2.

Dinamika fluida

2.1 Jednaina kontinuiteta

Protok fluida kroz neki presek predstavlja koliinu fluida koja protekne u jedinici vremena kroz
posmatrani presek.

Slika 2.1 Protok kroz strujno vlakno

Posmatrae se strujno vlakno sa elementarnim poprenim presekom dA na mestu j-j. Fluid koji
se u uoenom trenutku naao u ovom preseku e u sledeem trenutku, po isteku beskrajno malog
vremena dt doi u presek j-j` i pri tom prei put dl. Za vreme dt je iz preseka j-j isteklo onoliko
fluida kolika je zapremina strujnog vlakna izmeu preseka j-j i j-j`:

dV dA dl . (2.1)

U jedinici vremena e iz preseka dA e istei sledea koliina fluida:

dV dl
dQ dA . (2.2)
dt dt

Kako je brzina strujanja delia kroz popreni presek dA strujnog vlakna:

dl
v , (2.3)
dt

iz jednaine (2.2) sledi da je elementarni zapreminski protok:

dQ v dA . (2.4)

Kroz popreni presek A strujne cevi zapreminski protok e biti:

Q v dA . (2.5)
A

Popreni presek A je konana veliina u kojoj se ako ni zbog ega drugog brzine menjaju usled
viskoznosti. Za praktine proraune uvodi se srednja brzina strujanja vsr koja kad se pomnoi sa
povrinom poprenog preseka A dobija se zapreminski protok fluida:
 Q vsr A . (2.6)

Da bi se odredilo koliko mase protie u jedinici vremena kroz pomenute poprene preseke
vlakna dA i cevi A, uzima se u obzir da je masa dm elementarne zapremine dV:

dm dV . (2.7)

Uvrtavajui jednainu (2.7) u jednainu (2.4) dolazi se do elementarnog masenog protoka kroz
strujno vlakno:

dm v dA , (2.8)

a zatim i do masenog protoka kroz strujnu cev:

m v dA . (2.9)
A

Masa koja u jedinici vremena protekne kroz popreni presek vlakna na mestu j-j jednaka je masi
koja protekne kroz popreni presek vlakna j-j`:

dm v dA const , (2.10)

tj analogno za strujnu cev:

m v dA const . (2.11)
A

Kada je fluid nestiljiv (=const) jednaine (2.10) i (2.11) mogu da se napiu kao:

dQ const , (2.12)

Q const . (2.13)

Jednaine (2.10) i (2.11) predstavljaju jednaine kontinuiteta za stiljiv fluid, a jednaine (2.12) i
(2.13) jednaine kontinuiteta za nestiljiv fluid.
 2.2 Bernulijeva jednaina

Bernulijeva jednaina predstavlja bilans pojedinih karakteristinih vrsta fluidne energije. Opti
oblik Bernulijeve jednaine bez gubitaka glasi:

v2 p
gz const. , (2.14)
2

i predstavlja osnovni oblik Bernulijeve jednaine.

lanovi u Bernulijevoj jednaini predstavljaju energiju koju u sebi sadri jedinina masa fluidne
struje. Prvi lan predstavlja kinetiku energiju, drugi lan predstavlja pritisnu energiju, dok trei
lan predstavlja poloajnu energiju. Konstanta na desnoj strani oznaava da je zbir navedene tri
vrste energija konstantan za bilo koju taku strujnice.

Drugi veoma esto upotrebljavani oblik Bernulijeve jednaine je:

v2 p
z const. (2.15)
2 g g

lanovi energije u ovom obliku Bernulijeve jednaine dati su u metrima stuba tenosti koja struji
kroz posmatrane preseke. lanovi energije se nazivaju brzinska visina, pritisna (pijezometarska)
visina i geodezijska visina.

