Turbomašine

See
discussions, stats, and author profiles for this publication at: http://www.researchgate.net/publication/272076394
Poglavlje 4 TRANSFORMACIJA ENERGIJE U

TOPLOTNIM TURBOMAINAMA
CHAPTER JANUARY 2010
1 AUTHOR:
Zdravko Milovanovic
University of Banja Luka
79 PUBLICATIONS 3 CITATIONS
SEE PROFILE
Available from: Zdravko Milovanovic

Retrieved on: 29 August 2015
Energetske maine
Poglavlje 4
TRANSFORMACIJA ENERGIJE
U TOPLOTNIM TURBOMAINAMA
4.1. UVOD
Polazei od osnovnog zadatka toplotnih turbomaina sadranog u
proizvodnji rada iz energije fluidne struje ili poveanje energije fluidne
struje uz potronju rada, mogue je realizovati njihovo ostvarenje najee
djelovanjem fluida na lopatice radnog kola, koje se obre (najee
konstantnom ugaonom brzinom) ili djelovanjem lopatica radnog kola na
struju fluida. Smjer transformacije ili preobraaja energije odreuje da li je
rije o pogonskoj maini (smjer prelaska sa struje fluida na obrtno kolo) ili
pak o radnoj (gonjenoj) maini (smjer prelaska sa obrtnog kola na struju
fluida).
Da bi se izvrila kvantitativna ocjena kvaliteta procesa transformacije

energije u toplotnoj turbomaini neophodno je prethodno dobro poznavanje
teorijskih osnova pretvaranja potencijalne energije radnog tijela u kinetiku
energiju (pogonske maine: parne i gasne turbine), odnosno kinetike
energije radnog tijela u potencijalnu energiju (gonjene maine:
turbokompresori). Drugim rijeima, neophodno je poznavanje procesa
razmjene energije izmeu struje fluida sa jedne i obrtnog kola turbomaine,
sa druge strane.
Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.1

Energetske maine
4.2. METODE ZA ANALITIKO OPISIVANJE

MEUSOBNOG UTICAJA STRUJE FLUIDA
I VIJENCA POKRETNIH LOPATICA
Za analitiko opisivanje meusobnog uticaja struje fluida i vijenca
pokretnih lopatica razvijene su u teoriji turbomaina dvije metode:
a) klasina metoda, po kojoj vijenac lopatica se posmatra kao niz

uskih kanala kroz koje struji radni fluid, djelujui na njegove
zidove promjenom impulsa struje;
b) aerodinamika metoda, po kojoj vijenac lopatica posmatramo kao
niz paralelnih aeroprofila, pri emu se dejstvo struje na lopatice
odreuje primjenom teorije aerodinamike.
Klasina metoda se koristi kod lopatica proizvoljne zakrivljenosti i

proizvoljne brzohodnosti, pa i za najvea skretanja struje i najmanje
brzohodnosti, sa velikim promjenama gustine fluida (veliki entalpijski pad
pri maloj obimnoj brzini). Aerodinamika metoda je primjenljiva samo za
stupnjeve velike brzohodnosti, kod kojih su promjene gustine fluida
relativno male (blaga zakrivljenost lopatica, sa oblikom slinim
aeroprofilima). Ovakvi stupnjevi se sreu kod gasnih turbina i aksijalnih
turbokompresora.
Izvoenje ovih metoda zahtijeva posmatranje prostornog strujanja

fluida, rastavljenog u optem sluaju na tri komponente (slika 4.1). U kanalu
izmeu lopatica, u odnosu na apsolutni koordinatni sistem svaka estica

fluida ima apsolutnu brzinu c , koja se dalje razlae na dvije komponente:

prvu c m , koja se nalazi u meridijalnoj ravni, koja prolazi kroz osu obrtanja

kola, i drugu c u , u smjeru obrtanja (upravno na meridijalnu ravan).
Meridijalnu brzinu je mogue dalje razloiti na aksijalnu komponentu

u pravcu ose obrtanja c a i komponentu u radijalnom pravcu c r , tako da
vrijedi:
4.2 Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina

Energetske maine

c cm cu ca cr cu . (4.1)
u
cm
cr
cu ca
w
Slika 4.1. Prostorno strujanje u okviru reetke, 92

Za aksijalne turbomaine, naelno se uzima) da je c r 0 , a u

radijalnim vrijedi c a 0 (pretpostavka za idealizovan sluaj nestiljivog
fluida).
4.2.1. Klasina metoda

Neka je strujanje radnog fluida stacionarno i osnosimetrino, slika 4.2.
Ravan na ulazu u obrtno kolo oznaena je sa (1), dok je ravan na izlazi iz
obrtnog kola oznaena sa (2). Dolaskom u ravan (1) obrtnog kola sa
apsolutnom brzinom c1 , djeli radnog fluida tad u odnosu na lopatice
radnog kola (relativni koordinatni sistem) dobija relativnu brzinu w1 i
obimnu (ugaonu) brzinu u1 . U momentu naputanja obrtnog kola (izlazak iz
ravni (2)), djeli ima relativnu brzinu prema zidovima pokretnih lopatica w2
Energetske maine
i obimnu brzinu u2 . Ove dvije komponente obrazuju apsolutnu brzinu c2 ,

pa vrijedi

w1 c1 u1 ; c2 w2 u2 , (4.2)
pri emu je
u1 u2
const. (4.3)
r1 r2
u1 c1
c1u
1
c1m
c1r u2
1 w1
c1a
r1
c 2u
r2 2 c2
c2a
2
c 2r
c 2m
w2
Slika 4.2. Brzine u obrtnom kolu toplotne turbomaine, 39
Koristei zakon impulsa, mogue je odrediti silu na obimu radnog kola

u obliku:

Energetske maine

d

m c
dK
Frez . (4.4)
d d
Rezultujua sila se razlae u dvije komponente. Prva komponenta

potie od vrstog tijela, dok druga komponenta potie od pritiska.
.
Ukoliko se umjesto mase m uzme maseni protok m i posmatra
promjena apsolutne brzine izmeu ravni (1) i (2), tada vrijedi:
.

Ftijela Fpritiska m c1 c2 , (4.5)

odakle slijedi
.

Ftijela m c1 c2 Fpritiska . (4.5.a)

Projekcija jednaine (4.5.a) na obimni pravac daje obimnu silu, pri

emu se sile pritiska ponitavaju, pa konano se dobija
.
Fu m c1u c2u . (4.6)
Prethodna jednaina nam pokazuje da sila koja djeluje na lopaticu u

obimnom pravcu predstavlja proizvod masenog protoka i aritmetike razlike
obimnih komponenti apsolutnih brzina na ulazu u radno kolo i na izlazu iz
njega. Dakle, posljedica ovog je uslovljenost sile koja izaziva obrtanje
radnog kola turbomaine skretanjem struje, odnosno promjenom obimne
komponente brzine fluida u kolu.
Koristei jednainu momenta koliine kretanja (jednaina zamaha),

odreuje se moment koji izaziva obrtanje radnog kola turbomaine u obliku:

Energetske maine

d m, r , c

d L0
M0 r, F . (4.7)
d d
Na osnovu jednaine (4.7) slijedi moment koji izaziva obrtanje radnog

kola
.
M u m r1 c1u r2 c2u , (4.8)
gdje su:
r1 - poluprenik sredine visine ulazne lopatice;

r2 - poluprenik sredine visine izlazne lopatice.
Prema jednaini (4.8) obrtni moment ne zavisi od ugaone brzine,

odnosno predstavlja funkcionalnu zavisnost veliine skretanja struje fluida i
srednjeg prenika, to je veoma bitno kod sprovoenja analize dinamikog
ponaanja toplotnih turbomaina.
Jednaina (4.8) poznata je i pod nazivom Euler-ova opta jednaina

turbomaina, koja vai bez ogranienja za sve turbomaine (za pumpe i
kompresore mijenja se samo znak). Pretpostavka o jednodimenzionalnom
strujanju daje istu vrijednost lanova r1 c1u i r2 c 2u za cijeli protoni
presjek.
Rad ostvaren u jedinici vremena predstavlja snagu na obimu, pa

vrijedi sljedei izraz:
.
N u M u m r1 c1u r2 c2u . (4.9)
Uvodei zamjenu r u , jednaina (4.9) se transformie u oblik
.
N u m u1 c1u u2 c2u . (4.10)

Energetske maine
4.2.2. Aerodinamika metoda

Da bi se odredila obimna sila koja djeluje na lopatice toplotne
turbomaine ovom metodom posmatra se strujanje kroz ravnu reetku,
definisanu odnosom koraka i tetive lopatice t/s i uglom izmeu tetive i
meridijanske ravni (glavni geometrijski parametri), uz uvoenje
odreenih pretpostavki radi pojednostavljenja prorauna:
a) zanemaruje se meusobni uticaj profila (pretpostavka o

usamljenom profilu u struji fluida);
b) zanemaruje se uticaj krajeva profila zbog njegove konane duine
(pretpostavka o ravnom strujanju);
c) zanemaruje se promjena gustine gasa pri strujanju (pretpostavka o
zanemarljivo malim promjenama gustine gasa).
Zanemarivanje promjene gustine gasa pri strujanju imae za

posljedicu relativno malo skretanje struje gasa u reetci (mala promjena
obimne brzine cu ), slika 4.3.
Na osnovu teorije iz aerodinamike poznato je da na aeroprofil djeluje

sila otpora i sila uzgona, koje se raunaju na osnovu sljedeih jednaina:
c2
Fotp.lop otp A; (4.11)
2
c2
Fuzg .lop uzg A , (4.12)
2
gdje su:
A - povrina lopatice ( A s l );
s - tetiva profila lopatice;
l - visina lopatice;
otp - koeficijent otpora;
uzg - koeficijent uzgona;

Energetske maine
c - brzina beskrajno daleko od profila (neporemeena struja

radnog fluida).
c2u
c1u
t
c1u
a d

ca
c1 c1a
c2 cm c1
wu wu Fu
2 2
s

wu
Fotp.lop.
Fuzg.lop.
t F
t
c2u
b c
c2 c2a
Slika 4.3. Dejstvo aerodinamikih sila na lopatice

toplotnih turbomaina, 39
Prema toeremi Kuta-ukovskog (Kutta, ) uzgonska sila

kojom fluid i tijelo lopatice djeluju uzajamno jedno na drugo za jedininu
visinu profila iznosi
Fuzg .lop c , (4.13)
gdje su:
- cirkulacija brzine fluida, jednaka c cos ds ;

- gustina fluida.
Energetske maine
Na osnovu jednaine kontinuiteta za ulaznu ravan (1) i izlaznu ravan

(2), nakon skraivanja vrijednosti l t i na lijevoj i na desnoj strani,
dobija se
c1a c2 a ca . (4.14)
Zbog skretanja struje, brzina kao vektor nema isti ugao prije ulaska i
nakon izlaska iz reetke. Da bio se izraunala cirkulacija brzine, umjesto
vrijednosti brzine c uzima se brzina cm , koja je jednaka vektorskom
poluzbiru ulazne i izlazne brzine, slika 4.3. Ova konstatacija je zasnovana
na brojnim eksperimentalnim dokazima, kojima je potvrena zasnovanost
tvrdnje o upravnosti pravca sile uzgona na vektor brzine cm . Konano
slijedi
Fuzg .lop cm l , (4.15)
odnosno, nakon raunanja cirkulacije oko zatvorene konturne linije abcd

oko jedne lopatice (linije ab i cd se poklapaju sa strujnicama u prostoru
izmeu lopatica, dok su linije dc i da u ravnima (1) i (2), dovoljno daleko
ispred i iza reetke, tako da se struja moe smatrati neporemeenom), slika
4.3:
t c1u c2u ,
jer su vrijednosti integrala du linija ab i cd jednake po apsolutnoj

vrijednosti i suprotnog znaka, pa se skrauju, dobija se
Fuzg .lop cm l t c1u c2u . (4.16)
S druge strane, prema slici 4.3 sila uzgona je jednaka i
Fuzg .lop F cos Fuzg .lop cos cm l t c1u c2u . (4.17)
Na osnovu jednaine kontinuiteta, ako je poznat protok u obliku

Energetske maine
.
m z ca l t , (4.18)
slijedi vrijednost sile koja djeluje na jednu lopaticu
.
m
*
Fuzg .lop c1u c2u . (4.19)
z
Za cio vijenac od z lopatica, obimna sila je jednaka
.
*
Fuzg m c1u c2u z Fuzg
*
.lop . (4.20)
Primjenom teorije aerodinamikog uzgona dobija se isti izraz za silu

kojom struja fluida djeluje na lopaticu u obimnom pravcu, kao i primjenom
zakona o promjeni koliine kretanja.
4.3. STRUJANJE U STUPNJU TOPLOTNIH

TURBOMAINA
4.3.1. Stupanj turbine, 94
Stupanj parne turbine predstavlja vijenac usmjeravajuih lopatica ili

mlaznica i vijenac radnih lopatica koji slijedi iza usmjeravajuih lopatica.
Razlikujemo radne procese u stupnju jednostepene turbine i stupnju
viestepene turbine, kao i stupnjevima akcione i reakcione turbine.
Objanjenje radnog procesa u stupnju moe se uraditi na primjeru

jednostepene akcione turbine. Kinematika strujanja pare u protonom dijelu
akcionog stupnja parne turbine prikazana je na slici 4.4. U turbinu se svjea
para dovodi iz parnog kotla parovodima, a u mlaznice (slika 4.4, pozicija 1)
ulazi sa pritiskom p0 i brzinom c0 . U mlaznicama se vri ekspanzija
(priguivanje) pare od pritiska p0 na pritisak p1 , pri emu se brzina pare
poveava od c0 na c1 .

Energetske maine
Poto je izvrena ekspanzija pare do izlaznog pritiska iz stupnja

(turbine) p2 p1 , izvrena je i potpuna transformacija potencijalne energije
pare u kinetiku energiju. Sada iz mlaznica istjee para apsolutnom brzinom
c1 , a u meulopatini kanal radnih lopatica (2) ulazi relativnom brzinom w1
poto su i ove lopatice u stanju kretanja obimnom brzinom u na srednjem
preniku Dsr .
A A 4
1
UL RL
5 7 2
6 8
3
Dsr

u
w2
0
c0
u
2 c2
izlazni trougao
1 brzina Legenda:
1- statorske usmjeravajue
w1 lopatice ili mlaznice;
2 - rotorske ili radne
ulazni trougao lopatice;
p'0 p0 brzina
3 - vratilo turbine;
c1 u 4 - kuite turbine;
p1 p2 p1 5 - dijafragma;
promjena 6 - meustepeni labirintni
c1
pritiska pare zaptivai;
7 - disk rotora;
c2 8 - otvori za izjednaavanje
c0
promjena apsolutne pritiska
brzine pare
Slika 4.4. Radni proces u akcionom stupnju osne turbine, 94

Energetske maine
Iz mlaznice para istjee pod uglom 1 , a ulazi u kanale rotorskih

lopatica pod uglom 1 . Para izlazi iz meulopatinih kanala radnih
(rotorskih) lopatica apsolutnom brzinom c2 c1 pod uglom 2 , odnosno
relativnom brzinom w2 pod uglom 2 . Iako je nepromjenljiv presjek
meulopatinih kanala akcionog stupnja, ipak je neznatno w2 w1 radi
manjeg pada pritiska u lopatinim kanalima rotora uslijed trenja.
Kao to se vidi iz kinematike strujanja u protonom dijelu akcionog

stepena (slika 4.4), dolazi do skretanja struje pare u meulopatinim
kanalima radnih lopatica. Zbog toga se pojavljuju sile centrifugalnog
pritiska na lopatice koje i vre koristan rad, to u stvari i predstavlja akciono
dejstvo pare. Interesantne su komponente brzine u smjeru obimne brzine,
kao i komponenta akcione sile u tom smjeru. Naime, djelovanjem sile na
lopatice upravno na srednji radijus rotora obrazuje se obrtni moment uslijed
ega rotor dobija obrtno kretanje. Poto je kod akcionog stupnja pritisak
pare ispred i iza lopatica (diska) rotora jednak ( p2 p1 ), izostaje djelovanje
sile u aksijalnom pravcu, to olakava rjeavanje pitanja leajeva turbine.
Osnovna konstruktivna karakteristika reakcionog stupnja parne turbine je
suavanje meulopatinog kanala radnih lopatica, to nije sluaj kod
akcionih turbina. Kinematika strujanja pare i radni proces u reakcionom
stupnju prikazan je na slici 4.5.
U reakcionim turbinama para samo dijelimino ekspandira u

usmjeravajuim lopaticama odnosno mlaznicama, dok se zavrna ekspanzija
pare ostvaruje u radnim lopaticama. Ekspanzija pare u meulopatinim
kanalima radnih lopatica ostvaruje se njenim ubrzanjem u odnosu na radne
lopatice. Uslijed toga para izaziva na lopaticama turbine reakciono dejstvo
( Freakc ), pored akcionog djelovanja usljed skretanja struje pare ( Fakc ). Sila
reakcionog djelovanja je usmjerena suprotno smjeru izlazne relativne brzine
( w2 ) struje pare. Znai, turbine koje nazivamo reakcionim, obino rade i po
reakcionom i po akcionom principu. Para pod pritiskom p0 ulazi u
mlaznice (usmjeravajue lopatice), djelimino ekspandira do pritiska p1 , a
njena brzina raste sa c0 na c1 . U kanalima koje obrazuju radne lopatice,
struja pare mijenja smjer. Kao rezultat te promjene, pod dejstvom

Energetske maine
centrifugalne sile, na lopaticu djeluje akciona sila, Fakc . Smjer sile Fakc
zavisi od oblika lopatice.
4
1 A A
UL RL
2
3
Dsr

w2
u
0
c0 u
1 w1 2 c2

u izlazni trougao
c1 brzina
ulazni trougao
brzina
Faks=f(p1 -p2)
Freakc
p'0 p0
F Fakc Frez
promjena pritiska u
p1 reakcionom stupnju
Legenda:
c1 p2 promjena apsolutne
brzine pare 1 - usmjeravajue lopatice
w2
c2 (UL);
c0 w1 promjena relativne brzine u 2 - radne lopatice (RL);
meulopaticnom kanalu radnih 3 - vratilo turbine;
lopatica (w2 >w1 ) 4 - kuite turbine
Slika 4.5. Radni proces u reakcionom stupnju parne turbine, 94
Poto se presjek kanala meu radnim lopaticama smanjuje u smjeru

strujanja pare, dolazi do dalje ekspanzije pare, iji pritisak sa smanjuje do

Energetske maine
konanog pritiska p2 na izlazu iz stupnja (slika 4.5). Relativna brzina pare

raste od w1 do w2 , a apsolutna brzina se smanjuje do c2 , uslijed smanjenja
kinetike energije koja se transformie u rad na lopaticama stupnja odnosno
na vratilu turbine. Kao rezultat ubrzanja struje pare u meulopatinim
kanalima javljaju se reakcione sile koje daju komponentu Freakc (dijagram
sila na slici 4.5).
Smjer reakcione sile, takoe zavisi od oblika lopatice i uglavnom je

suprotnog smjera u odnosu na smjer izlazne relativne brzine pare.
Slaganjem akcione Fakc i reakcione sile Freakc , dobija se rezultujua sila F
koja djeluje na lopaticu u smjeru obimne brzine. Pored toga, u reakcionom
stupnju pojavljuje se i aksijalna sila Faks , kao rezultat razlike pritisaka na
ulazu p1 i izlazu p2 iz meulopatinog kanala radnih lopatica. Slaganjem
sila F i Faks dobija se ukupna rezultujua sila koja djeluje na lopaticu:

Frez F Faks Fakc Freakc Faks . (4.21)
Smjer rezultujue sile Frez je otklonjen u odnosu na ravan kretanja

lopatica na stranu narednih stepeni nieg pritiska. Ova sila uzima se u obzir
kod dimenzionisanja lopatica odnosno prorauna na rstou. Slino
prethodnim razmatranjima, moe se dati objanjenje radnog procesa i
kinematike strujanja u stupnjevima akcione turbine sa stepenovanjem
pritiska i u stupnju akcione turbine sa stepenovanjem brzine.
4.3.2. Ekspanzija pare u mlaznicama i usmjeravajuim

lopaticama, 94,95
Proces ekspanzije pare povezan je sa pretvaranjem potencijalne

energije u kinetiku: entalpija pare se smanjuje, a raste brzina istjecanja. U
inenjerskim proraunima parne turbine pogodno je proces ekspanzije pare
prikazati u i s dijagramima, slika 4.6. Stanje pare pred mlaznicama
odgovara zadanim parametrima pare. Pri proraunu stupnja obino se zadaje

Energetske maine
pritisak p0 i temperatura t0 pred mlaznicama, pritisak na izlazu iz mlaznica

p1 i brzina pare na ulazu u kanal mlaznica, c0 .
i, kJ/kg
i, kJ/kg
*
*
p
0
p
0
*
A*0 A 0
i*0 t*0 i*0 t*0
p
c02
0
2
A0
c02
p
0
2
i0 A0 t0 i0 t0
h1
h01
h01
1
p
p
1
i1 A1
i1t
hm
A1t i1t
A1t
s, kJ/kgK s, kJ/kgK
a) bez gubitaka b) uzimajui u obzir gubitke
Slika 4.6. Proces ekspanzije pare u mlaznicama
Poetnim parametrima p0 i t0 odgovara taka A0 u i s

dijagramima, slika 4.6. Na ulazu u kanale mlaznica, para raspolae
poetnom kinetikom energijom c02 2 , a toplotno stanje pare pred
mlaznicom, uzimajui u obzir i poetnu kinetiku energiju, oznaeno je
takom A0* . Parametri pare u toj taki su p0* i t0* , a nazivaju se parametrima
koenja. Ako brzina c0 nije velika, moe se zanemariti taj dio energije. U
tom sluaju taka A0* poklapa se sa takom A0 , a parametri koenja p0* i t0*
sa poetnim statikim parametrima p0 i t0 .
Posmatrajui istjecanje pare iz mlaznice u idealnom sluaju,

pretpostavlja se da se proces odvija bez razmjene toplote sa okolinom, bez

Energetske maine
gubitaka trenjem i uslijed vrtlonog strujanja. U takvom sluaju, taj

teoretski proces ( s 0 ) u i s dijagramu predstavlja se vertikalnom
pravom A0* A1t , slika 4.6.
Veliina oznaena sa h01 prema dijagramu predstavlja odsjeak
h01 i0 i1t , (4.22)
koji se naziva raspoloivi toplotni pad mlaznice, a njemu odgovara teoretska

brzina isticanja pare, c1t . Iz termodinamike je poznato da se teoretska
transformacija potencijalne energije pare u kinetiku, podvrgava energetskoj
jednaini
c1t 2 c0 2
i0 i1t , (4.23)
2
gdje su:
i0 , i1t - poetna i konana (izlazna) entalpija 1 kg pare, J/kg;

c0 - poetna brzina pare pred mlaznicom, m/s;
c1t - teoretska brzina pare na izlazu iz mlaznice, m/s.
Teoretska brzina pare izraunava se iz jednaine (3.3), odnosno

vrijedi
c1t 2 i0 i1t c0 2 2 h01 c0 2 , (4.24)
gdje je
ho1 i0 i1t - izoentropski (adijabatski) toplotni pad u mlaznicama

ili usmjeravajuim lopaticama, J/kg.
Ako je brzina c0 dovoljno mala da se moe zanemariti, onda je

teoretska brzina

Energetske maine
c1t 2 h01 . (4.24.a)
Dobro razumijevanje toplotnog procesa koji se odvija u mlaznicama

je osnov za izraunavanje teoretske brzine pri proraunu stupnja turbine.
Ako se rauna i sa kinetikom energijom pare pred mlaznicom, onda je
totalni raspoloivi toplotni pad pred mlaznicom:
c0 2
ha h01 . (4.25)
2
Ako bi se sav raspoloivi toplotni pad ha adijabatskom ekspanzijom

transformisao u kinetiku energiju, teoretski bi imali relaciju
c1t 2 c2
h01 0 ,
2 2
odakle je
c0 2
c1t 1, 41 h01 . (4.26)
2
U mlaznici se odvija stvarni proces sa gubicima, uslijed trenja estica

pare o kanale mlaznice i trenja estica jednih sa drugim. Radi toga je stvarna
brzina pare na izlazu iz mlaznica manja od teoretske i odreuje se prema
jednaini:
c1 c1t 2 h01 c0 2 , (4.27)
gdje je
c1
1 - brzinski koeficijent mlaznice koji se u proraunima
c1t uzima 0,93 0,98 .

Energetske maine
esto se u proraunima toplotni pad uvrava u kJ/kg, pa uzimajui

da je 1 kJ=1000 J i da je 2 1000 44, 7 , mogu se izrazi za c1t i c1
napisati u obliku:
c0 2
c1t 44, 7 h01 , m/s; (4.28)
2000
c0 2
c1 44, 7 h01 , m/s. (4.29)
2000
Brzinski koeficijent mlaznice i usmjeravajuih lopatica , zavisi od

vie faktora: geometrijskih dimenzija i kvaliteta obrade povrina mlaznica i
lopatica. Kod savremenih turbina sa viom ekonominou ovaj koeficijent
ima vee vrijednosti 0,96 0,98 .
Toplotni gubici u mlaznicama i usmjeravajuim lopaticama hm, J/kg,

izraunavaju se prema jednainama:
c12t c12 c2 1 c2
h hm
2

1 2 1t 2 1 1
2 2
c2
1 2 i0* i1t 1 2 h01 0 . (4.30)
2
4.3.3.Strujanje u stupnju parne turbine, 94,95
Izuavanje strujanja radnog fluida kroz meulopatine kanale stupnja

turbine ima znaaj za izraunavanje jedinine i ukupne sile, zatim rada i
snage na obimu radnog kola. Na slici 4.7 prikazan je stupanj turbine sa
kontrolnim granicama "0-1-2", u kojima se definie stanje radnog fluida pri
razmatranju njegovog strujanja kroz stupanj. Stanje fluida (para) u
kontrolnim granicama prikazana je takama "0", "1" i "2" na slici 4.8.

