi, qelq zmadhues, mikroskop, teleskop, drita, pasqyra e rrafsht,
ylberi,pasqyrimi,prthyerja,hija,ngjyra,transparente,spektri,prizmi,opak,i
tejdukshm, renditja, prpunimi i rezultateve, shkakpasoj, vrojtimi dhe
prshkrimi, hipoteza, parashikimi, shkenca dhe teknologjia, prdorimi i
mjeteve audiovizuale, krkimi pr t dhna dhe kuptimi i tyre, respektimi i
logjiks,interesat,preferencatmediatike.
Nnlinja3.3Elektricitetidhemagnetizmi
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
1. Tshpjegojnqelektricitetishtnjformeenergjis.
x T tregojn shembuj t ndryshm t dmtimeve kur punohet me
elektricitet(p.sh.,pseprdorendrrasat,plastikadhematerialettjersi
dorezakaavidashapopincashelektrike).
x Ttregojndisamnyratshndrrimittelektricitetitnformattjerat
energjis(p.sh.,shndrrimiienergjiselektrikendritdhenxehtsin
llambatinkandeshente).
x Tidentifikojnmnyrateprdorimittelektricitetit(p.sh.,tprmend
pajisjetelektrikeshtpiake,etj).
2. Thetojnngarkesatdherrymnelektrike.
x T bjn dallimin midis pruesit dhe izoluesit (p.sh., duke prdorur nj
qarktthjeshtelektrikmebateri,llambdhefijeprejmaterialeshprues
oseizolues).
88
x Ttregojnqnjtrupmundtfitojngarkeselektrike(p.sh.,frkimii
njvizorejeplastike).
x T shpjegojn q ngarkesat me shenja t kundrta trhiqen kurse me
shenjatnjjtashtyhen(p.sh.,elektricitetiifituarngafrkimiinjshufre
qelqidhenjebaniti).
x Ttregojnprbrsitedomosdoshmtnjqarkuelektrik.
x Tdemonstrojnaftsitprtlidhurnjqarktthjeshtelektrik(p.sh.,
dukeprdorurnjbateri,fijedhellamb).
3. Teksplorojnmarrdhnietmidiselektricitetitdhemagnetizmit.
x T eksperimentojn me elektromagnetin (p.sh., krijimi i nj motori t
thjeshtdukeprdorurnjelektromagnet).
x Tkrahasojnelektromagnetetmemagnetetpermanent.
x T zbulojn se si punon motori elektrik (p.sh., duke vizituar nj pik
servisimakinash).
Ruajtjaeenergjis,elektriciteti,energjia, mjedisi, magnetizmi,izolatori, qarku
elektrik, trheqja, shtytja, burimet natyrore, siguria dhe rregullat e saj,
ndrveprimi, parashikimi, fusha, vrojtimi dhe prshkrimi, puna n grup, t
pyeturit,marrjamemend,shkencadheteknologjia,rregullatesiguris,aftsit
manipulative,interesat,besimi.
LINJA4.Gjallesatdheprocesetejets
Studimiikafshvenklasnekatrtprqendrohetnproceseterritjesdhet
ndryshimit. Meq fmijt jan t interesuar n lidhje me ndryshimet q kan
kafshtellojevetndryshme,vzhgimiityremundtjetprtanjprvoje
mir pr t msuar. N eksplorimet e tyre, nxnsit do t ken gjithashtu
mundsi t krahasojn proceset e ndryshme t rritjes dhe t prshtatjes n
kafshtndryshme,sidhedotmsojnrrethkushtevetnevojshmeqato
duhettsigurojnprtpasurnjzhvillimtshndetshmdhetplot.
Nnlinja4.1.Prshtatjaprtjetuar
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn procesin e migrimit n botn e kafshve (p.sh, t
shpendve,tngjalave,etj.).
x Tprshkruajnarsyetemigrimitnkafshtendryshme.
x T prshkruajn karakteristikat e sjelljes si rezultat i efektit t stinve
89
(gjumi dimror, gjendja pasive kur bn vap dhe n periudhn e gjumit
dimror,gjendjaaktive,pranveramngjesiigjumitdimror,etj.).
x Tprshkruajnefektetestinvenkarakteristikatekafshve(p.sh.disa
kafshnstintftohtpajisenmegzofttrash.)
x T krahasojn lloje t ndryshme t kafshve dhe mnyrave t prshtatjes s
tyrendajkushtevetmjedisit(p.shnuselalandryshonngjyrnprtumaskuar
nverdhendimr,balenakanjprshtatshmritprsosurnujetj.)
Migrimi n botn e kafshve, migrimi i ngjalave, migrimi i shpendve, arsyet e
migrimit t shpendve; si dimrojn gjallesat; ndryshimet e sjelljes gjat gjumit
dimror,pranvera,mngjesiigjumitdimror,gjendjepasivekurbnvapdhen
periudhnegjumitdimror.Prshtatshmritqkanfituarkafshtprtjetuar
n mjedise t ndryshme. Prdorimi i nj fjalori t prshtatshm, duke prfshir
terminologjineduhurshkencorenprshkriminesjelljessgjallesave:migrimi,
gjumidimror,ndryshimetsjelljes,gjendjepasive,prshtatje,mbijetes,mjedis,
efektestinoreetj.;aftsiaetbrittpyetjevedhetkrkimittprgjigjeve,duke
identifikuardisaprejnevojavetorganizmavetgjall.
Nnlinja4.2Tushqyerit
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x Tprshkruajnveoritegrabitqarveprtuushqyer(shikimtmpreht,
dgjimtjashtzakonshm,nuhatjetfort,sulmirrufeshm,etj.);
x T prshkruajn karakteristikt e grabitqarve q mundsojn kapjen,
vrasjen,shqyerjen,bluarjen dhe glltitjen e ushqimit(veorit e thonjve,
tdhmbveetj)
x Tprshkruajnveoriteshpendvequshqehenmeprodhimebimore;
x Tdiskutojnprmnyrnetushqyerittbalenave.
Veorit e grabitqarve pr tu ushqyer (shikim i mpreht, dgjim i
jashtzakonshm, nuhatje e fort, vrapim i shpejt, sulm i rrufeshm etj.);
karakteristikatgrabitqarveqmundsojnkapjen,vrasjen,shqyerjen,bluarjen
dhe glltitjen e ushqimit (veorit e thonjve, t dhmbve); karakteristikat e
barngrnsveprtuushqyer(veoritedhmbve,glltitjaeushqimitpaebluar,
riprtypja); veorit e shpendve q ushqehen me prodhime bimore (veorit e
sqepit pr t kapur ushqimin);sahan dhe han balenat,Dhnia eprgjigjeve
prdisashtjembigjetjenemnyravetplotsimittnevojavetkafshvepr
ushqim. Prdorimi i nj fjalori t prshtatshm, duke prfshir terminologjin e
90
duhur shkencore, n prputhje me programin, pr prshkrimin e mnyrs t t
ushqyerit t kafshve (t ushqyerit, ushqimi, barngrnsi, mishngrnsi,
gjithkangrnsi, farngrnsi, prodhimet bimore, grabitqari, gjahu, preja, etj)
Vizatimiiskemavedhemaketevetthjeshtanlidhjemetushqyerit.
Nnlinja4.3Ndryshimetgjatrritjes
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x Tprshkruajnndryshimetnpamjendheveprimtarinekafshvegjat
ciklitjetsor(ngalarvanbretkosnerritur);
x Tkrahasojnciklinejetstekkafshtmecikljetesetngjashm(p.sh.,
bletadheflutura).
x Tkrahasojnciklinejetstekafshtnecikljetesetndryshm(flutura
dhezogjtepuls).
x T regjistrojn vzhgimet, matjet duke prdorur mbajtjen e shnimeve,
skicimin,vizatimin(tskicojnciklinejetssnjkafshe).
Ngalarvaderitebretkosaerritur(zhvillimmendryshime);ndryshimiiciklit
t jetess te fluturat ose blett dhe zogu i puls (zhvillimi i kandrrave: veza
larvanimfakandrra; zhvillimi i zogut t puls nga veza te pula). Prdorimi i
njfjaloritprshtatshmnprshkrimine hulumtimeve dhetvzhgimeve
t tyre (p.sh., prdorimi i fjals vez, larv, nimfe, flutur e rritur, bretkos e
rritur, cikl i ndryshm, cikl i ngjashm etj). Prdorimi i materialeve t
ndryshme (letr, plastelin, barishte, lodra etj) n form maketesh mbi ciklin
jetsortgjallesave.
Nnlinja4.4Bashklidhjaegjallesavemenjratjetrndhememjedisin
Objektivat
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn se gjallesat jan t lidhura me njratjetrn dhe me
mjedisin, prfshir ktu edhe njeriun (zinxhiri ushqimor, gjahu,
grabitqari,prodhuesit,shprbrsit);
x Tprshkruajnsesinjerzitprodhojnushqimdukeprdorurpraktika
bujqsoredheblegtorale,p.sh.:dukengriturfermablegtorale(mederra,
pula,gjedhetj.);
x Tidentifikojnrrugtmeantcilavenjeriundikonmbikafshtetjera;
91
x Tprshkruajnrrugtmeanttcilavenjeriundihmonosekrcnon
organizmat e tjer t gjall (p.sh.: mbrojtja e llojeve t rrezikuara nga
ndotjaemjedisitntcilinatojetojn).
Njohuritdheaftsitkryesore:
Zinxhiriushqimorndrmjetbimve,kafshvedhenjeriut;prodhimiitmirave
materialetnjeriut ngakafshtdhe bimt(fermatbujqsore dheblegtorale si
burimushqimiprnjeriun);njeriudhembrojtaemjedisit,mbrojtjaellojevet
krcnuara. Prdorimi i nj fjalori t prshtatshm n prputhje me
terminologjin e duhur shkencore (bashklidhja e gjallesave, mjedisi, zinxhiri
ushqimor, ushqimi, prodhuesi, shprbrsi, lloji i rrezikuar, ferma blegtorale,
ferma bujqsore, kafsht e egra, kafsht e buta etj.). Vizatimi i skemave t
thjeshta t zinxhirit ushqimor, krijimi i maketeve me mjete t tilla si: letr,
drur,plastelin,lodra,mjeterrethanoreetj.
Ortpr
Nr Linjadhennlinja Tematprdoor
kapitull
1 PJESAEPAR 1 Mjedisikujetojm
2 2 Jetanfusha
3 Vendetdhenjerzit 3 Jetankodra
4 4 Jetanmale
5 5 Jetanbrigjetdetare
Kreu1 6 Sishtdmtuarmjedisi,sita
6 Mjedisinatyror mbrojm
7 7 Horizontidhevijaehorizontit
8 8 Orientiminhorizont
9 Kreu2 9 Planiiklass
10 Atmosferadhedukurit 10 Hartagjeografike
gjeografikeqlidhenme
11 11 Elementetehartavedhellojetetyre
t
12 12 Tmsojmngahartat
13 13 Atmosferadhedukuritesaj
14 14 Atmosferadhedukuritesaj
15 15 Trysniaeajritdheera
Pun Prcaktojmsbashkudrejtimineers
16
praktike
17 16 Temperaturaeujit
18 17 Moti
19 18 shtklima
20 19 Ujinatmosfer
21 20 Reshjetatmosferike
22 21 Qarkullimiiujitnnatyr
23 22 Ujishtjet
92
24 PJESAEDYT 1 Mineraletdhevetitetyre
25 2 Rndsiaemetaleve
26 Lndtdhevetitetyre 3 Formimiimineraleve
27 4 Ndryshimetelnds
28 Sjelljetelndve 5 janlndt
29 6 Lndandodhetntrigjendjefizike
30 7 Kalimiilndsnganjgjendjennjtjetr
31 8 Ndarjaelndve
32 9 farjanprzierjetelndve
33 10 farjantretsirat
34 11 Apastrohetujigjatqarkullimitnnatyr?
35 PJESAETRET 1 farshtenergjia?
36 2 Burimeteenergjisnnatyr
Mjedisifizik 3 Burimeteriprtrishmedhet
37
pariprtrishmetenergjis
38 4 Shpenzimidhekursimiienergjis
Burimeteenergjis 5 Shfrytzimiienergjisdiellorepr
39 ngrohje
40 6 Shfrytzimiienergjisdiellore
Drita 7 Shndrrimiienergjisnganjtrajtn
41 njtjetr
42 8 Dritadheshpejtsiaesaj
43 Elektricitetidhe 9 Llojeteburimevetdrits
magnetizmi 10 Prhapjaedritsnvijtdrejtdhe
44
formimiihijes
11 Formimiishmbllimitngapasqyrae
45
rrafsht
46 12 Qelqizmadhues
47 13 Instrumenteoptike
48 14 Prthyerjaedrits
15 Ngjyratendryshmetdritsdhe
49
zbrthimiidritssbardh
16 Prsetrupatendryshmdukensekan
50
ngjyrtcaktuar?Przierjaengjyrave
17 Elektricitetidheprdorimiitijnjetn
51
eprditshme
52 18 Ngarkesatelektrike
53 19 Pruesitdheveuesiteelektricitetit
54 20 Rrymaelektrike
55 21 Qarkuelektrikdheshembujttij
56 22 Lidhjaerrymselektrikememagnetet
23 Prdorimiienergjissrrymselektrike
57
nfabrikadheuzina.Motortelektrik
93
58 PJESAEKATRT 1 Shtegtimiikafshve
59 Proceseterritjesdhe 2 Pseshtegtojnkafsht?
60 ndryshimettekafsht 3 Gjumidimrorikafshve
61 4 Prshtatshmrianmjedisetndryshme
62 Prshtatjaprtjetuar 5 Kafshtdhestint
63 6 Grabitqartdheprejaetyre
64 Tushqyerit 7 Veoritegrabitqarve
8 Shpendtqushqehenmeprodhime
65 Ndryshimetgjatrritjes bimore
66 9 Kafshtbarngrnse
67 10 Siushqehenbalenat
68 Bashklidhjaegjallesave
11 Silinddherritetbretkosa
menjratjetrndheme
69 12 Silindindherriteninsektet
mjedisin
70 13 Ngavezatezoguipuls
71 14 Riprodhimitegjitart
72 15 Cikliizhvillimittkarkalecit
73 16 Zinxhiriushqimorigjallesave
17 Njeriusikonsumatoriprodhimeve
74
bujqsore
18 Njeriusikonsumatoriprodhimeve
75
blegtorale
76 19 Ndikimiinjeriutmbinatyrn
20 Tmbrojmbimtdhekafshtn
77
rrezikzhdukjeje
94
KREU1
MJEDISIKUJETOJM
1.1.Mjedisikujetojm
x Tprkufizojseshtmjedisi.
x Tprshkruajprpjekjetenjerzveprtprmirsuarbanesatetyre.
x Tjapkonceptinelagjes,fshatitdhetqytetit.
Motivimi:shtronpyetjetehartuaranrubriknPyesim.
Mjetet:libriinxnsit
Fjalkye:mjedis,fshat,produktebujqsoredheblegtorale,produkteindustriale.
Veprimtaritekshilluaraprtemnere
Pasi bn nj paraqitje t shpejt t dijeve q do t marrin nxnsit n kt kurs t
diturissnatyrskalonntemnere,dukeshtuarpyetjetekshilluaranmotivim.
Msuesijepnocioninemjedisitdukeparaqiturdiagraminemposhtme:
Mjedisi
Shtpiajon,rruga,lagjja,qyteti,
fshati,fusha,kodra,mali,lumi,
liqeni,bimt,kafsht,etj.
Bim natyrore
Mpasprshkruansijetoninnjerzitelasht: Peshkim
Gjueti kafshsh t egra
Dhesqaronqkishinvendbanimtprkohshm,kursemvonvendbanimiu
b i prhershm duke shfrytzuar kushtet natyrore (ujin, peshkun, tokat e
mira,ndrtimintokavembicektinanfillimmekashtdhempasmgur,
tulladhedru.)
Po sot? Edhe sot vazhdohet t shfrytzohet mjedisi dhe kalon te dmtimi i
mjedisit.
Mpasmsuesiprkufizonsefarshtlagjja,fshati,qytetidhekryeqyteti.
Kontrolliprtkuptuaritetemssre:
KshillohettpunohetrubrikaEvrtetapoegabuar.Prgjigjetdotishin:
(vrtet,vrtet,gabuar,gabuar).
95
2.Pyetjedhedetyra
1. Emrto sipas rastit t vendbanimit ku jeni. 2. T prbashktat: shtpi, vila,
rrug ku lvizin njerz, makina, biikleta, karroca dhe q formojn lagjet;
elektricitet,telefoni,kanalizimtujravetbardhadhetzeza;sinqytetedhe
n fshat ka kopshte, shkolla, zyra t drejtuesve, spitale, etj. Dallimet: fshati
sht nj qendr e vogl e banuar, me shtpi t ulta, prodhon produkte
bujqsoredheblegtorale;Qytetishtnjqendremadhe,mepallatetlarta,
rrugtgjera,qendraindustriale,qendratregtare,institucione,bankaetj.
2.Renditsipasvenditkujetoni.
3.Njerzitkrkojntjetojnnqytetesepsecilsiaejetessshtmemir.
4.Prshkruajesipasvenditkubanon.
1.2.Jetanfusha
x Tkrahasojgjendjenefushavedikurmegjendjenetyresot.
x Trendismshumsetreveprimtaritnjeriutnfusha.
Motivimi:ShtronpyetjetehartuaranrubriknPyesim
Mjetet:libriimsimit
Fjalkye:fusha,shtratlumi,prmbytje,kneta,moale.
Veprimtaritekshilluaraprtemnere:
Pasi ka shtuar situatn, msuesi prshkruan shkurtimisht relievin e vendit
ton. Krahason gjendjen e fushave dikur me at sot. Argumenton pse fushat
kan kushte shum m t mira pr jetesn e njeriut. S fundmi rendit
veprimtaritelarmishmetnjeriutnfusha.
Kontrolliprtkuptuaritetemssre
Kshillohet t punohet rubrika E vrtet apo e gabuar dhe prgjigjet do t
ishin:Vrtet,vrtet,vrtet.
Prgjigjeerubriks:
2.Pyetjedhedetyra
1. Pasi njeriu sistemoi shtretrit e lumenjve, thau knetat dhe moalet, hapi
kanale kulluese sistemoi tokat dhe prdori makineri bujqsore etj. 2. Poho
sipasrastitkundodhetvendbanimijuaj3.Qytetifushorshtshumibanuar.
N t kalojn rrug, autostrada, hekurudha. N t jan ndrtuar gjithashtu
fabrika,uzinaapokombinate,etj.4.Lushnja,Fieri,etj.
96
1.3.Jetankodra
x Targumentojpsekushtetejetsnkodrajantkufizuara.
x Trendismshumsetrekafshqjetojnnkodra.
Mjetet:libriinxnsit
Fjal kye: kodra, brezare, prodhime bujqsore dhe blegtorale, kreshta dhe
shpatetkodrave.
Ashtusikshillohetdhenmotivim,msuesimundttrheqvmendjentek
figurat n faqet 10 dhe 11, duke pohuar se far sht nj kodr dhe duke
prshkruarrelievinesaj,bimsindhefaunnekodrave.Msuesibnkujdes
prtdalluarelementtnatyrordheelementtekrijuarngadoraenjeriutdhe
theksuararsyenpsesotjetojnmpaknjerznkodra.
Msuesibnprforciminetemssredukeprdorurrubrikn:Tmbajmmend
Kontrolli pr t kuptuarit e tems s re: Kshillohet t punohet rubrika:
Vlersonivetendheprgjigjetdotishin:vrtet,gabuar,vrtet,vrtet.
Prgjigjeterubriks:Pyetjedhedetyra
1. Kodrat kan kushte jetese m t kufizuara se fushat sepse tokat e
punueshmejantpakta,tvarfradhetgrryerangaujrat.
2.Njerzitkanhapurbrezareprtmbrojturtokatngafaktorteerozionit.
3.Nkodrarritenlepuri,kali,delet,lopt,dhelpra,derriiegretj.
4.Nnjfshatkodrinorndodhenpakshtpipasikapaktoktpunueshme.
Atojanvendosurnshpatetekodravedhenkreshtatetyre.Njerzitmerren
kryesishtmevreshtaridhevitikultur.
1.4.Jetanmale
x Tbjdalliminmidismalitdhekodrs.
x Trendiskushtetprprodhimbujqsordheprjetes.
Motivimi:shtronpyetjetehartuaranrubriknPyesim
Mjetet:libriinxnsit
97
Fjalkye:male,relievicoptuar,parcelatoketpunueshme.
Prtfilluartemnere,msuesimundtshtrojpyetjetehartuaranrubrikn
Pyesim. M pas prshkruan kushtet klimatike dhe relievin e nj mali, duke
dhnkshtuedhesefarshtnjmaldhecilishtdallimiitijngakodra.
Hartaekonceptevekshillohetttrajtohetsimposht:
Kullota,pyje
Lartsiemadhe
mbinivelinedetit
Relievicoptuar Parcelatokt
Male dheithepisur punueshme
Kushtet
Klimashte pafavorshme
ftoht prjetes
Pakprodhime
bujqsore
Kontrolliprtkuptuarit: kshillohettpunohetrubrika: Vlersoniveten

dheprgjigjetdotishin:egabuar,evrtet,evrtet.
Prgjigjeterubriks:Pyetjedhedetyra
1. N male, parcelat e tokave jan t pakta sepse relievi sht i thepisur. 2.
Veprimtarit kryesore jan: blegtoria, prpunimi i lnds drusore, turizmi
maloretj.3.Korabi,Jezerca,Dajtietj.
1.5Jetanbrigjetdetare
x Tprshkruajsefarjanbrigjetdetare.
x Targumentojpsenbrigjetdetarebanojnmshumnjerz.
Mjetet:libriinxnsit,fotoapokartolinatndryshmemepamjetbrigjevedetare.
Fjalkye:brigjedetare,ishuj,gadishuj,gjire,porteekantieredetare.
98
Msuesi paraqet foto apo kartolina t ndryshme, n prputhje me temn,
shtron pyetjet e rubriks Pyesim duke br t mundur prkufizimin e
brigjevedetare,ishujve,gadishujvedhegjireve.Mpasargumentonpsebrigjet
detareofrojnmundsitmdhaprnjeriun.
Skemaekshilluardotishte:
Industri
Klima
Brigje Kushte Ekonomi

Ekonom
detare Relievi
prjetes bujqsore
Lartsia Transport
Prgjigjeerubriks:Vlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1.Ishujtjanterritoretoksoretrrethuarameuj,gadishujtjanzgjatimet
toksthellndet,gjiretdetarejanzgjatimetdetitthellntok.2.Brigjet
detarejanpopulluarqnlashtsipasimjedisikasiguruarpeshkmeshumic
dhe kafsh t tjera gjahu. 3. Disa veprimtari q zhvillojn njerzit n brigjet
detarejan:peshkimibollshm,nxjerrjeekripe,nafte,gazi,kultivimtbimve
qduanshumnxehtsietj.4.Disaportetvendittonjan:portiiDurrsit,i
Vlors, i Shngjinit 5. Nj qytet bregdetar ka shum pallate banimi pasi ka
shum, ka monumente arkeologjike pasi jan banuar q n lashtsi, ka
industri,turizm,transportdetar,ajrorhekurudhortzhvilluaretj.
99
1.6Sishtdmtuarmjedisidhesitambrojmat
x Tanalizojfaktortqkansjellproblemememjedisin.
x Trendisdisamasaprmbrojtjenemjedisit.
Motivimi:ShtronpyetjetehartuaranrubriknPyesim.
Mjetet:libriinxnsit
Fjalkye:ngrohjeglobale,shpyllzim,mjedisidmtuar.
Msuesishtonpyetjeterubriks:Pyesimdhempasargumentonpsenjeriu
endryshonmjedisindhefarpasojashsjellkyndryshim.
Skemaekshilluar
Ngrohje Ndotjee Ndotjee shpyllzimi

globale ujit ajrit
Mjedisidmtuar
Prgjigjerubriks:Vlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,egabuar.
Plotsohettabelafaqe17
Objektet Veprimete farduhet

