‫اصول مهندسی سدهاي خاكی‬

‫دكتر علی قنبري‬

‫عضو هيئت علمی گروه مهندسی عمران‬
‫دانشگاه خوارزمی‬

‫تهران ‪3131‬‬
 ‫قنبری‪ ،‬علی‪- 3199 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫سرشناسه‬
‫اصول مهندسی سدهای خاکی‪ /‬علی قنبری‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان و نام پدیدآور‬
‫تهران‪ :‬دانشگاه خوارزمی‪.3131 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫‪ 196‬ص‪ :.‬مصور‪،‬جدول ‪ ،‬نمودار‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات ظاهری‬
‫‪ 3۰9999‬ریال‪309-369-6096-39-1 :‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫فیپا‬ ‫‪:‬‬ ‫وضعیت فهرستنویسی‬
‫واژهنامه‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫یادداشت‬
‫کتابنامه‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫یادداشت‬
‫سدهای خاکی‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫سدهای خاکی ‪ --‬طرح و ساختمان‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫سد و سدسازی‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫دانشگاه خوارزمی‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسة افزوده‬
‫‪ /991TC‬ق‪3‬الف‪3131 6‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی کنگره‬
‫‪91/6۰0‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی دیویی‬
‫‪1693939‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شمارة کتابشناسی ملی‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان كتاب‬
‫دکتر علی قنبری‬ ‫‪:‬‬ ‫نویسنده‬
‫دکتر حسین بیات‬ ‫‪:‬‬ ‫ویراستار‬
‫شراره فالحتی‬ ‫‪:‬‬ ‫طراح جلد‬
‫صادق عزیزخانی‬ ‫‪:‬‬ ‫صفحهآرا‬
‫دانشگاه خوارزمی‬ ‫‪:‬‬ ‫ناشر‬
‫دانشگاه خوارزمی‬ ‫‪:‬‬ ‫چاپ و صحافی‬
‫اوّل‪3131 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫نوبت چاپ‬
‫‪309-369-6096-39-1‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫‪ 3999‬نسخه‬ ‫‪:‬‬ ‫شمار‬
‫‪ 3۰9999‬ریال‬ ‫‪:‬‬ ‫قيمت‬
‫تهران‪ ،‬خیابان مفتح‪ ،‬شمارة ‪ ،91‬كد پستی‪39039-39333 :‬‬ ‫‪:‬‬ ‫نشانی‬
‫‪99133966‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مركز پخش‬
‫همة حقوق براي ناشر محفوظ است‪.‬‬
‫‪www.khu.ac.ir‬‬
 ‫پيشگفتار‬
‫طراحی سد قبل از آنکه یک دانش مستقل باشد‪ ،‬مسئلهای از مسائل مهندسی عمران است که‬
‫تخصصهای گوناگونی در آن مشارکت دارند‪ .‬بر همین اساس نگارش یک کتاب جامع برای‬
‫سدسازی کاری بسیار دشوار است‪ .‬هماکنون چندین کتاب بینالمللی با حجم بیش از ‪ 3999‬صفحه‬
‫در دسترس عالقهمندان قرار دارد‪ ،‬بااینحال نمیتوان ادعا کرد که باوجود هر یک از آنها میتوان از‬
‫کتابهای دیگر بینیاز شد‪ .‬از سوی دیگر در دورة کارشناسی مهندسی عمران در قالب درسهای‬
‫«اصول مهندسی سد» و «سدهای کوتاه» الزم است مقدمات دانش سدسازی به دانشجویان آموزش‬
‫داده شود‪.‬‬
‫نگارنده با توجه به تجربة کاری خود بهعنوان مهندس طراح سد و مدرس درسهای سدسازی‬
‫در مقاطع کارشناسی و تحصیالت تكمیلی به این نتیجه رسیده است که هرچند تسلط بر کتابهای‬
‫مرجع بینالمللی برای مهندسان طراح بهعنوان اصلیترین ابزار ضرورت دارد‪ ،‬ارجاع دانشجویان‬
‫کارشناسی به این کتابها نتیجة چندان موفقیتآمیزی نخواهد داشت‪ .‬اغلب دانشجویان به نگارش‬
‫جزوههای کالسی بسنده میکنند و فرصت کافی برای مطالعة کتابهای قطور را ندارند‪.‬‬
‫با توجه به دو مقدمة باال‪ ،‬نگارنده تصمیم گرفت کتابی کمحجم و مقدماتی برای آشنایی عالقه‪-‬‬
‫مندان به طراحی سد تدوین کند‪ .‬درعینحال نویسنده اذعان دارد که این اثر‪ ،‬مرجعی برای طراحان‬
‫سد محسوب نمیشود‪ .‬هرچند در این کتاب همة انواع سد معرفیشدهاند و مطالعات پایه برای همة‬
‫آنها بهاجمال بیانشده است‪ ،‬تمرکز اصلی کتاب بر طراحی سدهای خاکی است‪ .‬بدیهی است برای‬
‫طراحی سدهای بتنی و سدهای بزرگ دیگر در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری درسهای مرتبطی‬
‫ارائه و مراجع مناسب معرفی میگردد‪.‬‬
‫در اینجا الزم است از دوستان عزیزم آقایان دکتر جالل بازرگان (دانشگاه زنجان)‪ ،‬دکتر علی‬
‫نورزاد (دانشگاه شهید بهشتی)‪ ،‬دکتر محسن صابرماهانی (دانشگاه علم و صنعت ایران)‪ ،‬دکتر‬
‫امیرحسین صادقپور (دانشگاه کاشان)‪ ،‬دکتر میثم فدایی (پژوهشگاه بینالمللی زلزله)‪ ،‬دکتر رضا‬
‫مهینروستا (دانشگاه تربیت مدرس) و دکتر مجتبی مهرآیین (دانشگاه خوارزمی) که نگارنده را در‬
‫تدوین این اثر یاری نمودند‪ ،‬تشكر و قدردانی نمایم‪ .‬همچنین از دانشجویان عزیز دانشگاه خوارزمی‬
‫که بامطالعه متن اولیة کتاب اشكاالت آن را برطرف نمودند کمال تشكر رادارم‪ .‬نهایتاً مراتب تشكر‬
‫خود را از دکتر عطاء شاکری (دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه خوارزمی) و دکتر محمد شادرویمنش‬
‫(مرکز نشر دانشگاه خوارزمی) اعالم میدارم و از خداوند متعال برای همة این عزیزان‪ ،‬سالمتی و‬
‫توفیق عبادت مسئلت دارم‪.‬‬
‫از خوانندگان محترم استدعا دارم اشكاالت و خطاهای احتمالی در ویرایش‪ ،‬محاسبات و بیان‬
‫مطالب علمی را به اینجانب گوشزد نمایند‪.‬‬