Energetske maine
U reetku usmjeravajuih lopatica (pretkolo), para ulazi kroz

kontrolnu granicu ravan "0". Termodinamiko stanje u toj kontrolnoj
ravni odreeno je sa srednjim vrijednostima termodinamikih veliina stanja
p0 i t0 (taka "0" na slici 4.8). Ove veliine se lako utvruju mjerenjem, pa
na osnovu njih i taka u dijagramu, koja predstavlja stanje fluida. Pored
termodinamikih, stanje gasa se jo definie i sa srednjim vrijednostima
gasodinamikih veliina c0 i pravca 0 brzine na ulazu u kontrolnu ravan
"0".
0 1 2
Kontrolne
granice
Reetka
radnog kola
R2
R1
Rotor
Pretkolo (usmjeravajuca
reetka)
Slika 4.7. Presjek kroz elementarni stupanj sa kontrolnim granicama, 94
Taka "0*" je definisana zaustavnim ili koionim parametrima p0 i

t0 , koje predstavljaju raunske veliine. Totalna entalpija u toj taki

Energetske maine
obuhvata i kinetiku energiju pare na ulazu u stupanj, c02 2 . Tako bi totalna

entalpija u kontrolnoj ravni "0" (slika 4.7) ili u taci "0" (slika 4.9) iznosila:
c2
i0 itot .o i0 0 . (4.31)
2
*
U reetki pretkola
p0
0* *
t0
(sprovodnim lopaticama) vri
i*0=itot.0
i, kJ/kg
p0 t0 se transformacija toplotne
c02
2
i0 0
energije pare u kinetiku
energiju ureene fluidne
h01
l u=h i
struje. Pri tome se odvija

h
1
p
h0=htot
i1
* i1t 1 nepovratan termodinamiki
1t
h0
proces uz porast entropije i

2
p
h02
odgovarajue smanjenje
h'02
c22
totalnog pritiska.
2
i2
2
i2t
2t
Zbog porasta kinetike
h
2't
energije opadaju specifina
s, kJ/kgK
entalpija i pritisak, kao i
temperatura pare. Ovaj
Slika 4.8. Kriva promjene stanja za jedan nepovratni proces prikazan je
stupanj parne turbine prikazana u linijom "0-1" na dijagramu,
i s dijagramu slika 4.8.
Termodinamiko stanje pare na izlazu iz reetke pretkola u kontrolnoj

ravni "1" odreeno je srednjim vrijednostima p1 i t1 , kojima takoe
odgovaraju odreene veliine toplotnog stanja pare i1 i s1 . Gazodinamiko
stanje pare u kontrolnoj ravni "1" (slika 4.7) odnosno taki "1" (slika 4.8)
odreeno je srednjim vrijednostima veliine c1 i ugla izlazne brzine 1.
Pri pomenutom procesu totalna entalpija pare ostaje konstantna, pa se

bilans energije za pretkolo moe napisati u obliku:
c02 c12
itot .o itot .1 i0 i1 const . (4.32)
2 2

Energetske maine
Iz jednaine (4.32) moe se napisati izraz za brzinu istjecanja pare na

izlazu iz mlaznice
c1 2 itot .o i1 2 i0 i1 c02 . (4.33)
Prethodna jednaina (4.33) odgovara jednaini
c1 c1t 2 h01 c0 2 , (4.34)
c1
gdje je sa 1 dat brzinski koeficijent mlaznice (u proraunima se
c1t
uzima 0,93 0,98 ), a u kojoj su uzeti u obzir gubici energije u
usmjeravajuim lopatinim kanalima. Iz nje se moe zakljuiti da, prema
zakonu o odranju energije za adijabatski izoenergetski proces, kinetika
energija gasa (pare) u ravni "1" zavisi samo od raspoloive razlike entalpija
i ulazne kinetike energije. Razlika entalpija uglavnom zavisi od spoljnih
faktora (zadato stanje radnog fluida na ulazu veliinama p0 , t0 , c0 i na izlazu
p1 ), ali i od oblika reetke. Protok fluida e zavisiti i od koeficijenata
protoka i skretljivosti reetke kao gazodinamikih parametara.
Stanje radnog fluida na izlazu iz reetke radnog kola definisano je

pritiskom p2 u kontrolnoj ravni "2" (slika 4.7) ili taki "2" (slika 4.8).
Termodinamika veliina p2 moe biti takva da se proces pretvaranja
toplotne energije u kinetiku nastavi i u samoj reetki kola (reakcioni
stupanj). Proces u reetki kola nije izoenergetski, jer se reetka kola mora
iskoristiti da od radnog fluida oduzme kinetiku energiju pretvarajui je u
rad obrtanja. Strujanje kroz reetku elementarnog stupnja moe da se
dopunski sagleda kroz analizu kinematskih veliina u stupnju, slika 4.6.
Posmatrajui opstrujavanje usmjeravajuih i radnih lopatica uvode se
odreene pretpostavke na osnovu kojih se izvode jednostavnije definicije i
jednaine koje opisuju djelovanje sila na lopatice.
Posmatramo ravansko strujanje fluida sa paralelnim strujnicama, koje

na svom putu susreu lopatinu reetku sa neogranienim brojem lopatica,
slika 4.9. Pretpostavljamo da na nekom rastojanju od reetke, ulazne ivice
Energetske maine
lopatica nemaju utjecaja na struju fluida. Ta rastojanja su obiljeena

presjecima "1-2" za usmjeravajue (slika 4.9.a) i radne lopatice (slika 4.9.b).
c0
c0a

1 2 p0
c0u
1' 2'
c1u tm
3 4 p

c1a
c1
a) lopatina reetka usmjeravajuih lopatica (mlaznice)
w1

w1a
1 2 p1
w1u
1' 2' u
w2u tr.1
3 4 p2
' *
w2a

a
w2
b) reetka radnih (rotorskih) lopatica
Slika 4.9. ema opstrujavanja profila ravne

reetke, 66,94,95,100,101,102,141

Energetske maine
U tim presjecima su brzine konstantne: c0 za usmjeravajue i w1 za

radne lopatice, a usmjerene su pod uglovima 0 i 1 . Na nekom rastojanju
od reetki u presjecima "3-4", struje radnog fluida se izjednaavaju i takoe
imaju konstantne brzine i uglove istjecanja c1 i 1 - za lopatice mlaznica i
w2 i 2 - za radne lopatice.
Pretpostavljamo da u presjecima "1-2" i "3-4" vladaju statiki pritisci

p1 i p2 (za radne lopatice). Da bi razmotrili sile koje djeluju na lopatice,
izdvojimo elementarne strujnice fluida koje su po irini strujanja jednake
koracima tm i tr .l , a po visini jednake jedinici za obe reetke, slika 4.9.
Takoe, pretpostavlja se da je izdvojena elementarna struja fluida u
presjecima "1-2" i "3-4" ograniena na nepropusnim povrinama i da je u
bilo kom presjeku konstantan protok. Sila elementarne struje koja djeluje na
lopaticu, odgovarae sili koja otpada na jedinicu duine lopatice.
Ako se strujanje u reetki kola posmatra iz nepokretnog koordinatnog

sistema, onda je ono nestacionarno, zbog neprekidnog promicanja kola
pored kontrolne ravni "1". Opis ovakvog strujanja zahtijevao bi uvoenje
jo jedne promjenljive - vremena. To bi znaajno komplikovalo teoriju
stupnjeva. Zbog toga se pribjegava posmatranju strujanja u reetki kola iz
koordinatnog sistema koji je vezan za kolo, tj. koji se okree sa kolom. Tako
je na slici 4.10.b odabran koordinatni sistem koji se obre zajedno sa radnim
kolom sa sistemom koordinata "u, a". Za aksijalni stupanj turbine smjer "u"
odgovara smjeru obimne brzine lopatica, a smjer "a" odgovara osi turbine
(aksijalni pravac).
Veliina relativne brzine w2 na izlazu iz reetke kola odreena je ne

samo termodinamikim promjenama, ve zavisi i od dejstva dinamikih
sila, a svakako i od dejstva trenja. Ona se, dakle, mora traiti iz bilansa
energije za jedan adijabatski proces, koji se odvija izmeu pokretnih
kontrolnih povrina "1" i "2", za koji se moraju uzeti u obzir radovi
dinamikih sila.
Sila strujnog toka, koja djeluje na radnu lopaticu u pravcu "u"

ostvaruje koristan obrtni momenat na vratilu turbine. Djelovanje sila struje
na lopaticu u pravcu "a", preko rotorskog diska i vratila turbine, ine
Energetske maine
aksijalni pritisak (aksijalne sile), koji preuzima aksijalni leaj. Reetka

usmjeravajuih lopatica ili mlaznica je nepokretna, pa se sile strujnog toka
na ovu reetku prenose na kuite turbine.
4.3.4. Osnovna jednaina parnih turbina, 94,95
Kao to je ranije naglaeno, zadatak motornih turbomaina, pa i parnih

turbina, jeste dobijanje mehanikog rada na vratilu te maine koristei
potencijalnu odnosno toplotnu energiju radnog fluida. Tehniki rad koji se
moe dobiti iz toplotne energije, mogue je da se nae iz bilansa energije za
elementarni stupanj turbine. Rad koji se djelovanjem sile dobija na obimu
kola od jedinice mase fluida (1 kg), naziva se jedinini ili specifini rad na
obimu kola.
Po zakonu o odranju energije za jedan adijabatski proces, specifini

rad treba da bude jednak promjeni totalne entalpije gasa (pare). Pri
definisanju ovog rada uzeto je u obzir da pri njegovom dobijanju egzistiraju
tri gubitka kinetike energije:
h - u lopaticama mlaznica ili sprovodnog aparata;

h - u reetki radnog kola, i
hiz - gubitak kinetike energije sa brzinom na izlazu iz kola.
Treba imati u vidu da postoje jo i drugi gubici energije o emu e biti

govora kasnije, a ne mogu se direktno ukljuiti u teoriju elementarnog
stupnja turbine.
Energetski bilans u reetki pretkola postavljen je jednainom (4.32), a

za apsolutno stanje u reetki radnog kola bilans glasi:
c12 c2
lu itot .1 itot .2 hu i1 i2 2 . (4.35)
2 2

Energetske maine
Oznaka lu hu predstavlja specifini rad koji je energetski jednak

iskoritenom toplotnom padu hu hi , slika 4.8. U optem sluaju kada je
u1 u2 , tj. kada se struja fluida kree i u radijalnom smjeru pri veoj razlici
radijusa kola na ulazu R1 i izlazu R2 , mora se uzeti u obzir i rad dinamikih
sila u bilansnoj jednaini (4.35). Jedinini rad centrifugalne sile moe se
nai iz integrala:
R2 R
u2 2
R 2 R12 u22 u12
lPcf dR 2 R dR 2 2 , (4.36)
R1
R R1
2 2
jer je u R , gdje je - ugaona brzina.
Bilans energije za relativni koordinatni sistem i kontrolne granice "1" i

"2":
w12 w2
i1 lPcf i2 2 ,
2 2
odnosno
w12 u22 u12 w2

i1 i2 2 ,
2 2 2
odakle je:
w22 w12 u12 u22

i1 i2 . (4.37)
2 2
Kada se toplotni pad iz prethodne jednaine (4.37) zamijeni u

jednainu bilansa za apsolutno stanje (4.35), dobija se posebni oblik glavne
jednaine turbomaina koja se naziva jednaina za turbine ili Ojlerova
jednaina II:

Energetske maine
c12 c22
lu hu i1 i2 ,
2
odnosno
c12 c22 w22 w12 u12 u22

lu . (4.38)
2 2 2
Turbinska jednaina (4.38) ukazuje na indirektan nain pretvaranja

unutranje energije gasa (pare) u rad, tj. pokazuje da se rad dobija kao
posljedica promjene kinetike energije gasa. Jednaina isto tako pokazuje da
rad mora biti jednak zbiru promjena kinetike energije apsolutnog strujanja,
relativnog strujanja i kinetike energije koja odgovara obrtanju djelia
fluida. Iz nje se moe zakljuiti kako treba da se mijenjaju kinetike
energije da bi se dobio vei specifini rad na obimu radnog kola. Znai,
Ojlerova formula uspostavlja vezu izmeu promjene kinetike energije
radnog fluida i energije obrtanja koju radni fluid predaje obrtnom
lopatinom vijencu (rotor). Drugim rijeima, ove formule opisuju uzajamno
dejstvo energija i sila radnog fluida i lopatica koje opstrujava taj fluid (u
naem sluaju vodena para).
Promjene kinetikih energija u jednaini (4.38) imaju slijedee

znaenje:
c12 c22
- promjena kinetike energije apsolutnog strujanja
2 fluida kroz kolo, to odgovara promjeni dinamikog
pritiska fluida u radnom kolu;
w22 w12
- promjena kinetike energije relativnog strujanja
2 radnog fluida, a uslovljava promjenu statikog
pritiska u kolu;
u12 u22
- energija sabijanja fluida uslijed djelovanja
2 centrifugalne sile, a uslovljava poveanje statikog
pritiska (u radijalnim turbomainama je pozitivna ili
negativna u zavisnosti od toga da li je strujanje
centripetalno ili centrifugalno).

Energetske maine
Za aksijalne turbine, kada se uzima da je u1 u2 u , dobija se

nepotpuna Ojlerova jednaina aksijalnih turbina (turbomaina) prema
narednom postupku.
Jednaina jedininog rada (energije) stupnja u cjelini dobija se kao

razlika totalnih entalpija:
c02 c22 c02 c22

lu i0 i2 i0 i2 . (4.39)
2 2 2 2
Raspoloiva jedinina energija ili rad pri ekspanziji pare u pretkolu

(usmjeravajuem aparatu), odreuje se iz jednaine toplotnog pada
jedininih entalpija:
c12 c02
lu pk i0 i1 , (4.40)
2 2
gdje je
c0 - brzina pare na ulazu u usmjeravajuu reetku.
Raspoloiva jedinina energija (rad) pri ekspanziji pare u kanalima

radnog kola odreuje se kao:
w22 w12
lu r .k i1 i2 . (4.41)
2 2
Na osnovu jednaina (4.40) i (4.41) slijedi da je:
c12 c02 w22 w12

i0 i2 i0 i1 i1 i2 . (4.42)
2 2 2 2

Energetske maine
Zamjenom vrijednosti i0 i2 iz jednaine (4.42) u bilansnu

jednainu cijelog stupnja (4.40) dobija se Ojlerova jednaina turbine u
nepotpunom obliku:
c12 c02 w22 w12 c02 c22

lu ,
2 2 2 2 2 2
odnosno
c12 c22 w22 w12

lu . (4.43)
2 2
c0
a) ema strujanja pare u

meulopatinim
kanalima

u
c1a
c1 w1
u

c2 w2
u

c1a
w2 b) trougao brzina (nije

c2
c1 w1 u uzeto u obzir
u w1u w2u
skretanje struje pare
na izlazu iz kosog
c1u c2u zareza)
Slika 4.10. Promjena brzine pare u meulopatinim kanalima

akcionog stupnja parne turbine, 66,94,95,100,101,102,141

Energetske maine
Na osnovu trouglova brzina na slikama 4.10.b i 4.11.b i

trigonometrijskih pravila za kosougle trouglove (kosinusna teorema), mogu
se napisati izrazi:
w12 c12 u12 2 u1 c1 cos 1 ;

w22 c22 u22 2 u2 c2 cos 2 .
c1
w1
u
Karakteristike
ulazni trougao Parsonsovog
brzina izlazni trougao w2
c2 stupnja za
brzina u
0,5 su
slijedee:
a) ema strujanja pare u lopaticama
1 2
1 2
c1 w2
w1 c2
c1a=w1a
c2a=w2a
c1 c2 w2
w1
u u
c1u c2u
w1u w2u
b) trouglovi brzina
Slika 4.11. Promjena brzina pare na radnim lopaticama

reakcionog (Parsons-ovog) stupnja, 66,94,95,100

Energetske maine
Uvravanjem prethodnih vrijednosti w12 i w22 u jednainu (4.38)

dobija se:
1
lu c12 c22 c22 u22 2 u2 c2 cos 2 c12 u12 2 u1 c1 cos 1 u12 u22 ,
2
te skraivanjem i sreivanjem dobija se osnovna jednaina turbomaina ili

Ojlerova jednaina:
lu u1 c1 cos 1 u2 c2 cos 2 u1 c1u u2 c2u . (4.44)
Kod aksijalnih stupnjeva R1 R2 nema (ili je zanemarljivo)

pomjeranja djelia fluida du radijusa pri strujanju pare (gasa) kroz reetke
kola. Za takve stupnjeve je u1 u2 , pa je rad centrifugalne sile jednak nuli.
Znai za aksijalne stupnjeve jednaina turbina ima oblik:
lu u c1u c2u . (4.45)
4.3.5. Sile, obrtni moment i snaga ostvarena u stupnju parne

turbine, 94,95
Analiza sila koje djeluju na lopatice stupnja turbine moe da se izvri

na osnovu trouglova brzina prikazanih na slikama 4.10 i 4.11 i kinematike
strujanja kroz lopatine kanale reetki, slika 4.9. Jedinina sila koja djeluje
na lopaticu stupnja moe da se najjednostavnije izrazi koristei zakon o
koliini kretanja i zakon o momentu koliine kretanja. Na osnovu navedenih
zakona mogu da se izvedu i osnovne jednaine turbomaina.
U skladu sa zakonom o koliini kretanja, promjena brzine mase

radnog fluida m G , od c ' do c '' na istom pravcu djelovanja za odreeni
interval vremena , uslovljena je djelovanjem sile na posmatranu masu. Pri
tome je impuls sile jednak promjeni koliine kretanja:

Energetske maine
F G c ' c '' .
Ako uzmemo da je masa G = 1 kg i vrijeme 1 s, tada je jedinina

sila:
F c ' c '' .
Meutim, nas interesuje sila na pravcu obodne brzine, pa umjesto

brzina c ' i c '' uzimamo u proraun brzine na obimu kola, tj. projekcije
apsolutnih brzina pare ( c1 i c2 ) na pravac obimne brzine: c1u c1 cos 1 i
c2u c2 cos 2 . U tom sluaju, obimna sila koja djeluje na lopaticu je:
Fu c1u c2u c1 cos 1 c2 cos 2 . (4.46)
Znak minus odnosi se na sluaj kada je 2 0, a ako je 2 0, uzima se

znak plus.
Na osnovu jedinine sile na obimu radnog kola (lopatice), moe se

definisati i jedinini rad odnosno snaga
lu Fu u u c1u c2u u cu . (4.47)
Prethodna jednaina (4.47), u stvari predstavlja poznatu Ojlerovu

jednainu za aksijalni stepen turbine, koja je ve izvedena po drugom
postupku (4.45).
Pored impulsa sile, moe se posmatrati i obrtni moment na radnom

kolu. Rezultantni spoljni obrtni moment jednak je promjeni momenata
koliine kretanja u jedinici vremena. Ako je snaga data sa N u Gu lu i
N u M u , slijedi da je
G u1 c1u u2 c2u G r1 c1u r2 c2u

Mu ,


Energetske maine
pa je obrtni moment jednak promjeni momenata koliine kretanja u jedinici

vremena:
M u G r1 c1u r2 c2u . (4.48)
Prethodne jednaine predstavljaju opte jednaine kojima se definiu

sile i obrtni momenti na obimu radnog kola. Za potpunije razumijevanje
nastajanja sila, obrtnog momenta i snage na radnom kolu turbinskog
stupnja, treba izvriti detaljniju analizu djelovanja svih sila. Vektori
rezultantnih sila koje djeluju na lopatice sa strane struje radnog fluida
jednaki su vektorskom zbiru djelujuih sila:
na lopaticu mlaznice

Pom G c0 c1 tm p0 p1 , N; (4.49)

na radnu lopaticu

Pol G w1 w2 tr .l p1 p2 , N, (4.50)

gdje su:

G c0 c1 - promjena koliine kretanja struje fluida pri
njegovom prolasku kroz lopatini kanal mlaznice
jedinine visine, N;
G - protok pare kroz mlazniki kanal jedinine visine,
kg/s;

tm p0 p1 - vektor sile uslijed pada statikog pritiska u
lopatinom kanalu mlaznice visine l = 1, N;

G w1 w2 - vektor sile od promjene koliine kretanja struje
pare pri njenom prolasku kroz lopatini kanal
radnih lopatica jedinine visine, N;
tr .l p1 p2
- vektor sile od pada statikog pritiska u kanalu
radnih lopatica, N.

Energetske maine
Za odreivanje sile koja djeluje na lopaticu u osnovnim pravcima -

relativnim koordinatnim osama "u" i "a" (slika 4.9), koristimo se
jednainom promjene koliine kretanja. Odredimo projekciju svih sila koje
djeluju na lopaticu mlaznice ili usmjeravajueg aparata na glavne
koordinatne ose "u" i "a":
Projekcija sila na osi "u"
G c0u c1u Fu.m 0 , (4.51)
gdje su:
G c0u c1u - promjena koliine kretanja struje fluida, koja

djeluje na jedininu visinu usmjeravajue lopatice u
pravcu "u", N;
Fu .m - sila sa kojom lopatica djeluje na struju fluida u
suprotnom smjeru obimne brzine "u", N.
Iz jednaine (4.35) izraunava se:
Fu .m G c0u c1u . (4.52)
Projekcija sila na osu "a"
G c0u c1u tm p0 p1 Fa 0 , (4.53)
gdje su:
G c0u c1u - promjena koliine kretanja struje fluida, koja

djeluje na jedininu visinu mlaznike
(usmjeravajue) lopatice u pravcu ose "a", N;
Fa - sila sa kojom lopatica djeluje na struju fluida u
pravcu ose "a", N.
Iz jednaine (4.53) izraunava se aksijalna sila Fa , koja djeluje na

lopaticu mlaznice (jedinine visine):

Energetske maine
Fa G c0 a c1a tm p0 p1 . (4.54)
Odreivanje projekcija sila koje djeluju u sistemu radnih lopatica na

pravce "u" i "a" izvodi se na slian nain:
Projekcija sila na osu "u"
G w1u w2u Fu 0 , (4.55)
gdje su:
G w1u w2u - promjena koliine kretanja struje fluida, koja

djeluje na jedininu visinu radne lopatice u
pravcu "u", N;
Fu - sila sa kojom lopatica djeluje na struju fluida u
smjeru suprotnom obimnoj brzini u , N.
Iz jednaine (4.55) slijedi sila
Fu G w1u w2u . (4.56)
Projekcija sila na osu "a"
G w1a w2 a tr .l p1 p2 Fa 0 , (4.57)
gdje su:
G w1a w2 a - promjena koliine kretanja struje fluida, koja

djeluje na jedininu visinu radne lopatice u
pravcu ose "a", N;
Fa - sila sa kojom lopatica djeluje na struju fluida u
pravcu ose "a", N.
Aksijalna sila koja djeluje na lopaticu rotora izraunava se iz

jednaine (4.57):

Energetske maine
Fa G w1a w2 a tr .l p1 p2 . (4.58)
Za lopatice turbinskog stupnja moe da se odredi rad pare na samim

lopaticama, slika 4.12.
0 p0, i0 0
1 1

s

1 1l
u
c1
w1 2 2
u
2
2 2l
c2 w2
u
a) ema vijenca stupnja sa trouglovima brzina

2
c2a=w2a
c1a=w1a
1 1l 2 2l
c1 c2 w2
w1 u w
u w1u 2u
w1u+w2u
c1u c2u
c1u+c2u
b) izdvojeni trouglovi brzina sa projekcijama na pravac obodne brzine i na aksijalni

pravac, kao ilustracija pri izvoenju Ojlerove jednaine turbina
Slika 4.12. Elementarna ema reetke turbinskog stupnja sa trouglovima

brzina sa radijusom r u / pri 2 900 , 66,94,95,100

Energetske maine
Smatra se da je poznata vrijednost obimne brzine u na srednjem

preniku sa kojim se lopatice obru. Takoe, pretpostavljamo da je ranije
izraunato odnosno da su poznate brzine pare c1 , c2 , w1 i w2 .
Operiui sa brzinama pare i obimnom brzinom kao vektorima, moe

se napisati da je c1 w1 u i c2 w2 u , slika 4.12. Imajui u vidu
prethodne odnose brzina i izraze za jedinini rad i sile u pravcu obimne
brzine, moe se napisati relacija za silu Fu aksijalne turbine:
Fu G c1u c2u G w1u w2u . (4.59)
Obrtni moment, koga ini para na radnim lopaticama turbinskog

stepena, odreuje se iz jednaine:
M u Fu R z G0 R c1u c2u G0 R w1u w2u , Nm, (4.60)
gdje su:
R - radijus srednje krunice radnih lopatica, m;

G0 - sekundni protok pare kroz stupanj turbine, kg/s.
Sekundni protok pare G0 kroz stupanj turbine jednak je:
G0 G lr .l . z , kg/s. (4.61)
gdje su:
lr .l . - visina radnih lopatica, m;

z - broj radnih lopatica stupnja.
Snaga ili rad koga vri para na reetki stupnja u jedinici vremena
(1 sekunda), definie se kao
N u M u , W, (4.62)

Energetske maine
gdje je
- ugaona brzina obrtanja, s-1.
Uvravajui u jednainu (4.62) vrijednost M u iz jednaine (4.61), te

imajui u vidu da je R u , dobija se konani izraz za snagu aksijalne
turbine
u u
N u G0 R c1u c2u G0 R w1u w2u
R R
G0 u c1u c2u G0 u w1u w2u , W,
odnosno
N u G0 u c1u c2u 103 G0 u w1u w2u 103 , kW. (4.63)
Kod razliitih srednjih prenika na ulazu i izlazu pare iz reetke radnih

lopatica, jednaina snage na vijencu turbinskog stupnja ima oblik
N u G0 u1 c1u u2 c2u 103 G0 u1 w1u u2 w2u 103 , kW, (4.64)
gdje su:
u1 , u2 - obimne brzine na srednjim prenicima na ulazu i izlazu

pare iz kanala radnih lopatica.
Protok pare G0 kroz stupanj turbine najee je poznata veliina.

Obimne brzine u1 i u2 odreuju se iz konstruktivnih dimenzija turbinskog
stupnja. Brzine w1 i c2 , kao i njihovi uglovi odreuju se iz trouglova brzina
ili analitikim putem.
Ostale su nedefinisane veliine c1u i w2u . Za njihovo odreivanje treba

znati brzine c1 i w2 , kao i uglove struje pare 1 i 2 na izlazu pare iz
mlaznica i kanala radnih lopatica. Postojanje gubitaka energije pri strujanju
pare kroz meulopatine kanale ne omoguava da se teorijskim putem

Energetske maine
izraunaju brzine c1 i w2 . Uvedeni eksperimentalni brzinski koeficijenti i

, omoguavaju preraunavanje teoretskih brzina u stvarne brzine c1 i w2 .
Ispitivanja su pokazala da se ne poklapaju uglovi sa kojim struja pare izlazi
iz kanala usmjeravajuih i radnih lopatica. Te razlike se izraavaju
napadnim uglom "i" i uglom skretanja struje " ". Radi toga etiri navedena
parametra c1 , w2 , 1 i 2 treba odreivati eksperimentalno, ako se ele
dobiti pouzdaniji raunski rezultati.
Mnogobrojna eksperimentalna gazodinamika ispitivanja su pokazala

da za dovoljnu praktinu tanost, uglovi izlaza struja pare 1 i 2 mogu da
se odrede iz odnosa:
za mlaznike i usmjeravajue lopatice
a1
1 1sp 1.ef arcsin ; (4.65)
t1
za radne lopatice
a2
2 2 sp 2ef arcsin , (4.66)
t2
gdje su:
a1 , a2 - irina izlaznih presjeka kanala mlaznica i radnih lopatica;

t1 , t2 - korak mlaznikih i radnih lopatica, slika 4.13.
Uglovi 1ef i 2ef obino se nazivaju efektivnim uglovima izlaza

struje pare.
U jednainima (4.65) i (4.66), oznake 1sp i 2sp predstavljaju uglove

struje pare. Meutim, u narednim izlaganjima e se uglovi izlaza struje pare
oznaavati sa 1 i 2 , dok e se geometrijski uglovi lopatica oznaavati sa
1l - za mlaznike lopatice i 2l - za radne lopatice na izlazu iz stupnja.