Snaga fluidne struje dobija se mnoenjem svakog lana Bernulijeve jednaine sa masenim
protokom Q:

1
P Qv 2 pQ zgQ . (2.16)
2

Posmatrae se cev konstantnog prenika d i u njoj dva preseka 1 i 2 koji su meusobno udaljeni
za duinu l (slika 2.2). Deo strujne energije u preseku 1 troi se na savlaivanje gubitaka koji se
javljaju na putu do preseka 2. Zbog toga e strujna energija u preseku 2 biti manja od energije u
preseku 1, za vrednost gubitaka. Bernulijeva jednaina napisana za ova dva preseka glasi:

v12 p1 v2 p
gz1 2 2 gz 2 Yg , (2.17)
2 2

gde se izgubljena strujna energija Yg unosi sa desne strane Bernulijeve jednaine. Ne postoji
teorijska metoda kojom bi mogli da se izraunaju gubici specifine strujne energije, ve se gubici
odreuju eksperimentalnim putem.

Svi gubici mogu da se razvrstaju u dve grupe: gubitke zbog trenja i lokalne gubitke.
 Slika 2.2 Odreivanje gubitaka energije

Za odreivanje gubitaka zbog trenja koristi se Darsijev obrazac:

l v2
Ygtr , (2.18)
d 2

gde su:
v brzina strujanja [m/s];
l duini puta [m];
- kojeficijentu otpora [-] i
d unutranji prenik cevi [m].

Lokalni gubici odreuju se iz Vasbahovog izraza:

v2
Yglok , (2.19)
2

gde je koeficijent lokalnog otpora [-].

Lokalni gubici nastaju na mestima gde se javlja promena vektora brzine. Karakteristina mesta
gde se javljaju ovi gubici su: kolena, ventili, zasuni, blende, nagla proirenja i suenja, usisne
korpe, rave itd.

Ukupni gubici strujne energije zbir su svih gubitaka zbog trenja i svih lokalnih gubitaka:

Yg Ygtr Yglok . (2.20)

Problem odreivanja gubitaka specifine strujne energije se svodi na odreivanje koeficijenta

otpora trenja i koeficijenta lokalnih otpora .

2.2.1 Koeficijent otpora trenja

Koeficijent otpora trenja generalno zavisi od relativne hrapavosti e/d i Rejnoldsovog broja Re.
Na slici 2.3 je prikazan Mudijev dijagram koji se koristi za odreivanje koeficijenta trenja.
 Slika 2.3 Zavisnost koeficijenta trenja od relativne hrapavosti i Rejnoldsovog broja
(Mudijev dijagram)

Kod laminarnog reima strujanja (Re<2300) koeficijent otpora trenja zavisi samo od
Rejnoldsovog broja:

64
. (2.21)
Re

U prelazno turbulentnoj zoni je prelaz izmeu laminarnog i isto turbulentnog strujanja.

Koeficijent otpora trenja u ovoj oblasti zavisi i od Rejnoldsovog broja i od relativne hrapavosti, tj
=f(Re, e/d).

Kod hidrauliki glatke cevi debljina laminarnog sloja vea od apsolutne hrapavosti (slika 2.4).
Za ovaj sluaj koeficijent otpora trenja odreuje se iz Blazijusovog izraza:

0,3164
4
. (2.22)
Re

Slika 2.4 Hidrauliki glatke cevi (levo) i hrapave cevi (desno)

U zoni isto turbulentnog strujanja koeficijent otpora trenja zavisi samo od relativne hrapavosti
=f(e/d). Pri jednoj vrednosti relativne hrapavosti promenom vrednosti Rejnoldsovog broja ne
menja se vrednost koeficijenta otpora trenja.
2.2.1 Lokalni koeficijent otpora

Ponekad se umesto koeficijenta lokalnog otpora daje ekvivalentna duina cevovoda lekv.
Izjednjaavanjem gubitka energije usled trenja (2.18) i lokalnog gubitka energije (2.19):

v2 l v2
ekv , (2.23)
2 d 2

dobija se veza izmeu koeficijenta lokalnog otpora i njemu ekvivalentne duine cevovoda:

d
lekv . (2.24)

Iz predhodnog izraza moe da se vidi da je ekvivalentna duina cevovoda u stvari zamiljena

duina cevovoda du koje e nastati ista vrednost gubitka energije kao u uoenom uzroniku
lokalnog otpora.