‫علی قنبري – بهار ‪3131‬‬

 ‫فهرست مطالب‬
‫فصل اول‬
‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫‪39‬‬ ‫‪-3-3‬مقدمه‬
‫‪36‬‬ ‫‪ -۰-3‬انواع سدها‬
‫‪30‬‬ ‫‪ -3-۰-3‬سدهای خاکی‬
‫‪39‬‬ ‫‪ -۰-۰-3‬سدهای بتنی‬
‫‪۰3‬‬ ‫‪ -1-۰-3‬سدهای الستیكی‬
‫‪۰۰‬‬ ‫‪-9-۰-3‬سدهای مخزنی‬
‫‪۰۰‬‬ ‫‪ -9-۰-3‬سدهای تنظیمی‬
‫‪۰1‬‬ ‫‪ -6-۰-3‬سدهای انحرافی‬
‫‪۰9‬‬ ‫‪ -0-۰-3‬سدهای باطله یا رسوبگیر‬
‫‪۰9‬‬ ‫‪ -9-۰-3‬سدهای تفریحی‬
‫‪۰9‬‬ ‫‪ -3-۰-3‬سدهای تبخیری‬
‫‪۰6‬‬ ‫‪ -39-۰-3‬سدهای زیرزمینی‬
‫‪۰0‬‬ ‫‪ -1-3‬تاریخچة سدسازی در ایران و جهان‬
‫‪10‬‬ ‫‪ -9-3‬اهداف موردنظر در ساخت سد‬
‫‪10‬‬ ‫‪ -3-9-3‬تأمین آب شرب و کشاورزی‬
‫‪13‬‬ ‫‪ -۰-9-3‬تولید برق و جایگاه نیروگاههای برقآبی‬
‫فصل دوم‬
‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -3-۰‬مقدمه‬
‫‪96‬‬ ‫‪ -۰-۰‬سیستم انحراف آب‬
‫‪96‬‬ ‫‪ -3-۰-۰‬فرازبند و نشیببند‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -۰-۰-۰‬تونلهای انحراف آب‬
‫‪93‬‬ ‫‪ -1-۰-۰‬خشكه اندازی گودال پی‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -1-۰‬سیستم آببندی پی‬
‫‪93‬‬ ‫‪ -9-۰‬سازههای هیدرولیكی‬
‫‪93‬‬ ‫‪ -3-9-۰‬سیستم آبگیری‬
‫‪91‬‬ ‫‪ -۰-9-۰‬سیستم سرریز‬
‫‪90‬‬ ‫‪ -1-9-۰‬حوضچههای آرامش‬
‫‪90‬‬ ‫‪ -9-۰‬سایر اجزای طرح سدسازی‬
‫‪93‬‬ ‫‪ -6-۰‬مراحل طراحی در یک پروژة سدسازی‬
‫‪69‬‬ ‫‪ -0-۰‬انتخاب ساختگاه برای سد‬
‫‪63‬‬ ‫‪ -9-۰‬عوامل مؤثر در انتخاب نوع سد‬
‫فصل سوم‬
‫مطالعات پایه در طرحهای سدسازی‬
‫‪69‬‬ ‫‪ -3-1‬مقدمه‬
‫‪66‬‬ ‫‪ -۰-1‬عوامل انسانی در یک پروژة سدسازی‬
‫‪60‬‬ ‫‪ -1-1‬ترکیب گروه مشاور طراح سد‬
‫‪69‬‬ ‫‪ -9-1‬مطالعات زمینشناسی‬
‫‪69‬‬ ‫‪ -9-1‬مطالعات لرزهخیزی‬
‫‪63‬‬ ‫‪ -6-1‬مطالعات نقشهبرداری‬
‫‪09‬‬ ‫‪ -0-1‬مطالعات منابع آب‬
 ‫‪01‬‬ ‫‪ -9-1‬مطالعات منابع قرضه‬
‫‪01‬‬ ‫‪ -3-1‬مطالعات اجتماعی‬
‫‪09‬‬ ‫‪ -39-1‬مطالعات ارزیابی زیستمحیطی‬
‫‪06‬‬ ‫‪ -33-1‬مطالعات ارزیابی اقتصادی طرح‬
‫فصل چهارم‬
‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪09‬‬ ‫‪ -3-9‬مقدمه‬
‫‪03‬‬ ‫‪ -۰-9‬محاسبة رقوم چهارگانه سد‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -1-9‬محاسبة ارتفاع آزاد مخزن‬
‫‪91‬‬ ‫‪ -3-1-9‬محاسبة طول آزاد دریاچه (𝑒‪)F‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -۰-1-9‬محاسبة ارتفاع موج ( 𝑤𝐻)‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -1-1-9‬محاسبة ارتفاع باال زدگی آب ( 𝑠𝑅)‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -9-1-9‬محاسبه ارتفاع برآمدگی سطح آب (𝑆)‬
‫‪96‬‬ ‫‪ -9-1-9‬محاسبة ارتفاع الزم برای جبران نشستها‬
‫‪90‬‬ ‫‪ -9-9‬طراحی اولیة هندسة سدهای خاکی‬