Pasojat
mjedisit dmshme br
Pyll
Lum,liqen
Ajr
Klasoseshkoll
Plazh
Qytet
100
1.7Horizontidhevijaehorizontit
x Tprkufizojsefarquhethorizont.
x Tformulojvijnehorizontitdhedallojnjhorizontthapurnganji
mbyllur.
Mjetet:libriinxnsit
Fjaltkye:horizont,vijehorizontit,horizontihapur,horizontimbyllur.
Msuesi,pasikashtruarpyetjeterubriksPyesim,sipastrajtimittlibritjep
nocioninehorizontitdhetvijsshorizontit.
Kontrolli pr t kuptuarit: U jep detyr nxnsve t plotsojn rubrikn
vzhgonifotot,nfaqen18.
Mpasmsuesijepkonceptinehorizontitthapurdheatijtmbyllur.
Hartaekoncepteve:
Horizont
ihapur
Vije Horizonti
horizont
horizontit mbyllur
Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,egabuar.
Pyetjedhedetyra
1.Horizontishtegjithhapsiraqneshohimrrethnesh.2.Vijehorizontit
sht atje ku bashkohet qielli me tokn apo detin. 3. Horizonti i hapur ka
shtrirje m t madhe se horizonti i mbyllur. 4. Prgjigja e ksaj pyetjeje do t
varetngavendikundodhetkonkretishtshkollajuaj.
101
1.8Orientiminhorizont
x Trendispikatkryesorethorizontit.
x TorientohetmeantDiellit.
Mjetet:libriinxnsit
Fjalkye:veriu,jugu,lindja,perndimi.
Msuesi shtron pyetjen e par t rubriks Pyesim dhe m pas tregon se si
mundtorientoheshmeantDiellitdukedhnnktmnyredhekatr
pikatehorizontit.Gjithashtutregonsesimundtprcaktohenktokatrpika.
Kontrolli pr t kuptuarit: Msuesi/ja fton nxnsit t plotsojn fjalit e
paplotsuara,nfaqen21,sidhekrkesatetjeratksajfaqeje
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Pikatehorizontitduhettdimprtuorientuar.2.Prgjigjadotvaretpr
dorastkonkret.Pokshtuedhenushtrimin3dhe4.
1.9Planiiklass
x Tprkufizojpamjennplandhepamjenansore.
x Tprdorshkallnezvoglimitnproblematndryshme.
Mjetet:libriinxnsitfaqe22dhe23.
Fjalkye:plan,shkallzvoglimi.
Msuesi sqaron s pari konceptin plan ansor dhe plan horizontal. Pr kt
mundtprdorfigurn1faqe22.Mpasmsuesi/jashpjegonsefarsht
shkallaezvoglimit,dukeprdorurfigurn2nfaqen22.
Kontrolli pr t kuptuarit: msuesi/ja fton nxnsit t prgjigjen n rubrikn
Vlersoniveten.
102
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
1. Meq shkalla e zvoglimit sht 100 dhe gjersia e klass sht 1000 cm,
gjatsiaesajnfletoredotjet10cm.2.Shkalla1200tregonzvogliminm
tmadh,sepsenktrastobjektetzvoglohen200her.3.Meqgjatsiareale
sht1000cmdhegjatsiaedhnsht5cmdotthotq10005=200her
shtzvogluarobjekti.Prashkallaezvoglimitsht1200.
1.10Hartagjeografike
x Tkrahasojhartnmeplanin.
x Targumentojpseprterritoretmdhaprdoretshkallevoglzvoglimi.
Fjalkye:fotografiajrore,fotografisatelitore,hart.
Msuesi/jauthotnxnsvethapinlibratnfaqen25dheiftonatatshohin
figurat1dhe2.Futkonceptinfotografiajroredhefotografisatelitoredhempas
sqaronsefarshtharta,sikalohetngafotografiaajroreaposatelitorenhart
dhepseprdorenhartat.Gjithashtutbjdalliminndrmjethartsdheplanit.
Msuesiduhettbjkujdesnsqariminekonceptit:shkallzvoglimievogl
dheshkallzvoglimiemadhe,p.sh150shtshkallzvoglimimemadhe
se1200,pasinlidhjemeobjektinreal,objektinhartshtmimadhn1
50senrastin1200.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,egabuar.
2. Pyetjedhedetyra
1. Harta sht nj form e paraqitjes t territorit n letr. Ajo na ndihmon pr t
njohurbotnrrethuesedheprtuorientuarnt.3.Ndryshimindrmjethartsdhe
planitshtsenplanparaqitenobjektetvogla(shtpi,shkollauzina,etj),kursen
hartparaqitenterritoretmdha(qytete,krahina,shtete,gjithbota).
103
1.11Elementtehartavedhellojetetyre
x Trendiselementetehartave.
x Tklasifikojhartatsipasa)zvoglimitdheb)sipasprmbajtjes.
Fjaltkye:elementmatematik,elementgjeografik,meridian,paralel,shpjegues.
Msuesi bn motivimin e tems s re duke prdorur pyetjet e rubriks Pyesim
dhe m pas rendit elementet e harts duke i ndar ato n matematik dhe
gjeografik.Gjithashtuklasifikonhartatsipaskriterittzvoglimitdhesipaskriterit
tprmbajtjesdukemosharruartthotseprseprdoretlegjendaeharts.
Diagramiikshilluarnktrastdotishte:
shkallaezvoglimit
matematik
Elementeteharts meridiant
gjeografik
paralelet
ngjyrat lumenj,dete,oqeane rrugetj
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Elementet matematik t nj harte jan: meridiant, paralelet, shkalla e
zvoglimit, kurse elemente gjeografik jan ngjyra, detet oqeanet, rrugt etj. 3.
Veprohetpraktikisht,sipassituats.
104
1.12Tmsojmngahartat
x Tidentifikojseciltelementtregojnnjhartfizike.
x Trendiselementetqtregonnjhartpolitike.
Motivimi:Shtronpyetjen:farduhettdimprtmsuarngahartat?
Mjetet: libri i nxnsit, hart fizike dhe politike t Shqipris, vizore, laps,
fletore,gom,atlas.
Fjalkye:hartfizike,hartpolitike,harttematike.
Pasishtronpyetjenehartuarnmotivimklasifikonhartatn:fizike,politike,
tematike.Renditnjohuritqduhenprtlexuarnjhartfizike,ekshtume
radh. M pas kalon n pun praktike. Pr kt njeh nxnsit me qllimin e
puns dhe mjetet e puns. M pas kalohet n detyrn praktike. Ndiq
procedurnelibrit.
Prgjigjeterubriks:Vlersoniveten
3. Pyetjedhedetyra
Njhartfiziketregon:malet(mengjyrkafe,sameerrtngjyraaqmilart
mali),fushat(ngjyrjeshile),detet(ngjyrblusaelehtngjyraaqmicektdeti),
kodratngjyrtverdh).2.Njhartpolitiketregon:qarqet,kryeqytetin,qytetet
kryesore.Ntgjithahartatkemishkallnezvoglimit.
105
KREU2.
ATMOSFERADHEDUKURITGJEOGRAFIKEQLIDHENMET
2.1.Atmosferadhedukuritesaj
x Trendiskarakteristikateajrit.
x Targumentojpseajrishtidomosdoshmprgjallesat.
x Tprkufizojsefarshtatmosfera.
Mjetet:libriinxnsit,2gotameuj,pakdh.
Fjalkye:ajr,atmosfer,tok.
Msuesibnnjprshkrimtshkurtrtprmbajtjessktijkapitullidhem
pas trajton temn e re. Pr kt shtron pyetjet e rubriks Pyesim dhe gjat
trajtimit t tyre jep prgjigje situatave, si: far sht ajri? Argumenton
prgjigjenedhemeveprimeterekomanduaranfaqen30.Msuesiprovonn
klasmeanteksperimentitmegotnnujdhepakdh,dhemegotnme
ujtvendosurndiellseajrindodhetkudo.
Mpasmsuesijepkonceptineatmosfers,dukebrkujdesqtprforcoj
faktinqsamlarttngjitemiaqmirrallshtajri.
Njkujdestveantikushtohetedheshpjegimitseprseshrbenatmosfera.
Kontrolliprtkuptuarit:Shtronpyetjetsefarshtajri?Psenukeshohim
at? Si mund t provoni q ajri sht kudo? far sht atmosfera dhe prse
shrbenajo?
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Njeriu pa ajr jeton 3 minuta. 2. Gjallesat nn ujore jetojn sepse n uj ka
ajr.3.Alpinisttmbajnbombolaoksigjeni,nlartsitmaleve,pasi,atje,ajri
shtirrall.
106
2.2Atmosferadheelementetprbrstsaj
x Trendiselementetprbrstajrit.
x Tdallojajrinepastrngaajriindotur.
Mjetet:libriinxnsit,plhuraevendosurndritarenjormpar,qiri,nj
copqelqidhenjshkrepse.
Fjalkye:ajripastr,ajrindotur,oksigjen,azot.
Msuesi thekson edhe nj her se far sht atmosfera dhe m pas jep
prbrsit e saj. Gjithashtu thekson se ky ajr quhet i pastr. M pas shtron
pyetjen e par t rubriks Pyesim dhe diskuton me nxnsit pr faktort q
shkaktojnndotjeneajrit,dukeedemonstruarndotjenetijmeantplhurs
svendosurndritareditmpar(prdoredhefiguratelibritprkttem
pr ndotsit m t mdhenj t ajrit); gjithashtu kryen eksperimentin e
kshilluarnlibrfaqe32.
Shtronpyetjenedyttrubrikspyesimdhendiskutimmenxnsitrendit
dmetqsjellajriindotur.
Hartaekoncepteve
Azot,oksigjen,avujujidhegazra
Ajripastr
ttjer.
Ajrindotur Rritjaedyoksidittkarbonit,pluhurat,
blozadhegazrattjerhelmues
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Ajri q njeriu nxjerr gjat frymmarrjes prmban dyoksid karboni dhe ajri n
dhomndotet.Dritarjaduhethapurprtajrosurklasn.2.Rrugteqytetitduhet
t lahen vazhdimisht sepse n ditt pa lagshti, pluhuri i rrugve ngrihet n
atmosferdukeendoturat.3.Pirjaeduhanitnmjedisetmbylluraendotajrin
sepsetymi i tij prmban element t dmshm pr shndetin e njeriut. 4. Ajri n
107
pyjeshtipastr,pasinpyjekashumbimqthithindyoksidinekarbonitdhe
lshojn oksigjen; si dhe n kto zona mungojn fabrikat dhe uzinat q jan
ndotsitmtmdhenjtajrit.
Kujtes: pr orn pasardhse nevojiten disa mjete. Shihi kto mjete n temn e
mposhtme2.3
2.3Trysniaeajritdheera
x Tprkufizojkonceptinetrysnis.
x Trendisfaktortqndikojnnndryshiminesaj.
Motivimi:Trheqvmendjenseshpeshdgjonintelevizormotindhefjalttrysni
atmosferikeeultapoelart.Shtrohetpyetja:farshttrysnia?Psefryner?
Mjetet:enmeuj,gotuji,letr,furneltvoglgazi,shamitlehtdhetvogl.
Fjalkye:ajringroht,ajriftoht,trysniatmosferike.
Msuesidemonstronnklaseksperimentinqjepetnfigurnepar,majtas
nfaqen34.Mpasprocedonashtusiprshkruhetnfigurnedytmajtas
dheprtdyeksperimentetshtron pyetjeprdiskutim:Psenukuderdhuji?
Kushepengonujintderdhetngagota?
Pasdiskutimitduhettarrihetnprfundiminseujinukderdhetseepengon
trysnia atmosferike. M pas vazhdon me pyetjen: far sht trysnia
atmosferike?Prkufizojeat.
Vazhdonmepyetjen:farndodhmeajrinkuraingrohet?Pometrysnin?Po
kur ajri ftohet far ndodh me trysnin? U jep prgjigje situatave t shtruara
mbidendsindhetrysnineajrit.
Njpyetjetjetrqshtrohetsht:farshtera?
Prtidhnprgjigjeksajpyetjejemundtkryeninklaskteksperiment.
Mbi nj furnel t vogl gazi dhe t ndezur vendosni nj shami t leht.
Trhiqini nxnsve vmendjen tek valvitja e shamis. Shtroni pyetjen se pse
valvitet shamia. Pas disa diskutimesh prmblidhni prgjigjen e duhur: mbi
furneln e gazit, pr shkak t nxehtsis s prodhuar prej saj, ajri ngrohet,
dendsiazvoglohet,trysniazvoglohet.Porajrirrethdhelargfurnelssht
miftoht,pramidendur,prametrysnimtmadhe.Dhenktrastfillon
lvizjaeajritngazonametrysnimtmadhenzonnmetrysnimtvogl.
shtjolvizjeajriqshkaktonvalvitjeneshamis.
108
Lvizjen e ajrit pr shkak t ndryshimit t trysnis e quaj er. Ashtu si
arsyetuam m sipr, veprojm edhe n rastin e ers. Rolin e furnels e luan
Dielli.Tokanukngrohetapoftohetgjithkundnjsoj.Prakaterritorekutrysnia
shtevogldhenjkohsishtterritorekutrysniashtemadhe.Prakemier.
Mpas,diskutonprantpozitivedhenegativeters.
Prmbledhje e tems se re dhe prforcim i saj: I jepet koh nxnsve t
lexojnrubriknTmbajmmend.
Kontrolliitkuptuarit:farquajmtrysniatmosferike?farshtera?
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,evrtet.
2.Pyetjedhedetyra
1. Trysnia m e madhe sht n nivelin e detit sepse dhe dendsia e ajrit aty
shtmemadhe,prshkaksennivelinedetitlartsiashtzero.2.Forcae
ersprdoretprtprodhuarenergjielektrike.
2.4Temperaturaeajrit
x Tshpjegojprocesinengrohjessajrit.
x Tpohojsefartregontemperaturadhemesematetajo.
Motivimi:shtronpyetjetehartuaranmotivim
Mjetet:libri,termometr
Fjalkye:termometr,rrezetediellit,ngrohjaeajrit.
Metodadheteknika:kontrollnjohurish,kllaster,msimidrejtuar,punepavarur
Ecuriaeorssmsimit
Hapipar:(stuhimendimesh)
1. farshttrysniaatmosferike?
2. Psefryner?
Hapiidyt:materialiiri
Singrohetajri?Msuesibnkujdestjapmekanizminengrohjessajritduke
theksuar se n fillim rrezet e diellit ngrohin tokn dhe ujin e m pas ajrin.
Gjithashtu bn kujdes t theksohet n rubrikn termometri, se shkalln e
ngrohtsissnjtrupieprcaktontemperaturaqmatetmetermometr.
109
Hartaekoncepteve
RrezeteDiellit Sipasnjprocesi
Ngrohjeeajrit
matet
termometr
Hapitret:Arsyetodheprgjigju
Psenlartsitemaleveshtftoht?
Punepavarur:PrgjigjurubriksVlersoniveten
Detyrshtpie:Ushtrimi4faqe39.
Vlersimiinxnsve
2.5Moti
x Trendisdisafjalqprcaktojnmotin.
x Tshpjegojsefarshprehmoti.
Motivimi:shtrohenpyetjeterubriksPyesim
Mjetet:libri.
Fjalkye:mot,koh,meteorologji,stacionmeteorologjik.
Mund t fillohet tema e re ashtu si sht n libr, faqe 40, dhe m pas t
shtrohenpyetjet:farshtmoti?Pseijepetprgjigjeksajpyetjeje,shtrohet
pyetjatjetr:Sibhetparashikimiimotit?
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar.
110
2.6farshtklima?
x Tprkufizojsefarshtklima.
x Trendisseciltjanfaktortqndikojnnklim.
Motivimi:shtrohenpyetjeterubriksPyesim.
Mjetet:libri.
Fjalkye:klim,klimatolog,brezklimatik,pingul,kndmesatar.
Metodadheteknika:kontrollnjohurish,kllaster,msimidrejtuar,punepavarur
Ecuriaeorssmsimit
Hapiipar
Kontrollnjohurish
1.farshtmoti?
2.Siparashikohetmoti?
Hapiidyt:Materialiiri
Msuesindanklasnndygrupedhejeppyetjetprsecilingrup
Grupi i par: 1. far sht klima? 2. Cila sht lidhja e klims me kndin e
rniessrrezevetediellit
Grupiidyt:1.Cilashtvarsiaeklimsngaafrsiaapolargsiangadeti?
2.Cilashtvarsiaeklimsngarelievi?
Pasi jepen prgjigjet e nxnsve, msuesi shkruan prgjigjet e tyre n drras
edhebndhenjprmbledhjettyre.
Punepavarur:kllasterbrezklimatik,kndirniessrrezevetdiellit,klima,
pozitadherelievi.
Detyrshtpie:ushtrim4,faqe43.
Vlersimiinxnsve
2.7Ujinatmosfer
x Tshpjegojsesihynujinatmosfer.
x Tbjdalliminndrmjetvessdhereve.
Motivimi:Sifutetujinatmosfer?farjanvesa,bryma,mjegulla,ret?
111
Mjetet:libri.
Fjalkye:ves,brym,mjegull,reshjeatmosferike.
Bhetnjprsritjeeshkurtrsefarshtatmosferadhengaseprbhetajo.
Theksonseprvetyreatmosferaprmbanedheavujujiqvijnngaprocesii
avullimit t ujit siprfaqet e lagura t toks. Avujt e ujit kur hasin sende t
ftohta(kujtohennxnsitsekurmbushinnvernjgotmeujtftohtajo
vishetmepiklauji),kthehennpiklauji.Pikrishttanijepetkonceptii vess
dheibryms.Mpasshpjegonsesiformohetmjegulla.
Prforcimiitemssre:nxnsitlexojnrubriknTmbajmmend
Kontrolli pr t kuptuarit: Cili sht dallimi ndrmjet vess dhe reve dhe
ndrmjetmjegullsdhereve?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Ajriftohetdheavujteujitkthehennpiklaujiq:a)nsiprfaqenetoks
formojnvesn,b)afrsiprfaqesstoksformojnmjegullndhec)nlartsi
810kmformojnret.
2.8.Reshjetatmosferike
x Tshpjegojsepsebieshiu,bora,breshri.
Motivimi:Siformohetshiu,breshridhedbora?
Mjetet: libri, furnel me gaz, en n t ciln mund t zihet uj s bashku me
uj,kapak.
Fjalkye:reshjeatmosferike,shi,breshr,dbor.
Me mjetet e menduara n rubrikn mjete, eksperimentohet n klas ashtu si
prshkruhetnlibrfaqe46,figuramajtas.Mpasdukeprdoruranalogjin,
shpjegonsesiformohetshiu,breshridhedbora.
112
Hartaekoncepteve
ves mjegull brym
Reshjeatmosferike
shi Breshr dbor

Prforcim:NxnsitlexojnmsimindherubriknTmbajmmend
Kontrolliprtkuptuarit:Siformohetshiu?Pobreshridhebora?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
3.Nvendintonbienmshumreshjendimr,sesanestintetjeratevitit.
Detyrshtpie:Ushtrimi4,faqe47.
2.9.Qarkullimiiujitnnatyr
x Tshpjegojseprseujishtvazhdimishtnlvizje.
x Trendispasojatendotjessujit.
Motivimi:Kufillonudhtimiiujitnnatyr?
Mjetet:libri.
Fjalkye:qarkullimiujitnnatyr,ndotjeeujit.
Msuesi e fillon msimin me nj mori pyetjesh t shtruara n libr faqe 48,
djathtas. Pr ti dhn prgjigje pyetjeve t shtruara dhe atyre t hartuara n
motivimireferohetsbashkumenxnsit,figurs,posht,faqe48.
M pas, msuesi krkon nga nxnsit disa shembuj t ndotjes s ujit, nga
prdorimiitijnganjeriu(prgjigjeepyetjes3).
113
Kontrolli pr t kuptuarit: Duke prdorur figurn e librit prshkruaj
qarkullimineujitnnatyr.
1. Evrtetapoegabuar
Detyrshtpie:1dhe2faqe49
2.10.Ujishtjet
x Tshpjegojpseshrbenuji.
x T rendis masat q duhen marr pr t kursyer ujin dhe pr ta ruajtur
ngandotja.
Motivimi:ShtronpyetjeterubriksPyesim.
Mjetet:libri.
Fjalkye:ujipastr,ujindotur,klorizimiujit,ujsjells.
Msuesipohonseujigjendetkudodhepaujnukkajet.Ekonkretizonme
figuratelibrit,faqe50.
M pas klasifikon ujin n t pastr dhe t ndotur. Jep pasojat e prdorimit t
ujittndotur,jepmetodatepastrimittujittndotur.
Nxnsirenditdisamnyratkursimittujit.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet,evrtet.
2.Pyetjedhedetyra
1.Njeriunukmundtjetojpauj,sepserreth70%etrupitttijprbhetngauji.
2.Ujiquhetipastrkurnukprmbanmikrobe,lndkimikehelmuesedhembetje
tngurta(nukkaer,shije,ngjyr).Nrasttkundrtaiquhetindotur.
114
KREU3.
SJELLJETLNDVE
3.1.Mineraletdhevetitetyre
x Tshpjegojsefarjanxeherort.
x Tklasifikojxeherort.
Fjal kye: mineral, xeheror, kalkopirit, hematiti, piriti, boksiti, kuarci, nafta,
gazi,qymyriigurit.
Mjetet:libriinxnsit.
Msuesi sqaron se far jan mineralet, pasi ka shtruar pyetjet e hartuara n
motivim. M pas sqarohen se far sht nj xeheror dhe bn klasifikimin e
tyre.Mpasbhetkujdestsqarohetsefarshtnafta,gazidheqymyrguri.
Prforcim:Prmendniminiernmtafrtnvendbanimintuaj.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar.
Detyrshtpie:Ushtrimi2,faqe55.
3.2.Metaletdherndsiaetyre
x Trendiscilsitemetaleve.
x Tbjdalliminndrmjetnjmineralitpastrdhenjaliazhi.
Fjal kye: diamanti, ari, argjendi, alumini, kromi, nikeli, aliazhe, eliku,
tunxhi,bronzi
Sifillimjepenmetaletkryesoredhempasrenditencilsitemetalit.
Mpaskalonterndsiaemetalit.
115
Prkufizosefarquhenaliazhe.
Krkojuni nxnsve prdorime t metaleve n jetn e prditshme dhe n
industri.
Prforcimi:Ngasedallohenmetalet?farjanaliazhet?
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,enbakri,egabuar
Shnim:Shihmjetetqduhenprornpasardhse.
3.3.Formimiimineraleve.
x Trendiskushtetkryesoretformimittmineraleve.
Motivimi:Shtronpyetjen:Cilatjankushtetkryesoreprkrijiminemineraleve?
Fjalkye:magma,avullimi,kristal,sulfatbakri.
Mjetet:libriinxnsit,detergjentprlarjeneenve,sulfatbakri,gotkimike,
copqelqimeprmasa30x30cm.
Msuesi pohon se mineralet jan formuar n shtresn e siprme t siprfaqes
s toks, n kushte t caktuara temperature dhe trysnie. Theksohet roli i
magmsnformiminemineralevetndryshme,gjatftohjesssaj.
Mpas,memjeteteprgatiturampar,kryheteksperimentiiprshkruarnlibr.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Kripaegjellsformohetngaavullimiiujittdetit,nkripore.2.Jo.Formimi
i mineraleve nuk do t njjtn koh. 3. Kushtet kryesore t formimit t
mineralevejantemperaturadhetrysnia.
116
KREU4.
NDRYSHIMETELNDS
4.1.farjanlndt?
x Tprkufizojsefarquhetlnd.
x Tshpjegojpselndtepastrakanvetitcaktuara.
Fjalkye:lndepastr,przjerje,molekul.
Mjetet:librinxnsit
Spari,trajtohetfaktiqsendetjantndrtuarangalnda.Embshtetkt
faktmeshembujtndryshmtdhnedhenlibrsidhenfigurnfaqe60.
Gjithashtu jepen shembuj t ndryshm q prfaqsojn forma t ndryshme t
lnds.Mpasushpjegonnxnsvedallimin ndrmjetlndvetpastradhe
przierjeve. Pr t argumentuar, msuesja pohon q ajri sht nj przierje
gazesh,kursekripasheqerietj.janlndtpastra.
Jepetkuptimiilnds:lndshtdogjqkamasdheqznjhapsir.
Gjithshtu theksohet se vetit e lnds nuk varen nga sasia e lnds, pra nga
masaesaj.Kjondodhsepselndashtendrtuarngagrimcashumtvogla
q ruajn vetin e saj dhe quhen molekula. Pra, jepet koncepti i molekuls.
Theksohetsemolekulatjangrimcashumtvoglaqnukshihenmesy.Tani
shpjegohetdallimindrmjetlndvetpastradheprzjerjeve:lndtepastra
prbhenngamolekulatnjjtamenjratjetrn,kurselndtndryshmejan
tprbrangamolekulatndryshme.
Skemaekshilluar
Epastr Enjjta
Lnda Prbhet Molekula
Eprzjer Tndryshme
117
Kontrolliitkuptuarit:1.Gjykombipohimin:njkristalkripeshtikripur
pavarsishtngamadhsiaetij.2.Cilishtdallimindrmjetnjlndetpastr
dhenjprzierjeje?
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,vrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1.Molekulashtgrimcangaecilashtendrtuarlnda.2.Jo,molekulatnuk
mund t shihen me lente. 3. Uji dhe sheqeri kan molekula t ndryshme,
prandaj ato jan dhe lnd t ndryshme. 4. Lnda e fletores sht letr q
prbhetngaceluloza,eciladeledhengadruri.
4.2Lndandodhetntrigjendjefizike
x Trendistrigjendjetelndsdhekarakteristikatetyre;
x T krahasoj forcat e bashkveprimit ndrmjet molekulave pr t
prcaktuargjendjenelnds.
Fjalkye:gjendjeengurt,gjendjeelngt,gjendjeegazt
Mjetet:libriinxnsit,njsasisheqeri,njgotuj,njfrneldheenprt
ngrohurujin,tullumbace.
Renditengjendjetelndsdhedemostrohetsecilagjendjenprmjetmjetevet
siguruarampar.Prgjendjenegazt,prdoretfrneladheenameujprt
prodhuar avull uji. M pas jepen karakteristikat e secils ld dhe
demostrohenato.P.sh.,ujihidhetnnjgotdukedemostruarkshtuqlnda
ngjendjetlngtruanvlliminpormerrformneenskuderdhet.
M pas theksohet edhe nj her q lnda prbhet nga molekula dhe se ato
bashkveprojn ndrmjet tyre. Forcat e bashkveprimit ndrmjet molekulave
prcaktojn dhe gjendjen e lnds. E argumenton shpjegimin e gjendjes
agregate t lnds nga varsia, nga forcat e bashkveprimit ndrmjet
molekulavetlndsdukeprdorurfiguratelibrit,faqe63.
118
Skemaekshilluar
Lnda
Ngurt Lngt Gazt
Forcate Forcate Forcatebashkveprimit

bashkveprimitt bashkveprimitt shumtdobta,
mdha,prandajruan dobta,prandajruhet prandajnukruhetas
formndhevllimin vllimiporjoforma vllimidheasforca
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,gabuar,egabuar.
2. Pyetjedhedetyra
1.Lndandodhetntrigjendjefizike:engurt,lngtdhegazt.Ajondodhet
dhe n nj gjendje t katrt q quhet gjndje plazmike, q do t msohet m
von. 2. N kt rast lnda ndodhet n gjendje t ngurt. 3. Sepse forcat e
bashkveprimitndrmjetmolekulavejanshumtdobta.Prandajatolvizin
pavarsishtnganjratjetra.
4.3Kalimiilndsnganjgjendjentjetrn.
x Trendistrigjendjetelndsdhekarakteristikatetyre;
x Krahasojforcatebashkveprimitndrmjetmolekulaveprtprcaktuar
gjendjenelnds.
Fjalkye:ngurtsim,shkrirje,avullim,vlim,kondensim
Mjetet:libriinxnsit,copaakulli,gotmeuj,frneldhenjenmekapak.
Duhetbrkujdesqttheksohetsenktrast,prankaliminelndsnganj
gjendjennjtjetrkemitbjmmetnjjtnlnd.Pra,janpoatomolekula
119
si n gjendjen e ngurt, gazt dhe lngt. D.m.th. kemi t bjm me lnd t
pastr. U tregon nxnsve akullin duke pohuar q lnda sht uj i pastr n
gjendjetngurt.Evendosktcopakullinendheevendosmbifrnelne
ndezur. U trhiqet vmendja nxnsve q akulli po shkrin, pra po kalon nga
gjendjaengurtntlngt.Kshtuqprkufizonseccfarshtshkrirjadhe
m pas kondensimi. Si sht shkrir copa e akullit, lihet uji t avulloj deri n
vlim dhe nxnsit shohin avullin e ujit gjat ktij avullimi t shpejt. (Kujdes,
vlimishtavullimiishpejtnformflluskashqlindinnbrendsitlngutdheplasin
n siprfaqe.) Vendos mbi en nj kapak. Pas nj far kohe hiqet kapaku dhe
shihenbulzaujint.Themisenktrastkemikondensiminpasiavulliiujit
ndeshkapakuneftohtdukekaluarngagjendjaelngtngjendjetgazt.
Theksonqndryshimiigjendjesquhetproces.Mpasigruponprocesetnt
kthyeshme dhe t pakthyeshme dhe pr secilin rast jep shembuj. Mund t
demostrohet procesi jo i kthyeshm nprmjet djegies s nj letre. Trhiqet
vmendja se n proceset e kthyeshme, molekulat e lnds nuk ndryshojn;
kursenprocesetepakthyeshmemolekulatndryshojn.
Shkrirje avulli
Ngurt Lngt Gazt
ngurtsim
kondensim
1.Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Po,temperaturandikonngjendjenfiziketlnds(ujintemperaturatnn
zero grad sht n gjendje t ngurt, pra akull). 2. Molekulat e nj lnde
lvizinmshpejtkurajondodhetngjendjetgazt.3.Jo,llojiimolekulave
nukndryshonpasiprocesishtikthyeshm;kursenrastinekaramelizimit
t sheqerit kemi nj proces t pakthyeshm dhe n kt rast molekukat e
lndsndryshojn.
120
KREU5.
NDARJAELNDVE
5.1farjanprzierjetelndve
x Tshpjegojsiformohenprzjerjet;
x Tprshkruajnjmetodprndarjeneprzjerjevenlndtpastra.
Fjalkye:przjerjelndsh,letrfiltridhefiltrim
Mjetet: libri i nxnsit, letr filtri, hink, pak rr dhe pak krip, got me uj
dhenjshishemepakvaj,njenprtmbledhurujin.
Pasi sht kujtuar se far sht przjerja, fillohet tema e re me demostrimin e
przjerjessujitmevajin.Kjoprjerjeshtelngt.Mpasdemostronprzjerjen
e rrs me kripn dhe thekson se kjo sht nj przjerje e ngurt. Pohon q
przjerjaformohetngadyosemshumlnd.Gjithashtutheksohetqprzjerja
shtnjprocesikthyeshmdheiklasifikonnprzjerjetqndrueshme,sirastii
rrsmekripndheprzjerjejotqndrueshme,sirastiivajitmeuijn.
Mpasdemostronprocesineveimitefiltrimit.Filtrimquhetprocesiindarjes
s lndve t pastra dhe se filtrimi sht procesi i kundrt i przjerjes. Ky
procesbazohetnvetitendryshmeqkanlndt.
1.Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Procesi i kundrt i filtrimit sht przjerja. 2. Lndt zakonisht gjenden t
przjerannatyr.3.Prtndarlndtnganjratjetrashfrytzohenvetite
ndryshmeqatokan.
121
5.2farjantretsirat
x Tshpjegojsefarjantretsirat;
x Tbjdalliminndrmejtretsiravedheprzierjeve.
Fjalkye:tretsir,tretsirengopur,avullim
Mjetet:libriinxnsit,pakrrdhepakkrip,gotmeuj
Pasi sht trajtuar przjerja motivohen nxnsit pr t kuptuar se far jan
tretsirat.PrktshtrohenpyetjetehartuaranrubriknPyesim.Demostrohet
edhe nj her n klas przjerja e rrs me kripn, duke theksuar se me qelq
zmadhues,poredhemesy,dallohenkokrraterrsngatkrips.Mpashidhet
pakkripnujdhevihetresenfillimkripabienfund,porpasprzjerjesme
nj lug nuk jemi n gjendje t dallojm lndt e przjera as edhe me lente.
Przjerjetntcilatnukdallohenlndtqprzjehenquhentretsira.Tretsirat
ndryshmekanngjyratndryshme(prdorfiguratelibrit,faqe69)
Tretsirat klasifikohen n t pangopura dhe t ngopura. Themi se tretsira
shtengopurnrastinkurlndaetreturnukdottretetm.
M pas shtrohet pyetja, si mund t ndahen lndt n nj tretsir? Pr kt
prshkruanmetodnendarjesmeantngrohjes,pasiavullimishrbenprt
ndarlndtngatretsira.
1.Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Lndt prbrse n nj tretsir nuk dallohen me sy apo me lente.
2.Tretsiraquhetengopurkurlndaetreturntnukvazhdonttretetm.
Poatokthehenngjendjenemparshme.(rastiikrips).
122
5.3Apastrohetujigjatqarkullimitnnatyr?
x Tshpjegojkaliminnganjgjendjefizikennjtjetrgjatqarkullimit
tujitnnatyr;
x Tshpjegojsefarshtshiuaciddhecilatjanpasojatetij.
Fjalkye:krip,acid,shiacid
Mjetet:libriinxnsit
Shtrohen pyetjet e rubriks pyesim, pr t motivuar nxnsit. M pas
shpjegojmpseujikalonnganjgjendjefizikennjtjetrgjatqarkullimitn
natyr dhepr pasoj gjatavullimit, pavarsisht nga tretsirat e mparshme
aikthehetnlndtpastr.Nastinqbientok,nformshiu,prshkak
t tymrave q ndodhen n atmosfer, n t treten kto lnd duke shkaktuar
ndotjen e ujit. N atmosfer ndodhen dhe disa lnd q quhen acide, q
shkatrrojnmetalet,bimtetj.Shiacidquhetaishiqkattreturanpiklate
ujit gazra t dmshme. M pas trajtohen disa masa q duhen marr pr t
zvogluarpraninegazravetdmshmenatmosfer.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Pasi gjat avullimit ai sht lnd e pastr. 2. Jo uji i deteve dhe oqeaneve
shtjoipastr.Nktrastkemitretsirpasintkemikripratndyshme
ttretura.3.Poshiuacidshtidmshm,pasiaishatrronedhemetaletapo
gurt.4.Fabrikatapouzinatduhenndrtuarlargqendravetbanuarapasiato
janndotsitmtmdhenjtatmosfersdheprpasojedhetndotjessujit
apodheshkaktaretshiutacid.
123
KREU6.
MJEDISIFIZIK
6.1.farshtenergjia?
x Tshpjegojsebhetpunakurshpenzohetenergji.
x Trendisshembujqtregojnseshpenzimiienergjisbhetntrajtat
ndryshme.
Fjalkye:pun,forc,lvizje,energji.
Msuesi/ja fillon shpjegimin e tems s re duke trhequr vmendjen mbi
figurat e librit, faqe 74. N t tre figurat tregohen mnyra t ndryshme t
shpenzimit t energjis. Theksohet se n saje t energjis kryhen pun t
ndryshme nga njerzit dhe makinerit. N figurn e par tregohet veprimi i
shtytjes mbi veturn, pra ushtrimi i forcs dhe pasoja sht zhvendosja e
veturs s fikur. Themi se kryhet pun. Togfjalshi bn prpjekje duhet
zvendsuar m fjaln shtyn. Nse nuk shtyhet, ajo pasi lviz edhe pr nj
farkohe,ndalon.Gjatshtytjessveturs,shpenzohetenergji.Ekshtumund
tvazhdohetmeshembujttjertshpenzimittenergjisdheprrrjedhojt
kryerjes s puns. Gjithashtu theksohet se burimet e energjis jan t
ndryshme. Referoju shembujve t librit, por edhe shembujve t tjer, pr t
nguliturfaktinqenergjiashpenzohetntrajtatndryshme.
Diagramiikshilluarnktrastdotishte:
forc + zhvendosje (lvizje)
pun
shpenzim energjie
Kontrolliprtkuptuarit:Msuesi/jaftonnxnsittshprehenpr3figurat,
faqe74.Prttheksuarshpenzimineenergjisntrajtatndryshme.
124
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
1.Veturandalon,pasiasbabidheasmotorinukpokryejnpun,pranukpo
shpenzohetenergji2.Babishpenzonenergjinetrupitttijprtmbajturn
lvizje veturn. 3. Makinat nuk lodhen kur kryejn pun, por prap ato
shpenzojn energji. 4. Edhe kur flem, shpenzojm energji, p.sh gjat gjumit,
stomakupunonprtprpunuarushqimin,prashpenzonenergji.
6.2.Burimeteenergjisnnatyr
x Trendisllojetdheburimeteenergjisnnatyr.
x Trendistrajtatndryshmetenergjis.
Fjal kye: burim energjie, lloje energjie, turbin, hidrocentral, energji e ers
dheediellit
Veprimtarit e kshilluara pr temn e re: Tema e re fillohet duke trhequr
vmendjen mbi figurat e librit, faqe 76 dhe 77, duke iu prgjigjur n kt
mnyr se cilat jan llojet e energjis dhe cilat jan burimet e energjis.
Theksohetsetgjithaktotrajtatenergjisprdorenprpun.
Kontrolliprtkuptuarit:PunohetrubrikaVlersoniveten.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet
2.Pyetjedhedetyra
1. Energjia e ujit, energjia e ers, nafts, energjia dritore, energjia brthamore
etj.2.Energjiakushton.Ajomundtshitetdhetblihet.Nepaguajmfaturn
e energjis elektrike, pra blejm energji. 3. Burimet e energjis vijn duke u
paksuarnkrahasimmekrkesatprenergji,prandajajoduhetkursyer.
125
6.3.Burimeteriprtrishmedhetpariprtrishmetenergjis
Objektiva:Nfundtorssmsimit,nxnsiduhettjetiaftt:
x Shpjegojsefarkuptonmefjaltburimetriprtrishmedheburimet
pariprtrishme.
x Rendisshembujburimeshtriprtrishmedhetpariprtrishme.
Fjalkye:burimetriprtrishme,burimetpariprtrishme,vleraeenergjis.
Veprimtaritekshilluaraprtemnere:Msuesiklasifikonburimetndygrupe
dheshpjegonsefarkuptohetmektofjal.Mpasjepshembullprsecilingrup.
Skemaekshilluar:
Tpaprtrishme Burimeteenergjis Tprtrishme
Qymyri,nafta,gazi Era,dielli,uji
PrforconmsimindukeprdorurrubriknTmbajmmend.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Burimetriprtrishmejan:energjiaediellit,ers,ujit,nafta,gazinatyror,
qymyrguri. 2. Burime t pariprtrishme jan: qymyri, nafta, gazi. 3.
Ngjashmrit: t dy grupet prdoren pr pun ( shpenzohet energjia)
gjithashtuatojantkushtueshme.Dallimikryesorshtserezervatnatyrore
m burime t pariprtrishme nuk krijohen prap, kurse energjin e ers,
diellit,ujitmundtishfrytzojmvazhdimisht.
6.4.Shpenzimidhekursimiienergjis.
x Tshpjegojsepseduhetshpenzuarenergji.
x Tshpjegojsepseduhetkursyerenergjia.
126
Fjalkye:burimetriprtrishme,burimetpariprtrishme,vleraeenergjis.
Msuesi Nxnsi
Pyetje: U prgjigjet tre pyetjeve t shtruara
1. far kuptojm me burime t ngamsuesi.
paprtrishme dhe me burime t
riprtrishme?
2. Rendit disa burime t prtritshme
dhedisatpaprsritshme.
3. Jepni nj argument se prse
energjiaefituarkushton. Nxnsit hapin librin n faqen 80,
M pas msuesi u krkon nxnsve t vzhgojnfiguratdhelexojnsefar
hapin librin n faqen 80. Trheq paraqesinatofigura.
vmendjen n figurat e librit dhe i
komenton ato duke theksuar se Iprgjigjetkrkesssmsuesitprt
rezervat e qymyrit, nafts do t komentuarfigurat.
mbarojn nj dit. M pas krkon nga
nxnsitqtrendisindisashembujt Rendisin shembuj t shpenzimit t
shpenzimit t energjis. Duke energjis.
prmbledhur shembujt e nxnsve
komentonfigurnefunditdukepohuar Komentojn figurn q paraqet nj
sesa m izhvilluar tjetnj vendaq qytettndriuar.
mshumenergjishpenzon.
Rithekson edhe nj her se rezervat e Jep mendimin se cili nga shtetet
energjisdotmbarojnnjdit.Kalon konsumonmshumenergji.
n kt mnyr n pjesn se prse
duhettkursehetenergjidheukrkon Rendisin disa mnyra t konsumimit
nxnsve t rendisin disa mnyra t tenergjis.
kursimittenergjis
Prmbledh mnyrat e kursimit t
energjis. Iprgjigjenpyetjessepsefabrikaibn
Kontrolliitkuptuarit:pasijepkoh t bardh kazant e ngrohsit t
nxnsve t lexojn rubrikn T dusheve.
mbajmmend?,ukrkonatyret:
1. Japin nj arsye se pse burimet e LexojnrubriknTmbajmmend.
energjis s pariprtrishme jan t
kufizuara. 2. Renditni mnyra t Prgjigjetsituatssshtruar
kursimittenergjis.
127
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Burimetriprtrishmejanenergjiaediellit,ers,ujit,nafta,gazinatyror,
qymyrguri disa burime energjie t pariprtrishme. 2. Burime t
pariprtrishme:qymyri,nafta,gazi.3.Pasiatomundtshterohenpasnjfar
kohe.4.Jovetmprparatefamiljes,duhettjetedukateprgjithshmepr
tmirneshoqris.
6.5.Shfrytzimiienergjisdielloreprngrohje
x Tthotsepseenergjiadielloreshtshumedobishmeprshfrytzim.
x Tpohojsefarjanpaneletdielloredhekuprdorenato.
Fjal kye: panele diellore, energji e rrezeve t diellit, materiale veuese t
nxehtsis.
Pasikabrkontrollinetemssmparshmeritheksonedhenjherqdielli
shtnjburimiriprtrishmienergjis.
Kalonnshpjegiminetemssre.Prkttrheqvmendjentekfiguraepar
n libr, n faqe 82 dhe argumenton se pse sht i rndsishm shfrytzimi i
energjis diellore, duke theksuar se n kt shfrytzim kan prparsi ato
vendeqkanmotmediellprshumdittvitit.
Msuesi thekson se energjia diellore mund t shfrytzohet pr ngrohje t
drejtprdrejt por edhe mund t shfrytzohet pr t prodhuar energji
elektrike, e cila prdoret pr qllime t tjera. Njeh nxnsit m termin panel
diellor dhe u tregon atyre se si punon ai, duke shfrytzuar figurn e dyt n
faqen82dhe83tlibrit.
128
Energjierrezevetdiellit Materialveuestnxehtsis
Bien
vishet
Panelindiellor Drgonn Kazan,icili
Prforcon dijen e marr duke krkuar q nxnsit t lexojn rubrikn T

