Univerzitet u Tuzli

Filozofski fakultet
Historija

SARAJEVSKI ATENTAT

(seminarski rad)

Dragana Ćirić dr.sc. Adnan Jahić, vanr. prof.

8-770/13

Tuzla, 2017.
 SADRŽAJ

UVOD ........................................................................................................................................ 3

I Političke prilike u Bosni i Srbiji na početku XX vijeka.......................................................... 4

II Mlada Bosna .......................................................................................................................... 5

2. 1. Crna ruka (Ujedinjenje ili smrt) .................................................................................... 6

III Ličnost Franca Ferdinanda i njegova posjeta Sarajevu ........................................................ 7

3.1. Plan obilaska grada .......................................................................................................... 8

IV Atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda ........................................................................... 9

V Istraga o atentatorima ........................................................................................................... 11

VI Posljedice Sarajevskog atentata .......................................................................................... 14

VII Zaključak .......................................................................................................................... 16

VIII Literatura ......................................................................................................................... 17

2
 UVOD

Od 1911. godine, ratna opasnost se pojavljuje svake godine, tako da se nijedna

međunarodna kriza nije mogla završiti, a da ne nastupi druga. U tadašnjoj teškoj situaciji svaki
novi konflikt mogao je izazvati rat. Političke krize 1911-1913. godine nisu izazvale rat svjetskih
razmjera, ali je svaki put mir visio o koncu.

Balkanski ratovi su prethodili Prvom svjetskom ratu. Rat 1912, u kojem su balkanski
saveznici srušili evropski dio Osmanskog carstva, stvorio je atmosferu u kojem je jedan čin
izazvao rat. Nakon balkanskih ratova, dvorski i vojni krugovi Austro-Ugarske smatrali su da je
prijeko potreban preventivni rat protiv Srbije, jer je bila zabrinuta zbog poleta mlade nacije da
se razvije u Veliku Srbiju ili u Jugoslaviju. Austro-Ugarska je, u tom periodu, prolazila kroz
krize i neriješene unutrašnje prilike. Rađao se entuzijazam da se razmišlja o jugoslovenstvu.
Uspjesi Srbije smatrani su uspjesima južnoslovenskih naroda, što u suštini nisu bili. Austro-
Ugarska je težila da odstrani Srbiju kao značajan politički faktor na Balkanu i time sebi stvori
dominantnu poziciju i izbije na Solun koji bi joj otvorio široki pristup morskim putevima za
istok.

Kao direktan povod za rat poslužio im je Sarajevski (Vidovdanski) atentat - 28. juna
1914. godine u Sarajevu kada je Gavrilo Princip, član organizacije Mlada Bosna, ubio
austrougarskog prijestolonasljednika, nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju,
vojvotkinju od Hoenberga. Iako Prvi svjetski rat ima svoje prave uzroke i razloge u
suprotnostima između dva bloka velikih imperijalističkih sila, ovaj sarajevski događaj ubrzao
je njegovo izbijanje.

3
 I Političke prilike u Bosni i Srbiji na početku XX vijeka

Sami uzroci atentata, ako se malo detaljnije analiziraju, upućuju na period poslije
Berlinskog kongteresa iz 1878. godine, na kojem je utvrđena nova podjela granica, te takođe
činjenica da je Austro-Ugarska dobila pravo okupacije Bosne i Hercegovine na 30 godina. Po
tim odredbama, teritorij Bosne i Hercegovine bi ostao pod osmanskom jurisdikcijom, ali i po
očiglednom ili „stvarnom“ kontrolom Austro-Ugarske monarhije.

Druge balkanske zemlje, poput Srbije i Crne Gore su dobile svoju nezavisnost. Srbija,
iscrpljena balkanskim ratovima, nije željela biti ograničena premoći Austro-Ugarske, ali joj
svakako nije bilo ni u interesu da započinje bilo kakve ratne akcije, jer nije za njih bila ni
izdaleka spremna. Srbija kao takva je trebala pomoć, jer nije bilo nikakve druge solucije da se
pomakne s mrtve tačke. Jedina razumna opcija bila je savez sa Austro-Ugarskom, to jeste
davanjem svojih teritorija, izgradnjom austrijske željeznice kroz svoju zemlju i potpisivanjem
trgovačkog ugovora. Na taj način je Srbija „kupila“ svoju nezavisnost. S druge strane Austro-
Ugarska se osigurala od eventualnog spajanja Srbije sa Crnom Gorom, te njenog proširenja na
Istok. Činjenica je da je Srbija je u prvoj deceniji XX vijeka proživljavala teško političko stanje
koje je bilo dosta burno i napeto. Borba za prevlast i unutrašnja previranja između dinastija
Obrenovića i Karađorđevića je kulminirala, što je reuzlitralo mučkim ubistvom kralja
Aleksandra Obrenovića i njegove žene Drage Mašin. Srbija od tada počinje odstupati od svojih
političkih veza sa Austro-Ugarskom, te se počela orijentisati prema Rusiji, pod „radikalnijom“
politikom Karađorđevića.