‫‪39‬‬ ‫‪ -9-9‬طراحی اولیة هندسة سدهای سنگریز با رویة بتنی‬
‫‪39‬‬ ‫‪ -6-9‬طراحی اولیة هندسة سدهای بتنی‪ -‬وزنی‬
‫‪36‬‬ ‫‪ -0-9‬طراحی اولیة هندسة سدهای هسته آسفالتی‬
‫فصل پنجم‬
‫مصالح برای ساخت سد‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -3-9‬مقدمه‬
‫‪39۰‬‬ ‫‪ -۰-9‬روشهای شناسایی منابع قرضه‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -1-9‬مصالح برای ساخت سدهای بتنی‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -3-1-9‬شن و ماسه برای ساخت بتن‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -۰-1-9‬پوزوالن برای سدهای بتن غلطكی‬
‫‪390‬‬ ‫‪ -9-9‬مصالح برای ساخت هستة سدهای خاکی‬
 ‫‪399‬‬ ‫‪ -9-9‬مصالح برای پوستة سدهای خاکی‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -6-9‬مصالح سنگریز‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -0-9‬مصالح الیة سنگچین‬
‫‪333‬‬ ‫‪ -9-9‬مصالح فیلتر‬
‫‪333‬‬ ‫‪ -3-9‬مصالح برای هستههای آسفالتی‬
‫‪333‬‬ ‫‪ -39-9‬مصالح ژئوسنتتیكی برای سدها‬
‫‪33۰‬‬ ‫‪ -33-9‬مصالح شن و ماسة سیمانی شده‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -3۰-9‬مصالح دیگر برای ساخت سدها‬
‫فصل ششم‬
‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫‪330‬‬ ‫‪ -3-6‬مقدمه‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -۰-6‬انواع خاکهای مشكلآفرین‬
‫‪333‬‬ ‫‪ -3-۰-6‬خاکهای تورمپذیر‬
‫‪3۰9‬‬ ‫‪ -۰-۰-6‬خاکهای فروریزشی‬
‫‪3۰3‬‬ ‫‪ -1-۰-6‬خاکهای شور و انحاللپذیر‬
‫‪3۰1‬‬ ‫‪ -9-۰-6‬خاکهای آلی‬
‫‪3۰1‬‬ ‫‪ -9-۰-6‬خاکهای آلوده و زمینهای دفن زباله‬
‫‪3۰9‬‬ ‫‪ -6-۰-6‬خاکهای دستی‬
‫‪3۰9‬‬ ‫‪ -1-6‬خاکهای واگرا‬
‫‪3۰6‬‬ ‫‪ -9-6‬روشهای آزمایشگاهی شناسایی خاکهای واگرا‬
‫‪3۰0‬‬ ‫‪ -3-9-6‬آزمایش سوراخ سوزن )پین هول)‬
‫‪3۰9‬‬ ‫‪ -۰-9-6‬آزمایش تجزیة شیمیایی‬
‫‪31۰‬‬ ‫‪ -1-9-6‬آزمایش هیدرومتری دوگانه برای شناسایی واگرایی‬
‫‪311‬‬ ‫‪ -9-9-6‬آزمایش کرامب برای شناسایی واگرایی‬
‫‪319‬‬ ‫‪ -9-6‬روشهای صحرایی شناسایی خاکهای واگرا‬
 ‫فصل هفتم‬
‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪319‬‬ ‫‪ -3-0‬مقدمه‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -۰-0‬روشهای مختلف تحلیل تراوش در سدها‬
‫‪391‬‬ ‫‪ -1-0‬روشهای آببندی پی سد‬
‫‪390‬‬ ‫‪ -9-0‬محاسبة نشت از پی یک سد بدون آببند‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -9-0‬محاسبة نشت از پی باوجود بالنكت رسی‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -6-0‬محاسبة نشت از پی باوجود ترانشة رسی‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -0-0‬محاسبة نشت از پی باوجود دیوار آببند‬
