tetne ili opasne hemikalije prisutne su svuda oko nas, ak i u naim domovima.

ak ta vie, nae kue postaju prava mala skladita hemikalija koje mogu veoma
ozbiljno ugroziti zdravlje, pa ak i ivote ljudi i ivotinja koji se nalaze u njihovoj
blizini ili dolaze u direktan kontakt sa njima.

Hemikalije su u naim domovima prisutne u svim agregatnim stanjima. Pojavljuju

se se kao tenosti, vrste supstance ili gasovi, bilo da se radi o tenostima za
ienje, raznim pastama, rasprivaima, gelovima raznih namjena, prakastim
sredstvima, itd.

Svaka kua zahtijeva svakodnevno ienje, pranje i odravanje, zatim

dezinfekciju, dezinsekciju, ak i deratizaciju. Odravanje domova podrazumijeva
veoma dugaku listu aktivnosti kao to su uklanjanje neprijatnih mirisa, mrlja,
fleka i naslaga razliitog porijekla (organskog - masne fleke ili drugi oblici
neistoa od hrane, uklanjanje bui, isl. i neorganskog porijekla - naslage kamenca,
isl.) osvjeavanje prostora, pranje i omekavanje vea, i tako dalje. Navedene
aktivnosti podrazumijevaju koritenje velikog broja razliitih sredstava, koja u
svom sastavu sadre opasne i tetne hemikalije.

SLIKA

Kune hemikalije bismo mogli podijeliti na sljedei nain:

sredstva za odravanje automobila - ulje, antifriz, gorivo, ulje za konice,

tenost za pranje vjetrobranskog stakla, prenosna ulja za manuelne
mjenjae (obezbjeuju lako mijenjanje brzina), itd.
sredstva za ienje izbjeljivai, sredstva na bazi amonijaka, sredstva za
dezinfekciju, razni osvjeivai (vazduha, tepiha), sredstva za ienje
prozora, poliranje namjetaja, podova, itd.
sredstva za pranje i omekavanje vea, sredstva za pranje posua teni i
prakasti deterdenti, teni omekivai.
kozmetiki i farmaceutski proizvodi lakovi za kosu u obliku spreja, kreme
za depilaciju, skida laka za nokte (aceton), farbe za kosu, lijekovi, itd.
sredstva za odravanje dvorita i travnjaka ubrivo, pesticidi, herbicidi,
benzin, ulje, itd.
sredstva za odravanje boje, lakovi, otrovi za mieve, itd.
sredstva za rotilj plin (propan), briketi (ugalj), fluidi za paljenje, isl.

Naveemo nekoliko proizvoda iz svakodnevne upotrebe koji sadre tetne

hemikalije.
Antifriz

Po svom hemijskom sastavu, antifriz je ustvari etilen glikol, alkohol poznat i pod
nazivom monoetilen glikol ili po IUPAC-u etan-1,2-diol. Taka kljuanja iznosi
197.3 C, a taka topljenja 12.9 C. Taka mrnjenja koncentrovanog antifriza
iznosi -230C.
Temperatura mrnjenja rastvora vode i glikola obrnuto je proporcionalna
koncentraciji glikola, opada sa poveanjem koncentracije, ali samo do 70%.

Osovna namjena antifriza je da snizi taku smrzavanja tenosti na taku koja je

nia od spoljne temperature na kojoj se vozilo nalazi. Na taj nain se spreavaju
znaajna oteenja mehanikih komponenti (npr. bloka motora). Veina motora sa
unutranjim sagorijevanjem koristi tenost za hlaenje.

Etilen glikol je veoma opasan. Udisanje njegovih para izaziva vrtoglavicu, dok
gutanje moe da izazove oteenje srca, bubrega i mozga. Gutanje, takoe, moe
imati fatalne posljedice. 30 ml etilen glikola je dovoljno da usmrti dijete, a 100 ml
odraslu osobu. Etilen glikol se apsorbuje kroz kou, te je pri rukovanju neophodno
koristiti atitne rukavice.

Slatkog je mirisa i ukusa, pa je veoma privlaan djeci i kunim ljubimcima. Obino

mu se dodaju supstance koje kvare ukus, mada je slatki miris veoma dovoljan da
privue kune ljubimce, tako da se preporuuje veliki oprez ako imate malu djecu i
ivotinje.