Vremenom, u Srbiji se počelo izražavati anti-austrijsko raspoloženje. To je

prouzrokovalo da austrijsko-srpski odnosi zahladne, te je Austro-Ugarska u više navrata, Srbiji
davala do znanja da se protivi takvom stanju na Balkanu, te da je samostalnost Srbije bila trn u
oku Austro-Ugarske. Srbija je pod vodstvom Karađorđevića razvijala i raskidala veze sa
Austro-Ugarskom. Počele su se razvijati tenzije, a na istorijsku scenu je nastupila i
panslavenska ideja o ujedinenju svih južnih Slovena. Zbog ove ideje, Austro-Ugarska je 1908.
godine izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine. Na čelo upravljanja Bosne i Hercegovine
postavljen je general Oskar Potiorek, poznat po nepopustljivoj politici prema južnim
Slovenima.1

1
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15-37.

4
 II Mlada Bosna

U borbi za oslobođenje, mladi ljudi išli su potpuno primjerima ljudi Italije u njenoj borbi
za narodno oslobođenje i ujedinjenje. Macini i njegova Mlada Italija, postaju ideal omladine.
Njegovi spisi su se prevodili, čitali i objašnjavali, i javno i na privatnim skupovima. I u Italiji
su pripremani razni atentati, stvarala se tajna društva, organizovali se zavjerenici. Atentatoru
na Franca Josifa, Oberdanku, koji je 1882. godine kažnjen smrću, podignut je 1912. godine
spomenik u Veneciji i pravljen mu je čitav kult. Tim italijanskim primjerima pridružili su se i
ruski. Svi mladi ljudi u Bosni, čitali su tada ruske revolucionarne pisce i oduševljavali se
njihovim požrtvovanjem.2

Organizacija „Mlada Bosna“ je početkom XX vijeka predstavljala ogranizaciju srpske i

druge omladine na tlu tada najmlađe Austro-Ugarske provincije Bosne i Hercegovine. Cilj ove
organizacije od samog njenog osnivanja, a koje seže u 1904. godinu, bila je borba protiv
okupatorske Austro-Ugarske vlasti. „Mlada Bosna“ se zalagala za nacionalno, političko,
socijalno i kulturno oslobođenje Srba koji su na ovim prostorima živjeli u „ropstvu“ od dolaska
Osmanlija. Posebna aktivnost ove organizacije se odnosi na period poslije aneksije Bosne i
Hercegovine 1908. godine, kada su u Sarajevu, Mostaru, Tuzli, Banja Luci, Trebinju i drugim
gradovima, njeni članovi svoj otpor okupatoru izražavale demonstracijama, spaljivanjem
austrijskih i mađarskih zastava, rasturanjem letaka i brošura. Članovi „Mlade Bosne“ koji su
studirali u Beogradu su održavali prisne veze sa drugim srpskim nacionalnim ogranizacijama u
Srbiji, a naročito za vrijeme balkanskih ratova sa četničkim vojvodama Tankosićem i Vukom.
Mnogi pripadnici ove organizacije su bili dobrovoljci u vojsci Srbije3.

„Mlada Bosna“ je predstavljala političko-revolucionarnu organizaciju koja je bila

sastavljena od mladića seljačkog porijekla, koji su bili naklonjeni jednoj vrsti jugoslovenskog
jedinstva, samostalnog u odnosu na prisutnu Austrougarsku vlast. Ova organizacija je tražila
podršku od nacionalističkih organizacija u Srbiji, između ostalog i Narodne odbrane, inače
društva kroz koje su djelovali oficirski članovi Crne Ruke.4

U Lozani je Gaćinović (Vladimir Gaćinović, začetnik i ideolog pokreta Mlada Bosna)

došao u vezu sa poznatim ruskim revolucionarom, Lavom Trockim i pisao mu je: ,,Mi
poznajemo istoriju vaših ideja i volimo je, u mnogim je na novo izvodimo nad sobom (...)ʻʻ.