2.2.3 Reim strujanja fluida

Engleski fiziar Osborn Rejnolds (Osborne Reynolds) je krajem XIX eksperimentalnim putem
utvrdio da postoje dva reima strujanja fluida: laminaran i turbulentan reim strujanja.

Kroz staklenu, providnu cev uspostavio je strujanje fluida. Na ulazu u staklenu cev postavio je
kapilarnu cev kroz koju je strujao obojeni fluid.

Pri manjim brzinama strujanja obojena strujnica koja istie iz kapilarne cevice se vidi kao jedna
nit (slika 2.5 levo). Uspostavljen je laminaran reim strujanja kod koga se fluid kree po
slojevima, strujnice su paralelne i fluidni delii se meusobno ne meaju.

Pri veim brzinama strujanja fluida u staklenoj cevi fluid se oboji (slika 2.5 desno). Uspostavljen
je turbulentan reim strujanja gde se fluid vie ne kree po slojevima, strujnice vie nisu
paralelne, a fluidni delii se meusobno meaju.

Slika 2.5 Rejnoldsov eksperiment

Koji e se reim strujanja javiti zavisi od vrednosti bezdimenzijske veliine koja se naziva
Rejnoldsov broj. Rejnoldsov broj predstavlja odnos sile inercije Fin i sile unutranjeg trenja Ftr:
 dv dh
V
F dt dt V vl ,
Re in (2.25)
Ftr AV dv A
dh

gde su:
v brzina strujanja fluida [m/s];
kinematska viskoznost [m2/s] i
l karakteristina linijska veliina [m].

Za cevi krunog poprenog preseka karakteristina linijska veliina l je unutranji prenik d, pa

Rejnoldsov broj postaje:

vd
Re . (2.26)

Kada je vrednost Rejnoldsovog broja manja od 2300 strujanje je laminarno. Za vrednost

Rejnoldsovog broja veeg od 2300 pa sve do vrednosti 4000 100000 strujanje je prelazno.
Prelazno strujanje moe da bude ili laminarno ili turbulentno (esto bude as laminarno as
turbulentno). Daljim poveanjem vrednosti Rejnoldsovog broja strujanje postaje turbulentno.

2.2.4 Profil brzina u poprenom preseku pravih krunih cevi

Profil brzina (raspored brzina) zavisi od reima strujanja.

Pri strujanju neviskoznog fluida kroz prave cevi krunog poprenog preseka tangencijalni naponi
su jednaki nuli =0, a brzine u poprenom preseku su konstantne, slika 2.6.

Slika 2.6 Profili brzina i napona pri strujanju neviskoznog fluida

Kod laminarnog reima strujanja profil brzine se menja po parabolinom zakonu, slika 2.7. Na
zidovima cevi brzine fluida su jednake nuli, dok je u osi cevi brzina strujanja maksimalna.
Srednja brzina strujanja vsr je jednaka polovini maksimalne brzine vmax:

vmax
vsr . (2.27)
2
Promena tangencijalnog napona je linearna, gde su najvei naponi na zidovima cevi a najmanji
(=0) u osi cevi. Ovakav profil brzine objanjava se malim vrednostima Rejnoldsovih brojeva
kod laminarnog reima strujanja fluida, usled velikih sila trenja.

Slika 2.7 Profili brzina i napona pri laminarnom reimu strujanja fluida

Na zidu cevi brzina strujanja je jednaka nuli. Fluidni delii se lepe za zid cevi i takoe imaju
brzinu strujanja jednaku nuli. Sledei sloj fluida prema osi cevi tei da povue sloj fluida koji je
zalepljen za zid cevi. Sledei sloj povlai predhodni i tako redom, pa se uticaj zida cevi prostire
do ose cevi.