Energetske maine
90 1
B
1 Legenda:
a1
90
1 - ravni
t1 perpedikulrne osi
turbine
a) lopatice mlaznica ili usmjeravajue lopatice

90
b
B
a2
t2
90
b) radne lopatice akcionog stupnja
Slika 4.13. Profili lopatica mlaznica i radnih lopatica

i oblici meulopatinih kanala, 66,94,95,100
Dva tipska profila usmjeravajuih lopatica mlaznica i radnih lopatica

dati su na slikama 4.14 i 4.15 (profili S-9009A i R-2314A), 235 .

Energetske maine
Slika 4.14. Prikaz tipskog profila lopatica S-9009A, 235

Energetske maine
Slika 4.15. Prikaz tipskog profila lopatica R-2314A, 235

Energetske maine
4.3.6. Osnovni toplotni procesi u stupnjevima gasne turbine
Osnovna teorija istjecanja i transformacije kinetike energije u

mehaniki rad na obimu radnog kola u principu je ista i za parne i za gasne
turbine. Karakteristike radnog procesa turbinskog stupnja, gubici u stupnju i
njegov stepen korisnosti, raunaju se kao i kod reakcionih parnih turbina, uz
uzimanje u obzir karakteristika radnog gasa i konstruktivnih osobina gasnih
turbina.
Radni fluid kod gasnih turbina predstavlja vreli gas, nastao

sagorijevanjem gasovitog ili tenog goriva u komori sagorijevanja GTP.
Vreli gas visoke poetne temperature to kod pritiska p o ulazi u
meulopatine kanale usmjeravajuih (nepokretnih) lopatica, gdje
djelimino ekspandira do pritiska p1 , a zatom se ekspanzija gasa nastavlja u
meulopatinim kanalima radnih (rotorskih) lopatica do pritiska gasa p1 na
izlasku iz prvog stupnja gasne turbine, slika 4.16.
Ekspanzija gasa odvija se na raun smanjenja njegovog pritiska, a

adekvatno tome i temperature i entalpije gasa. Proces ekspanzije gasa
povezan je sa transformacijom potencijalne energije u kinetiku, pri emu
se smanjuje njegova entalpija, a poveava brzina strujanja u
meulopatinim kanalima. Raspoloivi toplotni pad u stupnju turbine moe
da se definie kao
T
ho io i2t c p To T1 c p To 1 1 . (4.67)
To
Ako se primijene odgovarajue relacije za izentropsku promjenu

stanja u obliku:
1
T p
1 1 ;
T0 p0

Energetske maine
cp
c p R cv R ili c p R,
1
dobija se konaan izraz za raspoloivi toplotni pad stupnja gasne turbine
1

p1
h0 R T0 1 , kJ/kg. (4.68)
1 p0

Raspoloivi toplotni pad za meustupanj gasne turbine prema slici

4.17 i prema analogiji sa jednainom (4.68), bie
1

p
h0 R T1 1 , kJ/kg,
2
(4.68.a)
1 p1

gdje su:
- pokazatelj adijabate;
R - gasna konstanta 1 kg gasa;
p o , To - poetni parametri gasa pred stupnjem turbine, uzimajui
u obzir i poetnu brzinu pare (pritisak, Pa i apsolutna
temperatura, K);
p1 , T1 - parametri gasa na izlazu iz stupnja turbine, i to: p1 (slika
4.16) i p 2 (slika 4.17), (pritisak, Pa i apsolutna
temperatura, K);
Teoretska brzina istjecanja gasa iz meulopatinih kanala

usmjeravajuih lopatica, odreuje se za idealan sluaj potpune
transformacije potencijalne energije u kinetiku energiju. Za idealan sluaj,
pretpostavlja se da nema razmjene toplote sa okolinom, da nema gubitaka
energije zbog trenja i vrlonih strujanja.
Takav proces moe da se opie jednainom energije

Energetske maine
c12t c02
h01 i0 i1t , (4.69)
2
odakle se moe izraunati teoretska brzina gasa na izlazu iz kanala

usmjeravajuih lopatica, m/s,
c1t 2 i0 i1t c02 2h01 co2 2ho 1 co2 . (4.70)
*
p0 *
p
*
1
A0 p0 A*1
i*
p
i*1 t *1
1
0
h0
c 02
2
t0 A1
i1
h01
h01
hi
hi
p'
1
A1
p'
1
A i1
i1
h0
i1t
h0
hiz
hiz
p1
i1t A2
p2
A1t A2
h02
h02
h hpr
h'02
h'02
A'2
A'2
h-hiz
A'2t
i2t A2t i2t A2t
Slika 4.16. Toplotni proces u prvom Slika 4.17. Toplotni proces

stupnju gasne turbine u i-s meustupnja gasne turbine sa
dijagramu 0,5 u i-s dijagramu
Ako brzina gasa pred mlaznicom nije velika, vrijednost co2 moe da se
zanemari, pa je
c1t 2 h01 2 ho 1 , m/s, (4.71)
gdje su:

Energetske maine
h01 io i1t - izentropski toplotni pad u kanalima usmjeravajuih

lopatica, kJ/kg (slika 4.16);
- stepen reaktivnosti stupnja;
h0 i0 i2t - rasploivi toplotni pad stupnja, kJ/kg.
Kod gasnih turbina, uglavnom se primjenjuju profili kanala

usmjeravajuih lopatica kao suavanje mlaznice sa kosim zarezom, slika
3.17.
Pri istjecanju iz suavajuih mlaznica, ekspanzija gasa moe da se

ostvari samo do nekog kritinog pritiska p kr . Odnos kritinog pritiska pkr u
grlu mlaznice prema poetnom pritisku p o pred mlaznicom naziva se
kritini odnos

p 2 1
kr kr . (4.72)
p0 1
Za vazduh i dvoatomne gasove a ponekad i za radne turbine, kritini odnos

se uzima kr 0,528 .
Kada je u izlaznom prosjeku suavajue mlaznice odnos pritisaka

jednak kr , u tom presjeku e se pojaviti i kritina brzina
2 p0 2
ckr p v , m/s, (4.73)
1 0 1 0 0
gdje su:
po , o , vo - pritisak u Pa, gustina u kg/m3 i specifina zapremina

gasa pred mlaznicom u m3/kg.
Esponent adijabate moe da se uzme za vazduh i za dvoatomne gasove

1,4 , dok je za produkte sagorijevanja ta vrijednost 1,33 .

Energetske maine
Uvrtavajui u jedaninu (4.73) vrijednosti za i pritisak p o u

barima, dobijaju se izrazi za izraunavanje kritine brzine:
za vazduh i dvoatomne gasove, u obliku
ckr 342 po vo , m/s; (4.73.a)
za produkte sagorijevanja, u obliku
ckr 338, 2 po vo , m/s. (4.73.b)
Za idealni gas pri const , vai poznati odnos
po
po vo RTo ,
o
gdje su:
R - gasna konstanta R=228,4 J/kg K;

To - apsolutna temperatura gasa pred mlaznicom, K.
Za vazduh i produkte sagorijevanja moe se u jednainu (4.73)

umjesto po vo uvrstiti vrijednost R To .
Stvarna ekspanzija gasa u kanalima usmjeravaluih lopatica gasne

turbine odvija se uz roplotne gubitke usljed trenja i vrtloenja , to utie na
smanjenje brzine gasa. Ti gubici poveavaju entalpiju gasa na izlazu iz
mlaznica, pa se moe rei da je i1 i1t , slike 4.16 i 4.17.
Stvarna brzina gasa na izlazu iz kanala usmjeravajuih lopatica

odreuje se prema jednaini
c1 c1t 2 io i1t c02 2h0 1 c02 . (4.74)

Energetske maine
Kad se zanemari brzina gasa pred usmjeravajuim lopaticama c o i

toplotni pad uvrsti u kJ/kg, onda jednaina (4.73) moe da se napie u
obliku
c1 44,7 h0 1
1

p

44,7 R T0 1 1 ,
1
(4.75)
p0
1

gdje je sa c1 / c1t oznaen brzinski koeficijent usmjeravajuih lopatica (u

proraunima uzima se 0,93 0,98 ).
I ostali parametri
trougla brzina stupnja

gasnih turbina raunaju se
c1
w1 w2 kao i kod reakcionog stupnja
u c2 u
w1u w2u
parnih turibina (slika 4.18), s
tim da se uvrtavaju
vrijednosti za ho prema
Slika 4.18. Trouglovi brzina stupnja gasne jednainama (4.68), odnosno
turbine (4.68.a).
Uzimajui u obzir da je obimna brzina na srednjem preniku stupnja D

Dn hoz h
jednaka u i stepen reakcije stupnja 02 , mogu se
60 h01 h02 ho
napisati i izrazi i za ostale elemente trouglova brzina prema slici 4.18:
a) relativna brzina na ulazu gasa u meulopatini kanal radnih lopatica,

m/s
w1 c12 u 2 2 u c1 cos 1 , (4.76)
b) relativna brzina gasa na izlazu iz kanala radnih lopatica, m/s

Energetske maine
2
w
w2 44,7 h0 1
44,7
1
2

p1 w1
44,7
R T0 1 , (4.77)
p0 44,7
1

c) apsolutna brzina gasa na izlazu iz kanala radnih lopatica, m/s
c2 w22 u 2 2 w2 u cos 2 , (4.78)
d) ulazni ugao gasa na radne lopatice
c1 sin 1
tg1 , (4.79)
c1 cos 1 u
e) izlazni ugao apsolutne brzine
w2 cos 2 u
cos 2 . (4.80)
c2
Raunajui da su poznati trouglovi brzina, tj. da su poznate usrednjene

vrijednosti brzina i uglova na ulazu i izlazu lopatinih reetki
usmjeravajueg i radnog kola gasne turbine, moe se napisati osnovna
jedinica za jedinini rad lu , koga ostvaruje 1 kg gasa na obimu radnog kola:
lu hu Pu u u c1 cos 1 c2 cos 2
u w1 cos 1 w2 cos 2 . (4.81)

Energetske maine
4.3.7. Osnovni toplotni procesi u stupnju turbokompresora
Turbokompresori, uz parne i gasne turbine, pripadaju grupi strujnih

maina. Sabijanje gasa odvija se na isto dinamikom (strujnom) principu,
koristei sile ubrzavanja odnosno usporavanja u gasnoj struji. Osnovni
elementi turbokompresora ine kolo rotora, vrsto nasaeno na osovini, koje
se obre relativno velikom brzinom, kao i pripadajui stator koji miruje.
Stupanj turbokompresora ini jedno kolo rotora i njegov pripadajui stator,
slika 4.19.
c2 c3 p2
w2
u2 c c2
3
w1 p
c1 c
c0 c1
u1
c0 p1 c 2 w2

Rotor u2
c1 w1
Stator

u1
Slika 4.19. Stupanj radijalnog turbokompresora, 101,102,146
Energetsko stanje pare radnog medijuma mijenja se tako to se pri

strujanju pare u kanalima izmeu lopatica rotora poveava njegova
kinetika energija usljed djelovanja centrifugalne sile i potencijalna energija
(energija pritiska). Dalja transformacija kinetike energije u potencijalnu
energiju deava se ulaskom pare iz rotora u difuzor, kojeg ine lopatice
statora. Rezultat te transformacije je dobijanje konanog pritiska p 2 na
izlazu iz difuzora.

Energetske maine
Gas struji u kolo rotora priblino paralelno sa osovinom maine

nekom brzinom c0 ili c m . Ukoliko kolo rotora skrene struju gasa na nain
da na njegovom izlazu ima okomit radijalan smjer u odnosu na osovinu
rotora, tada se radi o centrifugalnim (radijalnim) turbokompresorima, slika
4.19.
Slika 4.20. Prikaz trostupanjskog centrifugalnog

(radijalnog) turbokompresora, 101,102,146
Ukoliko pak i nakon naputanja kola rotora struja gasa nastavi svoje
kretanje kroz stator priblino paralelno sa osom osovine, onda se govori o
aksijalnim (osnim) turbokompresorima, slika 4.21.
estice gasa ulaze u kolo radijalnog turbokompresora aksijalno

brzinom c0 pri stanju pritiska odnosno temperature ( p0 / T0 ), gdje ih
zahvataju lopatice kola koje grade posebno oblikovane kanale, pri emu
preuzimaju rotirajue kretanje. Kolo rotora svojim obrtnim momentom
predaje energiju esticama struje gasa zateenim u njegovim kanalima,
dovodei ih tako na vii energetski nivo odnosno na vii pritisak pri veoj
brzini. Prostrujavanjem kroz rotirajue kanale radnog kola svakoj estici
gasa u naelu poraste potencijalna energija (pritisak) i kinetika energija
(brzina), dijagram na slici 4.19.

Energetske maine
Nakon izlaza iz rotirajueg kola, struja gasa tako povienog pritiska i

brzine ulazi u prostor izmeu lopatica kanala u vijencu statora koji obuhvata
kolo rotora, gdje se kroz difuzorsko djelovanje proirenih kanala smanjuje
brzina gasnoj struji, pri emu dolazi do pretvaranja njene kinetike energije
u potencijalnu, uz rast pritiska na konanu vrijednost p2 . Na taj nain,
sabijeni gas naputa stupanj kompresora sa opet relativno niskom brzinom
c3 .
cm
d
Dm
Rotor Stator
a) stupanj aksijalnog (osnog) turbokompresora
cm
w2
c1

w1
c1 c2
w1 c2 u u
c3 w2
c3 b) prikaz ravanske
u
reetke i trouglova
brzina
Slika 4.21. Prikaz aksijalnog (osnog) turbokompresora, 101,102,146

Energetske maine
U sluaju aksijalnog (osnog) turbokompresora, za opis procesa

strujanja gasa koriste se najee strujnice (geometrijske izvodnice valjka na
kojem se odvija strujanje) na koaksijalnoj valjkastoj povrini oko osovine.
Razvijanjem plata takvog valjka u ravan, dobija se model ravanskog
strujanja kroz mreu neogranienog broja lopatica, slika 4.21.b. Ovaj model
zanemaruje radijalne komponente strujanja i koristi se za uproene
inenjerske proraune. Gasna struja nailazi na kolo rotora brzinom c1 , da bi
nakon zahvata lopaticom kola poprimila brzinu u1 . Stvarna brzina kojom se
estica izmeu lopatica kree odnosno mjerodavna relativna brzina w1 za
esticu gasa koja rotira u kolu predstavlja vektorski zbir brzina c1 i u1 .
Na bazi trougla brzina prikazanog na slici 4.21.b mogue je izvesti

zakljuak da struja gasa koja prolazi kroz kolo usporava od brzine w1 na
ulazu, na brzinu w2 na izlazu, odnosno da vrijedi w2 w1 . Kinetika
energija se dijelom pretvara u potencijalnu energiju, odnosno gas prilikom
prolaska kroz kolo rotora dobija povien pritisak. Na izlazu iz kola rotora,
gas ima apsolutnu brzinu c2 , koja predstavlja vektorski zbir relativne brzine
w2 i obimne brzine u 2 . Dalje, prolazei kroz kanale statorskih lopatica
smanjuje se brzina c2 na izlaznu apsolutnu brzinu c3 iz stupnja
turbokompresora, to je posljedica smanjenja kinetike, a poveanje
potencijalne energije gasa, manifestovane kroz porast pritiska na konani
pritisak p2 . Karakteristike rada turbokompresora se znaajno razlikuju od
karakteristika rada zapreminskih (klipnih) kompresora.
Dok kod klipnih kompresora dobava ostaje skoro konstantna pri samoj
promjeni kompresijskog odnosa, kod turbokompresora ona je znatno vie
zavisna od samog kompresijskog odnosa, slika 4.22.
4.3.7.1. Teoretske osnove rada turbokompresora
Za razmatranje principa rada strujnih (dinamikih) maina koriste se

tri osnovne jednaine iz hidromehanike: Bernulijeva jednaina, jednaina
kontinuiteta i jednaina impulsa.

Energetske maine
120 a
110
c b
100
Pritisak p, %
90
80
Legenda:
70
60 b- aksijalni turbokompresor a) klipni;

c- radijalni turbokompresor b) aksijalni;
50 c) radijalni
50 60 70 80 90. 100 110 120 130
Dobava V, %
Slika 4.22. Karakteristine krive kompresora, 101,102,146
Bernulijeva jednaina (Bernoulli's equation) za kompresibilno

strujanje bez gubitaka za G 1 kg gasa ima oblik
P
c2 2
2 P1
dP g h const , (4.82)
odnosno za nekompresibilna strujanja kod kojih je gustoa gasa konstantna

( const )
c2 P
g h const , (4.83)
2
gdje su:
c - postignuta brzina struje gasa;

P1 - totalni pritisak na poetku posmatranja;
P2 - totalni pritisak na kraju posmatranja;

Energetske maine
G - masa gasa u kilogramima;

h - geodetska razlika u visini u metrima.
Pri posmatranju strujanja u turbokompresoru lan g h se moe

zanemariti, slika 4.23.b.
Jednaina kontinuiteta predstavlja zakon o odranju mase, koji za G

kg gasa glasi
.
G V A c const , (4.84)
gdje su:
- gustoa gasa;
A - povrina presjeka struje gasa;
c - brzina struje gasa.
Smanjenjem povrine presjeka struje A , neophodno je poveanje

brzine c , kako bi proizvod A1 c1 A2 c2 const. , s obzirom da je gustoa
gasa konstantna za odreenu vrstu gasa, slika 4.23.
A2 G
c 2, P 2
h
G A1
c 1, P 1
a) strujanje u nepokretnom kanalu
G A1 A2 G
c,P
1 1
c 2, P 2
b) strujanje kroz turbokompresor
Slika 4.23. eme za izvoenje Bernulijeve jednaine i jednaine kontinuiteta
Jednaina impulsa pokazuje da je neophodno obezbijediti vanjski

obrtni moment za odravanje rotacije kola turbokompresora jednak razlici
Energetske maine
momenata impulsa (veliine kretanja). Pri raunanju impulsa neophodno je

u obzir uzeti samo obimne komponente ulazne i izlazne apsolutne brzine
c1u i c 2u , jer samo one predstavljaju otpor okretanju kola, slika 4.24.
Moment impulsa protone mase G G1 G2 na ulazu i na izlazu iz

kola rotora iznosi:
M 1 G1 c1u r1 ; M 2 G 2 c 2u r2 , (4.85)
pa je potrebni obrtni moment M kola jednak
M M 2 M 1 G c2u r2 c1u r1 , (4.86)
to vrijedi u optem sluaju, pa i za strujanje sa trenjem.
c2 u2
2
1 c1 1
w2 c 2u 1 w1 c2u- c1u
2 w1 u
c1
1
u1 2 2 c1 w1 c2 w2
r1 c1u
w2 c2 w1u- w2u
r2
u
a) radijalni turbokompresor b) aksijalni turbokompresor
Slika 4.24. Prikaz trouglova brzina radijalnog (centrifugalnog)

i aksijalnog (osnog) turbokompresora, 101,102,146
Uvoenjem izraza za obimnu brzinu u1 / r1 u2 / r2 u prethodnu

jednainu, nakon sreivanja dobija se izraz za snagu potrebnu za pogon
turbokompresora

Energetske maine
N M G u 2 c 2u u1 c1u . (4.87)
4.3.7.2. Glavne jednaine maina za strujanje za idealno kolo
Da bi gas teine G g (kgm/s2) digao u jednoj sekundi na visinu H

(m) neophodno je utroiti snagu N M u Nm s , odnosno za kolo
turbokompresora vrijedi
M 1
H teor . u2 c2u u1 c1u , (4.88)
Gg g
ili, za radijalni ulaz u kolo tj. za 90 0 odnosno uz c1u 0
1
H teor . u2 c2u . (4.88.a)
g
U sluaju aksijalnog (osnog) strujanja u kolu, gdje za jednu strujnicu

vrijedi u1 u 2 u , odnosno c 2u c1u w1u w2u (koristei trougao brzina
sa slike 4.24.b), slijedi
1
H teor . u w1u w2u . (4.88.b)
g
Jednaine (4.88), (4.88.a) i (4.88.b) ine tzv. prvu glavnu jednainu

maina za strujanje (dinamikih maina) bez gubitaka i za kola sa
paralelnim strujnicama (za besklonaan broj lopatica, indeks " teor. ").
Na osnovu trougla brzina datog za radijalni (centrifugalni)

turbokompresor na slici 4.20.a, koristei kosinusnu teoremu slijedi
u1 c1u u1 c1 cos 1
1 2
2

c1 u12 w12 ;

Energetske maine
u 2 c3u u 2 c 2 cos 2
1 2
2

c 2 u 22 w22 .
Uvrtavanjem prethodnih izraza u jednaine (4.88), (4.88.a) i (4.88.b)

dobija se tzv. druga glavna jednaina maina na strujanje (dinamikih
maina), koja za radijalno kolo glasi
H teor .
1
2 g

c22 c12 u22 u12 w12 w22 , (4.89)
odnosno, za aksijalna kola (uz uslov u1 u 2 u )
H teor .
1
2 g

c22 c12 w12 w22 . (4.90)
Jednaina (4.90) se u literaturi esto naziova i Ojlerova (Euler)

jednaina turbomaina. Prvi lan c22 c12 na desnoj strani jednaine
1
2
(4.89) predstavlja mjeru porasta kinetike energije gasa usljed poveanja
brzine od ulazne vrijednosti c1 na izlaznu vrijednost c 2 . Ova vrijednost
kinetike energije se tek u difuzorskim kanalima statora pretvara u
potencijalnu energiju, uzrokujui porast pritiska prema Bernulijevoj
jednaini.
Drugi lan u 22 u12 na desnoj
1
2
P+P strani jednaine (4.89) predstavlja
df direktni porast pritiska zbog djelovanja
r P centrifugalne sile na esticu gasa, koji
se moe objasniti na bazi slike 4.25.
r1

r2
Slika 4.25. Uticaj centrifugalne sile na
porast pritiska u rotoru radijalnog
turbokompresora

Energetske maine
Zamislimo elementarni dio gasa duine dr i gustoe u tankoj

cjevici iji je prenik df na udaljenosti r od centra obrtanja. Na donjoj
bazi elementarne povrine gasa djeluje pritisak P , a na gornjoj pritisak
P P . Centrifugalna sila koja djeluje na elementarni dio gasa jednaka je
dFcentr df dr r 2 df dP ,
odakle se integracijom, uz uslov const , kao i uz u / r , dobija

sljedei izraz:
r2

P P2 P1 2 r dr
2

r22 r12
2

u22 u12 , (4.91)
r1
ime je dokazana prethodna konstatacija vezana za drugi lan jednaine

(4.89).
w12 w22 na desnoj strani jednaine (4.89) prikazuje

1
Trei lan
2
smanjenje kinetike energije gasa u kolu, koje prema Bernulijevoj jednaini
ve u njemu pretvara tu kinetiku u potencijalnu energiju, uzrokujui porast
pritiska.
Iznos porasta pritiska u kolu, kao posljedica pretvaranja energije
2

u 22 u12 w12 w22
u potencijalnu energiju, direktno se moe
izmjeriti kao statiki pritisak u rasponu PR izmeu kola i statora. Odnos

pritiska PR i konanog pritiska postignutog nakon strujanja kroz stator P2
predstavlja stepen reakcije kola r .
U sluaju kada je c1r c 2 r c1 , za radijalno kolo vrijedi sljedea

jednaina
PR
u 22 u12 w12 w22 c
r 1 2u , (4.92)
P2 2 u 2 c2u 2 u2

Energetske maine
odnosno, za aksijalno kolo ( u1 u 2 u )
PR w1u w2u
a . (4.92.a)
P2 2u
4.3.7.3. Glavne jednaine maina za strujanje za stvarno kolo
U sluaju idealnog kola turbokompresora pretpostavljeno je strujanje

bez trenja i sa paralelnim strujnicama, ime bi se ostvarile pretpostavke da
se sva dovedena energija iskoristi za sabijanje gasa. Stvarno kolo, meutim,
ima konaan broj lopatica, pri emu strujnice u njegovom kolu nisu
paralelne, pa e strujanje gasa kroz kanale rotora i statora odvijati uz pojavu
unutranjeg trenja, na ta e biti potroen dio dovedene energije. Takoe,
gasna struja izlazi iz stvarnog rotora sa nekom izlaznom brzinom c3 , to
ima za posljedicu gubitak sa izlaznom brzinom (izlazni gubitak) u
vrijednosti c32 / 2 .
Uticaj konanog broja lopatica najlake se moe objasniti korienjem

slike 4.26 i jednaine (4.88), koja pokazuje teoretsku visinu dizanja pri
strujanju gasa kroz idealan rotor (bez gubitaka, sa zamiljenim beskonanim
brojem lopatica). Kao to je to ve ranije reeno, za pokretanje rotora
maine potrebno je obezbijediti pogonski moment M na osovini maine,
koja rotira sa brojem obrtaja n , pri emu proizvod M predstavlja
ukupno preneenu energiju na gas u rotoru. Razliiti statiki pritisak s jedne
i druge strane lopatice omoguuje predaju energije gasu posredstvom
lopatica, slika 4.26.a. Lopatica svojom prednjom stranom potiskuje gas pred
sobom, pa pritisak na toj strani ima veu vrijednost u odnosu na zadnju
(stranju) stranu lopatice. U sluaju postojanja jednakosti ovih pritisaka, za
pokretanje rotora ne bi bila potreban obrtni moment, pa ne bi bilo ni predaje
energije gasu u rotoru radi njegovog sabijanja.
Postavljanjem jednaine energetskog bilansa za rotirajue kanale

(proirena Bernulijeva jednaina, koja vrijedi za kanale koji ne rotiraju) za
prednju stranu lopatice i za zadnju (stranju) susjednu stranu lopatice na
istoj udaljenosti od ose rotacije, dobija se sljedea jednakost

Energetske maine
P w2 u 2 P w2 u 2
, (4.93)
2 2 2 2
odnosno
w2 w2
P P . (4.94)
2
+- +- +- -+ +
-- +-
+ +-
+-
a) razlika statikog pritiska s jedne b) dijagram relativne brzine w

i druge strane lopatice
w'2 w2
'2 2 +
-
c) relativno strujanje d) prikaz otklona mlaza gasa

unutar zatvorenih kanala
Slika 4.26. Prikaz grafike interpretacije pojave otklona mlaza gasa

kod radijalnog turbokompresora, 101,102,146

Energetske maine
Ovo podrazumijeva da vrijede nejednakosti P P i w w ,

odnosno da na mjestu vieg pritiska na prednjoj strani lopatice pripada nia
vrijednost relativne brzine, slika 4.26.b. S obzirom da se radi o zatvorenom
prostoru, ove nejednakosti e imati za posljedicu pojavu relativnog strujanja
unutar kanala, slika 4.26.c. Po izlasku iz kola prestaje voenje struje
lopaticom, pa strujnica sa prednje strane lopatice skree ka strujnici sa
stranje strane lopatice, pri emu estice gasa vieg pritiska potiskuju
estice gasa nieg pritiska. Kao posljedica takvog skretanja nastaje otklon
mlaza, odnosno struja gasa naputa rotor pod manjim uglom 2' u odnosu
na ugao 2 , slika 4.26.d. Takoe dolazi i do promjene izlaznog trougla
brzina, slika 4.27.
c'2 w'2 c2 w2
'2 2 '2 Slika 4.27. Promjene izlaznog

2
u2
trougla brzina zbog otklona
c'2u mlaza kod radijalnog

c2u=u turbokompresora,
101,102,146
'
Pri tome, dolazi i do promjene obodne brzine c 2u na brzinu c 2u , ime
se smanjuje mogunost prenosa energije na gas u kolu, pa prva glavna
jednaina radijalnog turbokompresora postaje
1
H teor u 2 c 2' u , (4.95)
g
to pokazuje da je, uz konaan broj lopatica u istom kolu, mogue postii

manji kompresijski odnos (omjer) nego u idealnom kolu pod istim
okolnostima.
Odnos H teor / H teor . istraivao je vei broj naunika. Tako, prema

Eku (Eck) vrijedi

Energetske maine
c2' u 1
H teor / H teor . , (4.96)
c2u 1 sin 2
2 z 1 r1 / r2
gdje su:
2 - izlazni ugao lopatice;

z - broj lopatica kola;
r1 - ulazni radijus ivice lopatice;
r2 - izlazni radijus ivice lopatice.
Najee u upotrebi se nalaze unazad savijene lopatice sa

vrijednostima 2 =40 600, pri emu je vrijednost 0,85 .
Uticaj konanog broja lopatica, unutranjeg trenja i izlaznog gubitka

prikazani su na HP , V - dijagramu na slici 4.28.
Sa dijagrama se vidi da se za
H, P
1 neki projektovani nominalni uinak
Hteor 5
Htot
od Vn prikazana je visina dizanja
Gubici u lezajevima
Gubici brtvenja H teor . (taka 1). Uzimanjem u
2 Vanjsko trenje kola
H teor obzir otklona mlaza, rotoru se
Unutranje trenje kola
Gubici u rasporu i statoru
moe predati samo energija
3 c2
odreena sa H teor (taka 2). Daljim
Izlazni gubitak 2
He
odbijanjem energije utroene na
savlaivanje otpora gubitaka trenja
u kolu (rotor sa lopaticama), zatim
gubitaka trenja i vrtloenja u
Vn
difuzoru, povratnom koljenu, te
V
usmjeravajuem kolu, kao i
gubitka sa izlaznom brzinom
Slika 4.28. Prikaz visine dizanja
(izlazni gubitak), dobija se
u gubitaka kod radijalnog
efektivna visina dizanja H ef (taka
turbokompresora, 101,102,146
3 na dijagramu 4.28).