mbajmmend.
Kontrolliprtkuptuarit:PunonmenxnsitrubriknEvrtetapoegabuar.
Prgjigjerubriks:Vlersoniveten.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet.
2.Pyetjedhedetyra
1. Shfrytzimi i energjis diellore sht i rndsishm pasi kshtu nuk
shpenzohen, me shpejtsi, energjit e burimeve t pariprtrishme. 2. Po.
Energjiadielloremundtkthehetnmnyrtdrejtprdrejtnnxehtsi.
6.6.Shfrytzimiienergjisdielloreprtprodhuarrrymelektrike
x Tthotsepsendrtohetnjpaneldiellor.
x Tcilishtroliiqelizavefotovoltaike.
Fjalkye:paneldiellorirryms,qelizafotovoltaike.
Msuesi sqaron figurn n faqe 84 q tregojn sesi shndrrohet n rrym
elektrike, energjia e rrezeve dritore. M pas thekson se panelet diellore
prdorenedhenanijetkozmike.
Gjithashtu msuesi sqaron nxnsit se sot sht br e mundur t shfrytzohet
edhedritaedits,qdomosdovjenngadielliedhekurkamotmere,nprmjet
panelevediellore,qnprbrjetmaterialevettyrekanqelizafotovoltaike.
129
Mpas,dukeprdorurfigurnnfaqe85,shpjegonsesienergjiaerrezevet
diellitshndrrohetnrrymelektrike.
Hartaekoncepteve
Qelizvoltaike
Panelidiellorirryms
Shndrron
nprmjet
n
Energjierrezevetdrits Rrymelektrike
Kontrolliitkuptuarit:Sugjerohentbhenktopyetje.
1.Sibhetimundurprodhimiirrymselektrikengaenergjiadiellore?
2.Aprdorenpaneletdielloreedhendittpadiell?
3.Jepnjshembullsekuprdorenpaneletdiellore.
1. Evrtetapoegabuar
1.Pyetjedhedetyra
1.Paneletdielloreprdorenprngrohjedheprprodhiminerrymselektrike.
2.Materialiipanelevediellore,qbntmundurkthimineenergjissdrits
s diellit n rrym elektrike, prbhet nga qeliza fotovoltaike q bjn kt
shndrrim. 3. Anijet kozmike, n hapsir, kan nevoj pr energji t rryms
elektrike,prpuntndryshmebrendaanijes.4.Dobiaepanelevedielloren
shtpittona,shtserrymaeprodhuarngapaneletfutetnshtpittonadhe
prdoretprngrohjedheprprdorimettjeraporpashfrytzuarrrymnq
vjenngarrjetiiqytetit.
6.7.Shndrrimiienergjisnganjtrajtnnjtjetr
x Tthotseenergjiamundtshndrrohetnganjtrajtnnjtjetrduke
dhnnjshembullshndrrimi
x Tcilishtdallimimidisnjhidrocentralidhenjtermocentrali.
130
Fjal kye: energjia elektrike, energjia diellore, energji zanore, energjie ers,
hidrocentral,termocentral,turbin.
Gjattrajtimitttemssre,msuesiduhettndaletntrajtimineshndrrimit
tenergjisnganjtrajtnnjtjetr.
1. Sipunonnjmullimeuj,prtshpjeguarsesipunonnjhidrocentral?
2. Sipunonnjtermocentral?
3. Sipunoncentralimeer?
Gjithashtu msuesi t grupoj burimet e energjis n t pastra dhe ndots t
mjedisit.
Mpasbnkontrollinprtkuptuarit.Prktmundtbjktopyetje:
farshndrrimeshenergjetikendodhinnnj:
a)hidrocentral
b)termocentral.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,egabuar,evrtet.
2.Pyetjedhedetyra
1.Vendiynkamundsitmiraprndrtiminehidrocentralevesepseshti
pasur me burime hidrike. 2. Hidrocentrali i Fierzs, Komanit, Ulzs etj. 3.
Termocentraletnukjantpastrsepsendotinmjedisinmetymradhegazet
tjer.4.Burimetmtpastratenergjisjanhidrocentralet,centraletmeer,
paneletdiellor.
131
KREU7.
DRITA
7.1.Dritadheshpejtsiaesaj
x Tndajobjektetntrupaqlshojndritdhentrupaqbiedrita.
x Tpohojqdritaprhapetntrajtnerrezevetdrits.
x Tprdornsituatatndryshmefaktinqshpejtsiaedritssht300
mijkmprnjsekond.
Fjalkye:drita,shpejtsiaedrits,rrezetedrits.
Msuesi,dukeufuturnnjkapitulltri,jepfaktinqdritashtnjelement
shumirndsishmdheikudondodhurnbot.
Shpjegon se pa drit nuk mund t shohim asgj. Ndan trupat, n trupa q
lshojndritdhentrupaqbiedrita.
M pas duke e krahasuar shpejtsin e saj me shpejtsin e zrit pohon se
shpejtsia zrit sht m e madhe n natyr. Gjithashtu pohon se sa koh i
duhetdritsprtarriturderintok.
Prshkruandymendimetmbiprhapjenedrits(nast,dhempasutregua
seajoshtefundme).
Prforcimi i njohurive t marra: ju cakton nxnsve 5 min koh t lexojn
rubriknTmbajmmend.
Kontrolliprtkuptuarit:1.Aprhapetdritanast,pramenjshpejtsitfundme?
2. Pseishohimtrupatendryshm?
Praktikeudhhequr:Msuesipunonushtrimin5faqe89.Sarrugbndrita
prgjysmsekonde?
Arsyetim:Meqprnjsekonddritaprshkon300mijkmrrugdotthot
seprgjysmnekohsprshkongjysmnerrugs.
Zgjidhje:rruga=3000mijkm/2=150mijkm.
Prgjigje:rrugaqbndritaprsekondesht150mijkm.
1.Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,egabuar,egabuar.
132
2.Pyetjedhedetyra
1. N natyr nuk ka shpejtsi m t madhe se shpejtsia e drits. 2. Po.
Shpejtsiaedritsshtefundme.3. Arsyetim:Meqkrkohettkrahasohet
shpejtsia e drits me at t zrit, ather duhet t krahasojm shpejtsin e
dritsmshpejtsinezrit.
Zgjidhje: Shpejtsia e drits sht 300mij km/s, kurse shpejtsia e zrit sht
afrsisht300m/s.Praduhettkrahasojmnumrin300000000menumrin300.Si
shihetnumri300milionsht1milionhermimadhse300m.Prashpejtsiae
dritssht1milionhermemadheseshpejtsiaezrit.4.Objektetishohimn
dymnyranprmjetdritsqatolshojnosenprmjetdritsqbiento.
7.2Llojeteburimevetdrits
x Tndajburimetedritsnburimetnxehtadheburimetftohta.
x Tndajtrupatnttejdukshmdheopak.
Fjalkye:burimedrite,rrezedrite,trupattejdukshm,trupaopak.
Mjetet: libri i nxnsit, qiri i ndezur, ngrohs me rezistenc t dukshme, nj
copkatron.
Brainstorming:Nsamnyramundtishohimtrupatnprmjetdrits?
Ashtshpejtsiaedritsefundme?Psedikurmendohejseajoishteepafundme?
Praktikepavarur:PunohenushtrimeterubriksPyetjedheDetyraqkan
mbeturpautrajtuar.
Trajtimiitemssre
Msuesirenditdisaburimedrite. Nxnsi
U krkon nxnsve q t sjellin edhe Jepshembujburimedrite.
atanganjshembull.
M pas i grupon ato n burime t Sjell shembuj burimesh t nxehta dhe
nxehta dhe burime te ftohta dhe cili burimeshtftohta.
shtdallimindrmjettyre. Pohonqburimiinxehtlshonedhe
Thekson se trupat ndahen n t nxehtsi,krahasdrits;kurseburimii
tejdukshm dhe jo t tejdukshm, ftohtnuklshonnxehtsi.
dukesjellshembujprdorast.Kt Jepshembujtrupashttejdukshm,etj.,
133
embshtetedhemefigur,faqe91.Po dukeiidentifikuaratopasimsuesika
kshtuprtprforcuarktndarjeu renditurdisaprejtyre.
vnxnsveprparanjcopkartoni,
njcopqelqidhenjgotmeujku
shthedhurnjmonedh.
Prforcimi i njohurive t marra: Lihen nxnsit t lexojn rubrikn T

mbajmmend
Kontrolli pr t kuptuarit: 1. Thuaj disa burime drite t nxeht. 2. A sht
Hnanjburimqlshonvetdrit?PoDielli?
Praktikeudhhequr:PunonmenxnsitrubriknEvrtetapoegabuar
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Burimet e drits ndahen n burime t nxehta dhe burime t ftohta. 2. Disa
burimetnxehtadritejan:diellillambaelektrikeezakonshme,furnela,qiririi
ndezur,etj.3.Jo.Hnanukshtburimqlshonvetdrit,kurseDiellisht
burimqlshonvetdrit.4.Jo.Burimiftohtshtnjburimqlshondrit
por nuk lshon nxehtsi. 5. Qelqi, xhami plastik, uji etj. jan disa mjedise q
lejojnkaliminedrits.
7.3.Prhapjaedritsnvijtdrejtdheformimiihijes
x Tshpjegojpseformimihijestregonqdritaprhapetnvijtdrejt.
x Tbjdalliminndrmjetprhapjessdritsdheprhapjesszrit.
Fjalkye:shpejtsiedrits,rrezedrite,hijaetrupave.
Mjetet:libriinxnsit,llambendezur,top.
Msuesiefillonshpjegiminetemssredukeshtruarpyetjenepartrubriks
Pyesim. Kshtu nprmjet eksperimentit t prshkruar n figur, me mjetet e
kshilluara,demonstrohetformimi i hijes dhe shpjegohet sesi formohetajo. M
pas duke larguar llambn nga topi, demonstron q prmasa e hijes varet nga
largsiaeburimitngaobjekti,pordhengalargsiaetopitngamuri.
Formimiihijesshpjegonedhesepsenukshohimburiminqshtpasnjpengese.
134
Kshtuarrihetnprfundiminsedritaprhapetnvijtdrejt.
Trheq vmendjen: Prhapja e lakuar e rrezeve t drits do ti mbshtjell
trupatdhehijanukdotformohej(doishimngjendjetshihnimobjekteq
ndodhenedhepastrupaveopak).
Mpasmsuesitheksonsekrejtndrysheshtpunaprprhapjenezri.N
ktrastushpjegonnxnsvesemegjithsenukeshehshokunpasnjpeme,
(prshkaktprhapjessdritsnvijtdrejt)dgjonzrinetij.
Thekson edhe nj her n mnyr t prmbledhur se madhsia e hijes varet nga
pozicioniqkandriuesinlidhjemetrupindheekranin(referojufigursnfaqe93.)
Skemaekshilluar
Dritaprhapetn Hija Madhsiaehijes

vijtdret.
Varetnga
Pozitaqkandriuesi
nlidhjemetrupindhe
ekranin
Kontrolli i t kuptuarit (iu jep nxnsve koh pr t lexuar rubrikn T

mbajmmend)
1.Pseformimiihijestregonsedritaprhapetnvijtdrejt?
2.Ngasevaretmadhsiaehijes?
3.farmundtthoniprhijenenjpemenrastinkurdiellishtingritur
nhorizontdhenrastinkurdiellishtnlindje?
Praktikeudhhequr:punonmenxnsitrubriknEvrtetapoegabuar
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Jo,sepseprhapjaelakuarerrezevetdritsdotimbshtilltetrupatdhedo
kishimkudodrit.2.Zrinukprhapetsipasrrezevetdrejtaporaiprhapet
dukeimbshtjelltrupatpengues,prandajdgjohetzridhepaspengesave.3.
Trupatendriuarqnuklejojnkaliminedritsbrendatijquhentrupaopak
osejottejdukshm.Trupatqlejojnkaliminedritsnprtoquhentrupat
tejdukshm. 4. Madhsia e hijes varet nga pozita e trupit, e burimit t drits
dheekranit.
135
7.4.Formimiishmbllimitngapasqyraerrafsht
x Trendiskarakteristikateshmbllimittdhnnganjpasqyrerrafsht.
x Tjapshembujsejodosiprfaqeerrafshtshtpasqyr.
Motivimi:Utregohetnxnsvepasqyraerrafshtdheukrkohetatyrensee
dinsecilashtvetiaesaj.
Fjal kye: pasqyr e rrafsht, rrafsh jo pasqyrues, shmbllim i trupit,
madhsieshmbllimit.
Mjetet:libriinxnsit,pasqyr.
Pasikabrmotivimin,msuesipohonsepasqyrakavetinqtikthejmbrapsht
rrezetedrits.Pratipasqyroj.Pikrishtnsajetksajvetie,neshohimvetenn
pasqyr.Msuesisqaronsepamjaqmarrimngapasqyraquhetshmbllim
M pas rendit karakteristikat e shmbllimit, duke iu referuar dhe figurs s
dyttlibritnfaqe94.
Prt prforcuar karakteristikateshmbllimitukrkohetnxnsvetshohin
figurnetretdhetarsyetojnsepsefjalaambulancshkruhetmbrapsht.
Mpasargumentonsejodosiprfaqeerrafsht,qkthenmbrapshtrrezete
drits,shtpasqyr.
Gjithashtu msuesi pohon se edhe qelqi mund t luaj rolin e nj pasqyre,
sepseqelqikavetiqnjpjestrrezevetipasqyroj,kursenjpjesttyreil
tkalojn.Prtmbshteturktpohim,usjellnxnsveshembullinseatoe
shohinvetenetyrennjpellgmeujtqet.
Shmbllim,qshtponjsojlargpasqyrs
jep
Pasqyrerrafsht saobjekti,dheemajtabhetedjatht
Kontrolli pr t kuptuarit: Msuesi u krkon nxnsve ti prgjigjen rubriks

Evrtetapoegabuar.
Prforcimiitemssre:msuesikrkonqnxnsittprgjigjenprpyetjetn
rubriknPyesim.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,egabuar,evrtet.
136
2.Pyetjedhedetyra
1. Nj pasqyr e rrafsht formon shmbllim. 2. Shmbllimi sht me t
njjtnmadhsisaedheobjekti,sidhegjatktijpasqyrimindrrohetemajta
metdjatht.3.Pasiajonukformonshmbllim.
7.5.Qelqizmadhues(lupa)
x Tpohojseshmbllimformonedhenjlup.
x Trendiskarakteristikateshmbllimittdhnnganjlup.
Motivimi: U tregohet nxnsve nj lup dhe kalohet n do bank duke
demonstruarsesizmadhonajo.
Fjalkye:qelqzmadhues,zmadhim,thjerroptike.
Mjetet:libriinxnsit,qelqzmadhues(lupadhenmungestsajnjxham
syzeshmeaftsimbledhse).
Msuesi kalon n do bank duke demonstruar formimin e shmbllimit dhe
zmadhimin me an t nj trupi t tejdukshm. M pas shtron pyetjen: vetm
pasqyraterrafshtajapinshmbllim?Pretprgjigjenganxnsit.Mpassqaron
se far sht qelqi zmadhues, pse prdoret ai dhe cilat jan karakteristikat e
shmbllimit.
N qoft se sht dit me diell mund t demonstroni n klas djegien e nj
copeletremeantlups.
Mpasbndalliminsekurqelqizmadhuesquhetthjerroptike.
sht asti t trhiqni vmendjen q t mos shihni kurr diellin nprmjet
qelqitzmadhues.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
1.Qelqizmadhuesformonshmbllimtzmadhuar.Aishtitejdukshm.2.
Shmbllimiikrijuarngaqelqizmadhuesdelizmadhuar.3.Po,lupambledh
rrezet e diellit n nj njoll t vogl. 4. Po, vrehet nj qartsi e pamjes kur
ndryshonlargsiaelups.
137
7.6.Instrumenteoptik
x Tpohojsemeqelqezmadhuesndrtohenmikroskopt,teleskopt,dhe
tejqyrat.
x Tbjdalliminndrmjetnjmikroskopi,teleskopi,dhetejqyrs.
Motivimi:2qelqezmadhuesemekoeficientzmadhimitndryshm.
Fjalkye:qelqzmadhues,mikroskop,teleskop,tejqyr.
Mjetet:libriinxnsit,2osemshumqelqezmadhues.
Brainstorming: 1. Prse mund t shrbej nj qelq zmadhues? 2. Bni dallimin
ndrmjetshmbllimittkrijuarnganjpasqyrerrafshtdheatijtkrijuarnganj
lup.3.Prshkruajnjmnyrsesimundtdigjetnjletrkurkevetmnjlup.
Mpasmsuesi,meantdylupavetndryshme,udemonstronnxnsvese
si duke ndryshuar pozitn e lupave n lidhje me njra tjetrn, se mund t
prdoren pr t zmadhuar objekte t vegjl, dhe se si shrben pr t afruar
objekte t largt. (n kt mnyr klasa sht gati pr t kuptuar se si punon
mikroskopi,tejqyradheteleskopi).
Msuesi prcakton se prse shrben mikroskopi, teleskopi, dhe tejqyra, duke
theksuarsefarshteprbashktadhecilishtdallimindrmjettyre.
M pas duke prdorur figurat e librit tregon nj mikroskop (n qoft se nj i
tillmungonnshkoll),njtejqyrdhenjteleskop.
Prforcim i njohurive t reja: jepet 5 min koh pr t lexuar rubrikn T
mbajmmend
Kontrolli pr t kuptuarit: msuesi u krkon nxnsve ti prgjigjen rubriks
Evrtetapoegabuar.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Instrumenteoptik,simikroskopt,teleskopt,tejqyrsitndrtohenmeqelqe
zmadhuese. 2. Mikroskopt shrbejn pr t par objekte shum t vegjl, q
nukshihenmesy.Kurseteleskopishrbenprtpartrupaqndodhenshum
largtoks.3.Njtejqyrshrbenprtpartrupatlargtqndodhenntok.
4.Mikroskopiquhetshumimirkuraizmadhonobjekteshumtvegjl,q
nukshihenmesy;kursenjteleskopquhetshumimirkuraieafronshum
trupinqiellorqduamtshohimdheejepsamqartat.
138
7.7.Prthyerjaedrits
x Tprkufizojsefarshtprthyerja.
x T krahasoj shpejtsin e drits n ajr me shpejtsin e drits n nj
mjedis(p.shnuj).
Motivimi:Pseobjektetqjannfundtnjliqeni,nenadukensikurjanm
afrsejanntvrtet?
Fjalkye:prthyerjeedrits,shpejtsiedritsnmjedis.
Mjetet:libriinxnsit,gotembushurmeujdhenjvizoreosenjlaps.
Msuesimundtfillojshpjegiminetemssreduketrhequrvmendjenn
eksperimentinmegotnmeujdhevizoreapolaps.Sparitrheqvmendjen
sevizorjaapolapsijantdrejt.Vrenindryshiminkurlapsiapovizorjafutet
pjesrishtnuj.Mpasanalizonsituatn:Nrastineparlapsindodhetn
nj mjedis t vetm (ajr). Kurse n rastin kur futet pjesrisht n uj, lapsi
ndodhet njkohsisht n dy mjedise dhe na duket sikur sht thyer. Kjo vjen
nga dukuria e prthyerjes s drits. N kt mnyr jepet prkufizimi i
prthyerjes.Eksperimentiigotsmeuj,tregonsekurdritakalon ngaajrin
ujprthyhet.Nfigurnlartdjathtasdallohetserrezjaedritskurkalon nga
uji n ajr prthyhet. Duke vazhduar analizn e figurs lart, djathtas, i jepni
prgjigje pyetjes s shtruar n motivim. Arrihet n prfundimin q: drita
prhapetnvijtdrejtvetmkurkalonntnjjtinmjedis,siajrapouj.
Kujdes! Drita prhapet n vij t drejt edhe n mjedisin e par, edhe n
mjedisin edyt. Por drejtimi i rrezes s drejt ndryshon kur kalon nga nj
mjedisnnjtjetr.
Msuesi m pas jep arsyen e prthyerjes s drits: Drita ka shpejtsi t
ndryshme n mjedise t ndryshme. Shpejtsia e drits n ajr sht m e
madheseshpejtsiaedritsnujapomjedisettjera(p.sh.qelq).
Skemaekshilluar:
arsyeja Ndryshimiishpejtsissdritskur
Prthyerjaedrits
kalonnganjmjedisnnjtjetr.
Kontrolliprtkuptuarit: farshtprthyerjaedrits?Cilashtarsyejae
prthyerjessdrits?
139
Detyrshtpiemundtjepetkrkesaqvijon:Sieshpjegonifigurnposht,
djathtas?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Kur drita kalon nga nj mjedis n nj tjetr, duke kaprcyer nj siprfaqe
ndarse t tyre, ather ajo prthyhet. Pra ndryshon drejtimin e prhapjes s
saj.2.Dritaprthyhetsepseshpejtsiaesajndryshonkurkalonnganjmjedis
nnjtjetr.3.Sirezultatiprthyerjessdritstrupatnnujdukenmafr
dhentrajttjetr.
7.8.Ngjyratendryshmetdritsdhezbrthimiidritssbardh
x Trendisdisaburimetdritssbardh
x Tprshkruajnjmnyrtzbrthimittdritssbardh
Motivimi:Aedinisesiformohetylberi?
Fjalkye:dritebardh,zbrthimidritssbardh,prizmoptik,spektr,ylber.
Mjetet:libriinxnsit,prizm.
Msuesi i rendit nxnsve disa burime drite. M pas thekson se drita e tyre
vjenngallojiiburimitqelshonat. Thuhetsekemidritashumngjyrshe,
prvedritssbardh.
Jepshpjegiminsefarshtprizmidheseaishrbenprzbrthiminedrits.(pas
prizmitvmresejanfituarngjyrateylberit.Prktreferojufigursssiprme
nfaqen102.)Moriaengjyraveformonspektrinedritssbardh.
Kaardhurastitshpjegohetsesiformohetylberi.Nktmnyrmsuesii
prgjigjetpyetjevetshtruaranrubriknPyetje.
Hartaekoncepteve:
Bien Prizmoptik
Dritaebardh
ndodh
formohet Zbrthimii drits

Spektr
140
Kontrolli pr t kuptuarit: far sht prizmi? far drite lshon llamba
elektrike?Ngaseprbhetdritaebardh?Akangjyrdritaebardh?
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Ngjyra e drits varet nga burimi q e lshon at. Dielli lshon drit t
bardh. 2. Nj llamb elektrike lshon nj drit t bardh. Drita e bardh
prbhet nga shum ngjyra t ndryshme. 3. Prizmi sht objekti q zbrthen
dritn e bardh. 4. Nj mnyr e kshilluar do t ishte si vijon: Nj nxns
mundtprdornjtubelastikuji.Pasiezvoglonzonnedaljessujit,aidel
me shpejtsi t madhe, duke shkaktuar dhe formimin e piklave t ujit. Nj
nxnsidytoseaivetmbanndornjelektrikdoreqendezat,dukee
drejtuarelektrikundrejtpiklavetujit.Dotshohimqshtkrijuarnjylber.
7.9.Prsetrupatendryshmdukensekannjngjyrtcaktuar?
Przierjaengjyrave..
x T klasifikoj burimet e drits n burime q lshojn vet drit dhe n
burimeqnuklshojnvetdrit.
x Tshpjegojsesiformohenngjyratetrupave.
Motivimi:Aedinisepseishohimdisatrupamenjngjyrtcaktuarkurmbi
tabiedritaebardh?
Fjal kye: drit e bardh, drit njngjyrshe, zbrthimi i drits, ngjyra e
trupave,formimiingjyravemeprzierje.
Mjetet:libriinxnsit,kutibojrashmengjyra
Msuesindanburimetedritsnburimeqlshojnvetdritdheburimeq
nuk lshojn vet drit. Kta t fundit bhen burime drite sepse kthejn drejt
syvetandritnebardhtDiellit.
Dhenktmnyrshtronpyetjensepsetrupatendriuarshihenmengjyr
tndryshme,kuratondriohenngadritaebardh?Shpjegonktpyetjeduke
prdorurfigurnefunditnfaqe104.
Tanishpjegonsedritanjngjyrsheprzihendukeformuarngjyratndryshme.
141
Praktikeudhhequr:nnjletrtbardhmeantprzierjessngjyravet
ndryshmetformojngjyratreja,duketreguarsesiiformuanato.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.DritaebardheDiellitikanvetvetetgjithangjyrat.Kjodritbiembinj
gjethejeshile.Gjethjapasqyronvetmngjyrnegjelbr.Kjoshtarsyejapse
na duket nj gjethe n pem, me ngjyr t gjelbr. 2. Jepet prgjigje nga
praktika e udhhequr n klas.3.Nuk do t kemi zbrthim drite, sepse drita
njngjyrsheshtethjeshtdhejoeprbr.