2
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 821.
3
Isto, 821.
4
Stevan Pavlović, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd, 2004., 304

5
Mlada Bosna je dolazila poslije Marksa i Engelsa., poslije ruske revolucije iz 1906. godine,
neki njeni članovi su prošli školu Masarikovog socijalizma, mnogi su vodjeli krvave ratničke
nemire 1906. u Sarajevu. Atentati su trebali da ožive duh bezbjednosti u samom narodu, a da
budu strah vlastodršcu. U diskusijama i uzajamnim podjarivanjima, stvar se razbuktala dalje.5

2. 1. Crna ruka (Ujedinjenje ili smrt)

U Srbiji je postojalo više nacionalističkih organizacija koje su postavile sebi zadatak da

ujedine Južne Slovene i stvore „Veliku Srbiju“. Među oficirima srpske vojske postojala je tajna
organizacija koja se zvala Crna ruka.6 Njen cilj bio je oslobađanje Srba, koji su se nalazili pod
vlašću Austro-Ugarske. Crna ruka je bila organizovana na principu najstrože konspiracije.
Imena njenih članova bila su poznata samo Vrhovnoj centralnoj upravi. Obični članovi nisu se
međusobno poznavali. Svaki član društva je bio obavezan da pridobije novoga člana i
odgovarao je svojim životom za njegovu vjernost. Vođa Crne ruke bio je šef srpske
kontrašpijunaže, pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis.7 On se nerado priključio Centralnom
izvršnom komitetu Crne ruke. Apis je stvorio bliske veze sa ruskim konzularnim osobljem,
naročito sa vojnim atašeima.

Pored Apisa, u orgaizaciji Crna ruka istakli su se Ljubomir Jovanović i Gaćinović koji
su činili nestabilan most između Crne ruke i Mlade Bosne čiji su motivi, metodi bili veoma
različiti. Mladobosanci su smatrali Srbiju stubom. Oni su bili manje uspješni u određivanju
kakav bi trebao da bude odnos između Srbije, Srba i ostalih južnih Slovena u slučaju da se
Bosna i Hrvatska odcjepe od Habzburške monarhije. Emotivno vezani za seljaštvo,
mladobosanci su smatrali da je socijalna revolucija nephodna posljedica moralnog oslobođenja.
Kada je izbio rat između Balkanskog saveza i Osmanskog carstva u oktobru 1912. godine, grupa
Mladobosanaca otišla je u Srbiju da se dobrovoljno javi u srpsku vojsku i četničke družine.
Neki su bili odbijeni zato što su bili suviše mladi ili slabašni, a jedan od takvih bio je i Gavrilo
Princip.8 Tada su neki od njih prvi put došli u dodir sa Crnom rukom.

5
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 821.
6
Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999, 308.
7
V. P. Potemkin, Istorija diplomatije II, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949, 219.
8
Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999, 310.

6
 III Ličnost Franca Ferdinanda i njegova posjeta Sarajevu

Stari austrijski car Franjo Josip I proživljavao je svoje posljednje godine. Njemu je 1914.
godine bilo već 84 godine. Što je on više slabio, dobijao je u političkom životu Austro-Ugarske
sve veće značenje njegov sinovac, prijestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinad, šef vojne
stranke kao i generali, oko kojih su se okupljali najagresivniji krugovi u monarhiji, oni koji su
željeli preventivni rat protiv Srbije.

Franc Ferdinand nije bio na dobrom glasu. Bio je klerikalno nastrojen i vrlo uzak; lično
je bio nepovjerljiv i veoma naprasit. Važio je, naročito u vojnim i klerikalnim krugovima, kao
budući stvaralac Velike Austrije koja će ukrotiti Mađare. Za njega se tvrdilo da sprema
reorganizaciju Carevine na trijalističkoj bazi. Pored Austrije i Mađarske, treća jedinica imala bi
biti jugoslovenska oblast sa slovenskim zemljama Hrvatskom, Slavonijom, Dalmacijom,
Bosnom i Hercegovinom. Danas se zna da su to kod njega bile samo trenutne kombinacije koje
se ne bi mogle ostvariti bez teškog građanskog rata. Za Ferdinanda se zna da nije mario za Srbe
i da se u posljednje vrijeme, u raznim krizama, pokazivao kao njihov neprijatelj. Vojnička
stranka pozivala se na njega i u njemu nalazila jak oslonac. To je bilo dovoljno da mladi ljudi
izaberu, kao svoju metu, baš njega.9

Nadvojvodini planovi bili su poznati Crnoj ruci, te je ona odlučila da ubije austrijskog
nasljednika prijestola. Srpska vlada je slutila tu zavjeru i nije je odobravala. Ona se plašila
njenih posljedica u trenutku, kada još nije bio završen program reorganizacije ruske vojske, a
srpska vojska nije još zaliječila rane, koje su joj zadali balkanski ratovi. Ali srpska vlada nije
pravila smetnje Crnoj ruci koja ju je držala u strahu.10

9
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd 2014, 822.
10
V. Potemkin, Istorija diplomatije II, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd, 1949, 219.