‫‪391‬‬ ‫‪ -9-0‬محاسبة نشت در سیستمهای ترکیبی‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -3-0‬حل دو مسئلة نمونه از محاسبة نشت برای پی سد‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -39-0‬محاسبة نشت از بدنة سد‬
‫‪363‬‬ ‫‪ -33-0‬تحلیل تراوش با نرمافزار‬
‫‪361‬‬ ‫‪ -3۰-0‬حل یک نمونه با استفاده از نرمافزار ‪Seep/w‬‬
‫‪369‬‬ ‫‪ -31-0‬مثال نمونه از محاسبة نشت برای بدنة سد همگن‬
‫‪360‬‬ ‫‪ -39-0‬مثال نمونه از محاسبة نشت برای بدة سد خاکی هستهدار‬
‫‪369‬‬ ‫‪ -39-0‬تحلیل تراوش با ترسیم شبكة جریان‬
‫‪30۰‬‬ ‫‪ -36-0‬نشت و گرادیان هیدرولیكی مجاز‬
‫‪30۰‬‬ ‫‪ -30-0‬پدیدههای مخرب ناشی از گرادیان هیدرولیكی باال‬
‫فصل هشتم‬
‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫‪300‬‬ ‫‪ -3-9‬مقدمه‬
‫‪309‬‬ ‫‪ -۰-9‬طراحی ضخامت فیلتر‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -1-9‬طراحی دانهبندی فیلتر‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -3-1-9‬طراحی دانهبندی فیلتر بر مبنای روش ترزاقی‬
‫‪39۰‬‬ ‫‪ -۰-1-9‬طراحی دانهبندی فیلتر بر مبنای روش ‪USBR‬‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -1-1-9‬طراحی دانهبندی فیلتر بر مبنای آزمایش ‪NEF‬‬
‫‪396‬‬ ‫‪ -9-1-9‬نكاتی پیرامون طراحی فیلتر‬
‫‪390‬‬ ‫‪ -9-9‬طراحی زهكشها‬
‫‪399‬‬ ‫‪ -3-9-9‬طراحی ابعاد زهكشها‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -۰-9-9‬طراحی دانهبندی زهكشها‬
‫‪333‬‬ ‫‪ -9-9‬طراحی پوشش شیروانیهای سد‬
‫‪33۰‬‬ ‫‪ -3-9-9‬طراحی الیة سنگچین بر اساس رکوردهای اجرایی‬
‫‪331‬‬ ‫‪ -۰-9-9‬طراحی الیة سنگچین بر اساس روابط تجربی‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -1-9-9‬طراحی فیلتر زیر الیة سنگچین‬
‫‪339‬‬ ‫‪ -9-9-9‬خصوصیات فیزیكی و مكانیكی مصالح مناسب برای سنگچین‬
‫‪336‬‬ ‫‪ -9-9-9‬طراحی پوشش شیروانی پاییندست‬
‫‪336‬‬ ‫‪ -6-9‬مثال از طراحی فیلتر و زهكشها در یک سدخاکی‬
‫فصل نهم‬
‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫‪۰96‬‬ ‫‪ -3-3‬مقدمه‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -۰-3‬بارهای وارد بر سدهای وزنی‬
‫‪۰30‬‬ ‫‪ -1-3‬ترکیب بارگذاری‬
‫‪۰39‬‬ ‫‪ -9-3‬معیارهای ارزیابی پایداری سدهای وزنی‬
‫‪۰33‬‬ ‫‪ -9-3‬روشهای تحلیل سدهای وزنی‬
‫‪۰۰۰‬‬ ‫‪ -6-3‬مسائل حل شده‬
‫فصل دهم‬
‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪۰19‬‬ ‫‪ -3-39‬مقدمه‬
‫‪۰13‬‬ ‫‪ -۰-39‬روشهای مختلف تحلیل پایداری‬
‫‪۰11‬‬ ‫‪ -1-39‬تعریف ضریب اطمینان‬
‫‪۰19‬‬ ‫‪ -9-39‬انواع روشهای تعادل حدی‬
‫‪۰19‬‬ ‫‪ -3-9-39‬شیبهای نامحدود‪:‬‬
‫‪۰10‬‬ ‫‪ -۰-9-39‬روش دایرة سوئدی‬
‫‪۰19‬‬ ‫‪ -1-9-39‬روش سطح لغزش صفحهای‬