Energetske maine
Stepen iskoritenosti uloene energije u tom sluaju predstavlja

vrijednost
H ef
. (4.97)
H teor
Koristei izlazni trougao brzina prikazan na slici 4.27 moe se

zakljuiti da vrijede sljedee jednakosti
tg 2
c 2u u 2 ; .
tg 2 tg 2
Za izvedeno kolo, vrijednost const , jer je zavisna samo od uglova

2 i 2 , odnosno zavisi samo od konstrukcije lopatice. U tom sluaju
vrijedi
H ef H teor H teor .
1 1
u2 c2u u22 . (4.98)
g g
Ukoliko se faktor visine pritiska definie kao
, (4.99)
uzimajui u obzir sve okolnosti strujanja u stvarnom kompresoru.
Tada jednaina (4.98) postaje
1
H ef u 22 . (4.100)
g
Energija, koju je neophodno dovesti na osovinu turbokompresora,

mora biti dovoljna za pokrivanje potrebe energije H teor , kao i pokrivanje
svih spoljanjih (vanjskih) gubitaka maine (gubici uzrokovani trenjem na

Energetske maine
spoljanjim povrinama diska kola, gubici u labirintnim zaptivaima

(brtvama) na osovini, kao i gubitke trenja na glavnim leajevima ( H tot ,
taka 5 dijagrama na slici 4.28). U tom sluaju, mogue je definisati
efektivni stepen djelovanja turbokompresora kao odnos one energije koja
slui za sabijanje gasa prema energiji koju je neophodno utroiti (dovesti)
na spojnici turbokompresora, odnosno vrijedi
H ef
ef . (4.101)
H tot
Jednainom (4.88) prikazan je izraz za H teor . za aksijalni kompresor u

funkciji promjenljive w1u w2u . Na osnovu trougla brzina datog na slici
4.29, uz promjenljiv protok odnosno promjenljivu aksijalnu komponentu
apsolutnih brzina c1m c 2 m c mx , mogue je definisati funkcionalnu vezu
H teor . f V x , pri emu je sam protok definisan jednainom
Vx
D 2
d 2 c mx
, (4.102)
4
gdje su:
D - spoljanji (vanjski) prenik kola;

d - prenik osovine (glavine) kola.
Poveanjem apsolutne brzine c m nastaju nagle promjene na izlaznom

trouglu brzina. Dolazi do nagle promjene w1u w2u ak i za cm max odnosno
Vmax dobija vrijednost Vmax 0 .
Pri tome je i
1
H teor . u w1u w2u 0 .
g

Energetske maine
w'1u - w'2u
cm max
w1 w2
c'm >cm
c1 c2
c1m c2m
Slika 4.29. Prikaz promjena
u na izlaznom trouglu brzina
w1u- w2u w2u
w1u aksijalnog kompresora
u pri promjeni protoka gasa,
101,102,146
S druge strane, smanjenjem apsolutne brzine c m raste w1u w2u
najvie do vrijednost za c m 0 , kada vrijedi w1u w2u u , odnosno
u2
H teor . .
g
Na kraju, moe se zakljuiti da karakteristika H teor . pa i sama H ef

prikazana u HP , V - dijagramu na slian nain kao i kod radijalnih
turbokompresora, s tim da je ona vrlo strma kod aksijalnih turbokompresora
(sa poveanjem V x naglo opada H ef , to opet znai da naglo opada i
pozitivan kompresijski omjer P2 / P1 ef , slika 4.30).
Jednainom (4.92.a) ranije je definisan stepen reakcije kola aksijalnih

kompresora kao
PR w1u w2u
a .
P2 2u

Energetske maine
H, Nk, P
n=const.
H max Nk
K
Hn
H Slika 4.30. Radna
teo
karakteristika aksijalnog
r
turbokompresora,
He=f(V)
101,102,146
Vmin Vn Vmax V
Ova vrijednost se kod

c1 w c2 w2
aksijalnih turbokompresora
1
moe odrediti u optem sluaju
iz trouglova brzina, slika 4.31.
w1u-w2u
Ovim se otvara dodatna
mogunost za jednostavno
1 1 u
2 2 projektovanje rotora i statora sa
a

u odreenim stepenom reakcije
a (odreenih osobina), o
Slika 4.31. Izlazni trougao brzina i stepen emu e detaljnije biti rijei u
reakcije kod aksijalnog turbokompresora, okviru poglavlja posveenog
101,102,146 aksijalnim turbokompresorima.

Energetske maine
4.3.7.4. Energetski bilans turbokompresora
Porast pritiska (kompresijskog omjera) u jednom stupnju

turbokompresora najlake se moe obrazloiti korienjem energetske
ravnotene jednaine, slika 4.32.
.
Za sabijanje mase gasa G , izraene u kg/s, energija koja se moe
predati kolu iskljuivo radi ostvarivanja sabijanja (komprimiranja) gasa
iznosi
.
E ef G g H ef , u Nm/s.
. P c2
U turbokompresor se unosi energija Eu G 1 u , jer gas ima na
1 2
ulazu statiki pritisak P1 i brzinu cu . Nakon sabijanja, gas naputa
turbokompresor sa energijom na izlazu
. P c2
Ei G 2 i .
2 2
Za kompresibilno strujanje, za
koje je f P, T , jednaina
Turbokompresor .
energetskog bilansa se pie za G 1
Ei kg/s gasa.
P2 , T2 , c i
Eef Prirast potencijalne energije
gasa dobijen je na osnovu utroene
energije dovedene od pogonske
Eu maine (elektromotor, motor SUS,
P1 , T1 , cu parna turbina i sl.), kao i odreenog
umanjenja neophodnog za namirenje
razlike kinetike energije gasa na
Slika 4.32. Energetski bilans izlazu ci i na ulazu cu u
turbokompresora turbokompresor.

Energetske maine
Vrijedi sljedea jednaina

P2
dP ci2 cu2

P1

g H ef
2
. (4.103)
Kako je v 1 / izraeno u m3/kg s jedne, odnosno Lk v dP

izraeno u Nm/s s druge strane, prethodna jednaina se moe napisati i u
obliku
P2 n 1

n P n
Lk . pol v dP R T1 1
2
n 1 P1

P1
ci2 cu2
u22 . (4.103.a)
2
Izraunavanjem univerzalne gasne konstante R u Nmkg-1K-1 iz opte

gasne konstante 8314 kJmol-1K-1, dijelei je dalje sa molekularnom
teinom gasa m u kg/mol, uz pretpostavku da vrijedi ci cu (mogue
ostvariti konstruktivnim mjerama na realnom stvarnom turbokompresoru),
.
potrebna snaga izraena u W za masu gasa G , izraenu u kg/s iznosi
n 1

. n 8314 P n
N k . pol G T1 1
2
n 1 m P1

.
G g H ef G u22 . (4.104)
Prethodna jednaina predstavlja jednoznanu vezu izmeu utroene

snage i visine dizanja, a iz koje proizilazi i kompresijski omjer (odnos) za
.
turbokompresor (uz G 1 kg/s gasa)

Energetske maine
n
P n 1 m n 1
ef 2 1 u 22 . (4.105)
P1 ef n 8314 T1
Analizirajui prethodni izraz, moe se zakljuiti da, uz n const

odnosno u2 const , postizivi kompesijski omjer je vei to je vea
molekularna teina gasa m i to je vei faktor visine pritiska u kompresoru
, kojim su uzete sve specifinosti strujanja u stvarnom realnom
kompresoru. Takoe, taj kompresijski omjer (odnos) u sluaju porasta broja
obrtaja n raste sa kvadratom obimne brzine u 2 .
S obzirom na male mogunosti odvoenja toplote u toku

komprimiranja gasa u pojedinom stupnju, kao i injenicu da kroz rotor i
stator turbokompresopra u jednoj sekundi protekne velika masa gasa, proces
komprimiranja u stupnju tee praktino adijabatski, uz n .
Kao ilustracija, na slici 4.33 prikazan je tok P2 / P1 ef za neke

karakteristine gasove: helij He, vazduh (zrak), amonijak NH3,
difluordiklormetan CF2Cl2 i trifluortrikloretan C2F3Cl3 (zadnja tri su poznata
rashladna sredstva) i pare sa razliitim eksponentom i razliitim
molekularnim teinama m .
U okviru tabele 4.1 dat je prikaz postizivih kompresijskih odnosa

(omjera) u jednom stupnju radijalnog turbokompresora za razliite radne
medijume, uz u 2 200m / s , 0,60 i T1 293K . Tako, uz prethodne
uslove pri sabijanju CF2Cl2 postie se kompresijski odnos P2 / P1 ef 3,035 ,
dok pri sabijanju vazduha on iznosi 1,316, odnosno samo 1,179 za sabijanje
amonijaka.
Zavisnost od molekularne teine je vie nego oigledna, kao i

objanjenje velike primjene turbokompresora u tehnici hlaenja (posebno
kod radnih medijuma velike molekularne teine: difluordiklormetan CF2Cl2
i trifluortrikloretan C2F3Cl3.

Energetske maine
Tabela 4.1. Prikaz postizivih kompresijskih odnosa (omjera) u jednom

stupnju radijalnog turbokompresora za razliite radne medijume, uz
u 2 200m / s , 0,60 i T1 293K , 146
Molekularna Eksponent Parametar Kompresijski

Simbol teina, m adijabate, m omjer (odnos)
n u 22
8314 T1 P2 / P1 ef
He 4,002 1,66 0,039 1,040
NH3 17,030 1,31 0,168 1,179
Vazduh 28,964 1,40 0,285 1,316
CF2Cl2 120,920 1,143 1,191 3,035
CF2Cl3 187,390 1,08 1,864 5,643
4
x=1,08 R113
x=1,143 R12
x=1,31 NH3
x=1,4 Vazduh
x=1,66 He
3
Primjeri:
u2 =200 m/s, =0,6, T1=293K
mR12=120,92
(PP12)e mVazduha=28,96
mNH3=17,03
2
R12
Vazduh
NH3
1
0 0,5 1,0 1,5
m 2
8314T1 u 2
Slika 4.33. Prikaz postizivih kompresijskih omjera u funkciji od

molekularne teine gasa i uestalosti (broja) obrtanja, 146

Energetske maine
4.4. TOPLOTNI GUBICI U STUPNJU TOPLOTNIH

TURBOMAINA I NJIHOV STEPEN KORISNOSTI
4.4.1. Toplotni gubici u stupnju parnih turbina i njihov

stepen korisnosti, 94,95
Sumarna vrijednost gubitaka energije u turbini odreuje se kao razlika

izmeu teoretske N t i stvarne (efektivne) N e snage na vratilu turbine:
N gb N t N e , (4.106)
Svi gubici koji se pojavljuju u parnoj turbini mogu da se razvrstaju u

dvije grupe:
- unutranji gubici, koji neposredno utiu na promjenu stanja radnog

fluida pri njegovoj ekspanziji u turbini, a tu se svrstavaju: gubici u
mlaznicama (usmjeravajuim lopaticama), kanalima radnih lopatica,
sa izlaznom brzinom pare, zatim gubici u zapornim i regulacionim
ventilima, gubici na trenje i ventilaciju, gubici kroz unutranje
zazore (procjepe), gubici uslijed vlanosti pare i gubici u izlaznom
kuitu turbine;
- spoljanji gubici, koji ne utiu na promjenu stanja radnog fluida i tu
spadaju: gubici zbog promicanja pare kroz krajnje labirintne
zaptivae i mehaniki gubici.
U grupi unutranjih gubitaka energije posebno se razmatraju tzv.

gubici na obimu komore stupnja ili na obimu kola, a tu spadaju gubici h,
h i hiz .
4.4.1.1. Unutranji gubici toplotne energije
Konstruktivne karakteristike stupnja turbine. Uobiajeno je da se

kod razmatranja strujanja fluida kroz stupanj turbine vre pojednostavljenja
u smislu da nisu uzeti u obzir rasteretni otvori na diskovima, radijalni i
Energetske maine
aksijalni zazori u protonom dijelu turbine, prekrivanje lopatica, labirintni

zaptivai dijafragmi i slino. Razliita konstruktivna rjeenja navedenih
elemenata daju odreene posebnosti za svaki stupanj, a ona sa svoje strane
znatno utiu na toplotne gubitke odnosno stepen korisnosti stupnja.
Principijelni prikaz dijafragme i diska rotora koji ine stupanj turbine,

prikazan je na slici 4.34. Na slici 4.34.a oznaeni su: aksijalni zazori
protonog dijela tubine s (s1 - s7), radijalni zazori , radijalni zazor zaptivaa
dijafragme d, rasteretni otvori na disku dr i njihov broj zr, kao i prekrivanje
lopatica u korijenu i na periferiji k i s.
Slika 4.34. Stupanj turbine koga sainjavaju disk rotora

i dijafragma, 94,95
Legenda uz sliku 4.34: a) konstruktivne karakteristike i zazori u stupnju; b) ema

pretpostavljene podjele prostora oko rotora na pet oblasti
Posebno su oznaeni slijedei radijalni zazori:

Energetske maine
1 - izmeu bandanog ispusta (labirintni zaptiva) i kuita,

2 - izmeu bandae i kuita (ako nema ispusta), i
3 - izmeu kraja lopatice i kuita (ako nema bandae).
U cilju definisanja gubitaka energije u stupnju, potrebno je analizirati

mogua strujanja pare u prostoru (komori) oko radnog kola odreenog
stupnja tubine.
Pretpostaviemo podjelu pomenutog prostora (slika 4.34.b):
I i II - prostor osnovnog strujanja ispred i iza radnog kola;

III - prostor izmeu diska i dijafragme (ili izmeu diska i
prednje stijenke kuita turbine);
IV - izmeu diska i dijafragme slijedeeg stupnja (ili izmeu
diska i zadnje stijenke kuita turbine);
V - prostor iznad bandae kola.
Kada se razmatra mehanizam prostornih gubitaka, posebno su vani

procesi i strujanja u prostoru III. Kroz ovaj prostor uvijek protie radni fluid
od proputanja zaptivaa dijafragmi, a ponekad i dio fluida iz osnovne
struje. Odavde dio radnog fluida prolazi kroz rasteretne otvore (dr), a u
odreenim situacijama kroz ove otvore moe da se ostvari i dotok radnog
fluida (slika 4.35.e).
U korjenovom zazoru s5 postoji istjecanje u prostor III ili prisisavanje

radnog fluida iz tog prostora u osnovni tok struje pare (slika 4.34.a). Na taj
nain, u svakom reimu rada postie se odreeni materijalni bilans prostora
III i formira se pritisak pIII.
Odluujui znaaj za pomenuti bilans i na veliinu pritiska pIII ima pad

pritiska u mlaznicama (ili meulopatinom prostoru usmjeravajuih
lopatica), konstrukcija i dimenzije labirintnih zaptivaa dijafragme, broj i
prenik rasteretnih otvora u disku, pritisak u korijenu osnovne struje (pk) i
drugo.
Pritisak u korijenu lopatice (pk) zavisi od relativnog prenika (Dsr/l2),

odnosa u/c i organizacije prostornog strujanja u prostoru I. Kao to se vidi

Energetske maine
na slici 4.35, mogua su razliita sekundarna strujanja pare u prostoru III.

Na slian nain uspostavlja se bilans i pritisak pIV u prostoru IV.
Slika 4.35. Vrste sekundarnih strujanja (cirkulacija)

u komori stupnja, 94,95

Energetske maine
4.4.1.2. Gubici u ventilima
Pri ulasku u turbinu, para mora da proe kroz zaustavne (stop) ventile
i regulacione ventile. Ovi ventili su sastavni dio turbine, pa se stanje svjee
pare pred turbinom karakterie termodinamikim parametrima pred
zaustavnim (stop) ventilima.
Pri prolasku pare kroz navedene ventile opada pritisak, to je

povezano sa priguivanjem pare. Moe se smatrati da se sadraj toplote u
procesu priguivanja ne mijenja, tj. vai i0 const. Gubitak pritiska uslijed
priguivanja pare u ventilima iznosi 3 5% pritiska svjee pare p0 kod
potpuno otvorenih ventila. Na osnovu toga, u proraunima se preporuuje
uzeti gubitak pritiska uslijed priguivanja ventilima:
pv 0.03 0.05 p0 , (3.107)
Procesom priguivanja pare u paroupusnim organima, sniava se

pritisak svjee pare do p0 p0 pv , ime se smanjuje raspoloivi toplotni
pad turbine za vrijednost gubitaka priguivanjem H pv H 0 H 0 .
4.4.1.3. Gubici u mlaznicama ili usmjeravajuim lopaticama
Gubici kinetike energije u mlaznicama nastaju pri opstrujavanju pare

oko lopatica, a uslijed trenja estica o zidove lopatica mlaznice, vrtlonih
strujanja iza ivica lopatica, gubitaka na krajevima lopatica, itd. Gubici
brzine u mlaznicama ili usmjeravajuim lopaticama integralno su
obuhvaeni brzinskim koeficijentom .
Ispitivanja su pokazala da koeficijent uglavnom zavisi od dimenzija

mlaznikog kanala (duine, visine i radijusa krivine), kveliteta obraenosti
povrina mlaznice i brzine strujanja radnog fluida. Brzinski keoficijent
najvie zavisi od visine mlaznice: smanjivanjem visine, naglo opada,
slika 4.36.

Energetske maine

0,97
0,95
0,93
10 50 100 150 200 l1, mm
Slika 4.36. Brzinski koeficijent za lopatice mlaznica sa suavajuim

kanalima u zavisnosti od visine mlaznice
ili usmjeravajue lopatice l1 , 94,95
Za grubo izlivene mlaznice moe se uzeti 0,93 0,94 , za paljivo

izlivene i obraene 0,95 0,96 i konano kod kvalitetne mainske
obrade brzinski koeficijent se kree u dijapazonu 0,96 0,975 .
Veliina gubitaka energije u mlaznicama ili usmjeravajuim

lopaticama odreuje se prema jednaini:
c12t c12 c2 1 c2
h hm
2

1 2 1t 2 1 1
2 2
c2
1 2 i0* i1t 1 2 h01 0 . (4.108)
2
Kada se kod mlaznica sa kosim zarezom ekspanzija pare zavrava iza

granice kosog zareza mlaznice, onda se taj dio energije smatra izgubljenim,
pa brzinski koeficijent treba dodatno umanjiti. To se posebno odnosi na
reim rada u kome opada protivpritisak.

Energetske maine
4.4.1.4. Gubici u kanalima radnih lopatica
Ukupan gubitak energije na radnim lopaticama h uslovljen je nizom

posebnih faktora, koji su obuhvaeni brzinskim koeficijentom . Za ocjenu
gubitaka na rotorskim lopaticama akcionih turbina moe se koristiti
dijagram prikazan na slici 4.37.
0,92

0,90
0,88

1 2
0,86

1 2
0,84

1 2
0,82
12 50 100 150 l2, mm
Slika 4.37. Brzinski koeficijent za radne lopatice akcionih turbina u

zavisnosti od visine l2 za lopatice razliitih krivina 1 2 , 94,95
Gubici energije na radnim lopaticama odreuju se prema jednaini:
w22t w12 w2t 2 1 w22

h hl 1
2
2 1 (4.109)
2 2 2
Ukupni gubici energije u meulopatinim kanalima radnih lopatica

sastavljeni su iz slijedeih komponenata:
- gubici na bridovima lopatica, koji nastaju uslijed obrazovanja

vrtloga na izlaznim lenim stranama lopatica (utiu na veliinu
tako to naruavaju stacionarno strujanje na izlazu iz usmjeravajuih
lopatica i na ulazu u kanale radnih lopatica, a zavise od debljine

Energetske maine
izlaznih ivica mlaznikih lopatica i debljine ulaznih bridova radnih

lopatica);
- gubici kroz zazore (procjepe);
- gubici uslijed trenja struje fluida o povrine lopatica;
- gubici radi konanih duina lopatica i skretanja struje pare, koji
obuhvataju gubitke uslijed sekundarnih strujanja po lopatici konane
veliine (gradijent pritiska u poprenom presjeku i po visini
lopatice);
- gubici uslijed prekrivanja lopatica, koji nastaju radi razliitih duina
(visina) lopatica izlaz mlaznica i ulaz radnih lopatica.
Pomenuti sumarni gubici energije zavise takoe i od relativne brzine

pare w , reakcija na lopaticama i njihove visine, slika 4.37.
Za lopatice sa umjerenom reaktivnou 6 12% , vrijednost

brzinskog koeficijenta treba poveati za 1,5 do 2% u odnosu na isto
akcione turbine.
Za reakcione lopatice ( 50% ), moe se uzeti da je

0,95 0,96 .
4.4.1.5. Gubici sa izlaznom brzinom
Na izlazu iz kanala radnih lopatica para ima apsolutnu brzinu c2 .