Antifriz

U prodaji je mogue nabaviti antifriz koji umjesto etilen glikola sadri manje
otrovni propilen glikol.
Deterdenti za ve

Povrinski aktivne materije (sinonimi: tenzidi, surfaktanti eng. surface acting

agent) ine veliku grupu supstanci razliitog hemijskog sastava i porijekla, koje
nalaze veoma iroku i raznovrsnu primjenu. Povrinski aktivna materija je
organska supstanca koja u malim koncentracijama ima svojstvo da se adsorbuje
na povrinama ili meupovrinama sistema i da pri tome u znatnoj mjeri mijenja
slobodnu povrinsku ili meupovrinsku energiju.
To su, dakle, supstance koje sniavaju povrinski napon vode u odnosu na vazduh
ili u odnosu na graninu povrinu sa drugim supstancama. Surfaktanti se
primjenjuju kao sredstva za ienje, a takoe i u tekstilnoj industriji kao sredstva
za kvaenje, emulgaciju i omekavanje.

Prema hemijskom sastavu surfaktanti se dijele na:

anjonske to su materije koje imaju negativno naelektrisane aktivne grupe

(alkalni karboksilati ili sapuni, sulfati, sulfonati i fosfati),
katjonske surfaktante koji imaju pozitivno naelektrisane aktivne grupe i koji
su u veini sluajeva bioloki aktivni, odnosno unitavaju ili inhibiraju
razvoj raznih mikroorganizama. U katjonske surfaktante spadaju proste soli
koje sadre amino grupu, kvaternerne amonijum soli i oksidi amina.
nejonogene surfaktante, koji su po prirodi neutralnog naelektrisanja.

Deterdenti za ve sadre veliki broj vjetakih supstanci i hemikalija koje mogu

da izazovu neeljene posljedice na zdravlje. Najee trovanje nastaje usljed
sluajnog gutanja. Deterdenti sadre enzime koji uklanjaju fleke, dobijaju se od
odabranih kultura bakterija. Proizvodi koji sadre enzime mogu izazvati
nadraenost koe i alergijske reakcije kao to su astma i dermatitis. Katjonski
deterdenti su uglavnom toksini pri gutanju, to moe da dovede do munine,
povraanja, greva i na kraju kome. Nejonogeni deterdenti su manje toksini ali
mogu da izazovu iritaciju koe i oiju ili uine osobu osjetljivom na druge
hemikalije. Mnogo ljudi je pokazalo visok stepen osjetljivosti na boje i parfeme
prisutne u deterdentima. Ukoliko je osoba izloena veoj koliini deterdenta
moe nastati astma.

Alkilfenoli su industrijske hemikalije koje se koriste u proizvodnji deterdenata i

drugih sredstava za ienje, zatim u sredstvima za higijenu (proizvodi za kosu), a
aktivna su komponenta u sredstvima za unitavanje i imobilizaciju spermatozoida
(spermicidi). Alkilfenoli su endokrini disruptori, odnosno ometaju normalno
funkcionisanje lijezda sa unutranjim luenjem, pa samim tim naruavaju
prirodnu hormonsku ravnoteu u organizmu.

Eksperimentalno je dokazano da alkilfenoli izazivaju hormonalne promjene u

dojkama pacova.
Endokrini disruptori su supstance koje mogu uticati na jednu ili vie funkcija
hormonskog sistema. Meu njima se nalaze: bisfenol A, ftalati, neki dioksini,
pesticidi, insekticid DDT, polihlorovani bifenili. Stotine sintetikih molekula
prisutnih u ambalai, kozmetici i mnogobrojnim proizvodima masovne potronje
predstavljaju dokazane endokrine disruptore ili se na njih sumnja.

Vienamjenska sredstva za ienje (All-In-One)

Ova sredstva obino sadre deterdente, odmaivae, rastvarae ili sredstva za

dezinfekciju. U zavisnosti od vrste proizvoda mogu biti prisutni amonijak (kao
sredstvo za uklanjanje mrlja), etilen glikol monobutil acetat (rastvara), natrijum
hipohlorit (biocid, izbjeljiva) ili trinatrijum fosfat (omekavanje vode, to jeste
vee jone tvrdoe kao to su kalcijum i mangan).