KREU8.
ELEKTRICITETIDHEMAGNETIZMI
8.1.farshtelektriciteti?
x Tpohojseelektricitetiprdoretkryesishtntrajtnerrymselektrike.
x Trendisdisaprdorimetrrymselektrike.
x T prmend disa kshilla kryesore pr tu mbrojtur kur prdorni mjete
merrymelektrike.
Motivimi:Aedinisekushmundtaprodhojrrymnelektrike?
Fjal kye: elektricitet, rrym elektrike, materiale veuese t elektricitetit,
mbrojtjengarrymaelektrike.
Mjetet:libriinxnsit,pila,llambushk,telaprcjellslidhs.
Sqarohetseelektricitetikaenergjiqmundtprdoretprpuntndryshme.
Ireferohetfigursslibrit.
Mpasmeantpils,llambushksdhetelavelidhsdemonstronfunksionin
enjqarkuelektrikmebateri(sinfigurnlartdjathtas).Nprmjetndezjess
drits s klass demonstron q rryma elektrike vjen nga rrjeti (e prforcon
duke prdorur figurn e dyt djathtas posht) dhe shpjegon rrezikun q ajo
paraqetdhesiduhettmbrohemiprejsaj.
142
Kontrolliprtkuptuarit: Bninjdallimndrmjetrrymselektriketdhn
nganjbateridheasajtdhnngarrjetielektrikiqytetit.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Elektriciteti prdoret: pr t lvizur makina, pr ndriim, pr t vn n
pun mjete t ndryshme. 2. Rryma elektrike prodhohet nga baterit,
hidrocentralet etj. 3. Po, prandaj duhet t respektojm rregullat e sigurimit
tekniktkshilluaranlibr,nfigurnfaqe107.4.P.shnukduhettthajm
flokt me tharse me duar t lagura, nuk duhet t mbushim depozitn e
hekurit t hekurosjes me uj, ndrkoh q hekuri sht i lidhur me rrjetin
elektrik,etj.
8.2.Ngarkesaelektrike
x Tpohojsefarjanngarkesatelektrikedhesallojeshjanato.
x Tpohojkurkemiforcashtytseelektrikedheforcatrheqseelektrike.
x Tshpjegojsiformohetrrufejadhepseshrbejnrrufepritsit.
Motivimi:Aedinisekushmundtaprodhojrrymnelektrike?
Fjal kye: ngarkes elektrike, elektrizim i trupave, forca t trheqjes s
ngarkesave,forcashtytsetngarkesave,rrufejadherrufepritsi.
Mjetet:libriinxnsit,njvizoreoseshufrplastike,copatvoglaletre.
Pasidemonstrohetnklaseksperimentiidhnnfigurnesiprmenfaqe
108, thekson se elektriciteti e ka burimin e vet n ato q quhen ngarkesa
elektrikesidhenlvizjenektyrengarkesave.
Shtron pyetjen: Pse ndodh elektrizimi? Dhe fut kshtu konceptin e ngarkess
pozitivedhengarkessnegative.Kurktongarkesajantnjjta,trupatjant
pangarkuar.
Mpasfutkonceptineforcaveshtytsedheforcavetrheqsedukeprdorur
figurnedytdjathtas.
Shpjegon mekanizmin e ngarkimit t trupave me an t frkimit dhe m pas
theksonsetrupatengarkuarshtyjnapotrheqinnjritjetrin.
143
Prtshpjeguarrrufendherrufepritsinireferoheshfigursnfaqe109.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
1.Njtrupngjendjetzakonshmeshtipangarkuarngaanaelektrike.Aika
ngarkesapornukshtielektrizuar.2.Njtrupmundtelektrizohetmean
t frkimit. 3. Po, ngjashmria sht se emrtesat e ndryshme trhiqen, kurse
emrtesatenjjtashtyhen;dallimishtsendrsannjmagnetnukmundt
veojmpolinnordngapolisud,nemundtveojmngarkesnpozitive
ngaajonegative.
8.3.Pruesitdheveuesiteelektricitetit
x Tgrupojtrupatnpruestelektricitetitdheveuesttij.
Motivimi:ShtojmpyetjeterubriksPyesim.
Fjalkye:pruesielektricitetit,veuesielektricitetit,ngarkesaprueseerryms.
Mjetet:libriinxnsit,pinca,kaavida,tela,etj.
Kttemmsuesi/jamundtashpjegojdukeprdorurfigurnepardjathtas,
nfaqe110.
Ukrkonnxnsvetmbajnlibrinhapurnfaqe110dheenismefigurne
siprmentcilnjanparaqiturdysferaAengarkuardheBepangarkuar.
Mpaszbrettefiguraedytdheutrheqvmendjennxnsvesekurlidhen
menjfillprcjells,thuajsemenjhertrupatkalojnngatrupiAntrupinB.
Psekemilvizjengarkesash?Npjesnetrettheksosekykalimnukndodh
kur serat lidhen me nj spango veues. Dhe kshtu i grupon trupat n
prcjellsdheveuestelektricitetit.
M pas u thuhet nxnsve se pr t uar rrymn nga nj vend n nj tjetr
prdorenfijemeprbrjemetaleshqeprojnshummirelektricitetit.
Renditdisametaleqjanprcjellstmirtelektricitetit.
Kontrolliprtkuptuarit:Vendosparanxnsvenjpinc,kaavid,dhenj
teltveshurdheukrkonnxnsveseciltjanprcjellsitdheveuesit.
Hartaekoncepteve
144
Ngarkesaprueseerryms
Joelir
elir
Pruesielektricitetit Veuesielektricitetit
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Nga vetia q kan trupat pr t prcjell rrymn elektrike apo si themi t
elektricitetit,atondahennprcjellsdheveues.2.Plastika,qelqi,leshi,pambuku,
dylli etj, jan veues; kurse prues jan ari, argjendi, bakri, alumini etj. 3. Rryma
elektrikeqprdorimnshtpittonaprcilletmetelapruesprejbakri.
8.4.Rrymaelektrike
x Tprkufizojsefarquhetrrymelektrike.
x Tshpjegojsennjprcjellsmetalik,elektronetjanprcjellstrryms.
x Trendiskushtetprtpasurrrym.
Motivimi:ShtrojmpyetjeterubriksPyesim.
Fjalkye:pruesielektricitetit,veuesielektricitetit,ngarkesaprueseerryms.
Mjetet:libriinxnsit
Pasikaprsritursengarkesatelektrikekalojnnganjtrupntjetrin,kurato
lidhen me nj fije prcjellse ka ardhur asti q t prkufizoj se far sht
rryma. Si mjedis i referohet metalit. N metale kemi ngarkesa pozitive (q
quhen jone pozitive), q nuk lvizin dhe ngarkesa negative t quajtura
elektrone qlvizimnmnyrtlir.Prafutnlojelektronet,dukesqaruar
kshtusefarjanelektronetdhesepeshaetyreshtshumevogl.Mpas
kalontekushtiprtpasurrrymnnjpruesmetalik:meqkemiprues,
karakteristik e metalit sht se ka elektrone t lira: mjafton q mbi to t
ushtrohetnjforcelektrike(ngapilateburimit)dheformohetrryma.
145
Prmblidh:Qtkemirrym,nprcjellsmetalik,duhetqkrahaselektroneve,
duhettkemi nj forcelektrike qvepron mbikto elektrone. Nn veprimine
ksajforce,elektronetlvizinnmnyrtdrejtuar,praprodhohetrrym.
Pr t kuptuar m mir se si prftohet rryma prdor analogjin me qarkun
hidraulik,sitregohetnfigurnetret,posht,djathtas,faqe112
Analogjia:
Rrymeujitqlvizntuba Rrymelektrike
Pompa(forcaepompssujit) Bateria(Forcaelektrike)
M pas prdor figur n faqe 113, pr t dhn prkufizimin e rryms n

tretsirnekripssgjells.Kujdes!Nktrastngarkesatlirajanjonete
natriumit(pozitive)dhejoneteklorit(negative).
Prforcim:JepetkohqnxnsitlexojrubriknTmbajmmend.
Kontrolliprtkuptuarit:Kurprodhohetrrymnnjmetalprues?
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,egabuar,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
1. Rryma elektrike shtlvizjee ngarkesave elektrike, kurmbi to ushtrohetnj
forc elektrike. 2. telat prcjells t rryms bhen prej bakri sepse ai sht nj
prcjellsshumimirielektricitetit.3.Peshaeelektroneveshtshumevogl
prandajmasaetrupavenukndryshonkuratokalojnnganjtruptetjetri.
8.5.Qarkuelektrikdheshembujttij
x
Tprkufizojsefarkuptonmeqarkelektrik.
x
Trendistpaktn2arsyeseprseshrbenelsi.
x
Tndrtojnjeksperimentqtdemonstrojserrymashkaktonnxehjen
epruesitkukalon.
Motivimi:ShihpyetjeterubriksPyesim.
Fjal kye: qark elektrik, burim rryme, prdorues i rryms, els i qarkut,
nxehtsieliruarngarryma.
Mjetet:Libriinxnsit,bateri,elselektrik,telaprues,llamb,portollamb
statike,termometr,briskprtzhveshurtelprcjells
146
Memjetetekshilluaraprtemnere(qmundtblihenntreg),formohet
qarkuidhnnlibrfaqe114,prkufizohetsefarquajmqarkelektrikdhe
demonstron se si punon ai duke hapur dhe mbyllur elsin. Pasi sht
demonstruarfunksionimiiqarkutelektrikpyetetklasasecilishtroliielsit
nktrast.Mpasmsuesirenditrolinmbrojtstelsitelektrikprpajisjet
sidherolinqkaelsinkursimineenergjiselektrike.
Shtrohetpyetja:farshkaktonrrymaelektrike,kurkalonnnjprues?
shtastitprmendetnjprejefektevetrrymselektrike,dhekonkretisht
efektitermikisaj(prtplotsuarobjektivinetrettorssmsimit,prdor
eksperimentinekshilluarfaqe1150)
Skemaekshilluar:
Qarkuelektrik
ka
Burim Telat Prdoruest

rryme prues els rrymselektrike
Kontrolliprtkuptuarit:Pseduhetkrijuarnjqarkelektrikprprdorimine
rryms?
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
2. elsi n nj qark elektrik prdoret pr disa arsye: a) ai hap dhe mbyll
rrymn, b) ndihmon pr sigurin gjat prdorimit t rryms, c) kursen
energjin elektrike. 3. Ne mbyllim elsin kur na thon: ndiz llambn e
dhoms.4.Rrymaqkalonnnjprueslironenergji.
8.6.Lidhjaerrymselektrikememagnet
x Tprshkruajnjeksperimentkutregohetqrrymaelektrikesilletsimagnet.
x Trendistpaktn2arsyeseprseshrbenelsi.
147
x T krahasoj bashkveprimin ndrmjet 2 trupave t ngarkuar me
elektricitetkuratojannprehje,mebashkvepriminndrmjetpoktyre
trupavetngarkuarnlvizje.
Motivimi:Akalidhjerrymaelektrikemekrijiminedukurivemagnetike?
Fjalkye: elektromagnet,dukurimagnetikeerryms,magnetiprhershm,
vetimagnetike.
Mjetet: libri i nxnsit, bateri, tel prues i veshur me veues t elektricitetit
(llak),gozhd,kapse,thumb,magnet,laps,gom,etj.
Me an t eksperimentit, n faqe116, majtas demonstron dukurit magnetike.
M pas shtron pyetjen e hartuar n motivim. Pr t marr prgjigjen e ksaj
pyetjeje demonstro n klas eksperimentin e kshilluar n libr, faqe116,
djathtas dhe sipas radhs t dy skemat e kshilluara. N kt rast krko
prgjigjenenxnsvedukeekorrigjuarapoprforcuarat(sipasrastit).
Gozhda s bashku me rrymn, me t ciln ajo nuk ka takim formojn nj
elektromagnet.
Pas demonstrimit t br n klas pr elektromagnetet u krkon nxnsve t
bjn dallimin ndrmjet sjelljes s nj magneti t prhershm dhe sjelljes s
pajisjesson.
Prforcon:Rrymaelektrikeshtngjendjetprodhojdukurimagnetike.
Jepshembujprdorimitelektromagneteve.
Kontrolliprtkuptuarit:Siekuptonilidhjeneelektricitetitmemagnetizmin
emagneteve?
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,evrtet,egabuar.
2.Pyetjedhedetyra
2.Ngarkesatelektrikenprehjenukprodhojnmagnetizm.3.Po,lvizjaee
ngarkesave nn veprimin e nj force elektrike prodhon magnetizm. 4.
Nprmjet elektromagneteve provohet dukuria magnetike e rryms, sepse
elektromagnetet sillen njsoj si nj magnet i prhershm. 5. Vini punon me
elektromagnet,dorezaeaparatitttelefonitkaelektromagnet,etj.
148
KREU9
PRSHTATJAPRTJETUAR
9.1.Shtegtimiikafshve
x Tpohojqshtegtimiikafshvendodhgjithmonntnjjtnkoh.
x Tprshkruajshtegtiminedallndyshes.
x Tprshkruajshtegtiminengjals.
Mjetet:libriiditurissnatyrs
Fjalkye:shtegtim,dallndyshe,ngjal,AfrikaeJugut,DetiiSargaseve
Msuesi s pari njeh nxnsit me kapitullin e gjallesave dhe m pas kalon n
temnepartktijkapitulli.UtrheqnxnsvevmendjentekrubrikaPyesim
Thekson q shum gjallesa shtegtojn para dimrit dhe jep shembuj t ktij
shtegtimi.Mpastrajton.
Prforcon:PunohetrubrikaTmbajmmend
Kontrolliitkuptuarit:Punohetrubrika:Vlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Dallndyshetindrtojnfoletnpemporedhenballkonetndrtesave.
2.Dallndyshetshtegtojndovitngavendeteftohtaprnvendetengrohta,
kursengjalatshtegtojnvetmnjhernjetnetyre,prturiprodhuar.
3.Pelikantjankafshshtegtare.
9.2.Pseshtegtojnkafsht?
x Trendistrearsyesepseshtegtojnkafsht.
x Tshpjegojsesiegjejnrrugndallndyshetprnvendinkushtegtojn.
Mjetet:libriiditurissnatyrs.
149
Fjalkye:orientim,klim,riprodhim.
Motivimi:ShtronsituatndhepyetjeterubriksPyesim.
PunonmenxnsitrubriknPyesimdheprgjigjemdheshpjegonqkafsht
shtegtojnprarsyeklimatikedheushqimore.
Kontrolliitkuptuarit.Renditniarsyetseprseshtegtojnkafsht.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Jo,burimetushqimoretkafshvenstintndryshmenukjantnjjta.2.
Mungesaeushqimitbnqdallndyshettshtegtojnnnjvendmeushqim
mtbollshm.3.Po,nevojaprriprodhimbnqkafshttshtegtojn.
9.3.Gjumidimrorikafshve
x Tgrupojkafshtnatoqbienngjumdimrordhenatoqbienn
plogshti.
x Trendisarsyetsepsedisakafshbienngjumtthelldimror.
x Tshpjegojsepseuletaktivitetijetsorgjatgjumittthell.
Fjalkye:gjumdimror,plogshti,energji.
Fillonmesituatn:Renditnidisandryshimeqpsonnatyrandimr.
Shtron pyetjen: far ndodh n kt rast me ushqimin e kafshve? Dhe si e
kalojndimrinkafshtepyllit?Letuprgjigjemiktyrepyetjeve.
Trajtojmsparikafshtqbienngjumdimrordhempaskafshtqbien
nplogshti.
Kontrolliitkuptuarit:Cilashtarsyejaqdisakafshbienngjumtthell?
1. Evrtetapoegabuar
150
2.Pyetjedhedetyra
1.Gjumidimrorulejonkafshvetkursejnenergjitnkohnkursigurimii
ushqimitbhetshumivshtir.2.Temperaturaetrupittkafshveqbjn
gjumdimroruletme5graddheprrrjedhojgjithafunksionetjetsoret
ktyrekafshvengadalsohen.
9.4.Prshtatshmrianmjedisetndryshme
x Trendisfaktortqndikojnnprshtatje.
x Tshpjegojpsekafshtduhettprshtaten.
Fjalkye:prshtatshmri,gzof,mjedis.
Trheqvmendjenmepyetjensefarkatveantlkuraeariutpolar?Poajoe
iriqit? Rendit faktort q ndikojn n prshtatshmrin e kafshve. M pas
prshkruanprshtatshmrin e ariut n kushtete mjedisit ku jeton ( lkura dhe
shtresaedhjamit).Llojeteprshtatshmrisjantndryshmep.shlepurindrron
ngjyrnegzofit,etj.TrheqvmendjennrubriknTmbajmmend.
Kontrolliitkuptuarit:Pseshterndsishmeprshtatshmriaprkafsht?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Klima, gjetja e ushqimit, mbrojtja, jan disa nga faktort q kushtzojn
prshtatshmrin. 2. Pr t mos u br pre e grabitqarve t tyre, shum
insekte prshtatin ngjyrn e tyre me at t lules. 3. Shtresa e dhjamit posht
lkursritetprtimbrojturkafshtngaiftohti.
151
9.5.Kafshtdhestint
x Tshpjegojpsegjallrohetjetaekafshvenpranverdhenver.
Fjalkye:stin,pranver,ver,vjesht,dimr.
Pasi jan shtruar pyetjet e rubriks Pyesim, shpjegohet pse kafsht
gjallrohen n pranver. Gjithashtu thekson se sjellja e kafshve do t varet
shumngastintevitit,etj.
Kontrolli i t kuptuarit. Pse shumica e kafshve zgjedhin pranvern pr tu
shumuar?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Npranvermotifillondhengrohetdheshtegtartkthehen,ushqimiikafshve
bhetibollshm,shumimiikafshvendodhnktperiudhpasitvegjlitetyre
duankohtngrohtdheushqimprturritur.3.Sjelljaekafshvenukshte
njjtnstinnedimrit,p.shariufle,dallndyshetshtegtojnnvendetngrohta,
disakafshngordhin,troftazgjedhdimrinprturiprodhuaretj.