Brzinska energija izraene pare u viestepenim turbinama moe da se u
potpunosti ili djelimino iskoristi u slijedeem po redu stupnju. Pri tome je
vano da zazor izmeu radnih i usmjeravajuih lopatica bude dovoljno
malen.
Veliina gubitaka sa izlaznom brzinom odreuje se prema sljedeoj

jednaini:
c22
hiz , J / kg . (4.110)
2

Energetske maine
Izlazni gubitak hiz poveava entalpiju izraene pare, a unosi se u i s

dijagram poslije h i h i nakon svih ostalih unutranjih gubitaka u stupnju.
Kod turbina velikih snaga i koje rade sa dubokim vakuumom, ovaj gubitak
dostie 3 5% ukupnog raspoloivog toplotnog pada turbine. U turbinama
malih i srednjih snaga i koje rade sa manjim vakuumom ovaj izlazni gubitak
obino ne prelazi 1 2%.
4.4.1.6. Gubitak zbog trenja, ventilacije i ubrzavanja (rotacioni gubici)
Ovi gubici u osnovi nastaju uslijed rotiranja radnog kola i mogu se

definisati kao rotacioni gubici.
Gubitak zbog trenja predstavlja posljedicu trenja o zidove pri obrtanju

rotora i diskova u njihovoj radnoj sredini (para). Obrtni disk, koji nosi
lopatice, zahvata estice pare u njegovoj blizini i daje im odreeno ubrzanje.
Strujanje pri obrtanju diskova donekle lii na strujanje preko ravne ploe, pa
se sa gledita mehanike fluida moe tretirati na slian nain. Izmeu fluida
(pare ili gasa) pojavljuje se pri obrtanju sila otpora koja koi disk. Slino
kao i za ravnu plou, moe se napisati izraz za silu koja djeluje na prstenasti
elemenat povrine 2 R dR , a zatim i ukupna sila trenja diska sa brzinom
"u" na srednjem preniku stupnja:
Pt K t u 2 D 2 . (4.111)
Snaga koja se troi na savladavanje trenja moe se nai iz proizvoda:
N t Pt u K t D 2 u 3 . (4.112)
Strujanje odnosno trenje koje izaziva obrtni disk, razlikuje se od

strujanja uzdu ravne ploe:
- disk se okree okruen pregradnim zidovima tj. u oklopu, radi ega

e koeficijent K t zavisiti, pored Re broja i od razmaka diska od
nepokretnog zida s ili od bezdimenzijskog parametra s/D (slika
4.34.a);

Energetske maine
- djelii fluida su izloeni centrifugalnoj sili, pa se kreu po

rezultujuoj spiralnoj putanji od sredita ka periferiji (znai nije
paralelno sa ploom-diskom);
- brzina du radijusa diska neprekidno se mijenja.
Radi toga, uvedeni koeficijent gubitka snage zbog trenja K t mora da

se odredi eksperimentalnim putem. Tako je Stodola eksperimentalnim
ispitivanjem odredio koeficijent K t i definisao izrazom:
K t 1, 07 106 k , (4.113)
gdje je prema Levickom, 66,67,68 :
k = 1,0 - za vazduh, gas i jako pregrijanu paru;

k = 1,1 1,2 - za pregrijanu paru;
k = 1,3 - za zasienu paru.
Vlanost pare moe se uzeti u obzir po formuli Majera za koeficijent,
2
1 1 x
k=1+ , (4.114)
4 10
gdje je
(1 - x) - vlanost pare u %.
Kod vlanosti 10 15% vrijednost koeficijenta k se bira u intervalu

(1,251,5), a kod vlanosti od 20%, gubici trenja diska su dvostruko vei,
66,67,68 .
Prethodna popravka je posebno znaajna za stupnjeve koji rade u
vlanoj pari sa dosta visokim pritiskom u komori radnog kola (turbine za
nuklearne elektrane).
Na osnovu toga postavljen je izraz za odreivanje gubitka snage

trenjem:
Energetske maine
Nt
1, 073 106 K (4.115)
u D
3 2
ili neto taniji izraz
Nt
1, 073 105 R e 0,2 (4.116)
u3 D2
Gubitak snage zbog ventilacije pojavljuje se kod onih stupnjeva kod

kojih se punjenje vri samo po jednom dijelu obima, tj. kod parcijalno
punjenih stupnjeva (uglavnom akcioni) - slika 4.38.
segment sa mlaznicama L
zatita oko
l2
lopatice
L/D/2
D
Slika 4.38. Skica parcijalno Slika 4.39. Detalj diska sa

punjenih stupnjeva, 94,95 radnim lopaticama, 94,95
Na odreenoj duini luka L pretkola nalaze se rasporeene mlaznice, a

na ostalom dijelu duine 1 D ne nalaze se mlaznice. Kada lopatice
radnog kola prolaze du ovog dijela, troi se izvjestan rad na ventiliranje
fluida, koji se nalazi u prostoru u kojem se one okreu (prostor III i IV na
slici 4.34.b). Na duini luka 1 D , na kome nema mlaznica,
pojavljuje se vrtlono strujanje pare u kanalima radnih lopatica.
Ventilacioni gubici sastoje se u osnovi iz slijedeih komponenti:

Energetske maine
- trenja i udara djelia fluida o lopatice;

- ventilatorsko djelovanje lopatica;
- periodini ulazak radnog fluida meu lopatice, pored mlaznica sa
parcijalnim punjenjem.
Pored navedenog, pri parcijalnom punjenju, samo taj dio lopatinih

kanala rotora koji su nasuprot mlaznicama biva ispunjen parom, koja ima
raunsku brzinu. Svi ostali kanali lopatica ispunjeni su zaostalom parom. Pri
prolasku tih lopatica pored mlaznica troi se dio energije radne pare na
istiskivanje i ubrzavanje zaostale pare izmeu radnih lopatica, a usljed toga
smanjuje se brzina pare i rad na obimu kola.
Sila, koja koi radno kolo kao posljedica ventilacionih gubitaka,

djeluje na povrinu 1 D l2 . Za ovu silu se moe napisati izraz
slian sili trenja na ploi:
Pv K v u 2 1 D l2 K v u 2 1 D l2 . (4.117)
Koeficijent trenja zbog ventilacije K v uglavnom zavisi od dimenzija

lopatica, a manje od viskoziteta odnosno Re - broja. Izraz za snagu koja se
gubi zbog ventilacije moe se napisati u obliku:
N v Pv u K v u 3 1 D l2 . (4.118)
Koeficijent otpora ventilacije K v zavisi od relativnog odnosa l2 D i

konfiguracije prostora u kome se obre rotor (lopatice sa zatitom, sa
djeliminom zatitom i bez zatite).
Postoje i relacije na osnovu eksperimentalnih ispitivanja gubitaka

zbog ventilacije od strane vie autora:
1,5
Nv l
C 2 - Kerr;
u D
3 2
D

Energetske maine
Nv l
C 1 - Suter.
u D
3 2
Dm
Na osnovu prethodnih obrazloenja moe se zakljuiti da gubitak

snage zbog trenja i ventilacije zavisi od povrine diska, dimenzije vijenca
lopatica, brzine obrtanja i gustoe fluida. Meu obrasce koji se najvie
koriste za izraunavanje ovog gubitka snage je Stodolina eksperimentalna
formula svedena na kW i glasi:
K u3
N t .v 1, 07 D 0, 61 1 D l2 6 ,
2 1,5
(4.119)
v 10
gdje su:
N t .v - snaga koja se troi na savladavanje trenja diska i ventilaciju,

kW;
K - bezdimenzionalni iskustveni koeficijent, ije vrijednosti su
date uz jednainu (4.113);
D - srednji prenik radnog kola stupnja, m;
- koeficijent punjenja reetke ili stepen parcijalnosti;
l2 - visina radne lopatice, cm;
u - obimna brzina na srednjem preniku kola, m/s;
v - specifina zapremina fluida u kome se vrti disk rotora,
m3/kg.
Gubici na trenje i ventilaciju izraavaju se u toplotnim jedinicama

prema jednaini:
N t .v
ht .v , kJ/kg, (4.120)
G
gdje je:
G - protok pare kroz stupanj, kg/s.

Energetske maine
Ovi gubici ( ht .v ) prelaze u toplotu i poveavaju sadraj toplote pare.

Na i-s dijagram se nanose kao i gubici h , h i hiz .
Veliina ht .v posebno je znaajna za rotorske diskove sa dva ili tri

vijenca lopatica sa parcijalnim punjenjm pare i koji rade u zonama visokih
pritisaka. Stupnjevi turbine u zonama niih pritisaka i koji imaju kompletno
punjenje 1 nemaju veliku vrijednost ht .v . Za poslednje stupnjeve
parnih kondenzacionih turbina, vrijednost ht .v moe da se zanemari.
4.4.1.7. Gubici energije kroz procjepe i labirintne zaptivae
Svaka maina koja kao radni medij koristi tene ili gasovite fluide
mora imati zaptivanje da ne bi fluid izaao iz maine, slika 4.40. Na
mjestima izlaza vratila iz kuita i njegovog prolaska kroz dijafragme,
ugrauju se zaptivai.
D
C
G0
Gm
Slika 4.40. ematski

Gpr prikaz strujanja pare
Glz kroz procjepe i
labirintne zaptivae
A B A' parne turbine,
94,95
Legenda uz sliku 4.40: G0 - protok pare kroz stupanj turbine; Gm - protok pare kroz
meulopatine kanale mlaznica; G pr - promicanje pare kroz labirintne zaptivae
dijafragme; Glz - promicanje pare kroz labirintne zaptivae prema spoljnoj strani, tj.
atmosferi

Energetske maine
Prvi se nazivaju spoljanji, a drugi unutranji zaptivai. Zaptivai

turbina treba da budu bezkontaktni, tj sa zazorom. U cilju smanjenja
umicanja radnog fluida, primjenjuju se labirintni zaptivai, koji se sastoje
od grupe ili nekoliko grupa istovjetnih labirinata (slika 4.41.b).
Znai, kod gasnih i parnih turbina nije dozvoljeno apsolutno

zaptivanje, to se upravo postie ugradnjom labirintnih zaptivaa. Svaki
labirint sastoji se iz prstenastog zazora ostvarenog tankim elinim limom i
komore labirinta, koja se nalazi odmah iza pomenutog zazora.
Labirintni zazor moe da se posmatra kao prstenasta mlaznica u kojoj

se potencijalna energija pare transformie u kinetiku energiju, a u komori
se ta energija preobraava u toplotu usljed udara, trenja i vrtlonih strujanja.
Proticanje pare kroz navedene zazore mimo lopatine reetke prouzrokuje
direktne i indirektne gubitke energije (rada). Oni nastaju na taj nain to se
fluid koji je proao kroz procjepe mijea sa aktivnim fluidom, pri emu
nastaju novi gubici rada.
Odreivanje navedenih gubitaka moe se izvriti izraunavanjem

protoka kroz zazore (procjepe) i povezivanjem tih protoka sa gubicima
energije. Razlikuje se postupak odreivanja gubitaka kroz zazore na akcione
i reakcione stupnjeve turbine, radi razliitih odnosa pritisaka pare ispred i
iza radnog kola jedne i druge vrste stupnjeva.
Razmotrimo gubitke energije kroz zazore akcionog stupnja.

Zaptivanje se izvodi na vie mjesta u turbini:
o A i A zaptivanje kuita u odnosu na spoljnu atmosferu (na mjestu

A unutranji pritisak je znatno vei od spoljnjeg, dok je na mjestu A
obratno, postoji mogunost ulaska spoljnjeg vaduha i naruavanja
vakuuma);
o B zaptivanje izmeu dijafragme i vratila turbine;
o C zaptivanje izmeu mlaznice i radne lopatice ukljuujui i sluaj
postojanja otvora za izravnavanje pritiska s jedne i druge strane
diska radnog kola (isto akcioni stupanj);
o D zaptivanje kod reakcionih stupnjeva turbine.

Energetske maine
kucite
1
G1 G
p0 p2 p1 3 2
A B C D E F
p1 p0 p1
1
2
3
D
Gpr p'
p''
p0
px
p1
d
x 0 x x x
x1
a) akcioni stupanj sa labirintnim b) detalj labirintnog zaptivaa i proces
zaptivaem ekspanzije pare u zazorima zaptivaa
i p0 p' p'' px p1
A BC D E F i0
A1 B1
C1 D
1
E1
F1
Legenda:
tjeme parabole
1 dijafragma;
2 disk rotora;
3 labirintni zaptiva
s
c) toplotni proces u labirintnom zaptivau
i Fanno linija za potpuni labirint
Slika 4.41. ema akcionog stupnja turbine i proces priguivanja pare

u labirintnom zaptivau dijafragme, 94,95
Na slici 4.41.a, prikazana je ema stupnja akcione turbine. Sa obje

strane dijafragme (pregrade) koja je uvrena u kuitu, uspostavlja se
Energetske maine
razlika pritisaka p p0 p1 potrebna za ubrzavanje pare koja istjee iz

mlaznice. Izmeu dijafragme i glavine diska koji se obre, uspostavljen je
odreeni zazor prstenastog oblika. Kroz taj zazor, uslijed razlike pritisaka,
protie odreena koliina pare G pr mimo mlaznice, koja ne vri koristan
rad. Promicanje pare kroz zazore dijafragme uslovljava poveanje entalpije
pare koja izlazi iz stupnja i predstavlja toplotni gubitak koji se moe
prikazati u i-s dijagramu.
U cilju smanjenja prolaza pare kroz zazor izmeu dijafragme i

glavine diska, ugrauju se labirintni zaptivai na dijafragmi, slika 4.41.a i
slika 4.41.b). Pritisak pare pred dijafragmom iznosi p0 , a pred radnim
kolom p1 . Na osnovu toga moe se zakljuiti da se ukupni pad pritiska
p p0 p1 rasporeuje meu labirintnim komorama A, B, C, D, E i F,
slika 4.41.b. U prvom procjepu (zazoru), pritisak pare se smanjuje do
pritiska p ' . Brzina pare c' , koja se ostvaruje u procjepu kao rezultat
ekspanzije, potpuno se gubi u komori A uslijed udara pare o stijenke komore
i stvaranja vrtloga. Entalpija pare, koja je smanjena pri irenju ponovo se
vraa na poetne vrijednosti i0 po izobori p ' , slika 4.41. c.
U slijedeem zazoru pritisak dalje opada od p ' na p" . Brzina pare na

izlazu iz drugog zazora je c" nastala kao rezultat ekspanzije p p p .
Ulazei u komoru B ona se ponovo gubi, a na raun te kinetike energije
entalpija se ponovo vraa na poetnu vrijednost i0 . Isti proces se ponavlja u
slijedeim komorama labirintnog zaptivaa. U poslednjem zazoru
labirintnog zaptivaa pritisak opada do vrijednosti p1 .
Za prikazivanje prethodnog toplotnog procesa u i s dijagramu

koristi se Fanno-va kriva, koja vai za strujanje kroz cijevi bez trenja. Kada
se uzme veliina procjepa (labirintnog zazora) jednaka preniku cijevi moe
se i za ovaj sluaj primjeniti Fanno-vo strujanje. Za bilo koji zaptivni
element moe se postaviti jednaina kontinuiteta:
G pr v f s c , (4.121)

Energetske maine
gdje su:
f s d - povrina prstenastog zazora, m2 ;

G pr - protok (promicanje) pare kroz zazor zaptivaa, kg/s;
v - specifina zapremina pare u takama A1 , B1 , C1 , D1 , E1 , F1 ,
m3 kg (slika 4.41.c);
c - brzina istjecanja pare iz zazora pri adijabatskoj ekspanziji,
m/s;
- vrijednost radijalnog zazora (slika 4.34.a i slika 4.42), m.
Kroz svaki zazor zaptivaa prolazi jedna te ista koliina pare, G pr .

Pretpostavljajui da je povrina prstenastih zazora f s jednaka, moe se
napisati da je:
1
G pr f s c f s c
v
odnosno
G pr c
c C const. (4.122)
fs v
Mogu se napisati i energetske jednaine koje polaze od postavke da je

u procesu priguivanja totalna (zaustavna, koiona) entalpija
nepromjenljiva:
cx2
i1 itot ix ,
2
(4.123)
C vx i k v 2
2
cx2
ix itot itot tot x
2 2
gdje je:

Energetske maine
2
C 2 1 G pr
k . (4.124)
2 2 fs
Na osnovu prethodnih jednaina konstruie se Fanno-va kriva, poevi

od poetnih parametara p0 , t0 , odakle slijedi i0 , zatim geometrije zaptivaa
f s i G pr , odakle se rauna koeficijent k i izlazni pritisak p1 .
U jednaini ix vx bira se vie parova rx vx x , odakle se

izraunava ix prema jednaini (4.123), tj. vrijedi ix itot k vx2 . Iz pojedinih
taaka povlae se linije procesa po adijabati i izobari, slika 4.41.c.
Linije AA1 , BB1 , CC1 , DD1 , EE1 i FF1 predstavljaju adijabatsku

ekspanziju u pojedinim zazorima (procjepima) labirintnog zaptivaa, slika
4.41). Otsjeci izobara A1B, B1C , C1D, itd., pokazuju poveanje entalpije na
raun gubljenja brzine pare u komorama (A, B, C, itd.) zaptivaa.
Sa stepenom ekspanzije pare u zaptivau, neprestano raste njena

specifina zapremina. Isto tako, da bi se odrao uslov u jednaini (4.122),
treba da se od zazora do zazora poveava brzina c , tj. svakom narednom
zazoru treba da rastu toplotni padovi, to je vidljivo na slici 4.41.c. Na taj
nain, maksimalna brzina struje pare u zaptivau postie se u poslednjem
labirintu. Ova brzina moe dostii i kritine vrijednosti.
Fanno-va kriva ima tjeme, to znai da je ograniena, slika 4.41.

Kritino stanje e se pojaviti na tjemenu parabole. Radi toga, pri
odreivanju promicanja pare kroz labirintne zaptivae, treba imati u vidu
dva sluaja:
brzina pare u zazoru poslednjeg labirinta manja od kritine;

brzina protoka kroz zazor poslednjeg labirinta jednaka kritinoj
brzini.
Koristei Fanno-ve krive, Stodola je postavio metode za proraun

promicanja (protoka) pare kroz zaptivae, razliito za male i za velike
razlike pritisaka na jednom limu zaptivaa.
Energetske maine
Za male razlike pritisaka p p p u odnosu na jednu i drugu

stranu grebena (lima) zaptivaa (pri brzinama manjim od kritinih), brzina
pare u zazoru na kraju procesa irenja nalazi se u optem sluaju prema
izrazu:
c 2 i .
Takav pristup moe da se primijeni za sluaj dat na slici 4.42. Ako se

proces ekspanzije u procjepu aproksimira izentropom tj. za s 0 bie
ia p , pa je brzina na kraju procesa irenja:
p
c 2 . (4.125)
p' p''

Kada se pritisak pare izrazi u barima,

jednaina (4.125) moe da se napie u
d
obliku:

c 316, 2 2 p p v , (4.126)
Slika 4.42. Skica najprostijeg
zazora (procjepa) bez limova gdje su:
- koeficijent protoka, koji zavisi od konstrukcije

labirintnog zaptivaa, a obuhvata gubitke pri ekspanziji
u procjepu i stepen korienja brzine iz prethodnog
zazora;
p, p - pritisak pare ispred i iza jednog grebena (lima)
labirintnog zaptivaa, bar;
v 1 - srednja specifina zapremina pare izmeu navedenih
pritisaka p, p , m3/kg.
Veliina protoka (promicanja) pare kroz procjep moe da se izrauna

prema jednaini:

Energetske maine
fs c p p
G pr 316, 2 f s 2 316, 2 f s 2 p . (4.127)
v v
Jednaina (4.127) moe da se napie u obliku:

2
p , p ,, 1 G pr
. (4.128)
v 2 316, 2 f s
Termodinamika promjena stanja od komore do komore zaptivaa

moe da se aproksimira procesom po Fanno-liniji, slika 4.41.c. Poto take
A, B, C, itd., koje karakteriu stanje pare u svakoj labirintnoj komori, lee na
liniji i0 const , a za vrlo male promjene pritiska u procjepima i za idealne
gasove, proces se moe zamijeniti (aproksimirati) izotermom:
p v p v p0 v0 p v const B , (4.129)
odakle je v B p .
Uvravajui u jednainu (4.128) umjesto v vrijednost v B p iz

jednaine (4.129), dobija se izraz:
2
B G pr
p p p . (4.130)
2 3,16 f s
Ako oznaimo p p p i podijelimo obe strane jednaine

(4.130) sa x (slika 4.41.b), dobie se izraz:
2
p B G pr 1 a
p , (4.131)
x 2 316, 2 f s x x
gdje je oznaeno:

Energetske maine
2
B G pr
a .
2 316, 2 f s
Za male razlike pritisaka, sa dovoljnom tanou moe se uzeti da je:
p dp
.
x dx
Uz prethodni uslov, jednaina (4.131) poprima oblik:
p a a
p ili p dp dx . (4.132)
x x x
Integrisanjem poslednje jednaine (4.132) u granicama od po do p1 i

od xo do x1 (slika 4.43.b), dobija se:
x1 x0
po2 p12 2 a . (4.133)
x
x1 x0
Sa slike 4.41.b moe se zakljuiti da z predstavlja broj
x
labirinata z . Na osnovu prethodnog zakljuka i zamjenom odgovarajuih
vrijednosti za B i a i iz izraza (4.129) i (4.131), dobija se konani izraz za
protok pare kroz z labirintnih zaptivaa iste povrine f s :
p02 p12
G pr 316, 2 f s ,
p0 v0 z
ili
p02 p12 o
G pr 316, 2 f s . (4.134)
z p0

Energetske maine
Ako se u poslednjem labirintu kod veih razlika pritisaka pojavi

kritina brzina, protok pare kroz taj labirint (a razumljivo i kroz cijeli
zaptiva) moe da se odredi prema formuli:
px px
G pr 316, 2 f s 316, 2 f s , (4.135)
vx p0 v0
p0 v0
pri emu je izvrena zamjena vx na osnovu uslova iz jednaine
px
(4.129), a ostale oznake su:
p x i vx - pritisak i specifina zapremina pare u komori

poslednjeg labirinta E (slika 4.41, b i c);
1 - koeficijent, koji zavisi od pokazatelja
2 1 adijabate u jednaini za proraun protoka pri

1 kritinim uslovima.
Protok kroz prethodne z 1 labirinte, prema jednaini (4.134)

odreuje se po formuli:
p02 px2
G pr 316, 2 f s . (4.136)
p0 v0 z 1
Izjednaavajui desne strane jednaina (4.135) i (4.136), dobija se

odnos:
p02 px2
p
2 2
x ,
z 1
odakle je:
p0
px . (4.137)
z 1 1
2

Energetske maine
Uvravajui vrijednost px iz jednaine (4.137) u jednainu (4.135),

dobija se formula za protok kod kritine brzine
p0
G pr 316, 2 f s . (4.138)
z 1 1 p0 v0
2
Prethodne jednaine se koriste za vee razlike pritisaka kada se moe

desiti da u poslednjem labirintskom elementu brzina dostigne kritinu
vrijednost. U tom sluaju, protok oigledno ne zavisi od pritiska iza
zaptivaa. U kojem e se sluaju primjenjivati jednaina (4.134) ili
jednaina (3.133), zavisi od kritinog pritiska iza zaptivaa, pkr . Treba,
znai, nai kritini pritisak pare, koji se za svaki gas definie kao:

2 1
pkr kr px px .
1
Zamjenjujui prethodni uslov u jednainu (4.137), dobija se:

2 1 p0
pkr . (4.139)
1 z 1 1
2
Vrijednost pkr moe da se izrauna prema obrascu (4.139) kada se u

njega uvrste brojane vrijednosti za kr i . Tako se, naprimjer, za
pregrijanu paru moe uzeti da je kr 0,55 i 0, 649 . U tom sluaju
jednaina (4.139) moe da se napie u obliku:
1 0,85 p0
pkr 0,55 p0 . (4.140)
0, 649 z 1 1
2
z 1,375
Kada su poznate vrijednosti p0 , p1 i broj labirinata z , odreivanje

protoka pare kroz labirintne zaptivae vri se:
Energetske maine
- za pkr p1 , primjenjuje se jednaina (4.134);

- za pkr p1 , primjenjuje se jednaina (4.138).
Efikasnost poveanja broja zaptivnih prstenova moe da se uoi iz

analize prethodnih jednaina, tj. uporeivanjem protoka kroz zaptiva sa
jednim i kroz zaptiva sa z prstenova pri istim termodinamikim
parametrima na ulazu p0 , v0 i na izlazu p1 . Vidi se da je protok kroz
zaptiva sa z elemenata, z puta manji nego to je protok kroz zaptiva sa
jednim elementom, pri istim parametrima na ulazu (p1, 1) i na izlazu (p2) .
Sa poveanjem broja zaptivnih prstenova njihova efikasnost opada. Treba,
takoe, zapaziti da se protok (promicanje) pare kroz labirintne zaptivae
znatno poveava kod kritinih brzina pare u poslednjem labirintu. To u
znatnoj mjeri sniava ekonominost rada turbine. Radi toga se pri
konstruisanju labirintnih zaptivaa bira takav broj zaptivnih prstenova z ,
neophodnih da se postigne brzina pare u poslednjem labirintu manja od
kritine, a promicanje pare G pr to je mogue manje.
Koeficijent protoka uzima se u zavisnosti od konstrukcije

labirinata, debljine zaptivnih prstenova i oblika procjepa. Vrijednosti
za koeficijent protoka mogu se uzeti iz dijagrama prikazanog na slici 4.43, a
prema ranijim ispitivanjima Moskovskog energetskog instituta (M). Kao
to se vidi, oblici 1, 5 i 6 daju najnie vrijednosti koeficijenta protoka .
Kada se po bilo kojem postupku odredi koliina pare koja protie kroz
zazore zaptivaa, moe se na osnovu toga odrediti gubitak toplotnog pada
prema slijedeoj formuli:
G pr
hpr h0 , kJ/kg, (4.141)
G0
gdje su:
G0 Gm G pr - ukupni protok pare kroz stupanj;

Gm - protok pare kroz mlaznice, kg/s.

Energetske maine
Toplotni gubici kroz labirintne zaptivae mogu se priblino odrediti

koristei jednaine smjee toplotnih tokova iza mlaznice i iza radnih
lopatica. Osnovni materijalni bilans tokova pare moe da se sastavi na
primjeru eme, slika 4.40:
Gm G pr G0 Glz ,
gdje su:
G0 - protok pare kroz stupanj turbine;

Glz - promicanje pare kroz labirintni zaptiva prema spoljnoj
strani (atmosferi);
Gm - protok pare kroz meulopatine kanale mlaznica;
G pr - promicanje pare kroz labirintni zaptiva dijafragme.
1,00
5 4
7
0,95 3
6 3

0,90
7 2
0,85
1
0,80
6 2
0,75 4

Slika 4.43. Koeficijent

5 protoka za proraun
0,70
1 promicanja pare kroz
labirintne zaptivae, 94
0,65
0 1 2 3 4 5 6 7
Jednaina smjee iz radnih lopatica glasi:

Energetske maine
G pr i0 Gm i2 G pr Gm ism , (4.142)
gdje su:
i2 - entalpija pare iza radnih lopatica;

ism - entalipja smjese Gm G pr iza radnih lopatica.
Entalpija smjese se izraunava iz jednaine (4.142)
G pr i0 Gm i2
ism . (4.143)
G pr Gm
Sa slike 4.44 moe se zakljui da je veliina toplotnih gubitaka uslijed

promicanja pare kroz zaptivae dijafragme predstavlja razliku ism - i2 , tj.
vrijedi:
hpr ism i2 , kJ/kg. (4.144)
p0
Na slici 4.44 vidljivo je
i0 kako se nanose gubici hpr u
i s dijagram. Svi naredni
toplotni gubici nanose se od
take x .
h01
h0
p1
p2 Za odreivanje ism kod
h
x ism
i1t
i2 akcionih turbina u jednaini
(4.143), a posebno kod
hpr
i2t
h
reakcionih, nije uzeto u obzir

promicanje pare kroz radijalne
zazore izmeu radnih lopatica i
kuita turbine, koji se
Slika 4.44. Toplotni proces poveavaju sa poveanjem
u stupnju parne turbine stepena reakcije stupnja.

Energetske maine
Reakcioni stupanj je prikazan na slici 4.45.c. Veliina radijalnog

zazora r (slika 4.45) i 1 (slika 4.34.a), odreuje se uz uslov da ne doe do
zadiranja (kontakta) pokretnih i nepokretnih dijelova stupnja.
l1
l1
l1
l2
l2
l2
Ggb
Dsr
Dsr
Dsr
T
a) akcioni stupanj b) akcioni stupanj c) reakcioni 0,5 (Parsonsov stupanj)
Slika 4.45. eme turbinskih stupnjeva, 94,95
Sa obe strane usmjeravajuih i radnih lopatica postoji razlika odnosno

pad pritiska. Radi toga e kroz zazore r promicati odreena koliina pare
koja ne vri koristan rad. Toplotni gubici kroz radijalne zazore mogu da se
odrede prema formuli:
r
hpr i0 i2 , (4.145)
l1 sin 1
gdje su:
1 - ugao struje pare pri izlasku sa usmjeravajuih lopatica;

r - vrijednost radijalnog zazora, mm;
i0 - entalpija pare pred usmjeravajuim lopaticama, kJ/kg;
i2 - entalpija pare iza radnih lopatica u kojoj su uzeti u obzir
svi gubici, osim promicanja kroz zazore, kJ/kg.

Energetske maine
Poto je kod reakcionih stupnjeva uobiajeno da je 1 2 , formula

(4.145) moe da se primjeni i za odreivanje gubitaka promicanja pare kroz
zazore izmeu radnih lopatica i kuita, tj. za reakcioni stupanju cjelini.
Toplotni gubici kroz zazore reakcionog stupnja mogu da se odrede i

prema empirijskoj formuli Anderhuba:
r1,4
hpr 1, 72 h0 . (4.145.a)
l
4.4.1.8. Gubitak energije zbog vlanosti pare
Poslednji stupnjevi kondenzacionih turbina rade u oblasti vlane pare.