7
3.1. Plan obilaska grada

Posjeta nadvojvode Franca Ferdinanda od Austrije, prijestolonasljednika Habzburške

monarhije i generalnog inspektora njenih oružanih snaga, nemirnoj provinciji Bosni i
Hercegovini, imala je da dostigne vrhunac 28. juna 1914. godine. Za 28. juni 1914. godine
potvrđen je i program za nadvojvodu Franc Ferdinanda i vojvotkinju Sofiju koji je predviđao
njihove posjete određenim mjestima u Sarajevu, između ostalog zgradi Zemaljskog muzeja, te
šetnju Sarajevom, pored Begove džamije.

Pošto je pristustvovao manevrima XV i XVI armijskog korpusa u brdima jugozapadno

od Sarajeva, nadvojvoda je doputovao u obližnju banju Ilidžu, gdje ga je žena čekala. Ona je
provodila vrijeme obilazeći crkve, manastire, sirotišta i lokalnu fabriku ćilima.

Zvanični program za jutro 28. juna predviđao je, prvo, u devet časova misu u hotelu
Bosna, a negdje oko pola devet – nadvojvoda i njegova pratnja imali su specijalni voz za
Sarajevo. Sa stanice bi se, zatim, ovezli do obližnje kasarne gdje je bilo predviđeno da se zadrže
oko desetak minuta. Tačno u 10h trebalo je da nadvojvoda Ferdinand bude odvezen u Belediju,
gradsku vijećnicu, na civilni doček. Bilo je predviđeno da odatle u 10:30h ode u novu zgradu
Zemaljskog muzeja – jedinog muzeja u gradu i vodeće kulturne ustanove Bosne i Hercegovine
– koju će otvoriti u prisustvu Zemaljske vlade. Planirano je da ručak bude u Konaku, službenoj
rezidenciji poglavara Bosne i Hercegovine, generala Oskara Potioreka.

U 14 časova, visoki habzburški gosti imali su da dođu u obilazak Sarajeva, pored

Begove džamije, najživopisnije u gradu, zatim do sjedišta vojnog inspektora i fabrike ćilima,
da bi se specijalnim vozom vratili na Ilidžu. Ostatak popodneva, do 19 časova, bio je planiran
za šetnju nadvojvode i njegove supruge Sofije po Ilidži. Poslije oproštajne večere, njihova
carska visočanstva vozom bi otputovala iz Bosne, u 21 čas. Uoči velikog dana, nadvojvoda je
bio dobro raspoložen. Poslao je telegram svom stricu, caru Franji Josifu, izvještavajući ga o
manevrima. Uveče je priredio večeru kojoj je prisustvovalo preko 40 sarajevskih
dostojanstvenika.11

11
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd 1966, 23.

8
 IV Atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda

Smotra i raporti, u obližnjem vojnom logoru, brzo su se završili. Povorka je tada krenula
Apelovom obalom put Beledije, gradske vijećnice. To je duga, vijugava ulica sa kućama na
jednoj strani, dok se na drugoj pruža nizak zid na obali, duž Miljacke, koja je sredinom ljeta
plitka rijeka. Nadvojvoda je zahtjevao da se povorka automobila ne kreće suviše brzo kako bi
mogao bolje vidjeti grad. Prvi pokušaj ubistva Franc Ferdinanda bio je kada je Vasa Čubrilović
bacio bombu na automobil u kojem se vozio Franc Ferdinand na Ćumuriji ćupriji. Bomba je
pala na naslon automobila i kliznula sa njega na ulicu12. Šofer, Čeh po imenu Leopold Sojka,
vidjevši kako neki predmet ide prema njemu, dao je gas i tako je bomba pala na spušteni krov
auta. Nadvojvoda je mahnuo rukom da zaštiti vojvotkinju i bomba se otkotrljala niz ulicu, da
bi eksplodirala pod lijevim, zadnjim točkom narednog auta, i tada su ranjena dvojica oficira,
potpukovnik Erik fon Merici (koji se protivio otkazivanju posjete) i potpukovnik grof
Aleksander Bos – Valdek. Nadvojvodin auto produžio je velikom brzinom ka Vijećnici, a
nadvojvoda Franc Ferdinand je dolučio da se nastavi dalje sa programom.13

Ispred Vijećnice, prijestolonasljenika sačekao je gradonačelnik na čelu sa svojim

odbornicima postrojenima u dva reda – s jedne strane muslimani, sa fesovima, u turskoj nošnji,
a s druge strane hrišćani, u frakovima, s cilindrima u ruci. Prisutan je bio i lokalni predstavnik
Jevreja. Naizad, nadvojvoda je ušao u Gradsku vijećnicu i održao kratak govor nakon koga je
upitao poglavara Potioreka da li misli da će na njega biti izvršen atentat. Postoji nekoliko verzija
o tome šta je Potiorek odgovorio na to pitanje. Na kraju, izjavio je da ne vjeruje u nov atentat,
mada se ne može isključiti mogućnost napada izbliza. S druge strane, zajednički austrougarski
ministar finansija, Leon fon Blinski, pod čijom nadležnošću je bila Bosna, zabilježio je
Potiorekov odgovor onako kako su mu ga prenijeli svjedoci koji su prisustvovali razgovoru:
''Krenite spokojno. Primam na sebe svu odgovornost''.14