U zavisnosti koje od navedenih supstanci su prisutne, ova sredstva mogu izazvati

iritaciju koe, oiju, nosa i grla. Mogu biti veoma toksini ako se progutaju.

Pri rukovanju ovim sredstvima potrebno je nositi zatitne gumene rukavice,

obezbijediti dobru ventilaciju prostorije.

Nikada ne mijeati dva razliita sredstva za ienje, posebno ukoliko dati

proizvodi sadre amonijak (NH3, odnosno NH4+) i hlor (hipohloritnu grupu
ClO- - izbjeljiva, varikina) koji hemijskom reakcijom daju gasoviti hloramin.
Ukoliko se hloramin udie moe dovesti do problema sa disanjem, a u veim
koliinama moe imati fatalne posljedice.

Sredstva za izbjeljivanje (Varikina)

Teni izbjeljiva za kunu upotrebu sadri hemikaliju natrijum-hipohlorit (NaClO)

u opsegu koncentracija od 0,75,25% (to jeste 99,3 dijelova vode na prema 0,7
dijelova hipohlorita, odnosno 94,75 dijelova vode na prema 5,25 dijelova
hipohlorita).

Izbjeljiva kao i njegove pare izazivaju iritaciju koe, oiju, nosa, grla,
respiratornog sistema. Pri direktnom kontaktu sa koom moe izazvati dermatitis.
Gutanje hemikalije moe izazvati povredu jednjaka, iritaciju abdomena, muninu i
povraanje.
 Varikina

Ne mijeati izbjeljiva sa sredstvima koja sadre amonijak, sa sredstvima za

ienje toaletne koljke ili sredstvima za odepljivanje odvoda, zbog mogunosti
nastajanja opasnih, pa ak i smrtonosnih gasova i isparenja.

Deterdenti za pranje posua

Glavnu komponentu deterdenata za runo i automatsko (mainsko) pranje

posua ine fosfati. Deterdenti za automatsko pranje posua izazivaju iritaciju
koe ili opekotine, a pokazuju toksino dejstvo i pri gutanju. Deterdenti za runo
pranje posua su blai. Pri gutanju mogu izazvati iritaciju usne duplje, grla,
muninu, ali nemaju fatalne posljedice.

Fosfati se u deterdentima obino upotrebljavaju kao graditelji (bilderi) i

omekivai vode. Oni rastvaraju minerale u tvrdoj vodi i poveavaju djelotvornost
deterdenata. Takoe, djeluju kao sredstvo protiv ponovnog vraanja prljavtine.
Iako su relativno neiritantni, fosfati predstavljaju ekoloku prijetnju i odgovorni
su za pojavu eutrofikacije (posljedica kada usljed ljudskih delatnosti dolazi do
prenamnoenosti vodenih biljaka, najee algi). Premda proizvoai tvrde da
fosfati ine deterdente ekonominijima, deterdente koji sadre fosfate trebalo bi
izbjegavati. Ostale vrste graditelja ukljuuju polifosfate, citrate, natrijum karbonat
(soda), natrijum silikat, aluminosilikat (zeolit).

Pesticidi i insekticidi

Mnogi pesticidi, ukljuujui herbicide i druge otrove za unitavanje tetoina,

oznaeni su kao karcinogeni za ljude i ivotinje. Hemikalije prisutne u pesticidima,
dihlorvos i glifosat, su povezani sa tumorom dojke kod pacova ili mieva i ne-
Hodkinovim limfomom, respektivno.

Insekticidi sadre diazinon, propoksur i hlorpirifos, hemikalije koje izazivaju

glavobolje, vrtoglavicu, greve i muninu.

Kuglice protiv moljaca (naftalin) sastoje se iz naftalena ili p-dihlorobenzena. Obije

hemikalije su toksine i izazivaju vrtoglavicu, glavobolju, iritaciju oiju, koe i
respiratotnog trakta. Dua izloenost ovim hemikalijama dovodi do oteenja jetre
i formiranja katarakte.