‫‪۰19‬‬ ‫‪ -9-9-39‬روش چندگوهای‪:‬‬
‫‪۰13‬‬ ‫‪ -9-9-39‬روشهای مبتنی بر قطعات قائم‬
‫‪۰91‬‬ ‫‪ -9-39‬انتخاب روش مناسب تحلیل‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -6-39‬حالتهای مختلف تحلیل پایداری‬
‫‪۰96‬‬ ‫‪ -0-39‬انتخاب نوع تحلیل‬
‫‪۰93‬‬ ‫‪ -9-39‬حالتهای مختلف تحلیل پایداری برای یک سدخاکی‬
‫‪۰93‬‬ ‫‪ -3-9-39‬پایان ساخت‬
‫‪۰93‬‬ ‫‪ -۰-9-39‬تراوش پایدار – مخزن پر‬
‫‪۰9۰‬‬ ‫‪ -1-9-39‬تراوش پایدار – مخزن نیمهپر‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -3-39‬پارامترهای مصالح بدنه و پی‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -3-3-39‬روشهای تعیین مشخصات فیزیكی و مكانیكی مصالح پی‬
‫‪۰96‬‬ ‫‪ -۰-3-39‬روشهای تعیین مشخصات فیزیكی و مكانیكی مصالح بدنه‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -39-39‬استفاده از نرمافزار برای تحلیل پایداری شیبها‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -3-39-39‬تحلیل شبهاستاتیک سد نمونة شمارة یک‬
‫‪۰69‬‬ ‫‪ -۰-39-39‬تحلیل شبهاستاتیک سد نمونة شماره ‪۰‬‬
‫‪۰63‬‬ ‫‪ -33-39‬نمودارهایی برای تخمین سریع و تقریبی ضریب اطمینان شیبهای ساده‬
‫‪۰03‬‬ ‫‪ -3۰-39‬مسائل حل شده‪:‬‬
‫فصل یازدهم‬
‫تحلیل تنش‪-‬کرنش سدهای خاکی‬
‫‪۰09‬‬ ‫‪ -3-33‬مقدمه‬
‫‪۰03‬‬ ‫‪ -۰-33‬تحلیل تنشهای اولیه در ساختگاه‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -1-33‬تحلیل الیه به الیه‬
‫‪۰93‬‬ ‫‪ -9-33‬تحلیل آبگیری اولیه‬
 ‫‪۰9۰‬‬ ‫‪ -9-33‬تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی با استفاده از نرمافزار‬
‫‪۰91‬‬ ‫‪ -6-33‬قوسزدگی‬
‫‪۰96‬‬ ‫‪ -0-33‬ترکخوردگی در سدهای خاکی‬
‫‪۰99‬‬ ‫‪ -9-33‬نشستهای اختالفی در بدنة سد‬
‫‪۰93‬‬ ‫‪ -3-33‬شكست هیدرولیكی‬
‫‪۰3۰‬‬ ‫‪ -39-33‬توصیههایی برای جلوگیری از وقوع شكست هیدرولیكی‬
‫‪۰39‬‬ ‫‪ -33-33‬شكست ذرات در مصالح سنگریز‬
‫فصل دوازدهم‬
‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫‪۰30‬‬ ‫‪ -3-3۰‬مقدمه‬
‫‪۰33‬‬ ‫‪ -۰-3۰‬تحلیل شبهاستاتیک‬
‫‪199‬‬ ‫‪ -3-۰-3۰‬محدودیتها و مزایای روش شبهاستاتیک‬
‫‪193‬‬ ‫‪ -۰-۰-3۰‬ضریب شتاب شبهاستاتیک (ضریب زلزله)‬
‫‪191‬‬ ‫‪ -1-۰-3۰‬ضریب شتاب شبه استاتیک قائم‬
‫‪199‬‬ ‫‪ -1-3۰‬تحلیل دینامیكی‬
‫‪190‬‬ ‫‪ -9-3۰‬تحلیل تغییر مكانهای ماندگار‬
‫‪199‬‬ ‫‪ -3-9-3۰‬روش بلوک لغزشی نیومارک‬
‫‪13۰‬‬ ‫‪ -۰-9-3۰‬روش سید و مكدیسی‬
‫‪139‬‬ ‫‪ -9-3۰‬محدودة کاربرد روشهای مختلف تحلیل لرزهای بر اساس نشریة ‪6۰9‬‬
‫‪130‬‬ ‫‪ -3-9-3۰‬درجهبندی اهمیت سد بر اساس پتانسیل خطر‬
‫‪139‬‬ ‫‪ -۰-9-3۰‬تحلیلهای موردنیاز در طرح لزرهای سدها‬
‫‪1۰9‬‬ ‫‪ -6-3۰‬روانگرایی در سدهای خاکی‬
‫‪113‬‬ ‫مراجع‬
‫‪110‬‬ ‫واژهنامه‬
 ‫فصل اول‬