KREU10
TUSHQYERIT
10.1.Grabitqartdheprejaetyre
x Tpohojsefarjangrabitqartdhefarshtpreja.
x Tcilashtdobiaegrabitqarve?
Fjalkye:grabitqar,pre,grabitqaritoks,grabitqariujit,grabitqariajrit.
152
Msuesishpjegonsefarjangrabitqartdhefarshtprejaetyre.Mpasi
ndangrabitqartnttoks,ajrit,ujitdhejepveoritesecilitprejtyre.Thekson
gjithashtuqnjgrabitqarshrbensipreenjgrabitqaritjetr.Eilustronktme
shembujtshumt.Mpasindangrabitqartntditsdhetnats.
Kontrolliitkuptuarit.Cilishtndryshimindrmjetgrabitqaritdhepres?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Ujku,dhelpra,luani,gjarpri,shqiponja,skifteri,bufi,peshkaqeni,krokodilietj.
2.Prejasulmohetdhe shrbensi ushqim prgrabitqarin,grabitqarisulmondhe
ushqehetmeprenevet.3.Grabitqartpastrojnnatyrnngakafshtesmura.
10.2.Veoritegrabitqarve
x Trendisveoritegrabitqarve.
x Tshpjegojsepsegrabitqartkanshqisa,thonjdhedhmbtmpreht.
Fjalkye:nuhatja,shikimi,dgjimi,kthetrat.
ShtrohenpyetjeterubriksPyesimdhempasshpjegonseprsegrabitqart
kanorganeteshqisaveshumtzhvilluara.
Mpastrajtonseprsegrabitqartkandhmbtmprehtadhethonj.
Kjotemmundtzhvillohetdhenformdiskutimi,dukeindarnxnsitn
dy grupe. I pari trajton shqisat e tyre t zhvilluara kurse grupi i dyt trajton
thonjtdhedhmbtempreht.
Kontrolliitkuptuarit.Siekapdheevretprenevetnjgrabitqar?
1. Evrtetapoegabuar
153
2.Pyetjedhedetyra
1.Shqiponjaekapprenevetmeantkthetrave,thonjve,qjansiengel
dhempasevretmeantsqepittfortetkthyerdhemeantdhmbve
shum t fort. 2. Organet e shqisave t grabitqarve shrbejn pr kapjen sa
mlehttpresstyre.
10.3.Shpendtqushqehenmeprodhimebimore
x Tshpjegojpseshpendtqushqehenmemprodhimebimorehanshum.
x T shpjegoj se cili sht roli i sqepit t shpendve q ushqehen me
prodhimebimore.
Fjalkye:prodhimebimore,sqepi.
Shtronpyetjeterubrikspyesimdhempasshpjegonqshumicaeshpendve
nuk jan grabitqar dhe se ato ushqehen me prodhime bimore. Gjithashtu
shpjegon se prse ato han shum dhe pr rrjedhoj shkaktojn edhe dme
bujqsore. Thekson se sqepi sht organi kryesor pr kapjen e ushqimit dhe
drejtonnxnsitnfiguratelibritfaqe,137prformatndryshmetsqepitt
shpendve.Nktmnyrtregonsesisqepishtprshtaturmemnyrne
t ushqyerit t shpendit. M pas u pohon nxnsve rrugn q ndjek ushqimi
dhepseshpendthanedhegur.
Kontrolliitkuptuarit
Cilat jan t prbashktat dhe dallimet ndrmjet shpendve grabitqar dhe
atyrejograbitqar?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Forma e sqepit varet nga mnyra e t ushqyerit t shpendit. 2. Gurt
shrbejn pr t thrrmuar ushqimin n stomak. 3. Shpendt jan gryks t
mdhenjsepseatakannevojprenergji.
154
10.4.Kafshtbarngrnse
x Tpohojsefarquhenkafshbarngrnse.
x Tshpjegojsepsedisakafshbarngrnsequhenriprtypse.
Fjalkye:barngrns,prtypje,riprtypje,plnds.
Jepkonceptinekafshsbarngrnsedheshembujttyre.Mpasshpjegonse
prse shrben gjuha e lops, nofullat e saj dhe plndsi. Vihet theksi se pse
lopashtkafshriprtypse.
Kontrolliitkuptuarit.Psedisakafshquhenriprtypse?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Disa kafsh barngrnse quhen riprtypse sepse ushqimi i prtypur
rikthehetprtuprtypuredhemmir.2.Barngrnsithanmshumprt
siguruar energjin e nevojshme. 3. Delet han bar q gjendet me shumic n
fusha,kursedhitnmalesepseushqehenmegjetheteshkurrevetulta.
10.5.Siushqehenbalenat?
x Tjapnjarsyepsebalenatjangjitar.
x Trendisarsyeteshtegtimittbalenave.
Fjalkye:balen,plankton,krill.
Shtrohen pyetjet e vna n motivim. Trajton rubrikn e par: balenat jan
kafshdetare.
155
Mpasijepetprgjigjepyetjessepsebalenatdalinherpasherensiprfaqetujit.
Kalon n t ushqyerit e balenave. Ajo ka nevoj pr 4 ton ushqim n dit,
prandaj i duhet t kaloj n goj miliona metr kub uj. Balena ushqehet me
mikrogjallesa q quhen planktone (mikrogjallesa bimore dhe shtazore ).
Gjithashtuatoushqehenedhemedisallojkarkalecash.Prkufizo qtrsiae
ktyregjallesavequhetkrill.Balenatshtegtojn.
Shnim: Prdoren shifrat e vendosura n libr pr masn dhe prmasat e
balenave,krahasuarmemnyrnetushqyeritttyre.
Kontrolliitkuptuarit:Prshkruajmnyrnetushqyerittbalens.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Prtsiguruarushqiminajofutngojmilionametrkubujdheebashk
metoedheushqimin.Nqiellznetyrebalenatkandyrreshtamefletzat
holla q varen kur uji hyn n goj, gjuha ngrihet lart, uji kalon prmes
fletzave ku l ushqimin dhe vet del jasht me presion. Ushqimi i kapur
glltitet. 2. Balena ushqehet me mikrogjallesa bimore dhe shtazore, pra me
krill.3.Balenatshtegtojnprtsiguruarushqimtbollshm.
KREU11.
NDRYSHIMETGJATRRITJES
11.1.Silinddherritetbretkosa?
x Tprkufizojdukurinepllenimit.
x Tprshkruajfazatntcilatkalonzhvillimiibretkoss.
Fjalkye:larv,branshi,pllenim,metamorfoz.
SparitrajtohetrubrikaPyesim.
Msuesja v n dukje se bretkosat riprodhohen n pranver dhe n ver.
Shpjegohetsefarquhetpllenimdhesefarquhetpllenimijashtm.Shtron
156
pyetjenposizhvillohetbretkosa?Dukeprdorurfigurnelibrit,faqe142dhe
faqe143shpjegonfazatezhvillimittbretkoss.Jepkonceptinezhvillimitme
metamorfoz dhe m pas krkon nga nxnsit t prgjigjen nse sht i till
apojozhvillimiibretkoss.
Kontrolliitkuptuarit.Psethemisezhvillimiibretkossbhetmemetamorfoz?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Bretkosatiftohennpranverdhenversepsemotishtingrohtdhejan
kushteteprshtatshmeprzhvilliminevezve.Veztkrkojnujtngrohtq
tzhvillohen.2.Larvatmarrinfrymmebranshi,kursebretkosatmemushkri,
larvatkanbisht,kursebretkosatkankmb.3.Numriibretkosaveshtmi
voglsenumriivezvetpllenuarasepseveztgrabitenngapeshqit.
11.2.Silindindherriteninsektet
x Tshpjegojsibhetzhvillimiifluturs.
x Tshpjegojsilinddhezhvillohetnjkarkalec.
x Tbjdallimindhejapshembujtnjmetamorfozetplotdhejotplot.
Fjalkye:pup,nimf,metamorfozeplot,metamorfozjoeplot.
Pasi shtrohen pyetjet e vendosura n motivim, pra shtron pyetjet e rubriks:
Pyesim, shpjegon, duke prdorur edhe figurn e librit, faqe 144, ciklin e
zhvillimittnjfluture.Theksohetselarvatngjajnmshummekrimbat.Pas
disamuajshlarvatshndrrohennpupecilafutetbrendanjlvozhge.Pupa
nuklvizdhenukushqehet.Ajoshndrrohetpakngapaknformnerritur.
Asajidalinkrahtdhepasmbarimittzhvillimit,lvozhgaahetdheflutura
deljasht.Themisekemimetamorfoztplot.
Trajton m pas se si lind dhe zhvillohet karkaleci, duke trajtuar tri fazat
kryesore:vez,nimf,karkalecirritur.Theksohetsenimfangjanmetrriturin
pornukshtnjsoj.Nktrastthemisekemimetamorfozjotplot.
157
Kontrolli i t kuptuarit: Ku qndron dallimi ndrmjet nj metamorfoze t
plotdhenjmetamorfozejotplot?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Nmetamorfozneplot,larvanukngjanfaremeformnerritur,kursen
metamorfozn jo t plot, nimfa ngjan me t rriturin. Metamorfoza e plot
kalonnpr4faza,kursemetamorfozajoeplotkalonnpr3faza.2.Larva
nukngjanfaremetrriturin,kursenimfakangjashmrimetrriturin.3.Po,
kanngjashmri,pasitdyjazhvillohenmemetamorfoz.
11.3.Ngavezatekzoguipuls
x Tshpjegojsesishtendrtuarveza.
x Tshpjegojsiformohetzoguipuls.
Mjetet:libriiditurissnatyrs,njkokrrveztfreskt.
Fjalkye:kllok,ebardhaevezs,everdhaevezs.
Si fillim njihen nxnsit me objektin e ksaj ore. Thyejm me kujdes nj pjes t
lvozhgs, trhiqet vmendja tek lvozhga q shrben pr mbrojtjen e pjess s
brendshme dhe m pas tek dy cipat e brendshme, t holla, t cilat formojn nj
dhomzmeajr.Mpastregohetebardhadheeverdhaevezs.Theksohetqe
gjithvezaepulsshtnjqelizepllenuardhepllenimibhetbrendatrupitt
puls.Vezaepapllenuarnukmundtlindkurrzogj.M passhpjegohetsesi
formohetzoguipuls.
Kontrolliitkuptuarit:Psedisaveztngrohurangakllokanuklindinzogj?
Pseshrbendhomaajrore?
1. Evrtetapoegabuar
158
2.Pyetjedhedetyra
1.Disaveznuklindinzogjsepseatonukjantpllenuara.2.Pllenimiivezs
spulsshtnjpllenimibrendshm,kurseaiibretkossshtnjpllenimi
jashtm.3.Zoguisapolinduripulsshtmivoglsevezasepsenjpjese
vezsshrbenprtformuarorganetdhenjpjesprtushqyerembrionin.
11.4.Riprodhimitegjitart
1. Tbjdalliminndrmjetriprodhimittekshpendtngariprodhimitek
gjitart.
2. Tshpjegojrolineplacentssgjitarve.
3. Targumentojpsezhvillimiibebesntrupinennsshtmisigurt
sezhvillimiibebesjashttrupittnns.
Fjalkye:placenta,gjitart,mbarsmria,shtatznia
Sparishpjegohetqpllenimishtibrendshm,qelizamashkullorebashkohet
meqeliznfemroredhevezaepllenuarzhvillohetprtdhnbeben.Trhiqet
vmendjaqpllenimishtibrendshmdhesevezazhvillohetntrupinenns.
Aty bebja ka kushte t mira pr ushqim, ruajtje, zhvillim. M pas trajtohet
zhvillimiibebesntrupinennsdheshpjegohetsepseemrtohengjitar.
Kontrolliitkuptuarit:Psekafshtmepllenimtjashtmpjellinshumvez?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Nrastineshpendve,bebetzhvillohenjashtorganizmittnns,kursete
gjitartbebetzhvillohenntrupinenns.2.Placentaruanbebetngagoditjete
ndryshme. 3. Zhvillimi i bebes n trupin e nns ka kushte m t mira pr
ushqim,zhvillimdhenveantishtembrojturmir.
159
KREU12.
BASHKLIDHJAEGJALLESAVE
12.1.Zinxhiriushqimorigjallesave
x T shpjegoj pse themi q gjallesat jan prodhuese dhe konsumatore t
ushqimeve.
x Tjapkuptiminenjzinxhiriushqimor.
Fjalkye:prodhues,konsumator,zinxhirushqimor,shprbrs.
Shpjegohetpsebimtjanprodhuesetushqimitkursekafshtjankonsumatore
t tyre. Pasi ka shpjeguar zinxhirin ushqimor msuesja krkon q nxnsit t
prshkruajnzinxhirinushqimorkutprfshihetbari,lepuri,dhelpra.Kushsht
prodhuesidhekushshtkonsumatorinktzinxhir?
Kontrolliitkuptuarit:Cilishtkuptimiinjzinxhiriushqimor?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.shtnjciklqfillonmebimtdhevazhdonmekafshtbarngrnsedhe
mishngrnse. 2. Shprbrsit jan mikrogjallesat dhe krpudhat. Ata
shprbjn gjallesat e vdekura duke i kthyer ato n kripra minerale, q
prdoren pr rritjen e bimve. 3. Kafsht barngrnse jan konsumator, por
edheprodhuesiushqimit.
12.2.Njeriusikonsumatoriprodhimevebujqsore
x Tshpjegojpsethemisenjeriushtgjallesgjithkangrnse.
x T arsyetoj pse njeriu konsumon prodhimet bujqsore pasi ti ket
prpunuarato.
160
Fjalkye:prodhimebimore,prodhimeshtazore,ferm,fabrik.
MotivimishtronpyetjeterubriksPyesim
ShtrohenpyetjetehartuaranrubriknPyesimdhempasargumentohetpse
themi q njeriu sht gjalles gjithkangrnse. M pas sqarohet se njeriu
kultivonshumprodhimebujqsoredheprktaindryshonmjedisinrrethues.
Kontrolliitkuptuarit:Kuqndrondallimindrmjetnjeriutdhegjallesavet
tjerabarngrnse?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Njeriuiprpunonprodhimetbujqsoredhenukkonsumontgjithallojete
bimve si i merr nga fusha. 2. Prodhimet bujqsore jo gjithmon jan t
garantuarakurblihenntregsepserndsikaedhemnyraerritjessbimve
bujqsore.
12.3.Njeriusikonsumatoriprodhimeveblegtorale
x Tshpjegojqnjeriuushqehetedhemeprodhimeshtazore.
x T rendis burimet kryesore prej t cilave njeriu siguron prodhimet
shtazoretushqimitttij.
Fjalkye:kafshshtpiake,kafshtegra,fermblegtorale.
N kt tem trajtohet fakti q njeriu ushqehet edhe me prodhime shtazore.
Porktoprodhimeduhenprpunuar.Msuesjaprdorfiguratelibritfaqe156
pr t shpjeguar prpunimin e produkteve shtazore dhe n veanti t
prodhimeveblegtorale.
Kontrolliitkuptuarit:Kuqndronndryshimindrmjetnjeriutdhekafshve
ttjeramishngrnse?
161
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Njeriudallohetngamishngrnsitetjerseparasetikonsumojproduktet
shtazore, ai i prpunon ato. 2. Burimet kryesore t produkteve shtazore jan:
kafshtshtpiake,peshqit,kafshteegra,etj.3.Disangaprodhimetshtazore
qneprdorimnshtpittonajan:qumshti,djathi,gjiza,kosi,etj.
12.4.Ndikimiinjeriutmbinatyrn
x Targumentojqveprimtariaenjeriutndryshonnatyrn.
Fjalkye:ndotjaeajrit,ndotjaetoks,ndotjaeujit.
Bhetkujdestargumentohet,dukeprdoruredhefigurnelibritqnjeriue
shndrronnatyrn,meantndrhyrjevettij.Theksohetsektondrhyrje,
kur jan t pamenduara mir shkaktojn ndotjen dme t mdha n jetn e
bimvedhetkafshve.Mpasrenditdisangapasojatendotjesstoks,ujit,
ajrit dhe cilit jan ndotsit m t mdhenj t tyre. Duhet br kujdes n
trajtiminefaktitqzinxhiriushqimornukduhettkputet.
Kontrolliitkuptuarit:Ciltjanndotsitkryesortmjedisit?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Ndotsitkryesortmjedisitjan:tymratemakinave,tymratefabrikavee
uzinave, helmet e ndryshme q derdhen n uj nga industria, etj 2. Ndotja
shkaktondmtiminejetssshumkafshve.
162
12.5.Tmbrojmbimtdhekafshtnrrezikzhdukjeje
x Trendisshkaqetezhdukjessbimvedhekafshvesidhetmasave
qmerrenprmbrojtjenetyre
Fjalkye:listaekuqe,kafshtrrezikuara,bimtrrezikuara.
Theksonseprshkaktndryshimeveqkapsuarmjedisi,njnumrimadh
qeniesh t gjalla, rrezikojn t zhduken. M pas sqarohen nxnsit se far
sht lista e kuqe. E argumenton me faktin q n vendin ton, kjo list
prmban41llojebimshdhe45llojekafshsh.
Kontrolliitkuptuarit:Ciltjanndotsitkryesortmjedisit?
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Arsyet e zhdukjes s shum bimve dhe kafshve jan t lidhura me
veprimtarin e njeriut si p.sh prerja e pyjeve. 2. Ndotja e ujit sht nj nga
arsyet kryesore t zhdukjes s shum bimve dhe kafshve t ujit. 3. Kjo ka
ndodhurprshkaktprerjespakritertpyjeve,ndotjessetoksmeprodukte
tnaftsdhekimikatevettjeratrrezikshme,ndotjessajritngandrtimet,
tymratemakinaveetj.
163
Dituri Natyre 5
Teksti msimor Dituri natyre 5 sht hartuar nga:
Prof. Dr Eduard Andoni, Prof. Dr. Perikli Qiriazi,
Prof. Dr. Sknder Sala, Prof. Dr. Ethem Ruka dhe Aida Rmbeci
PERMBAJTJA
Strukturaelnds..................................................................................................................167
KREU1
1.1Ashtiprhapurujinnatyr?..................................................................................179
1.2Akullishtmilehtseuji..........................................................................................180
1.3Ujishtnjtretsshumimir...................................................................................181
1.4.Ujifortdheujibut.................................................................................................182
1.5.Ujiipijshm.....................................................................................................................183
1.6.Pastrimiiujit...................................................................................................................184
KREU2
2.1Ngasebindemiprekzistencneajrit?.......................................................................185
2.2.Disakarakteristikatajrit..............................................................................................186
2.3Ngaseprbehetajri........................................................................................................187
KREU3
3.1.farshtdjegia?..........................................................................................................187
3.2Ndotjaeajritdheeujit...................................................................................................188
3.3.Mbrojtaeatmosfers,njdetyrekohs.....................................................................189
KREU4.SISTEMITINGULLOR
4.1.Yjet,galaktikatdhegjithsia.........................................................................................190
4.2.Yjsitdhesistemidiellor..............................................................................................191
4.3.Diellidheplanett...........................................................................................................192
4.4.Satelitttrupattjertsistemitdiellor...................................................................193
4.5.Lvizjaetrupavetsistemitdiellor.............................................................................194
4.6.PasojaterrotullimittToksrrethDiellit..................................................................195
4.7.NdrtimiibrendshmiToks......................................................................................196
4.8.Formimiitoks,oqeanevedhekontinenteve.............................................................197
4.9.Trmetet............................................................................................................................198
4.10.Prhapjaetrmetevenbot.......................................................................................199
4.11.Vullkanet........................................................................................................................200
4.12.Prhapjaevullkaneve..................................................................................................201
4.13.Mbrojtjangatrmetetdhevullkanet.........................................................................201
KREU5.TINGULLI
5.1.Burimettingullit...........................................................................................................202
5.2.Tingullidhemjedisi........................................................................................................203
5.3.Siprhapettingulli..........................................................................................................204
5.4.Mjedisetdhetingulli.......................................................................................................205
5.5.Zhurmat............................................................................................................................206
5.6.Jehona................................................................................................................................207
5.7.Tingujtnukjantgjithnjsoj.....................................................................................208
5.8.Sifletdhedgjonnjeriu.................................................................................................209
5.9.Muzika..............................................................................................................................209
165
KREU6GJALLESATDHEPROCESETEJETS
6.1.Egjalladhejoegjalla......................................................................................................210
6.2.Qeliza,tullabazeqenievetgjalla........................................................................211
6.3.Veoriteqelizsbimore...............................................................................................212
6.4.Ngaqelizatteorganizmi................................................................................................214
6.5.Mikroskopi.......................................................................................................................215
6.6.Eksperimentojmsbashku:Tvzhgojmmemikroskop.....................................216
KREU7BIMTDHEMJEDISIITYRE
7.1.Llojetebimve.................................................................................................................217
7.2.Bimtkankrkesaprturritur..................................................................................218
7.3.Ndryshimetnmjedisdherritjaebimve..................................................................220
KREU8NDRTIMIDHEFUNKSIONIMIIBIMVE
8.1.Ndrtimidhefunksioniibimve.................................................................................221
8.2.Ndrtimidhefunksioniirrnjs...................................................................................222
8.3.Ndrtimidhefunksionetekrcellit..............................................................................223
8.4.Shndrrimetekrcellit...................................................................................................224
8.5.Provojmqarkulliminelndvetebimt...................................................................225
8.6.Ndrtimiigjethes...........................................................................................................225
8.7.Funksionetegjethes.......................................................................................................226
8.8.Tkoleksionojmllojetndryshmegjethesh.............................................................227
8.9.Tprovojm:bimtmarrinfrymdhekryejnfotosintezn....................................228
8.10.Bimtpaluledhemelule.............................................................................................228
8.11.Bimtmelulefarveshuradhefarzhveshura........................................................229
8.12.Shumimivegjetativibimve.......................................................................................230
KREU9
9.1.Gjallesatshtazorejantvarurangaatobimore........................................................231
9.2.farnajapinbimt?.....................................................................................................232
9.3.Bimtmjeksoredhebimtezbukurimit....................................................................233
9.4.Dukembrojturpyjet,mbrojmbimtdhekafsht.....................................................234
166
Gjithsej:70or35javx2or=70or
Sasiae
Nr. Linjat Nnlinja
orve
1 Lndtdhevetit Sjelljetlndve 6
Ndryshimetlnds 3
Ndarjaelndve 3
2 Mjedisifizik Sistemidiellor 13
Tingulli 9
3 Gjallesatdhe Tnjohimdhestudiojmtgjalln 6
procesetejets Bimtdhemjedisiityre 3
Ndrtimidhefunksionimiibimve 13
Bimtdhenjeriu 4
4 Ortelira 10
LINJATDHENNLINJATEPRMBAJTJES
LINJA1:Lndtdhevetitetyre
x Sjelljetlndve
x Ndryshimetlnds
x Ndarjaelndve
LINJA2:Mjedisifizik
x Sistemidiellor
x Tingulli
LINJA3:Gjallesatdheprocesetejets
x Tnjohimdhestudiojmtgjalln
x Bimtdhemjedisiityre
x Ndrtimidhefunksioniibimve
x Bimtdhenjeriu
SynimeteprgjithshmetDituriNatyre5
1. Marrjenenjohuriprshkencatenatyrs.Taftsojnxnsitnprocesine
prfitimitdhezhvillimittkoncepteveelementareshkencore.
2. T zbuloj lidhjet e varsis s bots s gjall dhe mjedisit, varsis
prbrjeelndsvetiprdorimetj.
3. T aftsoj nxnsit t bashkveprojn me mjedisin n mnyr t
ndrgjegjshme,tprgjegjshmedhekonsensuale.
167
LINJA1.LNDTDHEVETITETYRE
Nnlinja1.1:Sjelljetlndve
Konceptet:
Uj: siprfaqsor, nntoksor, i mbl, i kripur, i fort, i but, i distiluar, i
pastr,ipapastr.Tretsiregazt,efektiserr,ngrohjeglobale,ndotjeeajrit,
mbrojtjeeujit,ajrit.
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn q uji vjen nga burime t ndryshme (liqenet, puset,
burimet,akujbore,lumenj,puseartificial,shira,deteoqeane)
x Tdallojnujratsiprfaqsordhenntoksor;
x Tdallojnprngavetitdheprbrjaujinembldheujinekripur(si
nshije,temperaturvlimietj);
x Tprshkruajnburimeteujittpijshm;
x T zbulojn eksperimentalisht se uji i pijshm i marr nga burime t
ndryshmekashijetndryshme(testprshijeneujittmarrngaburime
tndryshme);
x T shpjegojn se uji i nj burimi sht i ndryshm nga uji i nj tjetr
burimi pr shkak t mineraleve t ndryshme dhe sasive t ndryshme t
tyreqprmbahennuj;
x T dallojn eksperimentalisht ujin e fort prej ujit t but (prova e
shkumzimittsapunit);
x T prshkruajn q uji i fort prmban sasi m t mdha mineralesh t
treturankrahasimmeujinebut;
x Tshpjegojnqujiidistiluarshtujipastr,pandonjmineralapo
kimikatttreturnt;
x Ttregojneksperimentalishtqujiiqartmundtmosjetujipastr
(uji mund t prmbaj shum organizma t gjalla, p.sh. baktere, viruse,
krimbaparazit);
x T zbulojn prdorimet e ujit n jetn e prditshme (ushqimi dhe higjiena
personale, bujqsi, industri, sporte dhe argtim, zjarrfikset, ngrohjen
qendrore,ftohje,mullinjtmeuj,hidrocentrale,transportetujoreetj);
x T prshkruajn ajrin si nj tretsir t gazt (t azotit, dyoksidit dhe
monoksidittkarbonit,dyoksidittsqufurit,oksigjenitetj);
x T shpjegojn rndsin e ajrit pr qeniet e gjalla (n lidhje me oksigjenin,
dyoksidinekarbonitdhembajtjenetemperaturssprshtatshmeprjetn
ntoketj).
168
x T prshkruajn efektin serr, shkaqet e tij dhe ndikimet e ngrohjes
globalenmjedis;
x Tdiskutojnrrugtndotjessajrit(siindustria,transporti,urbanizimi);
x T shpjegojn q ndotja e ajrit, lviz nga njri vend n tjetrin dhe se t
gjithnemundemitambrojmajrin,ngandotjet.
Nnlinja1.2:Ndryshimetlnds
Konceptet:
Procesiidjegies,oksid,shiacid,hollimiishtresssozonit
Nxnsittjenngjendje:
x Tprshkruajnndotsiteujit(siplumbi,merkuri,plehratkimike,vajrat,
nafta,plastika,pesticidet,detergjentet,tretsitpastrues);
x Tdiskutojnrrugtndotjessujit(si:ujratezeza,industria,bujqsia,
ndotjeturbane)dhepasojatendotjessujit;
x Tprshkruajnsindotenujratnntoksor;
x Tdemonstrojneksperimentalishtqoksigjenindihmondjegien;
x Tdemonstrojnnrrugeksperimentale,qdjegiaelndvedjegsen
oksigjenprftondyoksidinekarbonitdheenergjin(qymyre+oksigjen,
dyoksidkarbonidheenergji);
x Tshpjegojnquji,ajrindryshojnvetitetyreprshkaktndryshimeve
tprbrjesttyre,sip.sh.,ngandotsit;
x Tshpjegojnrolineozonitnmbrojtjenejetsntok,dheprshkruajn
rolinendotsvenhollimineshtresssozonit;
x T shpjegojn formimin e shirave acide dhe ndikimin e tyre n mjedis(
P.shdyoksidiikarbonit,oksidetesqufuritbashkohenmeavujteujitdhe
bhenacidik);
Nnlinja1.3Ndarjaelndve
Konceptet:
kripzim,distilim,kripore,aparatdistilimi,pastrimiiujit,klorinim.
Nxnsittjenngjendje:
x Tveojneksperimentalishtuj,ngamaterialetndryshmesitoka,karota,
etj;
x Tprshkruajnkripzimineujittdetevemeantavullimit;
x Tdemonstrojnnxjerrjeneujittpijshmngatoka(ndrtimiimodelittnj
pusi);
169
x T prshkruajn distilimin si nj mnyr e ndarjes s substancave t nj
tretsireujoreprmesprocesevetavullimitdhekondensimit;
x T zbulojn n rrug eksperimentale q filtrimi i ujit sht nj hap i
rndsishmnpastrimineujit(filtrimilargonsubstancatdmshmen
ujsidhera,gurshkmboretj);
x T prshkruajn trajtimin e ujit, stadet e trajtimit (grumbullimi dhe
depozitimi,ajrosja,filtrimi,klorimi,shprndarja).
LINJA2MJEDISIFIZIK
Nnlinja2.1:Sistemidiellor
Konceptet:
Sistem diellor, planet, koh rrotullimi, rrotullimi i Toks rreth boshtit, stin,
rrotullimiitoksrrethDiellit,ekuinoks,solstic,lartsieDiellit,fazeHns,eklips,
eklips i Hns, eklips i Diellit, meteorit, astronaut, anije kozmike, yll, yjsi,
brthama,manteli,korjaeToks,pllakatektonike,trmet,zonsizmike,sizmografi,
shkall Rihter, vullkan, magma, vullkan aktiv, vullkan joaktiv, llav, krateri i
vullkanit,vatraevullkanit,oxhakuivullkanit,prrenjtellavs.
Nxnsittjenngjendje:
Tprshkruajnsistemindiellor.
TtregojnciltjanplanettqprbjnsisteminDiellor;
Ttregojnseciliplanet:
a) shtmimadhdhemivoglnsistemindiellor;
b) shtmafrdhemlargToks;
c) ekakohnerrotullimitrrethDiellitmtgjatdhemtshkurtr.
Tskicojndhemodelojnsistemindiellor.
x TprshkruajnTokn,Hnndhelvizjetetyrenhapsir.
T prshkruajn krijimin e ditnats dhe ndryshimin e stinve, si
rezultatirrotullimittToks;
Tskicojnendrtojnnjmodelqdemonstronndrriminestinve;
TbjnlidhjenmidislartsissDiellitnqiell,gjatsisshijess
trupave dhe stins (p.sh., n dimr,n mesditDielli sht m ult
nqielldhehijaetrupitshtmegjatsenver);
TdallojnfazatendryshmetHns(p.sh.,Hnaere,Hnaeplot
etj)dhetishpjegojnatosirezultatirrotullimittsajrrethToksdhe
Diellit;
170
T skicojn e zhvillojn veprimtari q demonstrojn prftimin e
fazavetHns;
TkrahasojnrrotullimineToksrrethDiellitmeattrrotullimitt
HnsrrethToks;
TshpjegojnsikrijoheneklipseteHnsdhetDiellitdhetbjn
dalliminmidistyre;
Tskicojndhendrtojnnjmodelosetzhvillojnnjveprimtari
prdemonstrimineeklipsittHnsdheDiellit;
T prshkruajn siprfaqen e Hns (p.sh, ka kratere, male,
rrafshina) dhe t shpjegojn si jan krijuar krateret n Hn (p.sh,
ngarniaemeteoritve);
Tnjohinmeteorittsishkmbinjqbienngahapsira;
TkrahasojnprmasateHnsmetToks;
T prshkruajn se mungesa e atmosfers dhe e ujit n Hn sht
shkakimungesssjets;
TprshkruajnudhtimetkozmikenHn.
x TprshkruajnDiellindheyjet
TprshkruajnDiellin(p.sh.,sinjsferemadhe,ezjarrt,egazt,
me energji t madhe) dhe njollat e Diellit si zona ku gazet kan
temperaturmtult;
TkrahasojnprmasateDiellit,Toks,Hns;
T japin shembuj t rolit t Diellit pr ekzistencn e jets n Tok
(p.sh.,ushqimiigjallesavevaretngaDielli);
Tidentifikojnobjektetqshohinnatnnqiell(p.sh.,yjet,yjsit,
YllinPolar);
T dallojn dhe emrtojn yjsit e Dragoit, Arushs s Madhe,
ArushssVogl,YllitPolar;
Tvizatojnnjyjsidhetaemrtojnat(p.sh.,tArushssMadhe);
TbjnnjvizatimkuttregojnsimundtagjejnYllinPolar.
x Tprshkruajntrmetetdhevullkanet
TprshkruajnstrukturneToksngabrthama,mantelidhekorja;
TprshkruajnpllakattektonikesielementetkoressToks;
T prshkruajn dukurin e trmeteve si dukuri e lvizjes s
pllakavetektonike;
T tregojn zonat e njohura sizmike n hartn e bots dhe t
171
prmendintrmetetmtmdhanhistorinbotrore;
T njohin aparatin q prdoret pr t matur intensitetin e trmetit
(sizmografi);
T njohin shkalln Rihter, si njsi matse e intensitetit t trmetit
(p.sh.,shkalla1meultadhe9melarta);
T prshkruajn rreziqet dhe dmet nga trmetet (p.sh., prishja e
banesave,vdekjetetj);
Tprshkruajndhedemonstrojnmnyratembrojtjesngatrmetet(p.sh.,
futjaposhtnjtavolinetfortmetalike,shtrirjaprgjatdritaresetj.);
T prmendin zonat sizmike t Shqipris dhe ti tregojn ato n
hartneShqipris;
TprmendintrmetetmtmdhanhistorineShqipris;
Tdallojnvullkaninaktivngaaijoaktiv(p.sh.,dukeparfototenj
krateritvullkanittshuar,metymosemellav);
Tprshkruajnstrukturnevullkanit(p.sh.,vullkaniprbhetnga
krateri, oxhaku parsor dhe dytsor, vatra e vullkanit ose dhoma e
magms,prrenjtellavs);
Tprshkruajnsikrijohetvullkani(p.sh.,sirezultatidridhjeve,toka
ahetdhemagmadellartmepresionnformnellavs);
T tregojn zonat vullkanike n hartn e bots dhe t prmendin
vullkanetmtmdhenjnbot.
Nnlinja2.2:Tingulli
Konceptet:
Tingulli,materialveuesitingullit,materialpruesitingullit,dridhja,lartsia
etingullit,tingullilart,iult,zhurma,jehona,komunikimi,energjia,muzika,
zri,ndryshimi,perceptimi.
Nxnsittjenngjendje:
x Tshpjegojnnatyrndhevetitetingullit.
T eksplorojn, dallojn dhe prshkruajn tinguj t ndryshm n
mjedis(p.sh.,meantvizatimevetndryshme);
Tvzhgojndhekrahasojnprhapjenetingullitnajr,ujdhedisa
trupatngurt(p.sh.,tingullinqmerretndisatubatmbushurme
ujnniveletndryshme,apovazomemadhsitndryshme);
Tvzhgojnpraktikishtprhapjenetingujvenmaterialetndryshme
pr t prcaktuar efektivitetin e prhapjes s tij (p.sh., n shufrat
metalike,tubatplastikdheprejbakri,trupatezgavruarprejdrurietj.);
172
T klasifikojn materialet veues dhe prues t tingullit, duke
vzhguar praktikisht prhapjen e tij (p.sh., buk peshku, leck,
pambuk,materialemevrimadhematerialemetalikedhedruri);
Tdemonstrojnqtingulliprodhohetngadridhjet(p.sh.,tingulliq
merretnganjvizoreplastikeapongafryrjaebilbilit);
Tbjndalliminmidistingujvetultdhetlart,tdobtdhet
fort (p.sh., tingujt q merren nga fryrja n grykn e nj shisheje t
gjat,tmbushurmeujnniveletndryshme);
Tvzhgojnpraktikishtfaktortqndikojnnlartsinetingullit,si:
trashsia,gjatsia,tendosjaefijes(p.sh.,tingujtelartmerrenngafijete
shkurtradhetholla,kursetingujteultngafijetegjatadhetrnda);
Tdallojntingujtngazridhezhurmatnnjmjedis(p.sh.,zrine
njeriutngaburiaemakins);
Tzbulojnpraktikishtnjvendkuprftohenjehonatforta(p.sh.,
tflasinmeztlartnpalestrdhejashtnoborr).
x Tprshkruajndisaprdorimettingullit.
T demonstrojn prdorimet e tingullit si element komunikimi nga
njerzitdhekafsht(p.sh.,bisedat,muzika,hungrimatekafshtetj.);
Tvzhgojndhetprshkruajndisaprdorimettingullit(p.sh.,
disalodramuzikore);
T skicojn ose t modifikojn pajisje q prodhojn tinguj pr nj
qllimtcaktuar(p.sh.,prdorimiienvetkuzhinsapoimjeteve
tfardoshmeprtmarrnjtingulltcaktuar).
Tdiskutojnmbiproblemetendotjesakustiketmjedisit;
Tdiskutojnmbipasojatetingujvetlartdhezhurmavembidgjimin;
Tidentifikojnrastetendotjesakustiketmjedisevethapuradhe
tmbyllura(p.sh.,brendandiskodhenrrug);
T identifikojn rastet e ndotjes akustike t mjedisit nga industria
dhetransporti(p.sh.,zhurmaemakinerivedhemakinave);
Tdiskutojnmbimnyrateparandalimittndotjesakustike(p.sh.,
veshjaemjedisevemematerialeizolues);
T skicojn dhe realizojn praktikisht nj veprimtari q zvoglon
ndotjenakustike.
173
LINJA3GJALLESATDHEPROCESETEJETS
Nnlinja3.1:Tnjohimdhetstudiojmtgjalln
Konceptet:
Membrana, citoplazma, brthama, muri qelizor dhe kloroplastet, ind, organ,
aparat,mikroskop
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn veorit e s gjalls (e gjalla lind, rritet, zhvillohet,
shumohetdhevdes);
x T bjn pyetje pr dukuri t ndryshme biologjike, pr t kuptuar
ndryshiminesgjallsngajoegjalla;
x Tprshkruajnndrtimindhefunksioninemikroskopit;
x Tprshkruajnndrtimineqelizsngamembrana,citoplazmadhebrthama;
x T kuptojn se qeliza sht njsia baz e ndrtimit dhe e funksionit t
gjallesave;
x Tvzhgojnmeantmikroskopitndrtimineqelizsbimore;
x Tvizatojnqeliznmepjestesajprbrse;
x Tkrahasojnqeliznbimoremeatshtazore;
x Tmsojnseqelizabimorekanjmurqelizordhelndmengjyrtgjelbr
(klorofil),ecilaendihmonbimntrealizojprocesinefotosintezs;
x Tprshkruajnorganizimineqelizaveninde,organedheaparate.
Nnlinja3.2:Bimtdhemjedisiityre
Konceptet:
Mjedis natyror, prshtatja n mjedis, dru, shkurre, barishteve, marrdhniet
bimmjedis.
Nxnsittjenngjendje:
x Ttregojnsebimtjantllojevetndryshme,bimtthjeshta(sip.sh
algat, myshqet, likenet dhe mjediset ku jetojn) dhe bimt e larta t
zhvilluaradrunoredhebarishtore(qjetojnnmjedisetoksoredheq
mundtrritenedhenmjedisemjafttthata);
x Tidentifikojnfaktortqrealizojnlidhjenmjedisbim(dritn,ujin,
temperaturn,ajrindhelndtushqyese,sidhekafsht);
x Tprshkruajnmeantvzhgimit,sindryshimetnmjedisndikojn
mbirritjenebimve(p.sh.,ndryshimetedritsdhemungesaeujit);
174
Nnlinja3.3:Ndrtimiefunksioniibimve
Konceptet:
Bima, rrnja, krcelli, gjethja, lulja, fryti, fara, fotosinteza, qarkullimi i lndve
ushqimoretebimt;avullimitebimt;pjestfemroredhemashkulloretbims,
thekt,pistili;pjalmimi,pllenimi,riprodhimivegjetativ,koleksionim,herbarium.
Nxnsittjenngjendje:
x T identifikojn rolin e pjesve vegjetative t bims si: rrnjt, gjethet dhe
krcelli,prushqyerjenebims,sidherolineluleveefrutaveprriprodhimin;
x T prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e rrnjs (fikson bimn n tok
dhethithujindhelndtushqyese)dhellojetesaj(siboshtor,xhufkor);
x T prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e krcellit (i cili siguron
mbshtetjenebims,mbangjethet,lulet,frytetdhesythat,sidherealizon
transportinelndvenprtgjithpjestebims);
x Tidentifikojnshndrrimetekrcellit(atonntoksoresi:qept(bulbi),
rizomatdhezhardhoktdhembitoksoresi:lozetdhegjembat);
x T prshkruajn ndrtimin e gjethes (nga llapa, bishti dhe nervurat),
funksionin e saj (merr dritn nga dielli dhe kryen fotosintezn, pra
prgatitlndnushqyesengalndtethjeshtaqthithenngarrnja),dhe
llojetegjetheve(gjethetthjeshtadhetprbra,tcilatndahetngjethe
tprbrapendoredhepllmbore,p.sh.trfili);
x T shpjegojn procesin e avullimit te bimt, dhe t vlersojn rolin e
gojzavenktproces;
x T provojn qarkullimin e lndve ushqimore te bimt (dy degza t
sapopreratnjdruri,si:degzashelgu,bliri,plepime34gjethesecila
vendosenndygotatveanta,kunnjrnhedhimuj,kursentjetrn
ujmepakbojtkuqe;
x T prshkruajn procesin e t ushqyerit t bimve (p.sh. me an t
procesittfotosintezs,bimveinsektngrnse,etj);
x T provojn si formohet niseshteja n bimt e blerta dhe si lirohet
oksigjeningaktobim;
x Tkoleksionojnllojetndryshmegjethesh;
x T prshkruajn ndarjen e bimve n dy grupe: a) bim pa lule dhe pa
far(alga,myshqedhefiere);b)bimmeluledhemefar;
x T prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e lules (thekt, si pjesa
mashkulloreebims;pistilin,sipjesafemroreebims,farndhefrytin);
x Tprshkruajnndarjenebimvetlartanbimmefartveshurdhe
tzhveshur;
175
x Tprshkruajnprocesinepjalmimittebimtdhellojetetij;
x Tanalizojnpllenimintebimt;
x T prshkruajn mnyrat e shumimit vegjetativ te bimt (shumimi me
krcejnntoksor,mbitoksor,mebulb,mantgjetheve.etj);
x Tprovojnshumiminvegjetativtebimt;
x Tprshkruajndukeprdorurvzhgimin,ndryshimetebimvegjatciklit
jetsorttyre(p.sh.,qngafaraderinformiminelulesdhefrutit);
x Tdiskutojnprllojetefrutavedhefarave;
x Tvzhgojnndrtimindhekushtetprmbirjenefarstebimt;
x Tkoleksionojnllojefarashtbimvetndryshme.
Nnlinja3.4:Bimtdhenjeriu
Konceptet:
Marrdhniebimkafshnjeri,bimmjeksore,bimzbukuruese,keqprdorimi
bimve,mbrojtjeebimve.
Nxnsittjenngjendje:
x T prshkruajn si kafsht, bimt dhe njerzit jan t varura prej njri
tjetri (p.sh., bimt prodhojn ushqim dhe kafsht ndihmojn n
shprndarjenepolenit,tfaraveetj.);
x Tprshkruajnsinjerzitiprdorinbimtprushqim,veshje,ndrtim,
strehim(p.sh,lndaedruritenxjerrngapemtprdoretprtndrtuar
shtpiprstrehim,rrobatjantbrangapambukuetj.);
x T prshkruajn prftimin nga bimt t lndve ushqimore( si proteina,
karbohidrate,lyra,vitamina,kripraminerale);
x T prshkruajn rndsin e bimve mjeksore dhe listojn bim
mjeksoreqrritennvendinton;
x T tregojn lloje t ndryshme bimsh zbukuruese si dhe rolin e tyre n
jetnenjeriut;
x Tdiskutojnprrndsinjetsoretpyllitprgjallesatdhediskutojn
keqprdorimetetijnganjeriu.
176