Nftln pliciklini rn mlkulsk frmul C10H8. Armtini uglvdnini

molekul s ssti d dva kndnzvna benzenova prstn. To je bijl kristln
supstanca s krktristinim mirism ki s m dtktvti pri
kncntrcim d 0.08 ppm. Dobija se iz nafte.

Sredstva za omamljivanje insekata sastoje se iz abamektina, propoksura,

trihlorfona, sulfonamida, hlorpirifosa i borne kiseline. Sredstva za omamljivanje
su uglavnom smjetena u zatvorenim posudicama, tako da je mala vjerovatnoa da
doe do direktnog kontakta sa koom.

Sredstvo za omamljivanje insekata

Sredstva za zatitu od insekata preporuljivo je nanositi iskljuivo na odjeu ak i

kada je na etiketi navedeno da se moe nanositi direktno na kou. Ova sredstva
sadre piretrin i hemikaliju poznatu kao DEET (dietiltoluamid), ukasto ulje koje
svojim mirisom odbija insekte. Hemikalije u ovim sredstvima mogu izazvati
peckanje oiju, koe i grla. Mogu izazvati nervozu (anksioznst), promjene u
ponaanju, mentalnu konfuziju i gubitak koordinacije.
Antibakterijska sredstva za pranje

Ova sredstva obino sadre vodu, miris, surfaktant i pesticid/biocid (obino

kvaternerne amonijumove ili fenolne komponente. Mogu izazvati iritaciju oiju,
opekotine na koi i sluzokoi grla.

Radi zatite koe, prilikom pranja je poeljno koristiti rukavice od lateksa.

Sredstva za pranje prozorskih stakala

Osnovne komponente ovih sredstava su amonijak i izopropanol (izopropil

alkohol), koji mogu izazvati iritaciju oiju, koe, nosa i grla. Pri gutanju izazivaju
omamljenost, nesvjesticu, ili smrt.
Pri rukovanju koristiti rukavice i omoguiti dobru ventilaciju prostorije.

Sredstva za odepljivanje odvoda

Za odepljivanje odvoda koriste se sumporna kiselina i kaustina soda (natrijum

hidroksid, luina).

Sumporna kiselina djeluje korozivno na kou, oi, sluzokou i sva tkiva gornjeg
respiratornog trakta.
U kontaktu sa koom izaziva crvenilo, bol, ozbiljne opekotine. U kontaktu sa oima
izaziva zamagljen vid, crvenilo, bol, teke opekotine tkiva, ak i slepilo. Pri
udisanju nagriza sluzokou i sva tkiva gornjeg respiratornog trakta. Simptomi
ukljuuju iritaciju grla, nosa i oteano disanje. Moe izazvati pluni edem.
Gutanje izaziva opekotine usta, grla, stomaka, ak i smrt. Simptomi su otvorene
rane na digestivnom traktu, povraanje, munina, dijareja.
Dugotrajno izlaganje parama ili izmaglici sumporne kiseline moe izazvati
oteenje zuba. Takoe postoji opasnost od kancera.

Kaustia soda je takoe jako korozivno sredstvo. Kontakt sa koom moe izazvati
ozbiljne iritacije sa plikovima, ekcemima, naroito pri veim koncentracijama.
Gutanje moe izazvati eroziju sluzokoe. Simptomi mogu ukljuivati povraanje,
cirkulatorni kolaps, konfuziju, komu i smrt. Moe uzrokovati oticanje drela,
grkljana i perforaciju jednjaka i eluca (zavisno od koncentracije).

Ove hemikalije proizvode opasna isparenja, te je pri rukovanju neophodno nositi

atitne naoale. Takoe obezbijediti dobru provjetrenost prostorije.
Sredstva za poliranje drvenog namjetaja

Sastoje se uglavnom od derivata nafte, amonijaka, nitrobenzena i fenola. Ove

hemikalije izazivaju iritaciju koe i sluzokoe oiju, grla i plua. Gutanje izaziva
muninu i povraanje.

Osvjeivai vazduha

Sadre formaldehid, derivate nafte, p-dihlorobenzen i aerosolne rasprivae. Ove

hemikalije izazivaju kancer i oteenja mozga. Takoe djeluju iritativno. Zapaljiva
su, te se ne smiju koristiti blizu otvorenog plamena.

Zidni osvjeiva vazduha