‫كلياتی دربارۀ انواع سدها‬

‫‪-3-3‬مقدمه‬
‫آب یكی از نعمتهای خداوند متعال است که نقش قابلمالحظهای در آبادانی و پیشرفت کشورها‬
‫دارد‪ .‬تأمین آب برای مصارف خانگی از اولین مسئولیتهای هر دولتی محسوب میشود‪ .‬عالوه بر‬
‫این‪ ،‬برای دستیابی به یک کشاورزی موفق الزم است آب بهصورت کنترلشده و برنامهریزیشده به‬
‫مزارع انتقال یابد‪ .‬برای تأمین این دو نیاز اصلی (یعنی آب مصارف خانگی و کشاورزی) از هزاران‬
‫سال پیش سدسازی مرسوم بوده است‪ .‬در قرنهای اخیر تولید برق از طریق انرژی برقآبی در شمار‬
‫دیگر مزایای سدسازی قرارگرفته است‪ .‬درواقع دسترسی به انرژی ارزان یكی از کلیدیترین عوامل‬
‫موفقیت صنعت است‪ .‬کارخانههای سیمان‪ ،‬ذوبآهن و تولید فوالد‪ ،‬صنایع خودروسازی‪ ،‬پاالیشگاه‪-‬‬
‫های نفت‪ ،‬صنایع معدنی و موارد دیگر همه نیاز به برقدارند و سدسازی میتواند بخشی از انرژی‬
‫موردنیاز صنعت را با نیروگاههای برقآبی تأمین کند‪ .‬مقدمة مذکور حاکی از آن است که سدسازی‬
‫یكی از نقاط اجباری در طرح جادة توسعه و پیشرفت هر کشوری محسوب میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪36‬‬
‫این فصل دربارة تاریخچة سدسازی و اصول کلی طرحهای سدسازی بحث واقع میشود‪ .‬در‬
‫اطالعات این فصل برای آنکه دانشجویان تصویر درستی از جایگاه سدسازی در مهندسی عمران‬
‫بیابند‪ ،‬ضروری است‪ .‬ضمن آنکه موقعیت فعلی پروژههای سدسازی کشور نیز روشنشده است‪.‬‬

‫‪ -2-3‬انواع سدها‬
‫پروژههای سدسازی بهمنظور مهار آب و استفادة بهینه از آن طراحی میشوند‪ .‬گرچه یک پروژة‬
‫سدسازی مشتمل بر سد‪ ،‬سرریز‪ ،‬سیستم آبگیری و احتماالً تصفیهخانة آب یا نیروگاه برقآبی است‪،‬‬
‫ولی طراحی سد مهمترین بخش این پروژه را تشكیل میدهد‪ .‬سدها ازلحاظ مصالح مورداستفاده در‬
‫ساخت بدنة سد‪ ،‬شكل هندسی سد و عملكرد سد باهم تفاوت دارند‪ .‬بر همین اساس چند‬
‫تقسیمبندی مختلف برای بیان انواع سدها وجود دارد که تفاوت آنها در معیار تقسیمبندی است‪.‬‬
‫معیار تقسیمبندی سدها میتواند جنس بدنة سد و یا نوع عملكرد آن باشد‪ .‬درگذشته سدها با مصالح‬
‫بنایی ساخته میشدند‪ ،‬ولی از ابتدای قرن نوزدهم‪ ،‬ساخت سدهای خاکی و بتنی جدید در تمام‬
‫کشورها معمول گردیده است‪ .‬سدها بر اساس جنس بدنه به سه دستة زیر تقسیم میشوند‪:‬‬
‫‪ ‬سدهای خاکی (شامل سدهای همگن‪ ،‬هستة رسی‪ ،‬سنگریز با رویة بتنی‪ ،‬هسته آسفالتی و‬
‫ناحیهبندی شده)‬
‫‪ ‬سدهای بتنی (شامل سدهای وزنی‪ ،‬پشتبنددار‪ ،‬بتن غلطكی‪ ،‬بتنی قوسی)‬
‫‪ ‬سدهای الستیكی‬
‫همچنین سدها ازنظر نوع عملكرد به هفت دستة اصلی زیر تقسیم میشوند‪:‬‬
‫‪ ‬سدهای مخزنی‬
‫‪ ‬سدهای تنظیمی‬
‫‪ ‬سدهای انحرافی‬
‫‪ ‬سدهای باطله یا رسوبگیر‬
‫‪30‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫‪ ‬سدهای تفریحی‬
‫‪ ‬سدهای تبخیری‬
‫‪ ‬سدهای زیرزمینی‬