Umjesto da se u Muzej, gdje su ga čekali članovi Zemljske vlade, pođe tijesnom ulicom
Franje Josifa kroz centar grada, on je predložio da se krene pustom Apelovom ulicom. Ta
izmjena nadvojvodinog pravca kretanja koštala ga je glave. Franc Ferdinand želio je da posjeti
ranjenog potpukovnika Mercija koji je bio prenijet u Vojnu bolnicu, a zatim nastavi u Muzej.
Kolona automobila kretala se velikom brzinom Apelovom obalom, ali kada je prvo auto, u

12
Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat, Sarajevo, 1964, 167.
13
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 26-27.
14
Isto, 28-30.

9
kojem je sjedio šef obezbjeđenja, stigla do ugla Apelove obale i ulice Franje Josifa, ona su –
prema prvobitnom programu – skrenula desno. Za njima su pošla i druga kola sa šefom policije
i gradonačelnikom. Ne zna se tačno čija je to greška bila, ni da li je slučajna ili namjerna –
uglavnom, ono što je uslijedilo nakon nekoliko trenutaka, predstavljalo je početak velikih ratnih
sukoba.

U trenutku kada je vozač zaustavio vozilo, jedan omanji mladić potegao je revolver i
usljed toga su se začuli pucnji – bio je na nekoliko koraka od svoje mete. U prvi mah, učinilo
se da je ovaj pokušaj atentata takođe propao jer su tijela nadvojvode Franca Ferdinanda i
njegove supruge Sofije stajala nepomično, ali je poglavar na nadvojvodinim ustima vidio krv i
naredio je vozaču da se punom brzinom voze ka Konaku. Vojvotkinja je prva umrla. Metak
namjenjen poglavaru prošao je kroz njen korset i pogodio je u desnu slabinu, a nadvojvoda
Ferdinand ju je nadživio za kratko vrijeme – metak je prošao kroz desnu stranu okovratnika
njegovog mundira, prekinuo mu žilu kucavicu i zaustavio se u kičmi. Brza vožnja s mjesta
atentat pogoršala je njihovo stanje.15

15
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 31-32.

10
 V Istraga o atentatorima

Odluku da izvrše atentat na Franca Ferdinanda donijelo je nekoliko omladinaca iz Bosne

i Hercegovine, koji su se - kao đaci i radnici - nalazili u Beogradu. Njihova odluka bila je, po
opštem uvjerenju iz njihovih krugova, spontana. Samo su za oružje ušli u vezu sa dva-tri lica iz
Crne Gore. Danas se zna da ni u samom vođstvu Crne ruke nije bilo sve poznato šta se sprema,
i da su Apis i Voja Tankosić radili na svoju ruku. Odgovornoj vladi, s kojom su bili u
neprijateljstvu, nisu dali apsolutno nikakvo obavještenje; čak su, pomažući mladim ljudima da
se prebace preko granice, naročito pazili da oni ne bi došli u kakvu bilo vezu sa organima vlade.
Znali su dobro da bi vlada odlučno bila protiv toga, svjesna mogućih opasnosti, i željna da
zemlja, poslije dva teška rata, sačuva mir. I sam Apis predomislio se docnije i poručivao je u
Bosnu svojim mladim prijateljima da odustanu od atentata, ali se oni više nisu dali odvratiti.16

Atentator, devetnaestogodišnji Gavrilo Princip je uhvaćen neposredno nakon počinjenja

ovog djela. Isti dan, Čabrinović je takođe uhapšen na licu mjesta nakon njegovog neuspjelog
pokušaja samoubistva kapsulom cijanida17. Tako je već prvog dana Leo Pfeffer, sudija
istražitelj kome je povjerena istraga o atentatu, imao dvojicu atentatora u pritvoru. Prvu stvar
koju je uspio saznati od njih jeste da su obojica došli u Sarajevo iz Srbije, skoro u isto vrijeme,
te da su oružje za svoj čin dobili u Beogradu od iste osobe koja je imala nadimak „Cigo“.
Takođe je saznao nekoliko drugih važnih informacija. Gavrilo Princip je rekao da je izvršio
atentat na Ferdinanda, jer je u njemu inkarnirana najveća vlast od koje Jugosloveni osjećaju
strašan pritisak. Princip je negirao povezanost sa bilo kojom drugom osobom ili organizacijom
potpuno prihvatajući odgovornost za atentat naglašavajući da se za takav čin odlučio još prije
dvije godine.18 Princip je navodno izjavio i da mu je žao što je ubio Ferdinandovu suprugu
Sofiju, jer mu to nije bila namjera.19 Čabrinović je tokom ispitivanja naglasio da je atentat izveo
iz anarhističkih uvjerenja te da se on također odlučio za ovakav čin još prije dvije godine, ali
da iako poznaje Principa nije zajedniĉki djelovao s njim.20 Dokazano je da je tokom istrage
dolazilo i do mučenja osumnjičenih od strane policije.21