Ortpr
Nr Linjadhennlinja Tematprdoor
kapitull
1 PJESAEPAR 1 Ashtiprhapurujinnatyr?
2 2 Akullishtmilehtseujiilngt
3 Lndtdhevetit 3 Ujishtnjtretsshumimir
4 4 Ujiifortdheujiibut
5 5 Ujiipijshm
6 Uji 6 Pastrimiiujit
7 Ajri 7 Ngasebindemiprekzistencneajrit?
8 8 Disakarakteristikatajrit
9 9 Ngaseprbhetajri?
10 Mbrojtjaeujitdheeajrit 10 shtdjegia?
11
11 Ndotjaeajritdheeujit
12 12 Mbrojtjaeatmosfers,njdetyrekohs
13 PJESAEDYT 1 Yjet,galaktikatdhegjithsia
14 2 Yjsitdhesistemidiellor
15 Mjedisifizik 3 Diellidheplanett
16 4 Satelitttrupattjertsistemitdiellor
17 Sistemidiellor 5 Lvizjaetrupavetsistemitdiellor
18 6 Pasojaterrotullimitttoksrrethdiellit
19 Tingulli 7 Ndrtimiibrendshmitoks
20 8 Formimiitoks,
21 9 Trmetet
22 10 Prhapjaetrmetevenbot
23 11 Vullkanet
24 12 Prhapjaevullkaneve
25 13 Mbrojtjangatrmetetdhevullkanet
26 14 Burimettingullit
27 15 Tingullidhemjedisi
28 16 Siprhapettingulli
29 17 Mjedisetdhetingulli
30 18 Zhurmat
31 19 Jehona
32 20 Tingujtnukjantgjithnjlloj
33 21 Sifletdhedgjonnjeriu
34 22 Muzika
35 PJESAETRET 1 Egjalladhejoegjalla
36 2 Qeliza,tullabazeqenievetgjalla
37 Gjallesatdheprocesete 3 Veoriteqelizsbimore
38 jets 4 Ngaqelizatteorganizmi
39 5 Mikroskopi
177
Tnjohimdhet 6 Eksperimentojmsbashku:T
40
studiojmtgjalln vzhgojmnmikroskop
41 7 Llojetebimve
42 Bimtdhemjedisiityre 8 Bimtkankrkesaprturritur
43 9 Ndryshimetnmjedisdherritjaebims
44 Ndrtimidhe 10 Ndrtimiiprgjithshmibims
45 funksionimiibimve 11 Ndrtimidhefunksioneterrnjs
46 12 Ndrtimidhefunksionetekrcellit
47 13 Shndrrimetekrcellit
48 Bimtdhenjeriu 14 Provojmqarkulliminelndvetebimt
49 15 Ndrtimiigjethes

50 16 Funksionetegjethes

17 Tkoleksionojmllojetndryshme
51
gjethesh
52 18 Tprovojm:Bimtmarrinfrym
53 19 Dhekryejnfotosintezn
54 20 Bimtpaluledhemelule
21 Bimtmelulefarveshuradhe
55
farzhveshura
56 22 Shumimivegjetativibimve
23 Gjallesatshtazorejantvaruranga
57
atobimore
58 24 farnajapinbimt
59 25 Bimtmjeksoredhebimtezbukurimit
26 Dukembrojturpyjet,mbrojmbimt
60
dhekafsht
178
KREU1
1.1Ashtiprhapurujinnatyr?
Objektiva:Nfundtorssmsimitnxnsiduhettjetiaftt:
x Rendisgjendjetfiziketlnds.
x Klasifikojujratnsiprfaqsordhenntoksor.
x Argumentojqujishtiprhapurnnatyr.
Motivimi:MsuesishtronpyetjetehartuaranrubriknPyesim.
Mjetet:plastelin,gotmeuj,lulekaktusi.
Fjalkye:uj,akull,avull,ujnntoksor.
Veprimtaritnmbshtetjettemssre
Tregjendjetelndsengurtoelngtoegazt
Klasifikimiujrave:
Oqeane,dete,liqene,lumenj,
Siprfaqsor
prrenj
ujra
nntoksore Liqene,prrenj,lumenj
Msuesi/jasqaronsecilishtroliiargjilsnprmjetshembullittmposhtm.
Meplastelinnformonnjgotdhempasderdhujnt.Aitheksonseashtusi
plastelinambanujin,ashtuedheshtesaeargjilsmbanujratnntoksore.
Mpastheksonseujishtiprhapurkudonnatyr:ntok,nntokdhe
ngjallesa,dukesjellshembujtndryshm(lulekaktus,fruta,etj.).
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,esakt,esakt
2. Pyetjedhedetyra
1.Lndaqmbulonpjesnmtmadhetsiprfaqesstoksshtuji,2.Po,
n tok ka uj. Ato quhen ujra nntoksore dhe prbhen nga: prrenj
nntoksore, liqene nntoksore, lumenj nntoksore. 3. Po, argjila sht
shtresambajtseeujravenntoksore.
Kujtes:Prorntjetrshihmjetetqkshillohen.
179
1.2Akullishtmilehtseuji
x Thotpseakulliqndronmbiuj.
x Pohojqlngjetjanmtlehtsetrupatengurt.
x Shpjegojpseanomaliaeujitshtnjmrekulli.
x Prkufizojsefarjanajsbergt.
Mjetetekshilluaraprtemnere:gotembushurmeuj,copaakulli.
Fjalkye:anomalieujit,ajsberg.
Veprimtaritekshilluarprtemnere
Msuesitrheqvmendjenenxnsvedukeiudrejtuaratyrepyetjetehartuara
nrubriknPyesim.
M pas tregon gotn me uj n t ciln sht hedhur nj cop akulli. Trheq
vmendjenseakullisieshikonibnprjashtimngalndtetjera,prakuruji
kthehetnakulldendsiaetijzvoglohet.Keminjanomali.
Cilsojektprjashtimsinjmrekullitnatyrsdheargumentojepse.
Jepprkufizimineajsbergutdhesillshembuj.
Mund t trajtosh shkarazi problemin e shkrirjes s akullnajave n pole dhe
shkputjenprejtyretajsbergvesidhepasojatqsjellkjodukuri.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet
2. Pyetjedhedetyra
1.Hekuriingurtshtmirndsehekuriishkrir2.Akullishkrirsht
mirndseujiingurt.3.Ajsbergtjanblloqetmdhaakulliqshkputen
ngaakullnajatpolaredhenotojnmbidet.
180
1.3Ujishtnjtretsshumimir
x Rendiscilsiteujit.
x Prkufizojdheprzgjedhshembujtretsire.
x Shpjegojpseujiiburimevetndryshmekashijetndryshme.
Mjetet e kshilluara pr temn e re: got e mbushur me uj, pak krip, pak
sheqer,lugajiprprzierje
Fjalkye:tretsir,ujikripur,ujimbl
Motivimi:ParashtronpyetjeterubriksPyesim.
Msuesijukrkonnxnsvetkujtojnsefarquajmtretsir.
Msuesitheksoncilsineujitprtutretur.
Sqaron se far quajm uj t kripur dhe uj t mbl (thekso dhe sqaro se m
sakt,kemitbjmmujjotkripur).
Sqaropsenjburimkashijetndryshmenganjtjetr.
Prforcomsimineridukebrdiagramin:
ujratmbl
ujipastr+lndttjera Tretsira
ujratkripura
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,esakt.
2. Pyetjedhedetyra
1.Ujiipastrshtitejdukshm,2.Ndryshimishtse,ujiikripurprmban
kripra t tretura n t, uji i mbl nuk prmban kripra t tretura n t. 3.
Ujratedy puseve qndodhenlargnjritjetrit kanshijetndryshmesepse
vijnngashtresatndryshmeujmbajtse.
181
1.4.Ujifortdheujibut
x Klasifikojujratdukedhnarsyenpse.
x Prshkruajnjmetodprtprcaktuarnseujishtifortapoibut.
x Pohojpseduhetdistilimidhesibhetai.
Mjetetekshilluaraprtemnere:gotembushurmeuj,pakkrip,pak
sheqer,lugajiprprzierje.
Fjalkye:ujifort,ujibut,tretsirsapuni,zbutjeeujit,distilimi.
Motivimi:ParashtronpyetjeterubriksPyesim.
Mjetetekshilluaraprtemnere:gotmeuj,pakkrip,sapunosedetergjent,
letr filtr, pikatore, shishe plastike me tap, aparat distilimi (n laboratorin e
kimisosendrtojevet),bomblevoglgazi.
Msuesiprkufizonujinefortdheujinebutdhedemonstronnklasujine
but duke hedhur n nj got me uj t pastr, nj sasi detergjenti dhe e
shkumzon at. M pas prsrit eksperimentin me ujin e fort (duke hedhur
njsasikripengotnmeujtpastr)dheprovonshkumzimin.
Msuesi demonstron sesi bhet prova e fortsis s ujit (prshkruar n libr)
dheponjsojvepronedhemedistilimin.
Kontrolli pr t kuptuarit: Vizato n tabel skemn e mposhtme dhe krko
plotsiminesaj,ngaanaenxnsve.
+glqere
Ujipastr+kripra Uji______ Uji______
+______ Ujshiu
1. Evrtetapoegabuar
Vrtet,gabuar,vrtet
2. Pyetjedhedetyra
1. Rrobat lahen m mir me uj shiu sepse ky uj lejon shkumzimin. 2.
Tretsira e sapunit prgatitet duke vendosur nj sasi sapuni n uj, pas pak
kohe,njpjesesapunitdottretet
182
1.5.Ujiipijshm
Objektiva:Nfundtorssmsimitnxnsiduhett:
x Rendiskarakteristikateujittpijshm.
x Pohojpsetemperaturaeujitnburimparaplqehetqtjeteult.
x Prshkruajprcaktiminendotjesngambetjetengurta.
Mjetet:termometr,hink,letrfiltri(nmungesletrkuzhine),qelqzmadhues(lente).
Fjalkye:ujipijshm,ujidistiluar,ujshiu.
Msuesi: 1) trheq vmendjen duke shtruar pyetjen A e dini sa jan nevojat
ditoretnjeriutpruj?(pretprgjigjendhempaseprforconat)
2)pohonqshumicnesasissmsiprmeemerrnprmjetushqimit
(veanrishtperimevedhefrutave)dhepjesatjetrdukepir.
3) pohon se uji q prdoret pr t pir dhe gatuar nuk duhet t
prmbajmikrobe,nukduhettketerdheduhettketshijetmir.
Kontrolliprtkuptuarit:Msuesishtronpyetjen:Aiprmbushktokushteujii
distiluarapoujiishiut?Diskutonmenxnsitnklasdheshtronpyetjenere:A
jantprshtatshmataprtupir;poujiilumenjve?Nktmnyrhaprrugn
prtshkuarteanalizaaujit.Simundtanalizohetuji?(ndiqprocedurnelibrit).
Cilsiaeujit
prcaktohet
Temperatura Mbetjetengurta
nga:
Eksperimenteme
Sameultn Pamjaejashtme
letrfiltrdhe
burim hink
Tejdukshmria,ngjyra,era
Termometr
Qelqizmadhues
Faktortqprcaktojncilsineujit
Enjjtaprocedurkshillohettndiqetpr ujinepijshmnezmattona:sa
mimirrezultatiianalizsaqmpakujiiambalazhuarprdoret.
183
PrgjigjeprRubrikn:Vlersoniveten
1.Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Ujiipijshmduhettjetpamikrobe,paerdheduhettketshijetmir
2.Temperaturaeujitduhettjeteultsepsesameulttemperaturaaqm
shum ka oksigjen t tretur n uj. 3. Ndotja e ujit prcaktohet nprmjet
eksperimentitmeletrfiltridhehink.
1.6.Pastrimiiujit
x Prshkruajsindodhqarkulliminatyroriujit.
x Prkufizojsefarshtklorinomi.
Motivim:ShtrohenpyetjeterubriksPyesim.
Mjetet:figuratelibrit
Fjalkye:shtresujmbajtse,depouji,ujsjells,klorim.
Msuesitrheqvmendjendukeshtuarpyetjetevnanmotivimdhemepaskujton
seujiqarkullonnnatyrdhesqaronsemotoriiktijqarkullimishtDielli.
Mpasprshkruanqarkullimineujitnnatyrdukeeskematizuarat.
QARKULLIMIkasibaz:AVULLIMINDHEKONDENSIMIN.
Ujipapastrn Avullimdukeekthyer
siprfaqenetoks ujinnlndtpastr, Formimiireve
+nxehtsiediellit najr
Kondensiminformshiu,bore,breshri
Nsiprfaqettoks Nntok
Rrke,prrenj,lumenjqndoten Shtresaujmbajtse,liqene,lumenj
sepsetresinlnd,mbetje nntoksorqkurdalinnsiprfaqe
urbane,plehrambetjetngurta, krijojnburimeporujikatretur
mbetjeindustriale prsripapastrti
184
farmasashmerren?(dukendrtuardepotmdhauji)
Si bhet pastrimi i ujit? a)nprmjet filtrimit, b)dezinfektimit dhe shpjegon se
farshtfiltrimidhedezinfektimi
Kontrolliprtkuptuarit:Testonnxnsitsipasrubriks: Vlersoniveten.
Prgjigjetesaktadotishin:
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,egabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Gjatqarkullimittujitnnatyr,aipastrohetsepseavullondukeukthyer
n lnd t pastr. 2. Pr t dezinfektuar ujin e klorifikojm at. 3. Ujin e
pastrojmdukeefiltruar,zbuturdheklorinuarat.
KREU2
2.1Ngasebindemiprekzistencneajrit?
x Prshkruajprovaqajriekziston.
x Prkufizojatmosfern.
x Tflasprrndsineatmosfers.
Mjetet:qirishkrepseapoakmak,shisheplastike,enmeuj.
Fjalkye:atmosfer,ajr,er,klim.
Veprimtarit,nmbshtetjettemssre
Pasitrheqvmendjenprtemnere,msuesipyetsesimundtvmndukje
pranineajritdheprktkryenprovatmeqiri,tprshkruarnlibr.Shpjegon
prfundimin e eksperimenteve t kryera (eksperimenti i par v n dukje
ekzistencneajrit,kurseidytivndukjefaktinqajrishtmilehtseuji.)
Mpasprkufizonsefarshtatmosferadhecilashtrndsiaesaj.
Kontrolliprtkuptuarit:Msuesiikrkonnxnsvetarsyetojnnsekan
hnfenomeneklimaterike.
Prgjigjeprrubrikn:Vlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
185
2. Pyetjedhedetyra:
1.Erquhetlvizjaeajrit.2.JopasinHnnukkaersepsenukkaajr.3.
Ajrishtmilehtseuji.
2.2.Disakarakteristikatajrit
x Rendiskarakteristikateajrit.
x Prshkruajeksperimenteprsecilnkarakteristik.
Mjetetekshilluaraprtemnere:tullumbace,enmeuj,gozhd,peshore,
shiring.
Fjalkye:ngjeshje,elastik,trysniatmosferike.
Veprimtaritekshilluaraprkttem
MsuesishtronpyetjeterubriksPyesim.Mpasvazhdondukeshpjeguar
karakteristikat e ajrit, duke i renditur ato dhe duke i demonstruar ashtu si
prshkruanlibrifaqe20dhe21.
Skemaekshilluarnktrastdotishte:
Nukkangjyr
Nukkaer
Nukkashije
ajri Kapesh
shtelastik Ushtrontrysni
shtingjeshshm
PrgjigjeerubriksVlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,evrtet
2. Pyetjedhedetyra
1.Ajridelnformbulzashqbhentdukshmengaujiqatoprshkojn
(praajribhetidukshm).2.Pompaebiikletstregonseajrishtelastik.3.
Trysniaatmosferikeshkaktohetngapeshaeajrit.
186
2.3Ngaseprbehetajri
Objektivat:Nfundtorssmsimitnxnsiduhettjetiaftt:
x Pohojseajrishtnjprzierjegazesh.
x Cilsojdheargumentojseoksigjenishtprbrsimirndsishmiajrit.
Mjetet:qiri,shkrepse,kambanqelqi(nmungesgotuji).
Fjalkye:przierje,oksigjen,azot,gazkarbonik,argon
Msuesi pasi shtron pyetjet, analizon prbrjen e secilit element t ajrit duke
theksuar q oksigjeni sht i domosdoshm pr kafsht dhe bimt (duke e
demonstruarktfaktmeeksperimentinmeqiriunendezurdhetmbyllurn
got).Prtargumentuarprbrjensasioretajritdemonstroeksperimentine
kshilluarnlibr.
1. Evrtetapoegabuar
Gabuar,vrtet,gabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Ajri prmban oksigjen, azot, argon, karbon. 2. Qiriri shuhet sepse digjet
oksigjeniindodhurnkamban.3.Prgjigjjaenxnsitdotjeteksperimenti
iprshkruarnfaqen23tlibrit.
KREU3
3.1.farshtdjegia?
x Prkufizojsefarshtdjegia.
x Rendisdisalnddjegse.
Mjetetekshilluaraprtemnere:figuratelibritnfaqen24,gotmeujt
ftoht,qiriindezur.
Fjalkye:ngjeshje,elastik,trysniatmosferike.
187
Veprimtaritekshilluaraprkttem:
Nxnsitmbajnlibrinhapurntemn3.1.Msuesi/jautrheqvmendjenpr
tpardyfigurateparatmsimitdhejukrkonnxnsvetprcaktojnse
far tregojn ato. Sqaron rolin e oksigjenit dhe t azotit, rendit ant pozitive
dhenegativetzjarrit.Mpasprkufizonsefarquhetdjegie.Sqaronsefar
shtflakadhezjarri.
Kryen eksperimentin e prshkruar n faqen 25 dhe thekson se gjat djegies kemi
shndrrimtlndsdheprodhimtgazitkarbonik(dhemerasteujntrajtavulli).
Gazkarbonik+
Lnddjegse+ jep
Flak+Nxehtsi Zjarr ujnform
oksigjen+zjarr
avulli+nxehtsi
Procesiidjegies Produktetdjegies
1. Evrtetapoegabuar
Prgjigjetjan:vrtet,gabuar,vrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Zjarri ka luajtur rol t rndsishm n zhvillim e shoqris njerzore sepse
prdoretprngrohje,prprpunimineushqimeve,prprftiminemetaleveetj.
2.Lndtfillestareqmarrinpjesndjegiejanlndtdjegse(druri,qymyri,
druri,naftaetj)dheoksigjeni.3.Gazikarbonikshtproduktidjegies.

3.2Ndotjaeajritdheeujit
x Grupojmaterialetntshndrrueshmedhetpashndrrueshme.
x Argumentojpselumenjtjantrndsishmprqendratebanuara.
x Formulojefektinserdhethottpaktnnjfaktorqulktefekt.
Mjetetekshilluaraprtemnere:libriimsimit.
Fjalkye:Mbeturinaurbane,mbetjeindustriale,efektiser,ngrohjeglobale.
188
Msuesi/ja shtron pyetjet e hartuara n rubrikn Pyesim. M pas rendit katr
elementetmtrndsishmnjetnenjeriutdheprshkruansesiindotnjeriuato.
Klasifikonmbetjetn:
Ttretshme
Urbane Ndotintokn
mbetje dhelumenjt
Tpatretshme
industriale
Mpasprkufizonsefarshtefektiser;renditdisangapasojateefektit
serdhemasatqduhenmarrprtluftuarktefekt.
1. Evrtetapoegabuar
Prgjigjetjan:gabuar,vrtet,vrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Qytetet e lashtsis ndrtoheshin buz lumenjve pr t pasur afr ujin dhe
prthedhurmbeturinatqnatkohishintpakta.2.Rritjaesasissgazit
karboniknajrbnqtpengohetlargimiinjpjesetnxehtsisngatoka,
duke shkaktuar kshtu efektin ser. 3. Me ngrohje globale kuptohet ngritja e
temperatursmesataretrruzullittoksor,prshkakedhetefektitser.
3.3.Mbrojtaeatmosfers,njdetyrekohs
x Prkufizoj:shiunacid,smogun.
x Rendisdmeteshkaktuarangashiuacid
x Argumentojrndsineshtresssozonit.
Mjetetekshilluaraprtemnere:figuratelibrit,faqe28,29.
Fjalkye:shiacid,acid,smog,shtresozoni.
Duke ju referuar figurs s librit, msuesi/ja trheq vmendjen tek dmtimi i
monumentit t kulturs. M pas pohon se far shtshiu acid dhe cilat jan
dmetqaishkakton.
Mvonsqaronsefarshtsmogueshtesaeozonitdhecilashtrndsiae
ksajshtrese.
189
Uzinat,fabrikat,industriakimike,etj.prodhojn
Gazkarbonik Mbetje
Smog
Efektiser Ndotajrinmetymdhegaze; Ndotindetin,shtresat

dmtojnshtresneozonit ujmbajtse,lumenjt
PrgjigjerubriksVlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet
2. Pyetjedhedetyra
1.Shiuacidshtbashksipiklashujiqkantreturgazraacid.2.Po,shiuacid
kashkatrruarmjaftpyjeveanrishtnEvropnVerioredheKanada.Ngakyshi
jandmtuarstatujabronzidhemermeri.Aidmtongjithashtumlinenjeriut.
3.Ngashiuacidmundtmbrohemidukeulurdaljenngafabrikat,tgazeveme
vetiacide.4.Smogquhetajrimetymradhegazetdmshme.

KREU4.
SISTEMITINGULLOR
4.1.Yjet,galaktikatdhegjithsia
x Prkufizoj:
a. janYjet?
b. janGalaktikat?
c. shtGjithsia?
Fjalkye:Yll,galatik,gjithsioseunivers,repluhuri,planet,asteroid,distanc
kozmike.
190
Msuesi/ja trheq vmendjen e nxnsve mbi pamjen e qiellit yjor duke iu
referuarfiguravetlibritnfaqen32dheprkufizonyjet,galaktikat,gjithsin
sidheshtnjvitdrit.
Gjithsiose
Pafundsigalaktikash univers
galaktik