Naroito velika vlanost pare pojavljuje se kod kondenzacionih turbina za
nuklearne elektrane, zbog niskih temperatura svjee pare. Vlanost pare se
javlja u procesu ekspanzije pare, a sama vlana para predstavlja dvofaznu
smjeu sastavljenu iz pare i vode. U samom stupnju turbine vlaga se javlja u
tri oblika: vrlo sitne mikrokapljice, vodeni film i krupne kapljice.
Stupnjevi se mogu razlikovati prema stanju radnog fluida na ulazu u

mlazniku reetku:
a) slabo pregrijana ili suvozasiena para;

b) vlana para, u kojoj lebde krupne kapljice vode.
U prvom sluaju, pri prelasku krive zasienja (x = 1) i iza nje, ve

nastaje kondenzacija pare. Ovaj proces se odvija oko centara kondenzacije,
koji mogu biti vrste mikroestice u pari i ve formirane sitne kapljice,
formirane njihovim sudarima.
Kondenzaciju pare prati njeno podhlaivanje, koje se javlja uslijed

razliitih uslova fazne ravnotee iznad ravne povrine fluida i oko
mikrokapljica sasvim malog radijusa (R 10-6 10-7 cm), 66,67,68 .
Stepen podhlaivanja zavisi od povrinskog napona, molekulatne zapremine
tene faze, latentne tolote isparavanja i kritinog radijusa kapljica (Rkr).

Energetske maine
Postoji vie empirijskih formula za priblino odreivanje stepena

podhlaivanja pare (T).
Kondenzacija pare moe da se odvija neprekidno po cijelom toku

struje fluida. S poveanjem brzine struje, raste podhlaivanje i brzina
kondenzacije. Ispitivanja su pokazala, da kod odreenih uslova,
kondenzacija moe da se odvija veoma brzo i intenzivno na kratkom dijelu
puta struje u tankom sloju, koji razdvaja paru od parovodene smjee. U tom
sloju oslobaa se znaajna koliina toplote isparavanja i javlja se skok
pritiska, gustoe, temperature, vlanosti i brzine, to se naziva skok
kondenzacije.
Kritini radijus (Rkr) kapljica ima vanu ulogu, poto se kapljice tih
dimenzija nalaze u termodinamikoj ravnotei sa parom. Kada je R < Rkr,
para je u odnosu prema kapljicama, nezasiena, pa kapljice isparavaju i
iezavaju. U sluaju da je R > Rkr, para je prezasiena i na povrini kapljica
kondenzuju se molekule pare, tj. kapljice rastu.
Prema uzrocima nastajanja, gubitak energije vlanosti pare moe se

grupisati na dijelove po njihovoj fizikoj sutini, slika 4.46:
1. Dio gubitaka nastaje kao posljedica zakanjenja uspostavljanja

termodinamike ravnotee, jer se proces ekspanzije pare vri za vrlo
kratko vrijeme u reetkama (kanali su male duine, a brzina strujanja
vrlo velika). Neravnoteni proces nastaje zbog povoljnih uslova za
nastajanje kapljica, a u sutini je nepovratan, pri emu nastaju gubici
radne sposobnosti gasa (pare). Ovaj dio gubitka nije dovoljno istraen u
kvantitativnom smislu, ali se pretpostavlja da kanjenje kondenzacije
mora da zavisi od brzine promjena termodinamikih stanja.
2. Dio gubitka je posljedica pojave kondenzacionog udarnog talasa. Pri
kondenzaciji se oslobaa toplota, tj. proces irenja pare u oblasti vlane
pare je proces koji se odvija uz dovoenje toplote, koji takoe uslovljava
pojavu gubitaka radne sposobnosti.
3. Trei dio gubitka je posljedica gubitka kinetike energije pare koja se
troi na ubrzavanje novonastalih kapljica kao rezultat kondenzacije.
Obrazovane kapljice vode odbacuju se prema periferiji pod dejstvom
centrifugalnih sila. Istovremeno kapljice vode dobiju ubrzavanje od
estica osnovnog toka pare.
Energetske maine
Oigledno je da kapljice ne prate strujnice pare unutar kanala izmeu

dvije lopatice. Zbog krivolinijskog kretanja pare kroz kanal, nastaje
izdvajanje kapljica pod dejstvom inercijske sile vee mase kapljice vode. Na
nepokretnim usmjeravajuim lopaticama kree se vodeni film, a na radnim
lopaticama kretanje separisanih estica vode je sloenije, zbog dejstva
centrifugalne sile i Koriolisove sile.
Pod dejstvom sila trenja pare, vodeni film relativno sporo tee po
stijenkama mlaznikih kanala prema izlaznim ivicama profila, silazi s njih i
razruava se, poduhvaen strujom osnovnog toka pare. Tako nastaju
krupnije i tee kapljice (makrokapljice), koje ulaze u meulopatine kanale
rotora. U aksijalnom zazoru i u samom kolu, pomenute kapljice se
ukrupnjavaju i sjedinjuju sa drugim kapljicama. One se kreu u polju
centrifugalnih sila i presijecaju osnovne tokove struje pare. Trajektorije i
brzine estica pare i mikrokapljica su bliske jedni drugima, dok su kod pare
i teih makrokapljica sutinski razliite. Odnos brzina estica vode i pare
(kkl = c1v / c1) naziva se koeficijent klizanja (za mikrokapljice kkl 1, a za
makrokapljice su mogue vrijednosti kkl 0,3 i manje).
U sutini, brzina kapljica razlikuje se od brzina pare, radi zaostajanja i

izdvajanja kapljica. Zbog toga se mora troiti dio kinetike energije pare za
ubrzavanje kapljica, razmjenom impulsa i energije izmeu kapljice i
turbulentnih elemenata okolne pare. Pri ovom mehanizmu razmjene energije
nastaje indirektan gubitak. Pretpostavimo da je maksimalna brzina kapljica,
koju mogu dostii na izlazu iz usmjeravajuih lopatica (pretkolo), jednaka
brzini pare c1 , a iz radnog kola w2 . Ovim brzinama odgovaraju kinetike
energije iz reetki pretkola c12 /2 i radnog kola w22 /2. Ako je sadraj pare
(stepen suvoe) na izlazu iz reetki pretkola x1 i radnog kola x2, onda je
maksimalna kinetika energija kapljica koju sadri 1 kg pare jednaka:
c12
- iza usmjeravajuih lopatica 1 x1 ;
2
w2
- iza lopatica radnog kola 1 x2 2 .
2

Energetske maine
Stepen korisnosti ovakvog turbulentnog mehanizma razmjene energije

izmeu pare i kapljica je dosta nepovoljan i oznaimo ga sa tm . Takoe,
dobar dio kapljica ne moe biti ubrzan do brzine c1 odnosno w2 . Gubitak
energije sigurno zavisi od spektralne raspodjele brzina kapljica. Ako sa K1 i
K2 oznaimo koeficijente srednje kinetike energije za njihovu odreenu
spektralnu raspodjelu, moe se izraunati gubitak u pretkolu i posebno
gubitak u radnom kolu. Meutim, ako izvrimo uproavanje i
pretpostavimo da se spektralne raspodjele kinetikih energija (K) i stepen
korisnosti mehanizma prenosa energije (tm ) ne razlikuju u reetkama
usmjeravajuih i radnih lopatica, dobie se izraz za indirektni gubitak zbog
vlanosti pare:
K c2 w2
hvl ind 1 x1 1 1 x2 2 . (4.146)
tm 2 2
4. Direktan gubitak energije posljedica je razmjene energije izmeu

kapljica i lopatica radnog kola, koje se obre. Kolo ubrzava kapljice,
umjesto da one dodaju energiju kolu. Kapljice, koje dospijevaju do ivice
reetke kola, bivaju malim brzinama otkidane od nje, pri emu se moe
uzeti da je c1u 0 i c2u u .
Direktan jedinini gubitak moe da se odredi primjenom osnovne

jednaine turbomaina:
hvl dir 1 x2 c1u c2u u 1 x2 u 2 . (4.147)
Znak minus u predhodnoj jednaini (4.147) dolazi od toga to se rad

troi na ubrzavanje kapljica.
Za poslednje stupnjeve turbine niskog pritiska, Moskovski energetski

institut () predloio je poluempirijsku formulu za odreivanje
bezdimenzijskog koeficijenta gubitaka zbog vlanosti pare, 181 :
u
x 2 0,9 y1 0,35 y2 y1 . (4.148)
c1t
Energetske maine
2 Legenda:
1 1- poveanje gubitaka u reetki;
3 2- potronja energije za uzgon kapi vode u
aksijalnom zazoru izmeu nepokretnog i
pokretnog vijenca lopatica;
3- potronja energije za savlaivanje efekta
koenja radnog kola, uslijed udara kapi
vode o njegove lopatice, i
4- dodatni gubici u vijencima pokretnih
lopatica zbog slivanja filma vode niz
lopatice i poveanja gubitaka na
krajevima
Slika 4.46. ematski prikaz izvora gubitaka energije u stupnju zbog

vlanosti pare (kretanje vlage u aksijalnom zazoru stupnja), 39,94,100
Vlanost pare na ulazu stupanj ( y1 ) ima vei uticaj na gubitke, jer su

kapi od vlanosti formirane u predhodnim stupnjevima uvijek veeg
prenika nego kapi formirane od porasta vlanosti ( y1 y2 ) u posmatranom
stupnju. Pored energetskih gubitaka, pojava kapljica u struji pare u zadnjim
stupnjevima turbine ima i druge posljedice. U prvom redu to se odnosi na
direktan udar kapljica u lea radnih lopatica, uslijed ega nastaje oteenje
(erozija) krajeva lopatica.
Pod takom 3 je opisan proces zaostajanja kapljica vode u odnosu na

paru. Apsolutna brzina pare na izlazu iz usmjeravajuih lopatica c1 znatno
je vea od brzine kapljica vode c1v . Uslijed toga se pravac (ugao) vektora

Energetske maine
relativne brzine ulaza kapljica na radne lopatce w1v razlikuje od ulaznog

ugla pare (slika 4.47), radi ega se kapljice vode kreu na radne lopatice
pod drugim uglom 1v u odnosu na raunski ugao pare 1 i udaraju u
lea lopatica. Iz eksploatacije parnih turbina poznato je da dolazi do
troenja (erozije) ulaznih bridova radnih lopatica. U nekim sluajevima
primjenjuje se metod zatite bridova na krajevima lopatica tvrdim
lemljenjem stelitnih ploica (metalna keramika).
Kao to je ranije reeno, u oblasti vlane pare, sva koliina pare koja
ue u stupanj ne vri rad, nego samo dio te pare. Sa dovoljnom tanou za
praktine proraune, gubitak energije zbog vlanosti pare moe da se odredi
prema jednaini
hvl 1 xsr hi , (4.149)
gdje su:
hi - iskorieni toplotni pad u stupnju, uzimajui u

obzir sve ostale gubitke osim gubitaka zbog
vlanosti pare;
x1 x2
xsr - srednji stepen suvoe pare u stupnju, pri emu je
2
x1 stepen suvoe pare pred usmjeravajuim
lopaticama, a x2 stepen suvoe pare iza radnih
lopatica.
Kod turbina sa suvozasienom parom (kao na primjer u nuklearnim

elektranama), poetna suvoa pare iznosi x =1, pa je srednja suvoa pare
1
xsr' 1 x2 ,
2
a vlanost pare je
1
ysr' 1 xsr' 1 1 x2 .
2

Energetske maine
kapljice vode
v
c1v u w1v
w1v c1
w1
c1 u
w1
u
Slika 4.47. Troglovi brzina pare i kapljica vode i prikaz udara kapljica
u lea radnih lopatica poslednjih stupnjeva turbine, 39,94,100
Trouglovi brzina na slici 4.47 su konstruisani za srednji prenik

stupnja ili za neki proizvoljni prenik, pri kome je obimna brzina u jednaka
i za ulazni i za izlazni trougao brzina. Meutim, kada se radi o dugim
lopaticama zadnjih stupnjeva TNP (slika 4.46), takvo usrednjavanje nije
poeljno, jer su velike razlike u obimnim brzinama u korijenu lopatica i na
vrhu lopatice (periferija, spoljni prenik lopatice radnog kola). Razlike u
intenzitetima i uglovima brzina parne i vodene faze na radnim lopaticama u
korijenu i na periferiji duge lopatice mogu da se uoe sa slike 4.48.
Iz ulaznog trougla brzina (slika 4.48) vidi se da teke kapljice udaraju

u lopaticu pod uglom 1v, a profil lopatice ima ugao 1 < 1v (pretpostavlja
se da para ima bezudarno strujanje na ulazu, tj. 1 = 1p = 1). Uslijed
takvog strujanja, kapljica vode udara s velikim negativnim uglom u lea
lopatice, koji posebno ima veliku vrijednost na perifiriji, tj. na vrhu
lopatice, slika 4.48.b. U ovom sluaju, energija kapljica vlage koi radno
kolo. Praksa potvruje da kapljice udaraju u lea lopatice, pri emu se
izaziva erozija i veliko oteenje skoro 1/3 lene povrine lopatice. Ova
pojava naziva se erozija lopatica.
Izlazni trouglovi brzina za makrokapljice takoe su izoblieni (slika

4.48), te u mlazniku teetku (usmjeravajue lopatice) slijedeeg stupnja
kapljice udaraju s velikim pozitivnim napadnim uglom.

Energetske maine
Slika 4.48. Trouglovi brzina za paru i vodu pri strujanju vlane pare
kroz stupanj turbine sa dugim lopaticama TNP, 94
Pored smanjenja stepena iskorienja energije pare, tetne posljedice

od vlane pare u stupnju tubine su: erozija lopatica od udara makrokapljica
vlage (slika 4.49) i pojava korozije, kao posljedica konstantnog djelovanja
erozije lopatica (korozono-erozioni procesi). Na poveanje erozionih
procesa utie i veliki broj putanja u rad turbine i njen rad na snienim
optereenjima.
Razlikuju se mjere za smanjenje erozije tubinskih lopatica vlanom

parom kod turbina na suvozasienu paru i kod turbina na pregrijanu paru.
Suvozasiena para se koristi u turbinama veine nuklearnih elektrana (NE),
pa se kod njih uvode i postupci za smanjenje vlanosti pare izvan same
turbine (separatori kapljica, suionici pare).
Smanjivanje ili spreavanje erozije lopatica je obavezan zahtjev za

normalan rad parne turbine, a mogua su dva principijelno razliita metoda:
aktivni i pasivni metod.
Energetske maine
Aktivni metod obuhvata

smanjivanje vlanosti pare pred
stupnjem turbine, smanjivanje
stvarne vlanosti pare pred radnim
lopaticama, zatim smanjivanje
udarnog dejstva kapljica vlage na
radne lopatice, kao i smanjivanje
obimne brzine na periferiji lopatica.
Vlanost pred stupnjem turbine

moe se smanjiti na jedan od
slijedeih naina:
- poveanjem poetne temperature

Slika 4.49. Eroziono oteenje pare i sniavanje poetnog
perifernih dijelova radnih lopatica pritiska pare (u turbinama bez
posljednjih stupnjeva turbine, 94 spoljne separacije pare);
- primjenom dogrijavanja (meupregrijanja) pare;

- poveanjem toplotnog pada u poslednjem stupnju turbine, gdje se
oigledno oekuje najvea opasnost od erozije;
- pogoranjem vakuuma u kondenzatoru turbine;
- primjenom efikasne spoljne separacije kod turbina na suvozasienu
paru nuklearne elektrane.
U praksi je prihvaeno da se izlazna vlanost pare treba odravati

y2 0,12, dok kod savremenih kondenzacionih turbina moe se dozvoliti i
do y2 0,15.
Smanjenje vlage pred radnim lopaticama postie se razliitim

efikasnim metodama uklanjanja vlage u protonom dijelu turbine. Vodeni
film, koji se formira na mlaznikim (sprovodnim) lopaticama, pri izlasku sa
izlaznih ivica raspada se na krupnije kapljice, koje imaju odluujui uticaj
na eroziju radnih lopatica. Otsisavanje pomenutog vodenog filma, kao i
odstranjivanje kapljica vlage prije njihovog naputanja mlaznike reetke,
mogu imati veliki znaaj za poveanje sigurnosti ekonominosti turbine.

Energetske maine
Pomou unutarkanalne separacije vlage moe se izvesti skoro sva krupno

dispergovana vlaga, koja silazi sa mlaznikih lopatica.
Smanjivanje udarnog dejstva kapljica vlage na radne lopatice postie

se poveanjem aksijalnog zazora s izmeu mlaznikih i rotorskih lopatica
(slika 4.34.a) i pogodnom konstrukcijom radnih lopatica i separacionih
kanala u samom stupnju turbine, slika 4.50. Poveanje osnog zazora
dovodi do ujednaavanja struje pare na ulazu u radno kolo i samim tim
i do smanjivanja gubitaka u njemu, ukljuujui i gubitke od vlanosti pare.
Meutim, zbog ujednaavanja struje pare du poveanog zazora dolazi i do
smanjivanja ukupne kinetike energije struje pare na ulazu u reetku radnog
kola. U stvari, treba izbrati optimalni osni zazor, jer su ispitivanja pokazala
da u mnogim sluajevima nije velika zavisnost stepena korisnosti stupnja
od osnog zazora.
Amerike i japanske firme koriste tzv. nazubljene lopatice za

evakuaciju vlage u posljednjim stupnjevima TNP, slika 4.50. Na lenoj
strani lopatice u njenom perifernom dijelu (l = 1/4 1/3), a ponekad skoro
na cijeloj duini, izvode se kanali na ulaznom dijelu, tako da povrina
profila poprima zupasti oblik, slika 4.50 a, d i e. Vlaga, koja doe na lea
profila, pod dejstvom centrifugalnih sila, usmjerava se tim kanalima prema
periferiji, a zatim se odvodi preko posebnih separacionih komora, slika 4.50
a i b.
Smanjivanje obimne brzine na periferiji lopatica smanjuje eroziju

lopatica, jer se smanjuje i centrifugalna sila koja djeluje na makrokapljice
vlage. Kod projektovanja turbine treba izabrati optimalan odnos u/c1.
Naravno, smanjivanje duine lopatica posljednjih stupnjeva TNP, odnosno
prstenaste povrine lopatica, utie na porast izlaznih gubitaka i pogorava
ekonominost turbine. Smanjivanje broja lopatica sprovodnog aparata utie
na umanjenje uticaja vlage, jer se time smanjuje koliina krupnodisperzne
vlage, koja se sliva i zatim pada na lopatice.
Pasivne metode borbe sa erozijom lopatica parnih turbina obuhvataju:
- primjena eroziono otpornih materijala za izradu lopatica;

- primjena djeliminih obloga lopatica sa erozino otpornim
materijalima;
Energetske maine
- termika i elektroluna obrada lopatica ili jednog njihovog dijela, kao

i nanoenje eroziono otpornih slojeva.
a) konstrukcija izvedena na turbinama "Stal-Laval"
b) izgled kanala za c) zatita ulaznih d) zupasti e) izgled lopatice

odvodnjavanje bridova dugih kanali za sa zupastim
stupnja turbine (GE) lopatica posljednjeg odvodnjavanje separacionim kanalima
stupnja turbine - lopatica (GE) ("Hitachi")
stelitne ploice
Slika 4.50. Separacione komore u strupnju turbine i lopatice sa zupastim

kanalima za odvoenje vlage sa radnih lopatica i kroz kanale izlaznih
bridova mlaznikih lopatica, 94
Mnoge firme, proizvoai parnih turbina, imaju razliita i brojna

iskustva u primjeni materijala za lopatice i njihovu zatitu od erozije. U
takvu grupu materijala spadaju kaljeni nerajui hrom-elici, austenitni i

Energetske maine
nerajui elici, titanove legure (npr., Ti i Al) i druge vrste odgovarajuih

elika. Stelitne ploice se iroko primjenjuju za zatitu lopatica TNP. Ove
ploice se uvruju na ulaznim bridovima lene strane lopatica na njenom
perifernom dijelu, to je ematski prikazano na slici 4.50.c. Sastavni
elementi stelita su: kobalt (Co) - 62%, hrom (Cr) - 25% i volfram (W) - 7%.
U nekim sluajevima deavalo se da otpadnu stelitne ploice, pa su traena
druga rjeenja za zatitu lopatica. Dobre rezultate zatite od erozije
pokazalo je elektroluno nanoenje na povrinu lopatice tvrdih legura (79%
volfram karbida, 15% Ti i 6% Co). Prema ispitivanju HTGZ, ova legura se
vrlo dobro vee sa osnovnim materijalom lopatice. Meutim, primjena
kobalta kod tubina u jednokonturnim emama nuklearnih elektrana nije
preporuljiva (tetno djelovanje radioaktivne pare).
4.4.1.9. Gubici u izlaznom dijelu kuita turbine
Iz protonog dijela turbine odvodi se izraena para odreenom

brzinom kroz izlazni dio kuita. U parnim turbinama sa protivpritiskom,
brzina pare na izlazu je nia 40 60 m/s nego brzina kod kondenzacionih
turbina 100 120 m/s. Kinetika energija pare sa kojom ona izlazi iz
protonog (radnog) dijela turbine potpuno se gubi.
Gubitak pritiska u izlaznom dijelu kuita moe da se odredi po

formuli
2
c
pik p2 p2ik ik p2ik , (4.150)
100
gdje su:
p2 - pritisak pare iza lopatica turbine;

p 2ik - pritisak pare u izlaznom kuitu;
c ik - brzina pare u izlaznom kuitu;
- korekcioni koeficijent ( 0,07 1,0 ).

Energetske maine
Ovi gubici poveavaju entalpiju izraene pare, ime se smanjuje

iskorieni tolotni pad.
4.4.2. Spoljanji gubici, 94
U ovu grupu spadaju gubici zbog promicanja pare kroz krajnje

labirintne zaptivae, kao i mehaniki gubici. Pozicije spoljnjih zaptivaa
turbine prikazani su na slici 4.40, pozicije A, A' . Zaptivanje turbine na strani
visokog pritiska, obino se izvodi sekcionog tipa, sa razliitim prenicima
vratila i razliitim protocima pare kroz sekcije. Otsisana para iz zaptivaa
VP (posebne komore odsisavanja) koristi se za regenerativno zagrijavanje
napojne vode ili za zaptivanje u labirintnim zaptivaima turbine srednjeg i
niskog pritiska.
Mehaniki gubici su uslovljeni utrokom dijela energije na

savladavanje otpora u radijalnim i aksijalnim leajevima turbine i
elektrinog generatora, kao i pogon glavne uljne pumpe i sistema
regulisanja.
4.4.2.1. Gubici zbog promicanja pare kroz krajnje labirintne zaptivae
U cilju obezbjeenja minimalnog protoka pare kroz krajnje labirintne

zaptivae, bira se vei broj zaptivnih prstenova po sekcijama, to znatno
umanjuje brzinu pare u zazorima, a time i prolaz kroz njih. Za svaku
pojedinanu sekciju zaptivaa, proraun promicanja pare vri se prema
jednaini (4.134). U kondenzacionim turbinama, na izlaznoj strani prema
kondenzatoru, odrava se vakuum. Da bi se sprijeilo prodiranje vazduha u
kondenzator, kroz zadnje krajnje labirintne zaptivae (slika 4.40, pozicija
A' ), u njih se sa strane dovodi para, iji je pritisak neto vei od
atmosferskog.
Pri proraunu krajnjih zaptivaa, mogu se susresti sluajevi kada je

potrebno odrediti broj labirintnih prstenova prema zadanom protoku pare i
padu pritiska u njima. Kod rjeavanja takvih zadataka, u poetku se koristi
jedna od jednaina (4.134) i (4.138). Zatim se prema jednaini (4.138)

Energetske maine
odreuje kritini pritisak p kr i uporeuje sa pritiskom sredine u koju istjee

para, p 2 . Kada se proraun pokae nezadovoljavajui, primjenjuje se druga
jednaina i proraun se ponavlja.
4.4.2.2. Mehaniki gubici
Mehaniki gubici turboagregata obuhvataju se mehanikim stepenom

korisnog dejstva, a izraava se kao
N e Ni N m N m
m = 1 , (4.151)
Ni Ni Ni
tj. odnos efektivne snage N e na spojnici turbine i generatora i unutranje

snage turbine N i .
Ukupni mehaniki gubici odreuju se samo eksperimentalnim putem.

Vrijednosti (Nm), obino se prikazuju u funkciji veliine snage turbine
grafikim putem pomou dijagrama - Nm/Ni = f(Ne) ili m = f(Ne). Sa
poveanjem snage, poveava se apsolutna vrijednost N m , a smanjuje
relativni odnos Nm/Ni, odnosno poveava se mehaniki stepen korisnosti.
4.4.3. Stepen korisnosti na obimu stupnja parne turbine, 94
Pri razradi projekta parnih turbina, tei se to veoj vrijednosti stepena

korisnosti. Razumljivo je da stepen korisnosti turbine u prvom redu zavisi
od stepena korisnosti njenih stupnjeva. Radi toga je interesantno razjasniti
od kojih osnovnih parametara zavisi stepen korisnog dejstva (SKD)
stupnjeva i koja se njegova maksimalna vrijednost moe postii.
U prethodnim odjeljcima ovog poglavlja analizirani su svi pojedinani

unutranji gubici energije u stupnju turbine. Poznato je iz matematike da se
maksimalna vrijednost neke funkcije odreuje preko prvog izvoda te
funkcije. Znai, potrebno je postaviti neku jednainu u kojoj bi se dala

Energetske maine
funkcionalna zavisnost SKD stupnja od relevantnih parametara. U jednu

takvu funkciju nije mogue ukljuiti sve unutranje gubitke stupnja koji su
prethodno analizirani. Meutim, mogue je postaviti jedaninu SKD stupnja
u kojoj bi bili ukljueni gubici energije u mlaznicama ili usmjeravajuim
lopaticama h , u kanalima radnih (rotorskih) lopatica h i gubici sa
izlaznom brzinom hiz . Tako definisan stepen korisnosti naziva se stepen
korisnosti na obimu stupnja, u .
Stepen korisnosti na obimu stupnja moe se bolje razumjeti preko

definicije rada na obimu. Za tu svrhu nije na odmet podsjetiti se toplotnog
procesa u stupnju parne turbine, koji je za reakcioni stupanj prikazan na slici
4.51. Rad na obimu definie se iz ukupno raspoloive promjene specifine
, kinetike energije c02 / 2 i tri prethodno navedena
entalpije h0 h01 h02
gubitka kinetike odnosno toplotne energije:
lu hu ht h h hiz . (4.152)
Totalni ili teoretski toplotni pad jednak je ht h01 h02 c02 / 2 , pri
emu je uzeto da je h02 h02 . U optem sluaju moe se definisati stepen
korisnosti na obimu uporeivanjem rada na obimu stupnja i izentropskog
(teoretskog) toplotnog pada:
lu hu hu itot .o itot .2
u . (4.153)
lt ht c 2
itot .o i2t
h01 h02 0
2
Kinetika energija sa izlaznom brzinom pare c22 / 2 koristi se u

narednim stupnjevima turbine, pa se stepen korisnosti na obimu moe
definisati i na sljedei nain:
lu hu
u' 2
. (4.154)
c c02 c22
lt 2
h01 h02
2 2 2

Energetske maine
.0
tot
p0
p
0*
i tot.0
c02
2
i0
i, kJ/kg
hi
h01
hu
1
p
1
ht
i1
h0
h
i'1
p2
1'
h
2* i tot.2
h02
h hiz
h'02
c22
2 i2
2
i2t
i'2t 2t
2't
s, kJ/kgK
Slika 4.51. Toplotni proces u reakcionom stupnju

prikazan u i s dijagramu
Trea definicija daje termiki stepen korisnosti na obimu kod koga se

vri uporeivanje sa raspoloivim toplotnim padom u posmatranom stupnju
h0 h01 h02 :
hu hu i i
u .th tot .0 /tot .2 . (4.155)
h0 h01 h02 i0 i2t
Prethodno navedene relacije slikovito su prikazane na slici 4.52, a

omoguuju definisanje stepena reaktivnosti i na osnovu toga klasifikaciju
stupnjeva turbine.