Kada je Rejnoldsov broj Re<2300 (laminaran reim strujanja), sile trenja dominiraju nad silama
inercije, pa se uticaj zida cevi rasprostire do ose cevi. Poveanjem Rejnoldsovog broja
(poveanjem brzine) raste uticaj sile inercije nad uticajem sile trenja (turbulentan reim
strujanja), tako da se uticaj zida cevi ne rasprostire do ose cevi. Kad bi Rejnoldsov broj bio
beskonano veliki, zid cevi vie ne bi uticao na strujanje fluida (neviskozan fluid).

Turbulentno strujanje moe da se podeli u tri oblasti (slika 2.8): turbulentno jezgro (1), prelazna
oblast (2) i laminaran sloj (3).

Slika 2.8 Profili brzine pri turbulentnom reimu strujanja

U laminarnom sloju strujanje je laminarno, a brzina strujanja se linearno menja. U prelaznoj

oblasti laminaran reim prelazi u turbulentni. Debljina graninog sloja je veoma mala od
desetih delova milimetra, pa do nekoliko milimetara.

U bilo kojoj taki turbulentnog jezgra trenutne brzine se stalno menjaju. Najvea komponenta
trenutne brzine je u pravcu ose cevi. Postoje i flukturajue komponente brzine u pravcu
normalnom na pravac ose cevi. Ove fluktuirajue komponente izazivaju meanje fluidnih delia.
Profil brzina pri turbulentnom strujanju mnogo vie podsea na profil brzine idealnog fluida od
profila brzine pri laminarnom strujanju.

Primer 2.1. Voda struji bez gubitaka protokom Q kroz cev ( d1 d 2 ). Razlika pritisaka na mestu
1 i 2 meri se obrnutom U cevi koja sadri ulje ija je relativna gustina r 1 . Odrediti izraz za
visinu h u funkciji zadatih veliina Q, d1 , d 2 , r , g . Smatrati da su gubici izmeu preseka 1 i 2
zanemarljivi.

Reenje:

Bernulijeva jednaina za preseke 1 i 2, kao i odgovarajua jednaina kontinuiteta glase:

p1 v12 p v2
gz1 2 2 gz2 ,
2 2
d12 d 2
v1 v2 2 .
4 4

Iz predhodne dve jednaine sledi:

v2 d 2 2
p1 p2 g( z2 z1 ) 2 1 22 .
2 d
1

Razlika pritisaka izmerena preko U cevi glasi

p1 p2 g( z2 z1 ) ( 1 r )gh .

Kombinacijom poslednje dve jednaine dobija se traeni izraz:

 4
d2
2 1
4Q d1 .
h 2
d 2 2 g (1 r )

Primer 2.2. Odrediti pritisak ulja na ulazu u pumpu sistema za ulje na avionu prikazanog slikom,
ako avion leti na visini gde je atmosferski pritisak 10286 Pa . Duina horizontalne deonice
usisnog cevovoda je l 2 m , duina vertikalne deonice iznosi H 0,3 m , a prenik cevi je
D 18 mm . Nivo ulja nalazi se na visini h 0,7 m iznad dna rezervoara. Ostvareni protok ulja,
kinematske viskoznosti 0,11 cm2 /s i gustine 900 kg/m3 , je Q 0, 266 103 m3 /s . Lokalne
otpore zanemariti.