Yje,planetedhesatelitttyre,
asteroid,repluhuridhegazesh
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,egabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Yjet jan trupa qiellor, lmshe gazesh me temperatur shum t lart. 2.
Galaktikat jan yje t grumbulluar n sisteme t mdha. Nj galaktik
formohet nga qindra miliarda yje, planet, asteroid, re pluhri e gazesh etj. 3.
Gjithsiashtbashksiaepafundmeegalaktikave.4.Tokajonbnpjesn
galaktikn rruga e qumshtit. 5. Dim q pr nj sekond drita prshkon
rrugn 300.000 km. Kshtu q pr 8 min pra 480 sekonda, rruga e prshkuar
nga drita do t jet 300.000 x 480 = 144 000 000 km. Pra distanca Tok Diell
sht144000000km.
4.2.Yjsitdhesistemidiellor
x Prkufizoj:
a) janYjsit?
b) janmeteroidt?
x Tpohojprbrjenesistemittondiellor
Fjalkye:Yllsi,Arushaemadhe,Arushaevogl,Yllpolar,Kasiopea,Sistemidiellor.
191
Msuesi/jashtronpyetjenepartrubrikspyesimduketrhequrvmendjen
edhe te figura e par e librit. M pas formulon jan yjsit duke treguar n
figuratelibritArushnemadhe,ArushnevogldheKasiopennlidhjeme
Yllinpolar.Gjithashtupohonprbrjenesistemitdiellordhejanmeteroidet.
PrgjigjerubriksVlersoniveten:
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Yjsitjan figurat q formohenduke bashkuar n mnyr imagjinare disa
yje.3.PasishtvizatuarArushaevogl,Yllipolarshtylliifunditibishtit
t saj. 4. Sistemi yn diellor prbhet nga Dielli, planett (Merkuri, Afrdita,
Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, Plutoni) dhe satelitt e tyre,
blloqeshkmbore,retepluhuritdhegazeve,satelittartificiale.
4.3.Diellidheplanett
x Prshkruajdiellin.
x Tpohojsefarjanplanett.
x Rendisplanettsipaslargsisngadielli.
Mjetetekshilluaraprtemnere:libriimsimitdhelibriidijes
Fjalkye:repluhuri,planet,asteroid,yjegjigant,satelit,njollateDiellit.
Msuesiforconedhenjhersefarshtnjylldhempaspyet:Ashtdhe
Dielli yn nj yll? Pasi merret prgjigje apo jepet ajo, msuesi/ja prshkruan
karakteristikateDiellitdhetheksonrndsinemadheprjetnnTok.
MpastrheqvmendjennfaktinqDiellinukduhetparasnjherdirekt,
madjeasmedylbi,xhamtnxirapofiltradielli,sepsedritaetijdmtonsyt.
Referojulibrittdijesprtparmnyrnsesimundtshihetdielli.
Shtron pyetjen se far sht Toka. Pra jep mundsin pr t prkufizuar se
far sht planeti dhe rendit planett e sistemit diellor sipas largsis nga
Dielli,dukeiftuarnxnsittandjekinmefigurnelibrit.
192
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1.Diellirrezatondritdhenxehtsisepseshtnjyll.2.Potmungontedielli
dotishteerrsireprjetshme,temperaturadotishteshumeult,kshtu
qdotishteepamundurjetaekafshve,bimvedhenjeriut.3.Planettjan
trupa qiellor q nuk kan dritn e tyre. 4. Planett nuk rrezatojn drit dhe
energjipasinukjanyje.5.Vizatosipasfigursslibrit,faqe37.
4.4.Satelitttrupattjertsistemitdiellor
x Formulojsefarjansatelitt.
x PrshkruajHnndhefazatesaj.
x ArgumentojsepsenukkajetnHn.
Mjetetekshilluaraprtemnere:libriimsimitdhelibriidijes.
Fjalkye:satelitiToks,erekHneipar,Hneplot,erekHneidyt.
Msuesi/ja udhzon nxnsit t shohin fotografin e par n msimin faqe 38
duke pyetur se far paraqet ajo fotografi. Prkufizon se far sht nj satelit
dheprshkruanHnnsitvetminsatelitnatyrortToks.Pornjeriukahedhur
me qindra satelit artificial. Pa ata komunikimi apo shikimi i stacioneve t
ndryshmetelevizivetkontinentevettjeranukdotkishtektzhvillim.
MpasrenditkarakteristikateHns;Sqaronsepseshohimvetmnjfaqet
Hnsdhempasprshkruanfazatesaj,sipasfigursfaqe39.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Satelitetjantrupaqiellorqnukkandritnetyre.2.Hnashtsateliti
Tokssepserrotullohetrrethsaj.3.Shikonihnnnditnkurbhetkjotem.
4.Referojulibrittdijesfaqe17.
193
4.5.Lvizjaetrupavetsistemitdiellor
x IlustrojrrotullimineplanetverrethDiellitdherrethboshtitttyre.
x PrkufizojsefarshtboshtiiToks.
x Shpjegojndrrimineditsdhenats.
Mjetetekshilluaraprtemnere:llambqndrion,glob(nmungesnjtop)
Fjalkye:astronaut,anijekozmike.
Pasi msuesi/ja shton situatn e hartuar n motivim, pohon q trupat qiellor
jannlvizje.
Kujtoni:farquhetvit?(kohaqiduhetnjplanetiprnjrrotullimtplot
rrethtoks).
Msuesi/jatheksonqvitiplanetarshtindryshmnplanettndryshm.
Rendit faktet: viti toksor 365 dite, viti merkuror sht 88 dit, viti plutonian
sht248vitetoksore.
Shtonpyetjet:CilashtlvizjaditoreeToks?PoboshtiiToksfarsht?
Prtshpjeguarlvizjenditoreireferohemirelativitetit,tlvizjesdukeprdorur
analogjin endodhjesnnj autobus, i cili lviz. Cila sht pasoja e rrotullimit t
Toksrrethboshtittvet?Prtidhnprgjigjeksajpyetjeje,kryheteksperimentii
prshkruarnlibrfaqe41.Msuesi/jasqaronseashtusillambandrionfaqene
topitqkaprball,ashtuedheDiellindrionfaqeneToksqkaprball,duke
brqnktpjestTokstjetdite,dhenpjesntjetrnatdheanasjelltas.
Prforcoktrezultatedhemefigurnelibritfaqe41.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Duke ju referuar largsis nga Dielli kohn (periodn) m t gjat t
rrotullimit rreth Diellit e ka Neptuni. 2. M afr Diellit sht Toka sepse ka
kohnerrotullimitrrethDiellitmtshkurtr.3.Ditadhenatazvendsojn
njratjetrnprshkaktrrotullimittToksrrethboshtittvet.
194
4.6.PasojaterrotullimittToksrrethDiellit
x Shpjegojformiminestinvedhetiilustrojmefigur.
x Prkufizojsefarjaneklipsetdhetdemonstrojmenjeksperiment
analogprformimineeklipsittdiellitdhetHns.
Mjetetekshilluaraprtemnere:Llambqndrion,njtopimadhdhenjtop
ivogl.
Fjalkye:formimiistinve,eklipsiiHns,eklipsiiDiellit.
Pasinjehnxnsitmeobjektivatdheshtronpyetjensesiformohenstint,rikujton
edhenjherqTokakryenrrotullimrrethboshtittvetdhetheksonsepjerrsia
e boshtit t Toks sht e njjt. Kto dy faktor kan pr pasoj formimin e
stinve. M pas shpjegon solsticin e vers, solsticin e dimrit, ekuinoksin e
pranversdheekuinoksinevjeshts,dukeeilustruarmefigurnelibritfaqe42.
Msuesi/japrkufizoneklipsinsiznieneDiellitapotToks.Demonstrimibhet
dukeprdoruranalogjinmeeksperimentinmellambqndrion(qluanroline
Diellit),topinemadh(qluanrolineToks)dhetopinevogl(qluanroline
Hns).Vendosettopiivogl,njherndrmjetllambsdhetopittmadhdhe
njherpastopittmadh,nvijtdrejtmellambndhetopinemadh.
Prmbledhedhenjhereklipsetdhetheksonsestintformohenprshkakt
rrotullimittToksrrethDiellitdhepjerrsisspandryshuartboshtittsaj
gjatktijrrotullimi.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Dyjanshkaqeteformimittstinvejan:rrotullimiiToksrrethDiellitdhe
pjerrsia e njjt gjat ktij rrotullimi. 2. Vizatohet figura e faqes 42 dhe
emrtohenstint3.Vizatohetskemasinfigurn43.EklipstDiellitkemikur
hnazDiellin(HnandodhetndrmjetDiellitdheToks)dheeklipstHns
kurTokazDiellin(TokandodhetndrmjetDiellitdheHns).
195
4.7.NdrtimiibrendshmiToks
x PrshkruajmodelinestrukturssbrendshmetToks.
x RendisdheanalizojprbrjenetrembshtjellavetToks.
Mjetetekshilluaraprtemnere:libriiditurissnatyrs
Fjalkye:korjaoseSIAL,manteloseSIMA,brthamaeToksoseNIFE,rrezjae
Toks,llav.
Msuesiprshkruansecilnmbshtjelldukeidalluaratongatrashsiadheprbrja.
Skemaekshilluarnktrastdotishte:
SIA
NIFE
SIMA
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar,evrtet,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Tri mbshtjelljet e toks jan: korja, manteli, brthama. 2. Korja prbhet
kryesishtngasilikatdhealumin(SIAL),manteliprbhetkryesishtngasilikatdhe
magnez(SIMA),brthamaprbhetkryesishtnganikeldhehekur(NIFE).3.Korja
njihetmmirngattrembshtjellat.4.NxehtsianbrendsitkoressToks
vjenngandryshimetelndsnbrendsitsaj.5.Shihfigurnemsiprme
196
4.8.Formimiitoks,oqeanevedhekontinenteve
x Prshkruajsiuformua
a)Toka
b)oqeanet
x Thotfarjankontinentetdhesiuformuanato.
Mjetetekshilluaraprtemnere:figuratelibrit,faqe46dhe47.
Fjalkye:Pangjea,rruzulltoksor,kontinente,oqeane,dete,pllakatektonike,
trmete,vullkane.
Msuesishpjegon:
x siuformuatoka(kujtontrembshtjellatesaj).
x siuformuanoqeanetdhenfargjendjejeishteatmosfera.
x prkufizonsefarjankontinentetdheprshkruansiuformuanato.
Ireferohemifigursslibrit,faqe46dheasajfaqe47,duketheksuarndarjene
Pangjeas dhe t Panthalasas, t cilat solln formimin e kontinenteve dhe te
oqeanevenfundinetcilavendodhenpllakattektonike.
x Shtron si shtje paraprake pr orn pas ardhse: Si shkaktohen trmetet
dhevullkanet?
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. N fillim toka ishte nj mjegullnaj, nj bllok i ftoht. N t ran dhe u
shtuantrupakozmikmtvegjldhebllokuuzmadhua:shprthimetsolln
rritjenetemperatursrreth10000Cdhebllokuushkridukeukthyernoqean
llavprvluese.Tokaishtenjmaselngt.Lndtprbrseuvendosnn
shtesa t ndryshme. 2. Ndryshimet q ndodhn n brendsi t Toks, solln
ndarjenePangjeasn7pjesosepllakatektonike.Pllakatularguannganjra
tjetra duke formuar kontinentet. 3. Ndarja e Pangjeas solli edhe ndarjen e
Panthalasaa n oqeane. N fundin e oqeaneve takohen pllakat tektonike. 4.
Pasi sht vepruar sipas kushteve t ushtrimit, pohohet q dikur ka qen nj
kontinentPangjeadhenjoqeanPanthalasa.
Kujtes:Kshillohetqprornpasardhsenxnsittporositenqtsjellinnganj
pakoamakiz.
197
4.9.Trmetet
x Prshkruajsefarshttrmetidhesiformohetai.
x Rendispjestetrmetit.
x Klasifikojtrmetetsipas:a)thellsisngasiprfaqjaeToksdheb)sipas
forcs.
Mjetetekshilluaraprtemnere:amakizapetosekub.
Fjalkye:tronditje,dridhje,trmetifort,ball,shkallRihter,meteor,lnd
plasse,sizmograf,cunami.
MsuesinjehnxnsitmetemneredheshtronpyetjeterubriksPyesim;
M pas u thot nxnsve t vzhgojn me kujdes ndryshimet q ndodhin n
petn apo kubin e amakizit kur veprohet ashtu si kshillohet n figurn e
librit,nfillimtfaqes48.
Msuesitheksonsektondryshimepsonedhetokagjattakimittshtresave
tektonike,dukeformuarkshtutrmetedhevullkane.
x Prkufizondheprshkruantrmetet.
x Renditpjestetrmetit(prdorfiguratelibritfaqe48).
Renditjaetrmetevesipasthellsis
SiprfaqjaeToks
Siprfaqsor,thellsia1060km
Trmetmesatar,thellsia
70300km
Ithell,thellsia300km
Trmetetndetapooqeanformojncunam.
Thekson se studimi i trmeteve bhet me nj aparat q quhet sizmograf dhe
masaetrmetitprcaktohetnballetshkallsRihter.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,evrtet,evrtet,egabuar,evrtet.
198
2. Pyetjedhedetyra
Trmet quhet tronditja, dridhja e fuqishme dhe e shkurtr e kores s Toks.
Trmetetformohenatjekutakohenpllakattektonike(vizatohetfigurafaqe48
posht).3.ForcaetrmetitmatetmeballtshkallsRihter.4.ShkallaRihter
shpreh sasin e energjis, t krijuar gjat trmetit, n hipoqendrn e tij. 5
Trmetetefortnfundineoqeanevedhedeteve,shkaktojncuname.
4.10.Prhapjaetrmetevenbot
x RendissipasshkallssrrezikutzonatetrmetevenShqipri.
x Pohojsepseshrbensizmografidhestacionisizmik.
Mjetetekshilluaraprtemnere:hartatnfaqe50dhenfaqe51.
Fjalkye:prhapje,hartsizmike,stacionsizmik,shkallrreziku.
Pasi shtron pyetjet e rubriks Pyesim, kalon n interpretimin e harts n
faqen50dukebrnktmnyredheprshkriminemsimit.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,egabuar,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1.MshumtrmetendodhinnbregdetinlindortAzisdhetAustralis.2.
TrmetetfortkapasurnKinnvitin1956,kuvdiqn830mijvet;kurse
n Shqipri trmete t fort ka pasur n vitin 217 ku u shkatrrua qyteti i
Apollonis,nvitin1237kuushkatrruaqytetiiDurrsitetj.3.Sipasshkalls
strmeteveShqipriashtndarn4zonasizmike(referuarhartsfaqe51).
4. Zonat ku bien trmete t fuqishm n Shqipri jan: Shkodra, Durrsi,
DukatLlogara Tepelena, Delvina etj. 5. Ndikimi i trmeteve sht
shkatrrimtar.
Kujtes:Prornpasardhsekshillohenktomjete:Njshishecocacola0,25litrshe,
njpakomentos,paktallash(apopjesttjeratlehta),pakrr.
199
4.11.Vullkanet
x Prkufizojsefarshtvullkani.
x Rendispjestprbrsetvullkanitdhellojetelndvedalsettij.
Mjetet e kshilluara pr temn e re: nj shishe kokakola 0,25 litrshe, nj
pakomentos,paktallash(apopjesttjeratlehta),pakrr.
Fjalkye:vullkan,dukurinatyrore,vatr,magma,llav,gryk(oxhak),kanale
ansore,krater,prrenjllave,liqenvullkanik.
ShtronpyetjetehartuaranrubriknPyesimdhempasorganizoneksperimentin
prdemonstriminevullkanit.
Prktmerrnjshishe0,25lmekokakoladherrethoje(mbuloje)merrt
njomprtidhnformnenjmali.Hapetapnmekujdesdhehidhnt
pak tallash. Vendos 10 mentos n nj shkop t holl dhe futi n mnyr t
menjhershme (shpejt) mentoset n t. Nxnsit vzhgojn daljen e gazrave,
poredhetlnds(tallashit).
Pasidemonstronvullkaninpyetsecilishtshkakuivullkanit.Kujtoinxnsve
pasojatelvizjesspllakavetektonike.
Msuesi/jashpjegonsefarshtmagmadhesiajoformonvullkanin;rendit
pjestkryesoretvullkanitdhenfundklasifikonvullkanet.
Kontrolliprtkuptuarit:Nxnsitikrkohettshpjegojpjestevullkanit
dukeiureferuardiagramitsndrtimittvullkanit,nfaqen52.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,evrtet,evrtet,egabuar,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
Frkimi dhe prplasja e pllakave tektonike liron nxehtsi, pra rritet
temperatura, rritet dhe shtypja. Shkmbinjt shkrihen e kalojn n gjendje t
lngt duke formuar magmn. 2. Pjest e nj vullkani jan: vatra, oxhaku,
kanalikryesor,kanaletansore,grykaosekrateri.3.Vizatohetdiagramfaqe52.
4. Llava ndryshe nga magma nuk ka shum avuj uji. Magma ka temperatur
400050000C, kurse temperatura e llavs sht 120013000C. 5. Vullkani nxjerr
lnd t gazta, t lngta (llav t zjarrt ) dhe t ngurta. 6. Fotografi t
ndryshmevullkanesh
200
4.12.Prhapjaevullkaneve
x Shpjegojsefarshtunazaezjarrt.
x Formulojsefarshtgejzeri.
x Shpjegojsesiformohetgejzeri.
Mjetetekshilluaraprtemnere:librifaqe54dhe55.
Fjalkye:vullkanennujor,unazaezjarrt,gejzer,ujratermale,llixha,smundje
treumatizms,centrale.
Msuesi/msuesja pasi ka shtruar pyetjen e rubriks Pyesim trheq
vmendjenenxnsve.
Jokudokavullkane.
Sqaronsefarshtvullkaninnujordhesiformohenishujtvullkanik.
Informonnxnsitprunaznezjarrtdheprzonatetjeravullkanike.
Shpjegonsefarshtnjgejzer,prdoriminetijdhetujravetermal.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Oqeania, Indonezia, Oqeani atlantik etj. jan zona me m shum vullkane. 2.
Unaza e zjarrt sht vendosja n form vargu t gjat i vullkaneve. 3. Gejzert
janavujujidheuj,qdalinngabrendsiaetoks.4.Gejzertgjendenmshum
nishullineIslands,AmerikneVeriut,nZelandneRe,nishujtJavaetj.5.
Njeriuiprdorujrattermaldhegejzertprprodhimineenergjis.
4.13.Mbrojtjangatrmetetdhevullkanet
x Rendismasatmbrojtsengatrmetet.
x Rendismasatmbrojtsengavullkani.
Mjetetekshilluaraprtemnere:librifaqe56dhe57.
201
Fjalkye:rreziknatyror,lndndrtimi,beton,ndrtim.
Msuesi argumenton se trmetet jan rrezik natyror, q kan sjell pasoja t
dmshme.Mpasrenditmasatqduhettmarrnjeriuprtumbrojturnga
trmetet.Tnjjtnprocedurndjekedheprvullkanet.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Trmetetdhevullkanetefortasjellinshkatrrim,krcnimporedhemarrje
t jets s njeriut. 2. Njeriu deri tani nuk ka mundur t parashikoj trmetet
dhe vullkanet. 3. Renditen masat faqe 56. 4. Kur bie trmet duhet t kemi
parasysh, mos prhapim panik, t qndrojm posht parvazit t ders ose t
futemiposhttavolins,porjoprandollapvemekapakqelqi,etj.5.Pallati
kathemeletmbushuramebetondhehekurdhemuremebrezabetoni.Ktoe
bjntsigurtprtprballuarrrezikunenjtrmeti.
KREU5.
TINGULLI
5.1.Burimettingullit
x Shpjegojnatyrndhevetitetingullit.
x Prshkruajdisaprdorimettingullit.
x Identifikojburimetetingullit.
x Dallojtingujtngazhurmat.
Motivimi:msuesishtronpyetjetevnanrubriknPyesim.
Fjalkye:dridhje,burim,tingull,zhurm.
Mjetet e rekomanduara pr kt or msimi jan: nj drras me prmasat
10x50cm,fijefildispanje,fijellastiku,ijetelishumeholl,78gozhd,prt
prgatiturmjetinesugjeruarnlibrinemsimit;vizoreegjat,diapazon.
MsuesishtronsituatndukeprdorurpyetjennrubriknPyesimdhejujep
prgjigjepyetjevetshtruarapasikapriturprgjigjenenxnsve.
202
Me mjetin e prgatitur q m par, demonstron prodhimin e tingujve, si
kshillohetnlibr.
Poashtukryeneksperimentinedytdhetrheqvmendjensefijaetelit,fijae
fildispanjs,vizorjaetj,jantrupaqdridhen.Prajanburimettingullit.
Msuesi kryen dhe eksperimentin e tret, duke demonstruar prodhimin e
tingullitdheattzhurms.
Msuesitheksonsefildispanja,teli,diapazonijanburimeelastikedheprandaj
ato prodhojn tinguj kurse gozhda me ekiin jan burime jo elastike dhe
prandajatoprodhojnzhurma.
Kontrolliprtkuptuarit:Msuesiiuthotnxnsvetinterpretojnfigurne
eksperimentit t tret e m pas iu krkon atyre t vizatojn nj burim elastik
dhenjburimjoelastik,sidheformnenjtingullidheformnenjzhurme.
PrgjigjeterubriksVlersoniveten
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,egabuar.
2. Pyetjedhedetyra
1.Trupatqdridhenquhenburimetingulli;2.Burimetingullijandiapazoni,
fija e llastikut, vizorja etj; 3. Fshfrima e ers sht tingull. Grhitja dhe e
teshtituranukjantinguj.
Prdorimfjaltkye
a)Tingulli prodhohet nga dridhja e nj trupi elastik. b)Trupat elastik q
dridhenquhenburimetingulli.
5.2.Tingullidhemjedisi
Objektiva:Nfundtorssmsimit,nxnsitjetiaftt:
x Shpjegojpseshtedomosdoshmepraniaemjedisitnprhapjenetingullit.
x Krahasojprhapjenetingullitnmjedisetndryshme.
Motivimi:Shtohetpyetja:Cilishtroliimjedisitnprhapjenetingullit?
Mjeteterekomanduaraprktor:enemadheqelqi(mundsisht)tmbushur
meuj,dygur,+njshufrmetalike.
Fjalkye:mjedisigazt,ilngt,ingurt
Msuesishtronpyetjenevnnmotivim.
203
U sugjeron nxnsve t shohin figurn n libr. Q tingulli i ors s vendosur n
kamban t prhapet ka nevoj pr mjedis q n kt rast sht ajri. Trheq
vmendjenqtingulliprhapetedhenmjedistlngtdheattngurt,dukee
mbshtetur kt prfundim n eksperimentet e prshkruara n rubrikn
eksperimenti i par dhe eksperimenti i dyt. Tek kto dy eksperimente t fundit
msuesiduhettbjkujdesqtcilsojseneksperimentinepar,zhurmakaloi
ngaujinajr,kurseneksperimentinedytngaujinmetal.Cilsohetsenrastin
edytzhurmaudgjuammirdhempasnxirretprfundimiidhnnlibr.
Kontrolliprtkuptuarit:Punohetushtrimiidhnnrubriknvzhgofigurn.
Prgjigjaeargumentuardotishte:meqkemifuturornnnjpompvakumi,
ather ajri sht hequr, pra jemi n zbrazti. Pra nuk ka mjedis lndor pr tu
prhapur,prandajprgjigjashtasnjtingull.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra.
1.Megjithsemedritaretmbyllura,needgjojmzhurmnenjavioni,sepse
tingulli prhapet n qelq. 2. Njerzit vendosin veshin tek shinat e trenit sepse
zhurmaetrenitprhapetnshinatmetalikemshpejtsenajrdhekshtubheti
mundurdgjimiisaj.
5.3.Siprhapettingulli
Objektiva:Nfundtorssmsimit,nxnsitjetiaftt:
x Shpjegojmekanizmineprhapjesstingullit.
x Verndukjeqtingullishtval.
x Prshkruajsifunksiononkambanadhealtoparlanti.
Motivimi:ShtrohenpyetjetevendosuranrubriknPyesim.
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuratelibritprkttem.
Fjalky:grimcatlnds,val.
Tekkjotem,msuesiduhettpunojmefiguratelibrit.Nfigurneparkemi
rrath uji q prhapn pr shkak t ngacmimit q i sht br ujit. Pra kemi
prhapjen e vals ujore. Edhe n figurn e dyt (at t kambans) jan vizatuar
rrathmeqendrkambann.Prakemiedhekturrathajrorqprhapen.Kjodot
thot q edhe tingulli prhapet njsoj si vala. Ky prfundim mbshtetet me
eksperimentin e menduar me topa pingpongu. Analogjia sht kjo: raketa sht
204
trupiqdridhet(burimi)kursetopatepingpongutjangrimcateajritqjanvn
n lvizje, duke krijuar kshtu zona me m shum grimca dhe zona me m pak
grimca. Bhet kujdes t theksohet q tingulli prhapet n t gjitha drejtimet. Kjo
shtarsyejaqnedgjojmzhurmatqvijnngadollojdrejtimi.
Mpasprshkruanfunksioniminealtoparlantitdhetkambansdukeiureferuar
edhefiguravetlibrit.
Kontrolliprtkuptuarit:Shtronpyetjen:farshttingulli?(Val)Siarrin
tingulliderinvesh?(nprmjetdridhjeveqpsojngrimcatelndstcilat
janndrmjetburimitdheveshitton)
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,gabuar,evrtet
2. Pyetjedhedetyra
1. Edhe pse jemi pas shokut, zri i tij dgjohet sepse tingulli prhapet n t
gjithadrejtimet;2.Praniaemjedisitshtedomosdoshmesepsepadridhjene
grimcavetmjedisitnukprhapetvalazanore;3.Televizori,radioja,sirenae
njautoambulanceetj.janburimetndryshmetingulli.
Shnim:Lajmronxnsitqtsjellinorntjetrtmsimitktomjete:Gotaplastike,
fijeperidhenjgozhdprthapurnjvrimnfundinegots.
5.4.Mjedisetdhetingulli
x Klasifikojmaterialetnveuesttingullitdhenprcjellsttij.
Motivimi:ShtrohenpyetjetehartuaranrubriknPyesim.
Mjetetnmbshtetjetksajoremsimi:ortavoline,materialetndryshme
q mbshtjellin orn si p.sh nj kuti, buk peshku, gota plastike, fije peri dhe
njgozhdprthapurnjvrimnfundinegots.
Fjalkye:materialveuesitingullit,materialpruesitingullit.
Msuesi,pasihedhpyetjetehartuaranmotivim,ftonnxnsitqtndjekin
mevmendjedemonstrimineeksperimentittpartprshkruarnlibr.Pas
eksperimentitshtronpyetjen:farndryshimiperceptoni?Pasimerrprgjigje
nganxnsit,eprforconat.
205
Ju krkon nxnsve t nxjerrin mjetet e porositura q nj or m par dhe s
bashkudyengady,trealizojneksperimentinedyt(figuraedyfmijve.)
Ju krkon nxnsve q t nxjerrin prfundimin se lndt grupohen n prcjells
dhenveuesttingullit.
Msuesiprforconprfundiminetyre.
Kontrolli pr t kuptuarit: Shkruhen n drras nj sr materialesh dhe ju
krkohetnxnsveqtigrupojnato.
1. Evrtetapoegabuar:
2. Pyetjedhedetyra
1. Sfungjeri, plastika jan materiale q ulin zhurmn sepse jan veues t
zhurms.2.Tiktakuiorsshtmidobtnrastinevendosjessorsmbi
sfungjersepsesfungjerishtveuesakustik.
5.5.Zhurmat
x Identifikojrastetendotjesakustiketmjedisitngaindustria,transporti.
x Prshkruajmnyrateparandalimittndotjesakustike.
x Skicoj dhe realizoj praktikisht nj veues t ri q zvoglon ndotjen
akustiketmjedisit.
Mjetetekshilluaraprtemnere:letr,sasipambukusaprtmbshtjellnj
celular,pokshtuedhenjsasileshi.
Fjalkye:ulsiinivelittzhurms,ndotjeakustike.
Msuesimundtafillojtemnereduketrhequrvmendjenenxnsvembi
figurnnlibr,ecilaparaqetnjvendtqet,pra,pazhurma.
Mpasmsuesisqaronsefarjanzhurmatdhesitikontrollojmato.
Trhiqetvmendjanndrtimeterejatcilatduhettndrtohenmematerial
qnambrojnngazhurmat.
1. Evrtetapoegabuar
206
2. Pyetjedhedetyra
1.Testojeprgjigjendukemarrmjeteterekomanduaradhenvendtradios
njcelular.2.Studiojaduhettjeteveshurmematerialveuesakustik.
5.6.Jehona
x Prkufizojdukurinepasqyrimit.
x Krahasojprftiminejehonsmeprftiminekumbimit.
x Prshkruajdisaprdorimettingullit.
Motivimi:Msuesikryeneksperimentinedhnnfillimtlndssredhe
mpasshtronpyetjeterubriksPyesim.
Mjetetekshilluaraprtemnere:Njenmeujdhedisakokrrafasule,pr
tdemonstruarpasqyrimin.
Fjalky:pasqyrim,jehon,kumbim.
Msuesi,pasikryeneksperimentindhepasiiuthotnxnsvetvrejnfigurn
kthim i vals ujore nga pengesa, formulon dukurin e pasqyrimit. Duke
prdorur kt model fizik, prcakton faktin q edhe zri si val pasqyrohet kur
haspengesa.Msuesiikushtonkujdeslargsisspengesspasishtmomentt
prcaktoj dukurin e kumbimit dhe dukurin e jehons. M pas prforcon
pasqyrimin dhe jehonn duke i trhequr vmendjen nxnsve t arsyetojn mbi
figuratnfaqen66.
Kontrolliprtkuptuarit
DukeiureferuarfiguraveprgjigjunipyetjesnrubriknPyesimdukebr
tmundurqnxnsitvettrendisindisaprdorimettingullit.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Kumbimishtshkrirjaezrittpasqyruarmeattburimitdhekjondodh
nsepengesatjanmafrse17m,kursejehonashtzriipasqyruarnganj
penges e madhe kur largsia e saj sht mbi 17m. 2. Knga e regjistruar
dgjohet m mir n rastin e dhoms s zbrazt sepse muret e saj arrijn ta
pasqyrojn zrin, kurse kur kjo kng dgjohet jasht mungojn pengesat e
afrta,prrrjedhojajodgjohetdobt.
207
5.7.Tingujtnukjantgjithnjsoj
x Rendiskarakteristikatezrit.
x Identifikoja)njtingulltfortnganjibutb)njtingulltlartnga
njtult.
x Nxjerrprfundiminsefarshttingulli.
Motivimi:Msuesihartonpyetjetehartuaranrubriknpyesim.
Mjetetekshilluaraprtemnere:Daullelodr.
Fjalkye:tingullifort,tingullibut,tingullilart,tingulliult,ngjyr(timbr).
MsuesipasishtronsituataterubriksPyesimtrheqvmendjensetgjitha
ktobhentmundurasepsezrikadisakarakteristika.
1. Fortsia e tingullit demonstrohet me an t daulles. Msuesi trheq
vmendjensekjokarakteristikshtelidhurmeenergjinevalszanore.
2. Mpasmsuesjavtkndojnjvajzdhenjdjaldhetrheqvmendjen
pr dallimin midis dy nxnsve duke theksuar se djali ka nj z t trash
kursevajzanjztholl.Kjokarakteristiketingullitquhetlartsidhesam
shumdridhjetkeminnjsekond,aqmilartshttingulli.
Prtimbrin,msuesjamundtorganizojkteksperiment:dydjemtklassi
v t kndojn me kurriz nga shokt t kndojn njri pas tjetrit dhe m pas
pyetklasnseciliprejtyrekndoiipari.Pasimerrprgjigjenshtronpyetjene
dyt: Pse dallohet zrin e nj kngtari nga nj tjetr duke futur kshtu
konceptinetimbrit.
1. Evrtetapoegabuar:
2. Pyetjedhedetyra
1.Kemidisallojetingujshsi:tingujtfort,tbut,ttrash,tholl.2)Timbri
shtkarakteristikaqbndalliminndrmjetkngtarve.
208
5.8.Sifletdhedgjonnjeriu
x Prshkruajsiprodhohetzri.
x Prshkruajsiperceptohetzri.
x Propozojprdoriminetingullitsielementkomunikiminganjeriutekafsht.
Motivimi:ShtrojmpyetjeteshtruaranrubriknPyesim.
Mjetet e e kshilluara pr temn e re: pak pambuk, kufje t thjeshta, prdor
figuratelibrit.
Fjalky:perceptim,kordazanore,zri,komunikim,daulleveshi.
Msuesiftonnxnsitqtkndojnnzmedornevendosurlehtsishtte
fytiduketrhequrvmendjentekdridhjetqndiendora.
Shpjegon me hollsi si prodhohet zri. M pas shpjegon si perceptohet zri, pra
ndrtimidhefunksionimiiveshit.Njelementqduhettrajtuarnkttemsht
edhe komunikimi i kafshve. Duhet t prmendim q njeriu nuk dgjon tinguj
shumtlartdheshumtult.KujdesiveantikushtohetrubriksKshilla.
PrgjigjeterubriksVlersoniveten.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Veshishtorganiiperceptimittzrit.Tingulliikapurngapjesaebrendshme
e veshit, bie mbi daulle, e cila dridhet. Kto dridhje transmetohen nprmjet tri
kockavetvoglannjtubtmbushurmelng.Nkttubndodhendisaqeliza
nervore q drgojn mesazhet e tingullit n nervin e dgjimit dhe ky i fundit i
drgonntru.2.Duhettkemikujdestmosdgjohetmuzikefortmekufje,t
mosfutenasnjhergjranvesh,sepsemundtdmtohenpjestetij.
5.9.Muzika
x Skicojpajisjeqprodhojntingullin.
x Krahasoj dhe vzhgoj praktikisht faktort q ndikojn n lartsin e
tingullitsi:trashsia,gjatsia,tendosja,etj.
209
Mjetetnmbshtetjettemssre:gotplastike,kokrrabizele,vinovil,kuti
konserve, fije llastiku t trashsive t ndryshme, krehr, shishe plastike bosh,
laps,etj.
Fjalkye:muzik,ndryshim,fijetholla,fijettrasha,pipatshkurtra,pipatgjata.
Msuesiklasifikoninstrumentetmuzikordheudhheqnxnsitnformimin
e nj bande muzikore me elemente t thjesht. T bj kujdes n theksimin e
faktitqfijeteholladhepipateshkurtraprodhojntingujtlart.
PrgjigjeterubriksVlersoniveten:
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Tingujtlartdotthottingujmeshumdridhje.Kurkytingullbiengot,
mundtqllojqdridhjetezrittprputhenmedridhjetvetjaketgots.Kshtu
qrritetenergjiaedridhjeveeprrrjedhojgotatthyhet.2.Instrumentetmuzikor
ndahen:metela(p.shviolina),frymor(sifyelli)dheperkusioni(p.shdaullja).

KREU6
GJALLESATDHEPROCESETEJETS
6.1.Egjalladhejoegjalla
x Klasifikojsendetnnatyr.
x Rendisveoriteqenievetgjalla.
x Bjdalliminndrmjetnjtgjalledhenjjotgjalle.
Mjetetnmbshtetjettemssre:vazomeluledhenjsendfardonklas.
Fjalky:egjalla,joegjalla.
Msuesiftonnxnsitthapinlibrinnfaqen76dhekrkontklasifikojnobjektete
figurssparnegjalldhejoegjall.Mpasmsuesirenditveoritegjallesave.
Kontrolli pr t kuptuarit: Gjyko mbi pohimin kristalet e akullit rriten, pra
atojangjallesa.
210
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Veorit e qenieve t gjalla jan: ushqehen, lvizin, marrin frym, rriten,
riprodhohen,prgjigjenndajngacmimeve,nxjerrinjashtmbetjetepadobishme.
2.Kristaleteakullitrritenporatonukjangjallesa;biikletalviz,pornuksht
gjalles;makinasiguronenergjinetijngakarburantiporajonukshtgjalles.3.
Jotgjithagjratqrritenjantgjalla,p.shstalaktitetdhestalagmitetrritenpor
nukjangjallesa.
6.2.Qeliza,tullabazeqenievetgjalla
x Rendispjestkryesoretqelizsshtazore.
x Rendispjestkryesoretcitoplazms.
x Prshkruajfunksioniminedopjesetqelizs.
Motivimi:Psethemiqqelizashttullaqndrtongjithqenietegjalla?
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuratelibritfaqe78.
Fjalkye:membran,brthama,citoplazma,ribozomi,mitokondria,aparatii
Golxhit,rrjetaendoplazmike,lizozomi.
Msuesirendittrepjestprbrsetqelizsdhejepfunksioninesecilspjes,
dukeprdorurdiagraminelibritfaqe78.
Skemaerekomanduarnkttem:
Qelizashtazore
membrana brthama citoplazma
Veshqelizn, Truriiqelizs: Ntndodhen

lejonkalimine urdhronprtgjitha organelet:
disalndve, lndtqduhen
pengonkalimine fabrikuardheprt
disattjerave gjithaktivitetetetjera
211
Organeletecitoplazms:
Mitokondritjancentraleenergjie(prodhohetenergji).
Ribozometjanfabrikatprodhimittproteinave.
Rrjetaendoplazmikegrumbullojndhetransportojn
citoplazmashtazore proteinadhelndttjera.
Aparati i Golxhit ku grumbullohen, prpunohen
dhetransportohenlndbrendadhejashtqelizs.
Lizozometjanfshikzatvoglatmbushurame
tharme,qkanfuqitmadhetretse.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Pjestkryesoretqelizsjan:membrana,brthama,citoplazma.2.Membrana
jepurdhraprtgjithalndtqduhenfabrikuardukeprfshirdhetiparetq
trashgohen nga prindrit. 3. Mitokondrit prodhojn proteina dhe tharme q
shndrrojnlndttenjratjetra.
6.3.Veoriteqelizsbimore
x Bjdalliminndrmjetqelizsbimoredheasajshtazore.
x Prshkruajfunksioniminemuritqelizor,kloroplastitdhevakuols.
Motivimi:Cilatjanveoriteqelizsbimore?
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuratelibritfaqe80.
Fjalky:muriqelizor,kloroplasti,klorofili,vakuolaqendrore,fotosinteza,celuloza.
Msuesi prmbledh edhe nj her veorit e qelizs shtazore duke trhequr
vmendjen se qeliza bimore ka tre organele m tepr. Msuesi shpjegon
funksioniminesecilitorganeltri.
212
Ijepfortsi
Qelizabimore Muriqelizor
qelizsbimore
membrana brthama citoplazma
Veshqelizn,lejon Truriiqelizs:urdhron Ntndodhen