16
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 822.
17
Članovi organizacije Mlada Bosna i atentatori na prijestolonasljedika Franca Ferdinanda, dogovorili su se da će
nakon ubistva nadvojvode popiti cijanid i tako izvršiti samoubistvo, međutim – nijedan od atentatora nije umro
nakon uzimanja tablete, samo su imali problema sa želudcom i opekotinama na usnama.
18
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938. 28.
19
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 545.
20
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938, 28.
21
Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd, 1966, 548.

11
 Ubrzo je istragom utvrđeno ko su bile osobe koje su u Srbiji naoružale atentatore. To je
bio Milan Ciganović porijeklom iz Bosne koji je atentatorima dao bombe i revolvere. U isto
vrijeme tokom ispitivanja Principa i Čabrinovića postaje jasnije iz kojih ubjeđenja su se odlučili
na atentat. Princip je rekao da su oni sebi postavili cilj da „se svi Jugosloveni smatraju kao
jedan narod“ te da „Jugosloveni uz Srbiju budu tako jaki da se od Austrije ocijepe“.22

Sljedeći je uhapšen i pred istražnog suca izveden osamnaestogodišnji Trifko Grabež sa

Pala, sin pravoslavnog paroha. On je otkrio gdje je sakrio revolver i bombu koje je imao na dan
atentata, a kasnije je priznao da je boraveći u Beogradu upoznao Principa i Čabrinovića, da je
zajedno sa njima skovao plan o atentatu, te da su ideje koje su ga pokrenule na ovaj čin
istovjetne njihovim. Na sam dan atentata Grabež nije pucao u Ferdinanda iako je po vlastitom
priznanju za to imao priliku neposredno nakon što je Čabrinović bacio bombu. Navodno se
pokolebao kada je kraj nadvojvode vidio njegovu suprugu. Nakon nekog vremena pred suca
Pfeffera izvedena su još trojica optuženika: Lazar Đukić, Vaso Čubrilović, te Cvjetko Popović
koje je u svom iskazu nešto ranije odao Danilo Ilić. Prema Pfefferovim navodima svi oni su bili
„mladi, neiskusni i nestaloženi mladići“, od kojih ni jedan nije imao „hrabrosti izvesti
atentat“.23

Postavljalo se i pitanje uloge zvaničnog državnog i vojnog vodstva Srbije u atentatu.

Leo Pfeffer je smatrao da se iz dotadašnjih podataka do kojih se došlo istragom ne može
ustanoviti veza između atentatora i zvanične Srbije. Nedeljko Čabrinović je Pfefferu u jednoj
od svojih izjava otkrio ime osobe koja je Ciganoviću u Beogradu pomagala oko nabavke oružja.
To je bio major Tankosić, a njegov identitet su kasnije otkrili i Princip i Grabež. Na onovu svih
prikupljenih dokaza Leo Pfeffer kao sudija istražitelj i formalno je predao spis o atentatu
Državnom advokatu na dan 19. septembra 1914. godine. Već 26. septembra bila je podignuta
optužnica protiv atentatora i njihovih saradnika.24

U naučnoj literaturi još nije riješen problem u kom je stepenu srpska vojna obavještajna
služba u rukama tajne organizacije ''Ujedinjenje ili smrt'' saodgovorna za pripremanje bosanskih
omladinaca za atentat 1914. godine. Odgovornost srpske oficirske organizacije Crna ruka –
Ujedinjenje ili smrt za atentat postoji u onoj mjeri u kojoj je upravo ona od 1912. godine stvarala
planove za jugoslovensku revoluciju u austrijskoj pozadini, u slučaju da Austro-Ugarska

22
Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938, 53.
23
Isto, 56-64.
24
Isto, 99-126.

12
napadne Srbiju. U vrijeme tri uzastopne krize 1912-1913, to je izgledalo kao pitanje dana. U
vrijeme Solunskog procesa, pukovnik Apis je u jednom pismu srpskom prijestolonasljedniku
12. aprila 1917. izjavio da je njegov pomoćnik Rade Malobabić ''po mom nalogu izvršio
organizaciju atentata u Sarajevu''.25

Ja sam jugoslavenski nacionalist koji teži za ujedinjenjem svih Jugoslavena, i nije me briga
kakva ce biti država, samo da bude slobodna od Austrije.

Gavrilo Princip na suđenju u Sarajevu 1914.

25
Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, Prosveta, Beograd, 686-687.