Energetske maine
Kinematski stepen reaktivnosti definie se kao odnos
w22 w12
k . (4.156)
c12 c22 w22 w12 u12 u22
ht
h0
c2 c2 2 2 2
h'02= w22t - w21 + u21 - u22
2
c02 h01= 21t - 20
2
c1t2
2
h = c1t - c1
2 2
2 2
2 2
c12 w22 - w12 + u 12 - u 22 h = w22t - w22
2 2 2 2 2
hiz = c22
2
c12 - c22
2 2
hu
Slika 4.52. Prikaz toplotnih padova i gubitaka energije

na obimu stupnja turbine, 39,94,100
Prema kinematskom stepenu reaktivnosti, stupnjevi se klasificiraju:
k 0 ili k 0 0,15 - akcioni stupanj;

k 0,5 - Parsonsov stupanj reakcione turbine;
k 0,15 - reakcioni stupanj turbine.
Stepen reaktivnosti stupnja definie se i na drugi nain:

Energetske maine
h02 h02
. (4.157)
ht c2
h01 h02 0
2
Zanemarujui kinetiku energiju c22 / 2 , definie se termodinamiki

stepen reaktivnosti u obliku:
h02
th .
h01 h02
4.4.3.1. Stepen korisnosti na obimu aksijalnog akcionog stupnja parne

turbine
Toplotni proces u akcionom stupnju prikazan je na slici 4.53, a

strujanje u meulopatinim kanalima i trouglovi brzina na slici 4.10.
Osnovni pokazatelji za ovaj stupanj su stepen reakcije 0 , th 0 i
u1 u 2 u . Izlazei iz nepokretnih mlaznikih kanala apsolutnom brzinom
c1 , para ulazi u kanale pokretnih radnih lopatica rotora.
U skladu sa oblikom radnih meulopatinih kanala mijenja se smjer i

brzina pare, tako da naputa lopatice apsolutnom brzinom c2 . Strujanje pare
kroz krivolinijske radne kanale, uslovljava pojavu obimne sile Pu , koja
djeluje na radne lopatice u pravcu obimne brzine u . Poznato je da svako
dejstvo sile izaziva protivdejstvo istog intenziteta, ali suprotnog smjera.
Proizilazi da radne lopatice djeluju na struju radnog fluida (paru) istom
silom Pu , ali nasuprot smjeru obimne brzine u . Iz mehanike je, takoe,
poznato da je impuls sile jednak promjeni koliine kretanja (proizvod mase i
razlike brzina na istom pravcu):

P M c ' c '' .
Ako uzmemo da je vrijeme djelovanja sile 1 s, a G M /

sekundni protok pare, onda je sila jednaka:

Energetske maine

P G c ' c '' .
Poto se pravac kretanja pare
ne podudara sa pravcem obimne
i, kJ/kg
*
brzine obrtaja lopatica, to treba
p0
i*0
A*0 *
t0 pronai projekciju brzina c1 i c 2 na
p0 t0
c02
pravac brzine u . Prema slici 4.53,

2
i0 A0
* slijedi da je c1u c1 cos 1 i

hi
hi
*
c2u c2 cos 2 , m/s.
htot=h0
1
p
h01
*
2
p
1
p
A4
A3 Kada se razlika ovih projekcija
h t.v
A2
hl
brzina pomnoi sa protokom pare

h iz
i1
A1
hm
i1t
A1t
G , kg/s, dobija se sila koja djeluje
na lopatice u pravcu obimne brzine
s, kJ/kgK
Pu G c1u c 2u . (4.158)
Slika 4.53. Toplotni proces u i s
dijagramu u lopaticama akcionog Proizvod sile i brzine daje
stupnja, uzimajui u obzir i gubitke snagu.
Tako je snaga na obimu radnog kola jednaka
N u Pu u G u c1u c2u , W. (4.159)
Prema Ojlerovoj jedanini za aksijalne turbomaine, jedinini rad na

obimu kola izraava se jedanainom
lu hu u c1u c2u u c1 cos 1 c2 cos 2 . (4.160)
S druge strane, potraimo vrijednost teoretski mogue snage N t ,

odnosno jedininog rada lt , koga je mogue ostvariti na obimu stupnja.
Pretpostavljamo da se cjelokupna energija kojom raspolae stupanj, idealno
(bez trenja) transformie u kinetiku energiju, to ekvivalentno toj energiji
odgovara teorijska ili adijabatska (izentropska) brzina, koja se moe izraziti
na slijedei nain:

Energetske maine
ct ca 2 ho ho , (4.161)
gdje je
ho ho - raspoloivi toplotni pad stupnja.
Teoretska snaga takvog stupnja odreuje se prema jednaini
ct2 c2
N t G ho ho G G 12 . (4.162)
2 2
Na slian nain moe se definisati i jedinini izentropski (adijabatski)

rad, slika 4.51:
co2 co2 ct2 c12

lt ht h01 h02 h01 , (4.163)
2 2 2 2 2
pri emu je za akcioni stupanj uzeto da je 0 , h02 0 i ct c1 / .
Odnosom snage na obimu stupnja N u i teoretski mogue snage N t

dobija se stepen korisnosti na obimu stupnja:
N u G u c1u c2u 2 u c1u c2u

2
u . (4.164)
Nt c12 c12
G
2 2
Isti izraz se moe dobiti postavljanjem odnosa jedininog rada na

obimu kola lu prema jednaini (4.160) i teoretskog jedininog rada lt iz
jednaine (4.163)
lu hu u c1u c2u 2 u c1u c2u

2
u . (4.164.a)
lt ht c12 c12
2 2

Energetske maine
Sada traimo matematiki izraz, koji bi obuhvatio vie parametara od

kojih zavisi stepen korisnosti na obimu stupnja. U prvom redu, traimo
zamjenu za razliku c1u c 2u .
Iz trougla brzina (slika 4.11) zapaamo da su suprotna usmjerenja

brzina c1u i c 2u , pa se moe napisati da je
c1u c1 cos 1 w1 cos 1 u;

c2u c2 cos 2 w2 cos 2 u. (4.165)
Sabiranjem lijeve i desne strane sistema jednaina (4.165) dobija se
c1u c2u w1 cos 1 w2 cos 2 . (4.166)
Od ranije je poznato da za isto akcioni stupanj vae odnosi
w2t w1 i w2 w1 .
Dalje, iz jedanine (4.165) moe da se napie da je
w1 cos 1 c1 cos 1 u . (4.167)
Transformacijom jednaine (4.166) i zamjenom prethodnih izraza,

dobija se
w cos 2
c1u c2u 1 2 w1 cos 1
w1 cos 1
cos 2
1 c1 cos 1 u . (4.168)
cos 1
Zamjenjujui razliku brzina c1u c2u iz jednaine (4.168) u

jednainu (4.164), dobija se izraz za stepen korisnosti na obimu stupnja:

Energetske maine
cos 2
2 2 1 c1 cos 1 u u
cos 1
u
c12
cos 2 u u
2 2 1 cos 1 . (4.169)
cos 1 c1 c1
Iz prethodne jednaine (4.169) se moe zakljuiti da stepen korisnosti

na obimu stupnja zavisi od:
gubitaka u sprovodnoj reetki ili mlaznicama i u radnim

lopaticama , koji utiu na ukupne gubitke stupnja;
dva gazodinamika parametra usmjeravajueg i radnog kola, koji
definiu skretljivost reetke preko uglova 1 i 2 ;
kinematskog ili radnog parametra stupnja u / c1 , koji je odreen
kinematikom, tj. odnosom brzina u stupnju;
ugla 1 , koji je takoe odreen postojeim parametrima, to se moe
pokazati preko izraza:
u
cos 1
w c1 cos 1 u c1
cos 1 1u ,
w1 c1 u 2 u c1 cos 1
2 2
u
2
u
1 2 cos 1
c1 c1
(4.170)
pa, dakle, ugao 1 zavisi samo od 1 i u / c1 koji ve figuriu u izrazu za

stepen korisnosti u jednaini (4.169). Odnos brzina u / c1 predstavlja
osnovnu karakteristiku stupnja.
Ugao 1 najee se uzima izmeu 12 i 18. Smanjenje ugla 1 ispod

12 uslovljava i manji ugao 1 , to ne utie uvijek povoljno na SKD.
Smanjenjem ugla 2 poveava se u samo do neke vrijednosti, radi ega se
za akcione lopatice obino uzima 2 1 3 4 0 .
Energetske maine
Analizirajui izraz za stepen korisnosti na obimu stupnja, dat

jednainom (4.169), moe se vidjeti u kojem pravcu treba ii radi njegovog
poboljanja:
brzinski koeficijenti i zavise od trenja (finoa obrade lopatica)

i od oblika lopatica i kad se ve jednom odaberu (izrade) ne mogu se
vriti dalje korekcije;
cos 2 i cos 1 su bliske vrijednosti, pa je njihov odnos ~1, tako da
ovdje ne moemo traiti posebne mjere poboljanja u ;
ostaje da analiziramo vrijednosti 1 (cos 1 ) i u / c1 .
Pri daljoj analizi, polazimo od pretpostavke da vrijednosti uglova

1 , 1 , 2 i brzinski koeficijenti ostaju nepromijenjeni u svim reimima
rada stupnja. U stvarnosti, ove vrijednosti ipak zavise od promjene odnosa
u / c1 .
Izraz dat jednainom (4.169) ima vrijednost u 0 za u / c1 0 i

u / c1 cos 1 . Da bi se nala optimalna vrijednost u / c1 kod koje bi u
dostigao maksimalnu vrijednost, treba nai prvi izvod jednaine (4.169).
Jednaina (4.169) moe da se napie u preureenom obliku

2
u cos 2 u 2 cos 2 u
f 2 2 1 cos 1 2 1 ,
c1 cos 1 c1 cos 1 c1
ili
2
u u u
f K cos 1 K , (4.171)
c1 c1 c1
pri emu je sa konstantom K obuhvaen izraz

Energetske maine
cos 2
2 2 1 K.
cos 1
Izjednaavanjem prvog izvoda jednaine (4.171) sa nulom
u
f
c1 K cos K 2 u 0 ,
1
u c1

c1
dobija se optimalna vrijednost odnosa u / c1 :
u 1
cos 1 . (4.172)
c1 opt 2
Uvravanje prethodne vrijednosti (4.162) u jednainu (4.159) dobija

se izraz za maksimalnu vrijednost stepena korisnosti na obimu stupnja
2 cos 2
u max cos 2 1 1 . (4.173)
2 cos 1
Jednaina za u , data izrazom (4.169), moe se predstaviti grafiki,

to pomae pri analizi uticajnih parametara na stepen korisnosti. Grafiko
predstavljanje jednaine (4.169) je data parabolom, slika 4.54. Za
konstrukciju krive u f u / c1 bira se ugao 1 i zadaju razliite
vrijednosti u / c1 od 0 do cos 1 . Oigledno je da funkcija data sa (4.169)
odnosno (4.171) ima slijedee krajnje vrijednosti:

za u / c1 0;
u 0
za u / c cos .
1 1

Energetske maine
u
1
cos21
0
c
onst
Slika 4.54. Koeficijent

.
korisnog djelovanja na
obimu akcionog stupnja
0 cos1 cos1 1 u
2 c1
Na osnovu jednaina (4.173) i (4.172) moe se zakljuiti da se

u 1
maksimum funkcije nalazi za vrijednost (4.172) cos 1 , uz parametre
c1 2
za idelan sluaj 1 i 1 2 : u max cos 2 1 .
Mogu se, takoe, posmatrati i dva sluaja vezana za izbor ugla 1 :
1 0 i 1 const 0 .
Za 1 0 i za prethodno navedene idealne uslove imamo u max 1

u u
i nule funkcije za 0 i 1 , jer u takvom sluaju trouglovi brzina
c1 c1
ulaze u pravac:
c1 w2
u w1 u

Energetske maine
U navedenom sluaju je c2 0 i 2 90 . Oigledno je da rjeenje sa

1 0 nema smisla, radi ega se uzima 1 12 18 .
Znaaj pojedinih parametara i uticaj na stepen korisnosti na obimu

stupnja turbine, moe da se ocijeni ako se izraz za relativnu promjenu
stepena korisnosti prikae na slijedei nain, 168 :
u

u cos 2 cos 1 c
A B C D E 1.
u cos 2 cos 1 u
c1
Kada se odrede koeficijenti A, B, C i D za vrijednost radnog parametra

u / c1 oko optimalne vrijednosti , tj. za u 1 cos 1 dobija se izraz:
c1 2
u cos 2 cos 1
2 0,5 0,5 0, 2 .
u cos 2 cos 1
(4.174)
Uticaj parametra stupnja u / c1 oko optimalne vrijednosti je

zanemarljivo mali, pa je E 0 . Sada, na primjer, iz jednaine (4.174) se
vidi da je uticaj stepena korisnosti pretkola 4 puta vei od uticaja stepena
korisnosti reetke radnog kola ( A 2 , B 0,5 ). Uticaj promjene cos 2 je
oko 2 puta vei od uticaja promjene cos 1 .
4.4.3.2. Stepen korisnosti na obimu aksijalnog reakcionog stupnja tipa

PARSONS
Radni proces u reakcionom stupnju prikazan je na slici 4.11. Za

reakcioni stupanj, takoe, vae jednaine za silu (4.158) i snagu (4.159) na
obimu stupnja, kao i za akcione turbine. Pri proraunu i projektovanju
protonog dijela reakcione turbine tei se unifikaciji profila usmjeravajuih

Energetske maine
i radnih lopatica, kod kojih se ostvaruje i slino strujanje, tj. kongruentni

trouglovi brzina, slika 4.55. Ovakav stupanj prvi je primijenio Parsons i ima
sljedee karakteristike:

c1 w1 w2 c1 w2 ; 1 2
u c2 u
c1u c2u c2 w1 ; 2 1
; h01 h02
Slika 4.55. Trougao brzina reakcionog stupnja tipa Parsons
Toplotni proces u reakcionom stupnju parne turbine prikazan je u

i s dijagramu na slici 4.56. Raspoloivi toplotni pad aksijalnog
reakcionog stupnja je:
h0 i0 i2t h01 h02

, kJ / kg . (4.175)
i, kJ/kg
*
p0
A*0 *
t0
i *
0
p0 t0
c02
2
i0 A0
h01
hm
p1
*
htot=h0
i1t A1t A1
h0
p2
p* 2
h02
A4 Slika 4.56. Toplotni proces u

h'02
A3
h t.v
meulopatinim kanalima
A2
h iz
i2t reakcionog stupnja, sa

i'2t A2t
prikazanim gubicima
hl
A'2t
s, kJ/kgK

Energetske maine
Raspoloivi toplotni pad aksijalnog reakcionog stupnja se dijeli na dva

priblino jednaka dijela:
h01 - raspoloivi toplotni pad u usmjeravajuim (nepokretnim)

lopaticama;
- toplotni pad u radnim lopaticama po osnovnoj izentropi
h02
A0 A2t .
Poto u usmjeravajuim lopaticama postoje toplotni gubici hm , stvarni

toplotni raspoloiv pad u radnim lopaticama nee biti h02 nego h02 , slika
4.56. Odnos toplotnog pada koji se odnosi na radne lopatice h02 prema
ukupnom raspoloivom padu h0 h01 h02 h01 h02 , naziva se stepen
reakcije stupnja:
h02 h
02 , (4.176)
h01 h02 h0
h02 .
pri emu je uzeto da je h02
Proraun osnovnih parametara reakcionog stupnja izvodi se za

usmjeravajue lopatice kao i kod akcionog stupnja uzimajui u obzir stepen
reakcije stupnja. Na usmjeravajuim lopaticama ostvaruje se toplotni pad
h01 i0 i1t , uz smanjenje pritiska od p0 na p1 , slika 4.56.
Kod reakcionih turbina najee se primjenjuje stupanj sa stepenom

reakcije 0,5 - Parsonsov stupanj. U takvom sluaju je h01 h02 , a ulazni
i izlazni trougao brzina simetrian, slike 4.55 i 4.57. Ugaona (obodna)
brzina na srednjem preniku (Dsr) lopatica i broju obrtaja rotora (vratila)
turbine se rauna kao i kod akcionog stupnja, pa vrijedi:
Dsr n
u ,m/ s .
60

Energetske maine
Stvarna brzina pare na izlazu iz kanala usmjeravajuih lopatica, c1 .

Ova brzina odreuje se prema jednaini
c1 c1t 2 i0 i1t c02 2 h01 c02

2 1 h0 c02 , m/s. (4.177)
c1
w1
u
ulazni trougao
brzina izlazni trougao w2
c2
brzina u
Slika 4.57. Promjena brzina pare na radnim lopaticama

reakcionog (Parsons-ovog) stupnja, 94
Kada se vrijednosti entalpija (toplotnog pada) uvravaju u kJ/kg,

moe se koristiti neto transformisan izraz za izraunavanje stvarne brzine
istjecanja pare
c02
c1 44, 7 i0 i2t 1 . (4.177.a)
2000
Ako je poetna brzina pare pred usmjeravajuim lopaticama mala,

njenim zanemarivanjem izraz za stvarnu brzinu pare c1 glasi
c1 44, 7 h0 1 , (4.178)
gdje je:
Energetske maine
h0 i0 i2t - ukupni raspoloivi toplotni pad reakcionog stupnja.
Brzina struje pare w1 i ugao 1 odreuje se konstruisanjem ulaznog

trougla brzina (slika 4.57) ili analitiki prema jednainama:
w1 c12 u 2 2 u c1 cos 1 . (4.179)
c1
sin 1 sin 1 . (4.180)
w1
U radnim lopaticama stupnja vri se dalja ekspanzija pare uz

odgovarajui prirast brzine (ubrzanje pare) i smanjenje pritiska od p1 do
p2 . Raspoloiva energija 1 kg pare na radnim lopaticama sastoji se iz
kinetike energije struje na ulazu u kanale lopatica w12 / 2 i toplotnog pada
h02 , tj. jednaka je:
w22t w12
h02 , (4.181)
2 2
gdje je:
w2t - teoretska relativna brzina pare u izlaznom presjeku radnih

lopatica.
Teoretska relativna brzina pare na izlazu iz radnih lopatica, w2 .

Odreuje se iz jednaine (4.181) i iznosi
w2t 2 h02 w12 . (4.182)
Stvarna relativna brzine pare na izlazu iz kanala radnih lopatica tj.

brzina umanjena zbog gubitaka strujanjem kroz kanale lopatica, odreuje se
prema jednaini

Energetske maine
w2 w2t 2 h02 w12 2 h0 w12 . (4.183)
U sluaju da se toplotni pad uzima u kJ/kg, jednaina (4.183) moe da

se koristi u obliku
2 2
w w
w2 44, 7 h0 1 44, 7 i0 i2t 1 . (4.183.a)
44, 7 44, 7
Apsolutna brzina c2 i ugao 2 . Odreuju se konstruisanjem izlaznog

trougla brzina i analitiki pomou jednaina:
c2 w22 u 2 2 u w2 cos 2 . (4.184)
w2 cos 2 u
cos 2 , (4.185
c2
Izlazni ugao pare iz meulopatinih kanala radnih lopatica, 2 . Ugao

2 uzima se kao i kod radnih lopatica akcionih stupnjeva,
2 1 2 10 .
Parne turbine reakcionog tipa uvijek se izvode kao viestepene i

obino se preraunavaju tako da se u svim stupnjevima zadri stepen
reakcije 0,5 (Parsonsov stupanj). Tako se za svaki meustupanj sa
dovoljnom tanou moe uzeti da je c0 c2 , pa se pri projektovanju
usmjeravajuih i radnih lopatica reakcionog stupnja obino uzima da je
1 2 i 2 1 . U takvom sluaju je i , a naravno i w2 c1 , pa je
izlazni trougao brzina slika u ogledalu ulaznog trougla.
Toplotni gubici na radnim lopaticama odreuju se prema jednaini:
w22t w12 w 2 1 w2
h hl 1 2 2t 2 1 2 . (4.186)
2 2 2

Energetske maine
Toplotni gubici sa izlaznom brzinom raunaju se prema jednaini
c22
hiz . (4.187)
2
Toplotni proces reakcionog stupnja crta se u i s dijagramu na nain

dat na slici 4.56. Iz take A0 , koja karakterie poetno stanje pare sa
parametrima p0 i t0 , povlai se izentropa do presjeka sa izobarom
konanog pritiska p2 . Raspoloivi toplotni pad koji se koristi u stupnju je
h0 od take A0 do take A2t . Taka A1t pokazuje stanje pare iza
usmjeravajuih lopatica, ali bez gubitaka. Kada se uzmu u obzir i gubici
energije, onda je stanje pare iza usmjeravajuih lopatica predstavljeno
takom A1 . Gubici energije u kanalima usmjeravajuih lopatica h hm
odreuju se prema jednaini:
c12t c12 c2 1 c2
h hm
2

1 2 1t 2 1 1
2 2
c2

1 2 i0* i1t 1 2 h01 0 .
2

U radnim (rotorskim) lopaticama ostvaruje se dalja ekspanzija pare od

pritiska p1 do pritiska p2 . U i s dijagramu teoretska (bez gubitaka)
ekspanzija prikazuje se izentropom A1 A2t . Kada se na taku A2t (entalpija
i2t ) nanesu lopatini gubici hl dobija se taka A2 , koja karakterie stanje
pare iza reakcionog stupnja. Treba imati u vidu da je odrezak toplotnog
pada A1 A2t neto vei od odreska A1t A2t (prikazano crtkano na slici
4.56). Meutim, navedena razlika je neznatna pa se moe zanemariti i uzima
.
se da h02 h02
Jedinini ili specifini rad na obimu stupnja moe se nai iz posebnog

oblika glavne jednaine turbomaina:

Energetske maine
c12 c 22 w22 w12 u 22 u12

hu lu .
2 2 2
Kada se uzmu pretpostavke za Parsonsov stupanj, slijedi
c12 w12 c12 w12 2 c12 2 w12

lu hu c12 w12 . (4.188)
2 2
Ako se uzme da je iz trougla brzina, slika 4.55:
w12 c12 u 2 2 u c1 cos 1 ,
i uvrsti u jednainu (4.188), dobija se

lu hu c12 c12 u 2 2 u c1 cos 1 2 u c1 cos 1 u 2 . (4.189)
Teorijski (adijabatski) jedinini rad na obimu stupnja moe da se

odredi na osnovu bilansa energije, slika 4.51.
Bilans energije za izentropski proces u usmjeravajuim lopaticama

(pretkolu) je
co2 c12t
io i1 ,
2 2
odakle je teorijska kinetika energija na izlazu pretkola

c12t c2 c2
i0 i1' o h01 0 . (4.190)
2 2 2
Iz prethodne jednaine mogu se odrediti:
teorijski (izentropski) toplotni pad u pretkolu
c12t co2
h01 , (4.191)
2 2

Energetske maine
teorijska brzina pare na izlazu iz usmjeravajuih lopatica
c1t 2 h01 co2 2 1 ho co2 , (4.192)
h02
gdje je h0 h01 h02 , a .
h0
Bilans energije za izentropski proces u radnom kolu je
w12 w2
i1 i2t 2t ,
2 2
odakle je
w22t w2 w2
i1 i2t 1 h02 1 . (4.193)
2 2 2
Izentropski toplotni pad u radnom kolu slijedi iz jednaine (4.193)
w22t w12
h02 . (4.194)
2 2
Na osnovu jednaina (4.191) i (4.194) i oznaka na slici 4.51, moe da

se napie izraz za teorijski (izentropski) jedinini rad na obimu reakcionog
stupnja
co2 co2 c12t co2 w22t w12 1 2
lt ht h01 h02 c1t w22t w12 . (4.195)
2 2 2 2 2 2 2
Imajui u vidu pretpostavke za Parsonsov stupanj ( ; w2 c1 ),

mogu se napisati slijedei odnosi
c1 c1 w2 c1
c1t ; w2t ,


Energetske maine
to znai da pod navedenim uslovima mora biti c1t w2t .
Na osnovu jednaine (4.195) i prethodno naznaenih odnosa, slijedi

jednaina za jedinini teoretski rad
1 c1 c1 1 c2
2 2

lt ht w12 2 12 w12
2 2
1 c12
2 2 c12 u 2 2 u c1 cos 1 (4.196)
2
1 2 2 2
c1 2 u c1 cos 1 u .
2
2 2

Stepen korisnosti na obimu aksijalnog reakcionog Parsonsovog

stupnja definie se kao
lu hu 2 u c1 cos 1 u 2
u , (4.197)
lt ht 1 2 2 2
c1
2 2

2 u c1 cos 1 u
2

odnosno slijedi
u u
2 2 cos 1
c1 c1
u , (4.197.a)
2 2 u u
2 cos 1
2 c1 c1
pri emu je brojnik i nazivnik podijeljen sa c12 .