kalimineca prtgjithalndtq organelet:
lndve,pengon duhenfabrikuardhepr
kaliminecattjerave tgjithaktivitetetetjera
Organeletecitoplazms:
Mitokondritjancentraleenergjie(prodhohetenergji).
Ribozometjanfabrikatprodhimittproteinave.
Rrjetaendoplazmikegrumbullojndhetransportojn
proteinadhelndttjera.
AparatiiGolxhitkugrumbullohen,prpunohendhe
transportohenlndbrendadhejashtqelizs.
citoplazmabimore Lizozometjanfshikzatvoglatmbushurame
tharme,q kanfuqitmadhetretse.
Muriqelizormbrondheijepfortsiqelizsbimore,
prbhetngaceluloza.
Kloroplastetprmbajnklorofilinqprgjigjetpr
fotosintezn.
Vakuolat prmbajnujdheshumlndttjera.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Dallimi midis mitokondrive dhe kloroplasteve sht se mitokondrit
prodhojn energji kurse kloroplastet konsumojn energji. 2. Qeliza bimore ka
treorganelemshumseqelizashtazore.3.Kafshtjantvarurangabimt
sepsebimtjanprodhuesitevetmtushqimitttyre.Mungesaekloroplastit
nqeliznshtazoreebntpamundurprodhimineushqimitngakafsht.
213
6.4.Ngaqelizatteorganizmi
x Bjdalliminndrmjet
a) inditdheorganeve
b) organevedhesistemeve
c) sistemevedheorganizmit
Motivimi:Shihnifiguratelibritfaqe82.Pjesadjathtasefigurstregonsesiarrihet
ngatullateqyteti.Meqqelizashttullaathersikalohetngaqelizatenjeriu?
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuraelibritfaqe82.
Fjalkye:nivelorganizimi,ind,organ,aparat,(sistem),organizm.
Msuesishkruanndrrassiarrihetngatullateqyteti(duketrajtuarfigurn
djathtasnfaqen82),mpastregonsesiarrihetngaqelizateorganizmi.Pr
ktprdordiagraminemposhtme.
Mpasmsuesi/japrshkruansecilinprejelementeveprbrsdukeunisurnga
niveliqelizdhedukeprfunduarteniveliorganizm.Prsecilinnivelmundt
prdordiagraminekshilluar:
NiveliQelizor
Organizmi Organizmi
shumqelizor njqelizor
Qelizat Njqelizevetme
specializuaraprt kryentgjitha
kryerfunksionet funksionetjetike
ndryshme
Gjithashtumsuesiklasifikongjallesatngjallesanjqelizoredhegjallesashum
qelizore.Theksonsengjallesatshumqelizorendodhspecializimiiqelizave.
Niveliindor
Indiepitelial Indilidhor Indimuskulor Indinervor
214
Diagramiprmbledhs
Sistemitrets,frymmarrjes(11sisteme) Niveliiaparateve
dheisistemeve
Niveliiorganeve Zemra,veshka,stomakuetj.
Indi:epithelial,lidhor,
muskulor,nervor
Niveliindor Qeliza Organizmi
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Indi sht njsia ndrtuese e nj organi. Puna e nj organi varet nga
bashkrendimi i puns s disa indeve. 2. Bashkveprimi i puns s disa
organeveprbnnjsistem.3.Eprbashktmidisnjgjallesenjqelizoredhe
shumqelizore sht se jan gjallesa (kan 8 veorit e s gjalls ). E veanta
sht se n organizmat shum qelizor, ndarja dhe specializimi i puns s
qelizsbnqktoorganizmatjenshummtzhvilluar.
6.5.Mikroskopi
x Prshkruajpjestkryesoretmikroskopit.
x Prkufizojfuqinzmadhuesetmikroskopit.
Motivimi:Trajtuamqeliznporshtrohetpyetjasesiikemimarrdijetprqelizn?
Mjetetnmbshtetjettemssre:mikroskop(drejtojulaboratorittbiologjis;
nmungesfiguraelibrit)
Fjalkye:lente,mikroskop,objektiv,okular,fuqizmadhuese.
Shtrohetsituataehartuarnmotivimdhejepaparatinqprdoretprtbr
ktovzhgime,dukeprshkruarpjestprbrsedhefunksioninetyre.
Udhzonsesiduhettprdoretmikroskopi.
215
Diagramiifjalveky:
Objektivi
Fuqi
mikroskopi Lente
zmadhuese
Okulari
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Mikroskopi sht i domosdoshm pr t vzhguar gjallesa ose jo gjallesa q
nuk shihen me sy t lir. 2. Fuqia zmadhuese e mikroskopit n kt rast do t
ishte10x100=1000.3.Kurprdorimmikroskopinduhettkemiparasyshq:a)
kurelvizimnganjvendntjetrinduhettakapinmedornedjathttekrahui
tij,kurseposhtvendosimdornemajt.b)Vendosimprgatesnntavolinne
mikroskopitdheekapimmekapse,c)Fillojmpundukezgjedhurobjektivin
mtvogldheeulimatsamafrxhamitdukemoseprekurat,kurimazhi
fillontduketlvizimmakrovidnqtqartsohetsamshumai.
6.6.Eksperimentojmsbashku:Tvzhgojmmemikroskop
x Fitojshprehitprdorimittmikroskopit.
Motivimi:Tvzhgojmmureteqelizs.
Mjetet n mbshtetje t tems s re: mikroskop, laps, makin pr brjen e
majavetlapsit,xhammikroskopi,xhammbulues,pikatore.
Msuesi udhzon nxnsit t ndjekin procedurn e dhn n libr pr
zhvilliminepunsdhempasjepdetyrnfaqe87.
216
2.Pyetjedhedetyra
1. Pjest e mikroskopit jan: okulari, objektivi, prgatesa, tavolina, pasqyra,
kmba, doreza, vida e vogl, vida e madhe, kapsja. 2. Radha e puns sht:
vendosim objektin n xhamin e mikroskopit dhe e mbulojm me xham;
vendosimprgatesnntavolinnemikroskopitdheefiksojmmembajtse;e
vzhgojmprgatesnmzmadhiminmtvogl;ulimobjektivinsamafr
prgatess duke par anash dhe jo duke mbajtur syrin n okular; vendosim
syrin te okulari dhe rrotullojm vidn e madhe n drejtim t kundrt n
mnyr q objektivi t largohet pak e nga pak nga prgatesa; sapo shohim
imazhin e prgatess prdorim vidn e vogl n mnyr q t qartsojm sa
mshumpamjen.3.a)100her,b)400her.
KREU7
BIMTDHEMJEDISIITYRE
7.1.Llojetebimve
x Rendisbimtultadhebimtlarta.
x Krahasojbimteultamebimtelarta.
Motivimi:MsuesishtronpyetjeterubriksPyesim.
Mjetetnmbshtetjettemssre:myshqe,krpudha,likene.
Fjalkye:bimtulta,bimtlarta,shkurre,bimdrunore.
Msuesi/ja shtron pyetjet e rubriks Pyesim dhe grupon bimt n t ulta
dhetultadhejepkarakteristikatetyre.
217
Skemaekshilluar:
bim
Tulta Tlarta
Parrnj,pakrcell
dhepagjethe barishtore drunore
Krcelltbut
Shkurre drur
dhetblert
Kanshumlnddrunore
nmuretetyreqelizore
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Bimteultandryshojnngaatotlartatsepseatonukkangjethe,krcell,
rrnj kurse ato t lartat po. 2. Bimt barishtore kan krcell t but dhe t
blertdhejetgjatsitshkurtr;bimtdrunorekanshumlnddrunoren
muret qelizore, jan shum t larta, kan krcell t trash dhe t fort. 3.
Shkurretrritenderinlartsin56metrakursedrurtkalojnmbi10m.
Shnim: Msuesi/ja trheq vmendjennxnsve sepo fut nj vazo melule n dollap

kukaerrsirdhenjtjetrtnjllojtmetparnkuelndrit.Letshohimpas
njjavendryshimetqpsonbimaefuturndollap.
7.2.Bimtkankrkesaprturritur
1. Rendisdheprshkruajkrkesatebimveprturritur.
Mjetetnmbshtetjettemssre:luletndryshmeqndodhennklas.
Fjalky:bimtulta,bimtlarta,shkurre,bimdrunore.
218
Msuesi/jashtronsituatn.Dukeumbshteturnprvojntuajrenditnikrkesat
qkanjbimprturritur.Prktkujtoniedhekujdesinqkushtojmnklas
prlulet.Ktumundtkonkretizohetmsimimeluleteklass.
Sipasprgjigjessnxnsvemsuesi/jashkruankrkesatebimvedukeshtuar
atonevojaqnxnsitharrojndhedukeargumentuarkrkesnprkatse.
Shkruanndrraskrkesatdukeshtuarprbrityreedhearsyenprkatse:
NR Nevoja Arsyeja
1 Drit Tprodhojlndnushqimore
2 Uj Tretdhetransportonkripratminerale
3 Kripraminerale Azotibnngjyrneblertmtthell,fosfori
(azot,fosfor,kalium) forconrrnjndhendihmonlulzimin,kaliumi
forconkrcellin
4 Llojinetoks Dheu ka kripra minerale, ajr, uj, lnd
organike
5 Temperaturtcaktuar Bimt q rriten n vende t ngrohta nuk e
plqejntftohtin
6 Ajr (Prfotosintezn)thithinCO2dhenxjerrinO2
7 Bimtdhekafshtkan Pr tu pjalmuar, kafsht thithin O2 dhe
nevojprnjritjetrin lshojnCO2etj.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1.Bimtkannevojprdrit,uj,kripraminerale,llojinetoks,temperatur
tcaktuar,prajr.Bimtdhekafshtkannevojprnjritjetrin.2.Njlule
mllage ka m shum nevoj pr uj sesa nj kaktus, sepse kaktusi rritet n
vende t thata. 3. Bredhi rritet n zona t larta malore sepse ai paraplqen
vendetftohta.
Diagramiikoncepteve
dyoksidkarboni,kripraminerale
Bimathith
Azot,fosfor,kalium
nxjerr oksigjen
219
7.3.Ndryshimetnmjedisdherritjaebimve
x Prshkruajnjeksperimentqtregonsebimtkannevojprdrit.
x Bj dallimin ndrmjet nj bime t rritur me shum drit dhe asaj me
pakdrit.
x Shpjegojeksperimentinsesibimandjekdritn.
x Shpjegojpseshtedomosdoshmeujitjaebimve
Mjetet n mbshtetje t tems s re: lulen q sht futur n dollap dhe t
njllojtnesajqshtlnndrit,figuraelibritfaqe93.
ShtronpyetjeterubriksPyesimdheutregonnxnsvemnjaniminngaana
edrits,qmundtkenkrcejtelulesndritare.
Mpasnxjerrlulenngadollapidheevendosafrmeattndodhurndritare,
duke ftuar nxnsit q t bjn krahasimin e dy bimve (ngjyra, gjatsia e
krcellit).Mpasinterpretonfigurn1dhe2faqe83dhetheksonrolineujitn
rritjenebimve.
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Bimt orientohen nga drita sepse ato kan nevoj pr t. Drita ndihmon
bimt pr prgatitjen e lndve ushqimore. 2. Bimt n pyll jan n gar me
njratjetrnsekushtzgjatetmshumsepsekrkojntkapinsamshum
energji dritore. 3. Vendos nj lule n nj vend larg dritares. Pas disa javsh
vrehetsekrcellishtshtrembruar.
220
KREU8
NDRTIMIDHEFUNKSIONIMIIBIMVE
8.1.Ndrtimidhefunksioniibimve
x Prshkruajndrtiminebimve.
x Rendisfunksionetekrcellitdhegjethes.
x Shpjegojfunksioninesythavedheluleve.
Mjetetnmbshtetjettemssre:diagramiilibritfaqe94.
Fjalkye:pjesavegjetative,pjesariprodhuese,pjesambitoksore,pjesanntoksore.
ShtronpyetjeterubriksPyesimdhejepndrtiminebimsdukeshfrytzuar
diagraminelibrit,faqe94.Mpasprshkruanpjesnnntoksoretbims.
Diagrameplotdotishte
Pjesa
rrnja
nntoksore
krcelli
Pjesavegjetative
sythi
Pjesa
Ndrtimiibims gjethja
mbitoksore
lulja
Pjesariprodhuese fara
fruti
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Kokrrat e kumbulls, kokrrat e thans dhe kokrrat e ullirit futen n pjesn
riprodhuese (fruti dhe fara). 2. Kokrrat e bizeles dhe t fasules prfaqsojn
farn e ktyre bimve. 3. Krcelli i bims shrben pr t transportuar dhe
rezervuarlndtushqimore.
221
8.2.Ndrtimidhefunksioniirrnjs
x Prshkruajfunksionetkryesoretrrnjs.
x Klasifikojrrnjt.
Mjetetnmbshtetjettemssre:karot,rrep,panxhar,barmerrnjetj.
Fjalkye:epiderma,floema,ksilema,qimetthithse,zhardhoku.
Pasi ka br motivimin e tems s re, klasifikon rrnjt n boshtore (jan t
thella)dhexhufkore(prhapenpransiprfaqesstoks)dukeedemonstruar
memjetetemarraprktor.
Duke prdorur figurn e librit faqe 96 rendit pjest e rrnjs t para nga nj
prerjetrthoreesaj:epiderma,lvorja,gypateksilems,gypatefloemsdhe
ndrtimi i saj; maja e mbuluar nga ksula q ka funksion mbrojts, zona e
zgjatjessrrnjs,zonameqimethithse.
Theksonfunksioneterrnjsdukeprdorurdiagraminelibritfaqe97.
Rrnja
Vzhgimvertikal Vzhgimhorizontal
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Mshpejt,nganjerefort,rrzohenbimtxhufkore,pasibimtboshtore
shkojnthellntok.2.Funksioneterrnjsjan:1)fiksimiibimsntok;2)
thithjaeujitdheekripraveminerale;3)ruajtjaeushqimeve;4)ndihmonn
mbirjenebimsnpranver.3.Disabimqnjeriuiuprdorrrnjnsiushqim
jan:panxhari,karota,rrepaetj.
Shnim: Msuesi iu krkon nxnsve q t sjellin hern tjetr krcej t bimve t

ndryshme.
222
8.3.Ndrtimidhefunksionetekrcellit
x Prshkruajsishtindrtuarkrcelli.
x Klasifikojkrcejt.
Mjetetnmbshtetjettemssre:pjeskrcellitbimvetndryshme.
Fjalkye:krcellbarishtor,krcelldrunor,trung.
Msuesi/ja,pasimotivonnxnsit,ukrkonatyretmbajnparakrcejtesjell.
Duke demonstruar u tregon pjest e krcellit dhe krkon q edhe nxnsit ti
identifikojnsbashkumet.
Diagramiifjalveky
barishtor
krcell
drunor trungje
M pas msuesi/ja tregon ndrtimin e brendshm t krcellit duke prdorur

diagramineprerjestrthore,figuraelibritfaqe99.
1. Evrtetapoegabuar
Evrtet,evrtet,evrtet.
2. Pyetjedhedetyra
1. Krcelli shrben a) pr transportin e ujit, t kriprave minerale dhe
ushqimeve t ndryshme midis rrnjve dhe gjetheve; b) rezervon lnd
ushqyeseprperiudhatvshtira.2.Krcejtbarishtorjanmpaktfortse
ato drunor sepse qelizat e tyre kan m pak lnd drusore dhe vendosja e
enveksilem/floembheteshprndardhejoeprqendruarnqendrsitek
krcellidrunor(shikofigurnfaqe99).3.Sythetebimveshrbejnpreljene
gjethevedheluleve.
223
8.4.Shndrrimetekrcellit
x Rendisdisakrcejnntoksordhembitoksor.
x Shpjegojveoritesecilitllojkrcelli.
Mjetetnmbshtetjettemssre:Kokrrpatate(mundsishttmbir),qep.
Fjalkye:zhardhok,bulb,stolone,rizom.
Shtron pyetjet e rubriks Pyesim dhe m pas rendit dhe prshkruan
shndrrimetqpsonkrcelli.
Diagramiifjalvekye:
Zhardhok(patate,lulebegonje,iklamin)
Bulb(qepa,hudhra,tulipani,narcisat)
Krcell
nntoksori
shndrruar Rizome(fieri,grami,luljairis)
Stolone(luleshtrydhja)
Krcejsekulent
Krcejmbitoksor
Krcejkacavjerrs
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Krcelli nntoksor shndrrohet n: zhardhok, bulb, rizom, stolon. 2. Disa
bimemekrcellnntoksorjan:tulipani,zymbyli,zambakuetj.3.Zhardhokt
dhe bulbet grumbullojn shum lnd ushqimore dhe uj duke ndihmuar
zhvilliminenjbimetre.
224
8.5.Provojmqarkulliminelndvetebimt
x Vrej nprmjet eksperimentit gypat e krcellit q transportojn uj
ngarrnjadrejtgjethes.
Mjetetnmbshtetjettemssre:njlulemekrcellindhedisagjethe,boj
ekuqe,njgotqelqibriskimprehtdhenjlupzmadhuese.
Msuesi/jandjekprocedurnedhnnlibr.Ukrkonnxnsvetkryejnpunn
dhetnxjerrinprfundimet(dukeubazuarnetemnmsimorefaqe102103).
Pyetjedhedetyra
1. Gypat e krcellit q transportojn uj nga rrnjt drejt pjesve t tjera t
bimsjangypateksilems.2.Ngjyraelulesndryshoisepseujiingjyrosurme
tkuqearrinnluleprmeskrcellit(gypavetksilems).3.Ngjyraegjetheve
ndryshoi sepse uji i ngjyrosur me t kuqe arrin n gjethe prmes krcellit
(gypavetksilems).
Shnim:Porositnxnsitqorntjetrmsimortsjellingjethetbimvetndryshme.
8.6.Ndrtimiigjethes
x Prshkruajndrtiminejashtmtgjethes.
x Shpjegojndrtiminebrendshmtgjethes.
Mjetetnmbshtetjettemssre:gjethebimshtndryshme.
Fjalkye:llapa,bishti,nervurat,mezofili,kutikulat.
Msuesi u krkon nxnsve t mbajn para gjethet e sjella dhe pasi bn
motivimineorssmsimit,ftonnxnsittndjekinbashkmetndrtimine
jashtmtgjethes.
225
Diagramiikshilluarprfjaltkytksajtemeshtsimposht:
thjesht
prbr
llapa
Pjesae kryesore
nervura
jashtme
gjeth dytsore
bishti
Pjesae
brendshme
Epiderma Qeliza ksilema floema Qeliza Epiderma

esiprme nform sfungjero eposhtme
Mezofili
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Bim t ndryshme kan gjethe t ndryshme. 2. Themi se ndrtimi i nj
gjethejeingjannjsanduiisepsemidisepidermsssiprmedhetposhtme
ndodhet mezofili. 3. Gjethe t shndrruara jan gjembat e kaktusit, luspat e
qepsetj.Gjithashtudisagjethejanshndrruarprtngrninsekte.
8.7.Funksionetegjethes
Objektiva:Nfundtorssmsimitnxnsiduhettjetiafttshpjegoj:
x Frymkmbimindhefotosintezn.
x Sibimthumbasinujprmestranspirimit.
Motivimi:MsuesishtronpyetjeterubriksPyesim
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuratelibritfaqe106dhe107.
Fjalkye:transpirimi,frymkmbimi,fotosinteza.
Msuesi/janjehnxnsitmetemnereshtronpyetjetehartuaranmotivim.Pasi
shtron pyetjen e par, shpjegon arsyen; bimt kan nevoj pr sheqer t cilin e
226
vetsigurojn gjat procesit t fotosintezs. Skematikisht kemi: uj + dyoksid
karboni=sheqer+oksigjendheeshpjegonsipasfigursnfaqen106.
Diagramiikshilluardotishte:
Humbjeeujitnformavulli
Transpirimi
ngagjethja
Thithoksigjen,lirondyoksid
Funksioniigjethes Frymkmbimi
karboni
Prodhimiiushqimitnsajt
Fotosinteza
energjisdiellore,CO2,uj
1. Evrtetapoegabuar
2. Pyetjedhedetyra
1. Klorofili kap energjin e drits diellore, q duhet pr zbrthimin e ujit dhe
dyoksidittkarbonit.2.Lndteparprfotosinteznjandyoksidiikarbonit
q thithet nga mjedisi dhe uji q thithet nga rrnjt; kurse produktet jan
sheqeri dhe oksigjeni. 3. N pyje ajri sht m i lagsht se n vendet e
zhveshura, sepse n pyje drurt kan gjethe, t cilat realizojn transpirimin
(dukelshuarujineteprtnajrdukeepasuruaratmeuj).
8.8.Tkoleksionojmllojetndryshmegjethesh
x Klasifikojgjethetendryshmembibazneveorivettyre.
Mjetetnmbshtetjettemssre:10llojegjetheshtndryshme.
Zhvillimiiksajtemebhetsishtprshkruarnlibrfaqe108dhe109.
2.Pyetjedhedetyra
1.Disaveoriqibjngjethettndryshmenganjratjetrajanforma,buzt,
nervurat.
Shnim: Kujtohu pr bimn helodea canadiensis, q t duhet pr msimin 8.9. Pr
msimin8.12,merrnjkokrrpatatedhenpranitklassfutennjgotmeuj,si
tregohetnfigurnfaqe117.
227
8.9.Tprovojm:bimtmarrinfrymdhekryejnfotosintezn
x Provojqgjatfotosintezsthithetdyoksidkarbonidhelirohetoksigjen.
Motivimi: Mund t trheq vmendjen duke pohuar se qllimi i ors s
msimitshttprovojnsebimtmarrinfrymdhekryejnfotosintez.
Mjetetnmbshtetjettemssre: kambanqelqi,qesebezejetzez,gota
qelqi,provzaqelqi,hinkqeli,shkrepse,bimaHelodeacanadiensis.
Kshillohettndiqetproceduraelibrit,faqe110dhe111.
2.Pyetjedhedetyra
1. Lndt e para q prdor bima pr t kryer fotosintezn jan uji, dyoksid
karboni dhe energjia diellore. 2. Sheqeri dhe oksigjeni jan lndt q
prodhohenngafotosinteza.3.Bimtnukkryejnfotosinteznerrsirsepse
mungondrita,praenergjiaqduhetprtkryerfotosintezn.
8.10.Bimtpaluledhemelule
x Grupojbimtnbimmeluledhebimpalule.
x Prshkruajciklineriprodhimittnjbimemelule.
Mjetetnmbshtetjettemssre:figuratelibritfaqe112,113dhe114.
Fjalkye:petlat,nnpetlat,pistil,vezorja,ovulat,thekt,poleni,pllenimi.
Pasimotivonorn,msuesi/jagruponbimtnbimpaluledhenbimme
luledhemefara.
Diagramekshilluarprshumiminebimvepalule,dotishte:
Qelizseksuale
Bimmashkullore
mashkullore
Spore
Bimere
Bimfemrore
Qelizseksuale
femrore
228
Mpasshpjegonbimtmeluledhefaraduketrhequrvmendjensekemit
bjmmenjriprodhimseksual.Skemaeciklittriprodhimitseksualtelulet
dokshillohej.
Polenizimiopllenimioshprndarjaombirja.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Riprodhimi i bimve pa lule sht shumim aseksual, kurse riprodhimi i
bimve me lule sht seksual. 2. Polenizimi i bimve ndodh nprmjet ers,
ujit, insekteve, shpendve t vegjl. 3. Fazat e ciklit jetsor t bims jan:
polenizimi,pllenimi,shprndarjadhembirja.
Shnim:Lajmronxnsitqtsjellinfaratbimvetndryshme.
8.11.Bimtmelulefarveshuradhefarzhveshura
x Bjdalliminndrmjetbimvefarveshuradheatyrefarzhveshura.
x Prshkruajbimtfarveshuradhebimvefarzhveshura.
Mjetetnmbshtetjettemssre:farafrutashdheperimeshtndryshme.
Fjalky:bimfarveshura,bimfarzhveshura,monokotiledone,dykotiledone.
Msuesi prshkruan bimt farveshura. Thekson se llojet e frutave jan t
ndryshme:mishtake, t thata ose t rreme. Jep se far quhet kotiledon dhe i
gruponfaratebimvefarveshurnnjdhedykotiledone.
229
Njskemekshilluardotishte:
Bimt kan shndrrohenn Fara
lule fruta
farveshura
Mishtake Thata Rreme
Mono Dy
kotiledone kotiledone
Bim kan organizojn mbrojn

Luspa Boet Farat
farzhveshura
Mashkullore Femrore
dhempasbndalliminmidistyre.
1. Evrtetapoegabuar
Egabuar,egabuar.
2. Pyetjedhedetyra
1.Bimtfarzhveshuranukkanaparatriprodhuessiatofarveshura,farate
tyre nuk vishen nga fruti. 2. Monokotiledonet kan nj kotiledon, kurse dy
kotiledonetkandykotiledone.Praatodallohennganumriikotiledoneve.3.
Sipasvendbanimitduhetdhnprgjigja.
Shnim:Msuesitketprorntjetr,prdemonstrimbimqshumohenmegjethe,
bimqshumohenmekrcelldhebimqshumohenmerrnj.
8.12.Shumimivegjetativibimve
x Rendisllojeteshumimitvegjetativ.
x Thotshembujprdollojshumimi.
Mjetet n mbshtetje t tems s re: bim q shumohen me gjethe, bim q
shumohen me krcell dhe bim q shumohen me rrnj, (bn kujdes t
demonstrojpatatenefuturormparngotnmeuj).
Fjalkye:riprodhimvegjetativ.
230
Msuesi/jabnmotivimineorssmsimit.
Sqaronsefarkuptohetmeshumimaseksualdhenpasjepllojetektijshumimi.
Skemaekshilluar:
Shumimivegjetativ
bhetme
Rrnj Gjethe Krcell
Prdollojjepshembulldukeedemonstruarmemjetetemarraprornemsimit.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1. Shumim aseksual realizohet me an t nj pjese t trupit bimor, kurse
shumimi seksual realizohet prmes qelizave seksuale mashkullore dhe
femrore. 2. Shumimi vegjetativ ka t mir se realizohet leht, sht i sigurt
dhe marrim nj bim t njjt me bimn mm. 3. Trndafili shumohet me
rrnj,shpatorjariprodhohetmegjethe,kursezhabinashumohetmekrcell.
KREU9
9.1.Gjallesatshtazorejantvarurangaatobimore
x Shpjegojvarsinendrsjelltndrmjetbimvedhekafshve.
Mjetetnmbshtetjettemssre:librifaqe120,121.
Fjalkye:barngrns,mishngrns.
Msuesi/jashtronpyetjeterubriksPyesimdhempaskrkonnganxnsit
prgjigjen e pyetjes; Cili sht prodhimi kryesor i fotosintezs? Pasi merr
231
prgjigje:sheqeri,shtronpyetjenedyt:Pseaishtirndsishmprjetne
bimve(pseeprdorbimaat?)Pokafshtaeprodhojndotvetsheqerin?Si
e sigurojn sheqerin q u nevojitet? N kt mnyr shpjegon se pse kafsht
kan nevoj pr bimt (si ato barngrnse ashtu dhe ato mishngrnse), por
duhettheksuarseedhebimtkannevojprkafshtsepseatondihmojnn
polenizim,shprndarje,pastrimngadmtuesit.
Prdoretdiagramiilibritprtdemonstruarmsimin.
1. Evrtetapoegabuar
9.2.farnajapinbimt?
Objektiva: Nfundtorssmsimitnxnsiduhettjetiafttshpjegoj
prdoriminebimve:
x Prushqim
x Veshje
x Barna
x Simaterialndrtimi
Mjetetnmbshtetjettemssre:librifaqe122.
Fjalkye:qymyrguri,bimmjeksore,bimzbukurimi.
Pasishtronsituatnsinmotivim,theksonsenjeriumerrushqimetngabimt.
Prktprdorskemnelibritfaqe122.Mpassqarosefarprodhimesht
tjeramarrimngabimtdhefarshtqymyrguri,bimtmjeksoredheatot
zbukurimit.
Mendojsenjvmendjeeposameiduhetkushtuarrndsissmnyrsst
ushqyeritprfmijt(mundtprdoretsinjtemekstrakurrikulare).
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
1.Druriibimveprdoretpr:ndrtim,prodhimineletrs,mobilie,prodhimin
esheqerit,ushqim,lnddjegse.2.Bimtsigruri,misri,orizi,thekra,trshra,
232
elbietjjandrithra,kursebimsidomatja,bizelja,specatetjjanzarzavate.3.
Lngjetefrutaveprgatitenngafrutatsiportokalli,mollaetj.
Shnim: Kujtohu t marrsh pr temn tjetr bim si sherebela, murrizi, lule t

ndryshmezbukurimietj.
9.3.Bimtmjeksoredhebimtezbukurimit
x Shpjegojprdoriminebimvemjeksore.
x Prkufizojhortikulturndheshpjegojprdoriminebimvetzbukurimit.
Mjetet n mbshtetje t tems s re: libri faqe 124, 125 por edhe murriz,
sherebele,rigonetj.
Fjalkye:bimmjeksore,lulebasani,rigonikuq,murrizi,sherebela,bimzbukurimi.
Pasmotivimitmsuesi/jasqaronsefarjanbimtmjeksoredhefarsht
mjeksia popullore. Pr ta argumentuar rendit disa t tilla dhe thekso se cila
pjes e bims prdoret, duke i ilustruar me figurat e librit dhe t bimve t
sjella n klas. M pas sqaro far sht hortikultura, si przgjidhen bimt
zbukuruese,dukeilustruarmefiguratelibritfaqe125.
1. Evrtetapoegabuar
2.Pyetjedhedetyra
2.Nsebimtmjeksoredotmblidheshinpakriteratodotzhdukeshin.
3.Lulebore,fikus,zambak,begonja,etj.
233
Libr
msuesi
Aida Rmbeci
Dituri Natyre
3-4-5
Librat e msuesit dhe planet msimore pr t

gjith titujt q ne disponojm, mund ti gjeni
dhe ti shkarkoni pa pages nga faqja e internetit mimi 400 lek
www.mediaprint.al ISBN: 978 - 99956-93-64-0
Pr m shum informacion mund t na shkruani
n adresn e emailit: botime@mediaprint.al
ose t na kontaktoni pran redaksis n numrin
e telefonit: 04 2256158.
9 789995 693640
www.mediaprint.al

Dituri Natyre Esuesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dituri Natyre Esuesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Libr

Autore: Aida Rmbeci

Drejtoi botimin: Anila Bisha

Redaktore gjuhsore: Elona ali

Dizajni: Mirela Ndrita

T gjitha t drejtat jan t rezervuara

Komente dhe sugjerime jan t mirpritura n email: botime@mediaprint.al

Struktura e lnds ..................................................................................................................8

Akull(ngurt) Uj(lng) Avull(gaz)

uj drit Kripraminerale Ajrtpastr

Nr Linja Nnlinja Sasiaeorve

Gjueti kafshsh t egra

Kontrolliprtkuptuarit: kshillohettpunohetrubrika: Vlersoniveten

Brigje Kushte Ekonomi

Ngrohje Ndotjee Ndotjee shpyllzimi

Objektet Veprimete farduhet

ngjyrat lumenj,dete,oqeane rrugetj

ves mjegull brym

shi Breshr dbor

Lnda Prbhet Molekula

Ngurt Lngt Gazt

Forcate Forcate Forcatebashkveprimit

forc + zhvendosje (lvizje)

Tpaprtrishme Burimeteenergjis Tprtrishme

Prforcon dijen e marr duke krkuar q nxnsit t lexojn rubrikn T

Prforcimi i njohurive t marra: Lihen nxnsit t lexojn rubrikn T

Dritaprhapetn Hija Madhsiaehijes

Kontrolli i t kuptuarit (iu jep nxnsve koh pr t lexuar rubrikn T

Kontrolli pr t kuptuarit: Msuesi u krkon nxnsve ti prgjigjen rubriks

formohet Zbrthimii drits

M pas prdor figur n faqe 113, pr t dhn prkufizimin e rryms n

Burim Telat Prdoruest

Efektiser Ndotajrinmetymdhegaze; Ndotindetin,shtresat

membrana brthama citoplazma

Veshqelizn, Truriiqelizs: Ntndodhen

membrana brthama citoplazma

Veshqelizn,lejon Truriiqelizs:urdhron Ntndodhen

Indiepitelial Indilidhor Indimuskulor Indinervor

Shnim: Msuesi/ja trheq vmendjennxnsve sepo fut nj vazo melule n dollap

Shnim: Msuesi iu krkon nxnsve q t sjellin hern tjetr krcej t bimve t

M pas msuesi/ja tregon ndrtimin e brendshm t krcellit duke prdorur

Epiderma Qeliza ksilema floema Qeliza Epiderma

Mishtake Thata Rreme

Bim kan organizojn mbrojn

Rrnj Gjethe Krcell

Shnim: Kujtohu t marrsh pr temn tjetr bim si sherebela, murrizi, lule t

Librat e msuesit dhe planet msimore pr t

You might also like