‫‪ -3-2-3‬سدهاي خاكی‬
‫سدهای خاکی قدیمیترین نوع سدها هستند که از ارتفاعهای کم (در حد ‪ 1‬متر) تا ارتفاعهای بیشتر‬
‫از ‪ 199‬متر ساختهشدهاند‪ .‬این سدها از دو قسمت اصلی هسته و پوسته تشكیلشدهاند‪ .‬هسته وظیفة‬
‫آببندی و پوسته وظیفة تأمین پایداری سد را به عهدهدارد‪ .‬هسته میتواند از خاک رس‪ ،‬آسفالت یا‬
‫بتن باشد‪ .‬اخیراً هستههایی از مواد پلیمری (ژئوسینتتیک) هم ساختهشده است‪ .‬در سدهای رویه بتنی‬
‫هسته در وجه باالدست سد قرار دارد و از جنس بتن است‪ .‬در شكل (‪ )3-3‬بهصورت شماتیک مقطع‬
‫انواع سدهای خاکی نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-3‬مقطع شماتیک انواع سدهای خاکی‬

‫‪ -3‬سد همگن با زهكش پنجه ‪ -۰‬سد همگن با زهكش دودکشی ‪ -1‬سد خاکی با هستة رسی‬
‫‪ -9‬سد سنگریز با هستة رسی (ناحیهبندی شده) ‪ -9‬سد سنگریز با رویة بتنی ‪ -6‬سد خاکی با هستة آسفالتی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39‬‬
‫پوسته از شن و ماسه یا سنگ درست میشود‪ .‬منابع اصلی تأمین شن و ماسه‪ ،‬رودخانهها هستند‪،‬‬
‫ولی مصالح سنگی در بسیاری از مواقع با انفجار در معادن کوهی تأمین میشوند‪ .‬درهرصورت مصالح‬
‫پوسته باید زاویة اصطكاک داخلی باالیی داشته باشند‪ .‬سدهای خاکی ناحیهبندی شده‪ ،‬عالوه بر هستة‬
‫رسی‪ ،‬یک ناحیة انتقالی از شن و ماسه و یک پوسته از سنگریز دارند‪.‬‬

‫‪ -2-2-3‬سدهاي بتنی‬
‫سدهای بتنی از بتن غیرمسلح یا بتن مسلح ساخته میشوند‪ .‬حجم بدنة این سدها کمتر از سدهای‬
‫خاکی است‪ ،‬ولی معموالً نیاز به ساختگاه با مقاومت باالیی دارند‪ .‬در شكل (‪ )۰-3‬مقطع انواع سدهای‬
‫بتنی بهصورت شماتیک نشان دادهشده است‪ .‬در ادامه چهار گروه اصلی سدهای بتنی معرفی میگردد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰-3‬مقطع شماتیک انواع سدهای بتنی‬

‫باال راست‪ :‬سد وزنی؛ باال چپ‪ :‬سد بتن غلطكی؛ پایین راست‪ :‬سد بتنی قوسی؛ پایین چپ‪ :‬سد پشتبنددار‬
‫‪33‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫سدهاي بتنی وزنی‪ 3‬که نیروهای ثقلی در آنها مقاومت الزم برای حفظ تعادل و پایداری سد‬
‫را تأمین مینمایند و عموماً تاج آنها در راستای یک خط مستقیم است‪ .‬در قدیم سدهای کوتاه بتنی‬
‫از نوع وزنی طراحی میشدند‪ .‬این سدها از بتن غیرمسلح ساخته میشدند و مقطع عریضی داشتند‪.‬‬
‫بهعبارتدیگر شبیه یک دیوار وزنی عمل میکردند و حجم بتن مصرفی آنها خیلی زیاد بود‪ .‬امروزه‬
‫از این سدها کمتر استفاده میشود و جای خود را به سایر گزینههای بتنی دادهاند‪.‬‬