Reenje:
Iz jednaine kontinuiteta odreuje se brzina strujanja ulja u cevi:

4Q
v 1,05 m/s .
d 2

Proverom Rejnoldsovog broja:

vD
Re 1718 2000 ,

zakljuuje se da je strujanje na izlazu iz cevi laminarno. Koeficijent trenja za laminarno strujanje

iznosi:

64
0,0372 .
Re
Iz Bernulijeve jednaine od take 1 do take 2:

pa p v2 l v 2
g h H ,
2 D 2

odreuje se pritisak ulja na ulazu u pumpu:

l
p pa g h H v 2 1 14021,5 Pa .
2 D

Primer 2.3. Kroz cevovod prikazan na slici prebacuje se voda temperature 15 C iz reke u kanal,
pri razlici nivoa H 8 m . Cevovod se sastoji iz pravih deonica ukupne duine
l l1 l2 l3 1000 m . Prenik cevovoda je d 800 mm , apsolutna hrapavost cevovoda je
e 0,1 mm , koeficijent otpora usisne reetke je R 4 , dok je koeficijent otpora kolena K 0,8 .
Odrediti koeficijent otpora ventila V kada kroz sistem protie Q 55 m3 /min vode.

Reenje:
Iz jednaine kontinuiteta:

d 2
Qv ,
4

odreuje se brzina strujanja kroz cevovod:

4Q
v 1,82 m/s .
d2

Iz Mudijevog dijagrama za vrednosti relativne hrapavosti i Rejnoldsovog broja:

e
1, 25 104 ,
d

i vd 1, 46 za vodu,

oitava se vrednost koeficijenta trenja 0, 0137 .

Iz Bernulijeve jednaine od take 1 do take 2:

pa p v2 l
gH a R V K 1 ,
2 d

odreuje se koeficijent otpora ventila:

2 gH l
V 2
R K 1 24,46 .
v d

Primer 2.4. U postrojenje za snabdevanje grada vodom za pie potrebno je ugraditi pumpu da bi
se ostvario projektovani protok vode od Q 80 L/s . Lokalni gubici su 20 % gubitaka na trenje.
Odrediti:
a) snagu pumpe za projektovani protok, ako je prenik cevovoda d 200 mm ;
b) protok kroz instalaciju u sluaju kada nestane elektrine energije (gubitke u pumpi
zanemariti);
c) prenik cevovoda da bi se projektovani protok ostvario bez pumpe. Poznato je: duina
cevovoda L 6 km , visinksa razlika H 100 m , koeficijent trenja i stepen iskorienja pumpe
p 70 % .

Reenje:

) Brzina strujanja vode kroz cevovod iznosi:

4Q
v 2,54 m/s .
d 2

Iz Bernulijeve jednaina od take 0 do take 1 dolazi se do napora pumpe:

L v2
Yp gH 1,2 2524, 2 J/kg .
d 2

Snaga pumpe iznosi:

QYp
P 288,5 kW .
p
b) U sluaju nestanka elektrine energije snaga pumpe je P=0, te se iz Bernulijeve jednaine od
take 0 do take 1:

L v*2
gH 1, 2 ,
d 2

odreuje nova brzina strujanja vode kroz cevovod:

2dgH
v* 1,35 m/s .
1, 2 L

Protok sada iznosi:

d 2
Q * v* 42,3 L/s .
4
c) U ovom sluaju Bernulijeva jednaina od take 0 do take 1 i protok kroz cevovod glase:

L v12
gH 1,2 ,
d 2

4Q
v1 .
d 2

Kombinovanjem predhodne dve jednaine odreuje se novi prenik cevovoda:

9,6 LQ 2
D 5 200 mm .
gH 2

Literatura:

[1] Bukurov, ., (1987). Mehanika fluida, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad.

[2] Bukurov, M., Mehanika fluida knjiga prva: osnove, FTN Izdavatvo, Novi Sad, 2013. ISBN
978-86-7892-545-0.

[3] Bukurov, M., Todorovi, B., Biki, S. (2011). Zbirka zadataka iz osnova mehanike fluida,
FTN Izdavatvo, Novi Sad.

[4] Vukovi, V., (1966). Uvod u hidropneumatsku tehniku, Fakultet tehnikih nauka u Novom
Sadu i MP STYLOS Novi Sad.