Energetske maine
u
Iz prethodne jednaine (4.197.a) vidi se da je u f , cos 1 , .
c1
Smanjeni broj parametara od kojih zavisi u posljedica je uslova jednakosti
tih parametara za reetku pretkola i radnog kola.
Kao i kod akcionog stupnja i u ovom sluaju traimo uslove pod kojim
je stepen korisnosti u optimalan, tj. u kom sluaju ima maksimalnu
vrijednost.
Postavljajui da je za idealan sluaj 1 , dobija se funkcija
u u
2 2 cos 1
u c1 c1
u f . (4.198)
c1 u u
1 2 cos 1
c1 c1
Nule funkcije jednaine (4.198) su u takama
u
za 0;
c1
u 0
za u
2 cos 1.
c1
Maksimalna vrijednost u dobija se za optimalnu vrijednost u / c1 iz

prvog izvoda funkcije (4.198):
u
f
c1 4 u 4 cos 0 ,
1
u c1

c1
odakle je

Energetske maine
u
cos 1 . (4.199)
c1 opt
Maksimalno mogua vrijednost stepena korisnosti reakcionog stupnja

za 0,5 , dobija se uvravanjem izraza (4.199) u jednainu (4.198):
2 cos 2 1
u max . (4.200)
1 cos 2 1
Prethodnu funkciju moemo grafiki postaviti u obliku parabole, slika

4.58. Za ekstremni sluaj, koji inae nema smisla, moe se posmatrati kriva
u f u / c1 za 1 0 , pri emu je prema jednaini (4.199) u / c1 1 .
Realna kriva postavljena je za 1 0 na slici 4.58, na kojoj su vidljive

njene ekstremne vrijednosti, koje su navedene i u prethodnom proraunu.
Kod stupnjeva u nizu (viestepena reakciona turbina) ne smatra se da je dio
kinetike energije c22 / 2 izgubljen.
u
1
max
u

nu
0

0
Slika 4.58. Stepen

korisnosti na obimu
reakcionog stupnja
0 cos1 1 2cos1 u sa 0,5
2 c1
Na osnovu toga moe se postaviti izraz za stepen korisnosti u nizu kod

reakcionog Parsonsovog stupnja:

Energetske maine
lu 2 u c1 cos 1 u 2 2 u c1 cos 1 u 2
un ,
1 2 1 c1
c22 c1t w22t w12 c22
2
lt 2 2w12
2 2 2
pri emu su uzete pretpostavke:
c1t w2t ; c2 w1 ;
c1t c1 c1 ; .
Uzevi, takoe, da je
c22 w12 c12 u 2 2 u c1 cos 1 ,
slijedi dalja transformacija izraza za un :
2uc1 cos 1 u 2 2 u c1 cos 1 u 2

2
n
u
c1 1
c1 u 2 u c1 cos 1 c12 2 1 2 u c1 cos 1 u 2
2 2
odnosno
u u u u
2 cos 1 2 cos 1
c1 c1 c1 c1
un .
1 2 u u
2
1 2 u u 2 cos 1
2 cos 1
2 c1 c1 2 c1 c1
(4.201)
Uporeujui stepene korisnosti za pojedinani stupanj (3.197) i

stupanj u nizu, moe se izvui logian zakljuak da su vrijednosti un u ,
ali imajui iste vrijednosti u / c1 za maksimum i nule funkcije, crtkana linija
parbole na slici 4.58.

Energetske maine
4.4.3.3. Relativni unutranji stepen korisnosti turbinskog stupnja
Unutranji rad stupnja predstavlja specifini tehniki rad, koji gas

(para) predaje vratilu turbine po jednom kilogramu radnog fluida. Ovaj rad
se razlikuje od prethodno opisanog rada na obimu, lu .
Rad na obimu stupnja obuhvatio je samo gubitke u pretkolu ili
usmjeravajuoj reetki h , radnom kolu h i gubitke sa izlaznom
brzinom c2 , hiz . Tako se moe rei da rad na obimu predstavlja rad na samim
lopaticama stupnja i kontrolne granice za definiciju ovog rada zavravaju se
pri korijenu i pri vrhu lopatica.
Moe se napisati da je jedinini rad na obimu jednak
hu ht h h hiz ,
a stepen korisnosti na obimu stupnja u da praktino predstavlja relativni

stepen korisnosti na lopaticama stupnja
u ol 1 iz , (4.202)
gdje , i iz - predstavljaju relativne gubitke u pretkolu , radnom

kolu i sa izlaznom brzinom c2 iz , izraeni kao:
h h hiz
; ; iz .
ht ht ht
Meutim, unutranji rad na obimu stupnja smanjuje se i za ostale

gubitke: trenje i ventilacija htv , vlanost pare hvl i gubici kroz zazore i
procjepe h pr .
Izraz za tako definisan unutranji rad stupnja, glasi:

Energetske maine
hi hu htv hpr hvl ht h h hiz htv hpr hvl . (4.203)
Za proraun relativnog unutranjeg stepena korisnosti uzimaju se u

obzir i relativni gubici zbog promicanja kroz zazore i procjepe pr , zbog
trenja i ventilacije tv i za poslednje stupnjeve gubitka zbog vlanosti
pare vl , koji se definiu kao odnosi:
hpr htv h
pr ; tv ; pr vl .
ht ht ht
Relativni unutranji stepen korisnosti stupnja turbine u optem sluaju

definie se prema slici 4.59 na slijedei nain:
hi
oist u tv pr vl , (4.204)
ht
odnosno
oist 1 iz tv pr vl . (4.204.a)
U nekim sluajevima koristi se druga definicija, pogodnija za

stupnjeve u nizu, kod kojih se iskoriava kinetika energija c 22 / 2 u
slijedeim stupnjevima.
Po ovoj definiciji slijedi drugi opti oblik za relativni unutranji stepen

korisnosti stupnja
hi

st
oi . (4.205)
c2
ht 2
2

Energetske maine
* *
p
p
0
0
*
i*0 A*
0
*
t0 i*0 A*
0 t0
t0 t0
h0
h0
p
p
0
0
i0 A0 i0 A0
hi
h01
1
p
hi
A1
ht
h
ht
1
p
h0
A1t
h0
2
p
h hpr hiz
i*2 A*2 A*2 i*2
p2
h02
hiz
htv
i2 i2
h'02
h
A2 A2
hpr
h
A2t A2t
a) akcioni stupanj b) reakcioni stupanj
Slika 4.59. Toplotni procesi u meustupnju parne turbine
Relativni unutranji stepen korisnosti aksijalnog akcionog stupnja

moe se napisati u obliku
u u cos 2
oist u tv pr 2 2 cos 1 1 tv pr ,
c1 c1 cos 1
(4.206)
pri emu je izostavljen relativni gubitak vl , koji se uvodi samo za

poslednje stupnjeve turbine.
Relativni unutranji stepen korisnosti aksijalnog reakcionog stupnja

tipa Parsons ( 0,5) :

Energetske maine
u u
2 cos 1
c1 c1
oist tv pr , (4.207)
1 2 u u
2 cos 1
2 c1 c1
u kome je primijenjen obrazac za u prema jednaini (4.201), koji se odnosi

na stupanj u nizu, to je ei sluaj kod reakcionih turbina.
U nekim sluajevima se kod reakcionih stupnjeva izostavlja relativni

gubitak zbog trenja i ventilacije, jer se radi uslova 1 moe zanemariti.
4.4.4. Toplotni gubici u stupnju gasnih turbina i njihov

stepen korisnosti, 95,100
Raunajui da su poznati trouglovi brzina, tj. da su poznate usrednjene

vrijednosti brzina i uglova na ulazu i izlazu lopatinih reetki
usmjeravajueg i radnog kola gasne turbine, moe se napisati osnovna
jedinica za jedinini rad lu , koga ostvaruje 1 kg gasa na obimu radnog kola:
lu hu Pu u u c1 cos 1 c2 cos 2
u w1 cos 1 w2 cos 2 . (4.208)
Kao i kod parnih turbina, toplotni gubici u stupnju gasne turbine

obuhvataju:
- gubitke u lopatinoj reetki usmjeravajuih lopatica, h ;

- gubitke u lopatinoj reetki radnih lopatica, h ;
- gubitke kinetike energije sa izlaznom brzinom iz radnog kola, hiz ;
- gubitke usljed promicanja radnog fluida (gasa) kroz radijalne zazore
izmeu lopatica i kuita turbine, h pr ;
- gubitke usljed trenja gasa o bone povrine diska radnog kola, htr .

Energetske maine
Pored navedenih, u gasnoj turbini takoe egzistiraju gubici kroz

vanjske labirintne zaptivae, mehaniki gubici u leajevima turbine i gubici
toplotne energije usljed zraenja i prenosa toplote u okolinu. Pojedinani
gubici energije izraunavaju se po slinom postupku kao i u stupnju parne
trubine.
Vae sljedei odnosi:
Gubici u kanalima usmjeravajuih lopatica,
c12t c12 c12t

h 1 2 1 2 1 ho , (4.209)
2 2
pri emu je zanemarena poetna brzina c o pred stupnjem.
Relativni gubici energije u usmjeravajuim lopaticama mogu da se

izraze kao odnos
h
1 2 1 , (4.210)
ho
Gubici u meulopatinim kanalima radnog kola,
w22t w22 w22t w12 w12

h
2

2
1 h02 2 1 1 ho 2 ,
2 2 2

(4.211)
gdje je:
w2
- brzinski koeficijent radnih lopatica.
w2t
Polazei od toga da je c1 c1t 2 1 h0 i na osnovu trougla

brzina (slika 4.18), moe se odrediti relativna brzina w1 na ulazu gasa u
meulopatine kanale radnog kola

Energetske maine
w12 c12 u 2 2uc1 cos 1

2 2 1 h0 u 2 2 u 2 1 h0 cos 1
u2 2h0
2 2 1 2 1 cos 1 h0 . (4.212)
h0 h0
Analizirajui toplotne procese u stupnju gasne turbine (slike 4.16 i

4.17), zapaa se da nije teko odrediti ukupni izentropski toplotni pad
stupnja h0 . Pod pretpostavkom potpune transformacije potencijalne energije
h0 u kinetiku energiju, moe se definisati uslovna brzina gasa stupnja cst ,
koja je ekvivalentna toplotnom padu stupnja h0 :
c st2
h0 ,
2
odnosno,
c st 2h0 . (4.213)
Uvrtavajui vrijednost w12 iz jednaine (4.211) u jednainu (4.210),

dobija se izraz
1 2h0

h 1 2 h0 2 2 1
2
u2
h0
2 1 u
h0
cos 1 h0 .

Kada se u prethodnoj jednaini zamijeni vrijednost h0 sa c st2 / 2 iz

jednaine (4.213), dobija se transformisani izraz za gubitke energije u
meulopatinim kanalima radnog kola:

Energetske maine
1 u2 2 h0
h 1 2 2 2 1 2 1 u cos 1
2 h0 h0
1 2 u2 c
h0 1 2 2 2 1 2 2 1 u st2 2 cos 1
2 cst cst
cst2 u
2
u c2
1 1 2 1 cos 1 st
2 2
2 cst cst 2
cst2
1 2 B 2 , (4.214)
2
gdje je
2
u u
B 1 2 1 cos 1 .
2 2
(4.215)
cst cst
Gubici energije sa izlaznom brzinom c 2 , definiu se odnosom
c 22
hiz , (4.216)
2
pri emu treba prethodno odrediti brzinu gasa c 2 na izlazu iz radnog kola
razmatranog stupnja,
c22 w22 u 2 2u w2 cos 2 . (4.217)
Za odreivanje vrijednosti w2 u prethodnoj jedanini (4.217) treba se

podsjetiti na ranije poznate relacije:
- teoretska kinetika energija na izlazu gasa iz radnog kola:
w22t w2
h02 1 ,
2 2

Energetske maine
odnosno
w2
w22t 2 h02 1 ;
2
- brzinski koeficijent radnog kola:
w2
,
w2 t
odnosno
w2 w2 t ;
- relativna brzina gasa w2 na izlazu iz kanala radnog kola odnosno

kvadrat te brzine, a koji se rauna prema relaciji
w2
w22 2 w22t 2 2 h02 1 ;
2
- uporeujui izraze u jednaini (4.211) i (4.214), slijedi da je
w12 c2
h02 B 2 st .
2 2
Konaan transformisani izraz za odreivanje izlazne brzine c 2 , prema

jedanini (4.217), glasi

Energetske maine
w2 w2
c22 2 2 h02 1 u 2 2u 2 2 h02 1 cos 2
2 2
cst2 c2
2 2 B2 u 2 2 u 2 2 B 2 st cos 2 (4.218)
2 2
B cst u 2 u B cst cos 2 .
2 2 2 2
Relativna veliine gubitaka energije sa izlaznom brzinom je

2
hiz c22 c22 u u
iz 2 2 B 2 2 B cos 2 . (4.219)
h0 2 h0 cst csr cst
Relativni unutranji stepene korisnosti u na obimu kola dobija se kao

odnos jedininog rada na obimu radnog kola prema raspoloivom toplotnom
padu stupnja, h0 :
hu
ust 1 iz
h0
u
2 1 2 B cos 2 B 2 2 . (4.220)
cst
Iz poslednje formule (4.220) slijedi zakljuak da relativni stepen

korisnosti na obimu stupnja zavisi od brzinskih koeficijenata i ,
izlaznih uglova 1 i 2 i od kinematskih parametara stupnja u / cst i .
Jednaina (4.220) za ust moe da se napie i za sluaj kada je 0 . U tom
sluaju ( 0 ), mogu da se definiu odreene pomone relacije:
- poto je h02 0 , slijedi iz prethodnih izraza
w12 B 2 c st2
ili

Energetske maine
w12
B2 ,
cst 2
odnosno
w1
B ;
c st
- takoe je h0 h01 ili c1t c st , pa je iz trougla brzina na slici 4.18:
w1 cos 1 c1 cos 1 u c1t cos 1 u cst cos 1 u ,
odakle je
c st cos 1 u
w1 ;
cos 1
- ekvivalent toplotnom padu h01 h0 moe da se izrazi kao

c12t c st2 2h0 2
h0 i ;
2 2 h0 c st
- jednaina (4.212) za w12 transformie se u drugi oblik za 0 i uz

uvrtavanje prethodnih relacija, glasi
u2 2h0
w12 2 2 2 u cos 1 h0
h0 h0

2 u2 cst2 2 u
2
2 u
2 2 2 u cos 1 2 cos 1 cst2 .
cst cst 2 cst cst
2
(4.221)

Energetske maine
Na ovaj nain, transformisani izraz za ust , pri 0 , moe da se

izvede uvrtavanjem prethodno izvedenih pomonih veliina:
2
u w1 u w12
2 cos 2 2
st
u
2
cst cst cst cst

2 2
u w1 u u u
2
2
cos 2 2 2 cos 1
cst cst cst cst cst
u u w
2 cos 1 cos 2 1 .
cst cst cst
Koristei izraz za w1 iz trugla brzina (slika 4.18), moe da se veliina

w1 / c st izrazi kao
w1 1 u
cos 1 ,
cst cos 1 cst
te uvrtavanjem u prethodni izraz za ust , dobija se
u u cos 2 u
ust 2 cos 1 cos 1
cst cst cos 1 cst
(4.222)
u u cos 2
2 cos 1 1 .
cst cst cos 1
Kad se u prethodnu jednainu (4.222) umjesto uslovne brzine stupnja

c st , uvrsti se 0 veliina
c1
c st c1t ,

dobija se identina jednaina kao i za akcioni stupanj parnih turbina:

Energetske maine
u u cos 2
ust 2 2 cos 1 1 . (4.222.a)
c1 c1 cos 1
Analizirajui formulu (4.220) kao funkciju od u / cst kao zadanih

vrijednosti i 1 , proizilazi da ne treba uzimati 2 const , poto se u
tom sluaju za razliite vrijednosti odnosa u / c st dobiju neodgovarajui
odnosi visina usmjeravajuih i radnih lopatica.
Za jednake visine usmjeravajuih i radnih lopatica vai odnos
w2 sin 2 v 2
,
c1 sin 1 v1
gdje su:
v1 - specifina zapremina radnog gasa iz reetki usmjeravajuih

lopatica;
v2 - specifina zapremina radnog gasa iz reetki radnih lopatica.
Iz prethodnog odnosa dobija se
c1 v2
sin 2 sin 1 . (4.223)
w2 v1
Kada se za odgovarajue vrijednosti i u / c st izraunaju vrijednosti

za cos 2 i uvrste u formulu (4.220), dobija se u f u / cst pri uslovima
skladnih odnosa visina usmjeravajuih i radnih lopatica.
Ako se energija brzine gasa na izlazu iz datog stupnja koristi u

narednom stupnju, onda se iskoritenje energije u stupnju ocjenjuje
veliinom h0 iz hiz , umjesto uporeivanjem sa h0 , koeficijent iz
predstavlja stepen koritenja energije sa izlaznom brzinom.

Energetske maine
Pretpostavimo da se izlazna energija prethodnog stupnja koristi u

razmatranom stupnju. U tom sluaju raspoloivi toplotni pad stupnja
obuhvata toplotni pad stupnja h01 h02 i ekvivalentnu vrijednost kinetike
energije gasa na izlazu iz prethodnog stupnja c 22 / 2 . Uzevi to u obzir, moe
se definisati stepen korisnosti stupnja kao
h0* h h hiz 1 iz
ol . (4.224)
h0* iz hiz 1 iz iz
Koristei jednaine (4.219) i (4.220), dobija se
2
u u
1 2 B cos 2 B 2
2
ol cst cst
. (4.225)
u u
2

1 iz 2 B 2 2 B cos 2
cst cst

U prethodnoj jednaini (4.235) uzeto je 1 iz , gdje je iz

iskoritena izlazna energija prethodnog stupnja izraena u dijelu
raspoloivog pada stupnja.
Pri iz 1 , prethodni stepen korisnosti uzima u obzir samo gubitke u

lopatinim reetkama turbine i naizva se lopatini stepen korisnosti. Na slici
4.60 prikazana je zavisnost u f u cst , dok je na na slici 4.61 data
zavisnost ol f u cst . Pri njihovom definisanju, kao i pri proraunu
uglova 1 i 2 uzet je njihov odnos izraen jednainom (4.223). Zapaa se
da se mijenja optimalna vrijednost u / c st sa promjenom stepena reaktivnosti
stupnja.
Male razlike u maksimalnim vrijednostima stepena korisnosti ne

odraavaju u potpunosti realno stanje karakteristike toplote ekonominosti
stupnjeva, poto je u svim sluajevima raunato sa istim vrijednostima i
. Meutim, sa promjenom stepena reaktivnosti mijenjaju se truglovi

Energetske maine
brzine, a sa promjenom odnosa u / c st ne ostaje ni konstantna vrijednost ,

poto svakoj novoj vrijednosti u / c st odgovaraju nove vrijednosti uglova 1
i 2 .
u
0,7
=0
0,6
0,
Slika 4.60. Zavisnost

5
0,5 relativnog stepena korisnosti

na obimu kola od parametra
=
0,4
0,
u / c st kod razliitih stepena

3
0,3
reaktivnosti stupnja
0,2
u
1 20 ; 0,96; 0,93
0 0,5 1,0 cst
Pri odstupanju u / c st od optimalnih vrijednosti, glavni dio gubitaka

energije odnosi se na kinetiku energiju sa izlaznom brzinom, koja se
izraava veliinom iz . Promjena iz u zavisnosti od promjene odnosa
u / c st i stepena reakcije stupnja , prikazana je grafiki na slici 4.62.
ol
0,8 =
0
=
,5
Slika 4.61. Zavisnost lopatinog
0
0,7
=
stepena korisnosti ol od
0,
0,6
3
0,5 parametara u / c st pri razliitim

0,4 stepenima reaktivnosti
0,3 1 20 ; 0,96;

0,2 0,93; 1
0 0,5 1,0 u iz
cst

Energetske maine
Sa slike je vidljivo da se pojavljuje znaajna porast gubitaka sa

izlaznom brzinom kada odnos u / c st odstupa od optimalne vrijednosti.
Koristei prethodna tri dijagrama na slikama 4.60, 4.61 i 4.62,

olakava se izraunavanje stupnjeva korisnosti u i ol .
iz
0,6
0,4
0
=
0,3
0,2 = 0,5
=
Slika 4.62. Zavisnost veliine
0 iz od parametra u / c st kod
0 0,2 0,4 0,6 0,8 u razliitog stepena
cst
reaktivnosti stupnja
Pored gubitaka energije na obimu stupnja gasne turbine treba raunati

i sa gubicima na ventilaciju i trenje ( htv , tv ) i gubicima usljed promicanja
gasa, kroz radijalne zazore ( h pr , pr ).
Gubici na trenje i ventilaciju mogu se priblino odrediti po formuli
3
1,5 1 u 1
htv 1, 46 D 0,83 1 D l 6 , kJ/kg,
2
(4.226)
v 10 G
gdje su:
D - srednji prenik stupnja, m ;

- stepen parcijalnosti stupnja;
l - visina lopatica, cm ;
v - specifina zapremina gasa koji okruuje rotor, m 3 / kg ;
G - protok gasa kroz stupanj, kg / s .

Energetske maine
Gubici toplote usljed gubitaka odnosno promicanja gasa kroz

radijalne zazore
G pr
h pr h0 , (4.227)
G0
gdje je:
G pr - protok gasa kroz zazore, kg / s .
Priblian proraun ovih gubitaka moe da se izrauna i prema formuli
r
hpr i0 i2 , (4.228)
l sin 1
gde je:
r - veliina zazora.
Relativni gubici energije usljed promicanja gasa raunaju se iz odnosa
h pr
pr ,
h0
a gubici usljed trenja i ventilacije izraavaju se relativnim odnosom
ht .v
t .v .
h0
Koristan toplotni pad iskoritene u stupnju jednak je (slike 4.16 i

4.17):
hi h0 h h hiz ht .v h pr , (4.229)

Energetske maine
gdje je:
h0 - rasploivi toplotni pad stupnja kJ / kg .
Unutranji relativni stepen korisnosti stupnja slui za ocjenjivanje

toplotne efikasnosti stupnja gasne turbine i predstavlja odnos iskoritenog
toplotnog pada prema raspoloivom toplotnom padu u stupnju
hi h0 h h hiz ht .v h pr
oist , (4.230)
h0 h0
Navedeni stepen korisnosti moe da se izrazi i u relativnim

veliinama:
oist 1 iz t .v pr ust t .v pr . (4.231)
4.4.5. Ocjena gubitaka energije kod turbokompresora

Uticaj konanog broja lopatica, unutranjeg trenja i izlaznog gubitka
prikazani su na HP , V - dijagramu na slici 4.28. Takoe je uz sliku i dato
objanjenje.
S druge strane, prema Hauel-u sekundarni gubici penju se u

prosjenom stupnju aksijalnog viestepenog kompresora na 4 do 5%. Na
slici 4.63 prikazani su rezultati jednog eksperimentalnog istraivanja. Sa
ovog dijagrama se vidi da u normalnom pogonu otpada oko 10%
mehanikog rada na sve gubitke, od ega:
- 4,2% na otpor reetke,

- 2,2% na trenje gasa o kuite i glavinu, i
- oko 4,4% na sekundarne gubitke.
Dakle iznos ovih poslednjih ini skoro polovinu ukupnog gubitka

rada, ili isto skoro toliko iznosi otpor reetaka pri ravanskom strujanju

Energetske maine
fluida. Ovi zakljuci mogu nai potvrdu i u radovima: Htte, Schlichtinga,

Hallera, itd.
Slika 4.63. Stepen korisnosti i otpor reetke u funkciji

od protoka, odnosno protonog znaioca, 141
Podjela ukupnog gubitka na sabirke je vjetaka, jer svi gubici nastaju

istovremeno prilikom razmjene rada izmeu lopatica i struje, ali se to
pravda time to se jo uvijek otpor lopatica izraunava prema teoriji
ravanskog strujanja fluida kroz reetku, a ovakvo strujanje ve svojom
definicijom iskljuuje prostorne pojave. Sada e biti jasniji razlog sa koga se
ranije, prilikom odreivanja stepena korisnosti stupnja, redovno oduziman
dio napora za raun sekundarnih gubitaka.
Iako postoji dosta pokuaja za odreivanje sekundarnih gubitaka,

proraunom oni nisu jo precizno odreeni, nego se obino navode podaci
dobijeni eksperimentima, uglavnom na reetkama bez procjepa i sa
procjepom, uz pokuavanje utvrivanja veze izmeu strujanja kroz ravnu
reetku i kroz krunu reetku (sastavljene iz podudarnih profila).

Turbomašine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turbomašine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See

Poglavlje 4 TRANSFORMACIJA ENERGIJE U

CHAPTER JANUARY 2010

Available from: Zdravko Milovanovic

Da bi se izvrila kvantitativna ocjena kvaliteta procesa transformacije

Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.1

4.2. METODE ZA ANALITIKO OPISIVANJE

a) klasina metoda, po kojoj vijenac lopatica se posmatra kao niz

Klasina metoda se koristi kod lopatica proizvoljne zakrivljenosti i

Izvoenje ovih metoda zahtijeva posmatranje prostornog strujanja

Meridijalnu brzinu je mogue dalje razloiti na aksijalnu komponentu

4.2 Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina

Slika 4.1. Prostorno strujanje u okviru reetke, 92

4.2.1. Klasina metoda

i obimnu brzinu u2 . Ove dvije komponente obrazuju apsolutnu brzinu c2 ,

Slika 4.2. Brzine u obrtnom kolu toplotne turbomaine, 39

Koristei zakon impulsa, mogue je odrediti silu na obimu radnog kola

4.4 Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina

Rezultujua sila se razlae u dvije komponente. Prva komponenta

Projekcija jednaine (4.5.a) na obimni pravac daje obimnu silu, pri

Prethodna jednaina nam pokazuje da sila koja djeluje na lopaticu u

Koristei jednainu momenta koliine kretanja (jednaina zamaha),

Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.5

Na osnovu jednaine (4.7) slijedi moment koji izaziva obrtanje radnog

r1 - poluprenik sredine visine ulazne lopatice;

Prema jednaini (4.8) obrtni moment ne zavisi od ugaone brzine,

Jednaina (4.8) poznata je i pod nazivom Euler-ova opta jednaina

Rad ostvaren u jedinici vremena predstavlja snagu na obimu, pa

Uvodei zamjenu r u , jednaina (4.9) se transformie u oblik

4.6 Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina

4.2.2. Aerodinamika metoda

a) zanemaruje se meusobni uticaj profila (pretpostavka o

Zanemarivanje promjene gustine gasa pri strujanju imae za

Na osnovu teorije iz aerodinamike poznato je da na aeroprofil djeluje

Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.7

c - brzina beskrajno daleko od profila (neporemeena struja

Slika 4.3. Dejstvo aerodinamikih sila na lopatice

Prema toeremi Kuta-ukovskog (Kutta, ) uzgonska sila

Fuzg .lop c , (4.13)

- cirkulacija brzine fluida, jednaka c cos ds ;

Na osnovu jednaine kontinuiteta za ulaznu ravan (1) i izlaznu ravan

Fuzg .lop cm l , (4.15)

odnosno, nakon raunanja cirkulacije oko zatvorene konturne linije abcd

jer su vrijednosti integrala du linija ab i cd jednake po apsolutnoj

Fuzg .lop cm l t c1u c2u . (4.16)

S druge strane, prema slici 4.3 sila uzgona je jednaka i

Fuzg .lop F cos Fuzg .lop cos cm l t c1u c2u . (4.17)

Na osnovu jednaine kontinuiteta, ako je poznat protok u obliku

Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.9

slijedi vrijednost sile koja djeluje na jednu lopaticu

Za cio vijenac od z lopatica, obimna sila je jednaka

Primjenom teorije aerodinamikog uzgona dobija se isti izraz za silu

4.3. STRUJANJE U STUPNJU TOPLOTNIH

4.3.1. Stupanj turbine, 94

Stupanj parne turbine predstavlja vijenac usmjeravajuih lopatica ili

Objanjenje radnog procesa u stupnju moe se uraditi na primjeru

4.10 Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina

Poto je izvrena ekspanzija pare do izlaznog pritiska iz stupnja

Slika 4.4. Radni proces u akcionom stupnju osne turbine, 94

Termodinamike i strujne osnove toplotnih turbomaina 4.11

Iz mlaznice para istjee pod uglom 1 , a ulazi u kanale rotorskih

Kao to se vidi iz kinematike strujanja u protonom dijelu akcionog

U reakcionim turbinama para samo dijelimino ekspandira u