13
 VI Posljedice Sarajevskog atentata

Odmah nakon atentata, u Sarajevu i nekim mjestima u unutrašnjosti zemlje došlo je do

demonstracija protiv Srba, pa su noge radnje i kuće srpskih trgovaca i građana demolirane i
opljačkane. Vjerovatno iz osjećanja odgovornosti što su svojim propustima pri organizovanju
nadvojvodine posjete dozvolile da se zločun dogodi, gradske vlasti Sarajeva su čak prvi dan
podsticale neodgovorne elemente na demonstracije protiv Srba. Poznati gradski političari i
članovi Bosanskog sabora, predstavnici svih triju naroda, dr. Jozo Sunarić, Šerif Arnautović i
Danilo Dimović, odmah su posjetili zemaljskog poglavara Oskara Potioreka i tražili
intervenisanje kako bi se neredi i progoni Srba spriječili. General Potiorek proglasio je 19. juna
1914. godine u Sarajevu prijeki sud. U obrazloženju odluke o prijekom sudu Zemaljska vlada
istakla je da nije kriva za nemile događaje koji su snažno izbili kao neposredna reakcija na
žalosno zlodjelo. Ona je spremna pružiti pomoć svima koji su se zbog progona i pljački našli
bez životnih sredstava. Prijeki sud je ukinut već 26. jula, dva dana pred objavu i početak rata.26

Od diplomatskih nota do ultimatuma, od osvetničkih izjava do naredbi za mobilizaciju,

Evropa se prepustila ratnom zanosu. Bilo je dovoljno nekoliko revolverskih hitaca, koji su
odjeknuli Sarajevom i smrt prijestolonasljednika Franca Ferdinand i njegovu ženu, pa da bure
baruta odleti u vazduh.

Pogibija Franca Ferdinanda i njegove supruge u Sarajevu primljena je u najvišim

austrougarskim krugovima, osim užeg kruga njegovih ljudi, s najvećim zadovoljstvom i
olakšanjem, jer je postojalo uvjerenje da bi njegovo stupanje na prijesto moglo izazvati ozbiljne
sukobe, ako ne i građanski rat.27 Ali sve to nije smetalo da vojna partija u Austriji insistira na
tome da se ta nova manifestacija velikosrpskog pokreta iskoristi kao izgovor za uništenje Srbije
ratom. Ona je težila da odstrani Srbiju kao značajnog političkog faktora na Balkanu i time sebi
tamo stvori dominantnu poziciju i izbije na Solun, koji bi joj otvorio širok pristup morskim
putevima za Istok. Međutim, u Austro-Ugarskoj postojale su i snage koje su se protivile ratu,
na prvom mjestu mađarski premijer grof Tisa. Stari Franjo Josif se kolebao.28

Pošto su u Austriji shvatili da se u rat sa Srbijom lako može umiješati i Rusija, oni su
odlučili da se zatraži mišljenje od njemačke vlade. Njemačka vlada je ne samo obećala da će, u
slučaju proširenja rata na velike sile, biti solidarna sa svojom saveznicom, nego je zahtjevala

26
Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, 463.
27
Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat, Sarajevo, 1964, 173.
28
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15.

14
da ona što prije zarati sa Srbijom. Ustvari, Njemačka je željela da Autro-Ugarska, iskoristi kao
most za vezu sa Istanbulom, preko kojega je, Bagdadskom željeznicom u izgradnji, stremila
Persijskom zalivu i dalje na Istok. Ona je imala planove o germanizaciji Austrije i „ugušivanju“
Ugarske kao „klupčeta nemogućnosti“, a Beč i Budimpešta, kao važni željeznički čvorovi i
Trst, sa isto tako velikim značajem za pomorske veze, trebalo je da posluže zamašnim
planovima prodiranja na Istok.29 Austrougarski zvanični krugovi, pak, smatrali su da bi ih
pobjeda u ratu toliko ojačala da bi ih učinila ravnopravnim partnerima Njemačke.

U sporazumu sa njemačkom vladom, austrougarska vlada je vrlo brižljivo pripremila

tekst ultimatuma Srbiji i dala mu takav oblik, da je unaprijed znala, da Srbija ultimatum ne
može prihvatiti.30 U ultimatumu se optužuje srpska vlada da je atentat pripremljen sa njenim
znanjem, iako Austro-Ugarska nije za to imala konkretnih dokaza. U ultimatumu se zahtjeva,
da vlada Srbije javno osudi svaku propagandu protiv Austro-Ugarske, da raspusti
protivaustrijske organizacije, otpusti sve oficire, činovnike i nastavnike koji su vršili
protivaustrijsku propagandu, i to po spisku, koji će sastaviti austrougarska vlada, da u
ugušivanju protivaustrijske propagande u Srbiji učestvuju austrougarski policijski organi, a
naročito u vezi sa istragom o sarajevskom atentatu, i najzad, da se strogo kazne lica koja su
učestvovala u pripremi atentata. Srpska vlada morala je odgovoriti u roku od 48 sati.31

Srbija se obratila za savjet Rusiji i Francuskoj, ali kako Rusija još nije bila dovršila ratne
pripreme, savjetovala je srpskoj vladi, da njen odgovor bude što pomirljiviji. Prihvatanjem tog
ultimatuma Srbija bi se djelimično odrekla svoje političke samostalnosti. Srpski premijer Pašić
25. jula 1914. godine predao je austrijskom poslaniku odgovor Srbije, koja je pristala na sve
zahtjeve pobrojane u austrijskom ultimatumu, izuzev jednog. Odbijen je zahtjev austrougarske
vlade da astrougarski policijski organ sudjeluju u istrazi o sarajevskom atentatu. Iako je Srbija
bila popustljiva, austrijski poslanik Gizl odmah je zatražio putne isprave i prekinuo diplomatske
odnose sa Srbijom.32 Tako je svijet ušao u prvi, veliki rat - svjetskih razmjera.

29
Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008, 15.
30
Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014, 823.
31
Šarlota Đuranović, Opća povjest 1870-1918, Zagreb, 1954., 225.
32
Jevgenij Viktorovič Tarle, Istorija novog veka, Beograd, 2008, 644.

15
 VII Zaključak

U istoriji čovječanstva, mnogo je presudnih trenutaka za koje možemo reći da su

promijenili tok prošlosti i skrenuli čovječanstvo na novi put. Možda jedan od najpoznatijih
ovakvih događaja bio je atentat na austro-ugarskog prijestolonasljednika Franju Ferdinanda u
Sarajevu 28. juna 1914. od strane bosanskih omladinaca. Omladina Bosne i Hercegovine bila
je razočarana nacionalnim, socijalnim i ekonomskim položajem svoje zemlje pod stranom
okupacijom. Nadajući se stvaranju jedinstvene južnoslovenske države u svom otporu vlastima
prihvatali su sve moguće metode borbe. U svom pokretu, obuhvatali su sve narodnosti i vjere
u Bosni i Hercegovini, a većina članova te tajne organizacije bili su tek mladići koji su iz raznih
razočarenja životom i pod utjicajem literature koju su čitali, te uzora koje su poštivali - odlučili
riskirati život da bi pomogli da (njihovom narodu) bude bolje.

Iako je cilj te male grupe bio da ubistvom prijestolonasljednika (koga baš, kao ni ostale
članove kuće Habsburg, nisu previše cijenili) skrenu, prije na svoju zemlju nego na sebe, pažnju
svijeta, upleo je upravo taj svijet u prvi veliki sukob globalnih razmjera. U očima atentatora
ovaj čin bio je još jedan izraz nezadovoljstva Austro-Ugarskom koja je gušila sve oblike otpora
u početku, koja je bila puna političkog oportunizma i nadasve trula iznutra. Ipak, ta zemlja je
odlučila, u doba iskri koje su mogle da zapale cijeli svijet, da, pomalo naivno, reaguje i optuži
Kraljevinu Srbiju kao direktno odgovornu za atentat. Iako su, možda, neki od ljudi u visokim
krugovima službene Srbije znali za atentat i čak pomogli atentatorima u oružju i (kratkoj) obuci,
treba napomenuti da u nijednom trenutku pomoć atentatorima nije bio stav službene Srbije.
Iako se sukob nastojao izbjeći, zasljepljena Austro-Ugarska odlučila je objaviti rat, a uskoro su
u njega ušle i druge države, svaka iz svojih interesa.

Ovaj rad je nastao iz iskrenog zanimanja prema ovom važnom događaju i pokušavanja
traženja neke nove perspektive u tom pogledu.

16
 VIII Literatura

 Dragoslav Ljubibratić, Mlada Bosna i Sarajevski atentat, Sarajevo, 1964.

 Grupa autora, Povijest; svezak 16; Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa, Zagreb, 2008,
15-37.
 Jevgenij Viktorovič Tarle, Istorija novog veka, Beograd, 2008.
 Leo Pfeffer, Istraga u Sarajevskom atentatu, Nova Europa, Zagreb, 1938.
 Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918, Prosveta, Beograd,
 Miša Gleni, Balkan 1804-1999, nacionalizam, rat i velike sile, Knjiga I, Beograd, 1999.
 Mustafa Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1996.
 Stevan Pavlović, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd, 2004.
 Šarlota Đuranović, Opća povjest 1870-1918, Zagreb, 1954.
 V. P. Potemkin, Istorija diplomatije II, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd,
1949.
 Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Beograd, 2014.
 Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Prosveta, Beograd 1966.

17