‫شكل (‪ :)1-3‬مقطع (سمت چپ) و پالن (سمت راست) برای یک سد بتنی وزنی‬

‫سدهاي پشتبنددار‪ ۰‬که در آنها ممان اینرسی مقطع با استفاده از پشتبندها تأمین میشود و‬
‫بر همین اساس حجم بتن مصرفی آنها از سدهای وزنی کمتر است‪ .‬در بسیاری از پروژههای‬
‫سدسازی طی سالهای ‪ 3399‬تا ‪ 3399‬در سطح دنیا از این روش استفادهشده است‪ .‬در ایران سد‬
‫لتیان تهران و چندین سد دیگر که قبل از انقالب ساختهشدهاند از این نوع هستند‪ .‬در سالهای اخیر‬
‫باوجود سدهای بتنی قوسی‪ ،‬سدهای پشتبنددار کمتر بهعنوان گزینة برتر سد بتنی معرفی میشوند‪.‬‬

‫سد بتن غلطکی‪ 1‬نوعی از سد بتنی است که در آن بتن مصرفی دارای مصالح شن درشت با‬
‫ابعاد تا ده سانتیمتر است‪ .‬عالوه بر این درصد زیادی پوزوالن باسیمان مصرفی مخلوط میشود تا‬
‫حرارت بتن کاهش یابد‪ .‬همچنین برای جاگیری مناسب بتن آن را مانند خاک غلطک میزنند و در‬

‫‪1‬‬
‫‪gravity dams‬‬
‫‪2‬‬
‫‪buttress dams‬‬
‫‪3‬‬
‫‪rcc‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9‬‬
‫الیههای نیم تا یک متری اجرا میکنند‪ .‬بتن غلطكی بتنی است که اسالمپ آن صفر است و بهمنظور‬
‫حمل پخش و تراکم آن از ماشینآالت عملیات خاکی استفاده میشود‪ .‬بتن غلطكی باید آنقدر خشک‬
‫باشد که بتواند تقریباً نظیر دانههای خاک بهراحتی پخش شود و بهوسیلة ماشینآالت متراکم کننده‬
‫نظیر غلطک متراکم گردد‪ .‬بتن غلطكی مقاومت کمتری نسبت به بتن معمولی دارد و معموالً مقاومت‬
‫فشاری تکمحوری نمونههای آن بین ‪ 399‬تا ‪ ۰99‬کیلوگرم بر سانتیمتر مربع است‪ .‬بر همین اساس‬
‫مقطع سدهای بتن غلطكی عریضتر از سدهای وزنی است‪ .‬البته از سدهای خاکی عریضتر نیست‬
‫و درواقع حجم بدنة یک سد بتن غلطكی بین سدهای خاکی و سد بتنی قرار دارد‪ .‬قابلذکر است که‬
‫در برخی از سدهای بتنی بخشی از مقطع سد از بتن غلطكی و بخش دیگری از آن از بتن معمولی‬
‫ساخته میشود‪.‬‬

‫سدهاي قوسی‪ 3‬نازکترین نوع سد و کمحجمترین سدها هستند‪ .‬بر همین اساس سطح مقطع‬
‫کمتری دارند و تنش در زیر این سدها بسیار بیشتر از سایر انواع سدهاست‪ .‬سدهای قوسی بهصورت‬
‫انحنادار ساخته میشوند تا توزیع تنشها در بدنة سد بهتر باشد و از طرف دیگر نیروی برشی در‬
‫تكیهگاه سد به نحو مناسبتری انتقال یابد‪ .‬معموالً سدهای بتنی قوسی هم در مقطع و هم در ارتفاع‬
‫انحنادارند‪ ،‬لذا به آنها بتنی دو قوسی گفته میشود‪ .‬این نوع سدها که برای درّههای تنگ مناسب‬
‫هستند‪ ،‬عموماً بیشترین نیروهای وارده بر سد را به جناحین و قسمت کمی از آنها را به سنگ کف‬
‫در بستر رودخانه منتقل میکنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪arch dams‬‬
‫‪۰3‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬

‫شكل (‪ :)9-3‬پالن (سمت راست) و مقطع شماتیک (سمت چپ) برای یک سد بتنی دو قوسی‬

‫شكل (‪ :)9-3‬مقطع شماتیک (سمت راست) و تصویر (سمت چپ) برای یک سد بتنی یک قوسی‬

‫الستيکی‪3‬‬ ‫‪ -1-2-3‬سدهاي‬
‫سدهای الستیكی درواقع سدهایی کوچک با ارتفاع کمتر از ‪ 6‬متر هستند که کاربرد محدودی دارند‪.‬‬
‫سد الستیكی از ورقههای الستیكی با مقاومت کششی باال ساختهشده که بهصورت مانعی جلو آب‬

‫‪1‬‬
‫‪rubber dams‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰‬‬
‫قرار میگیرد‪ .‬درواقع قسمت میانی این ورقههای الستیكی با آب یا هوا پر میشود و به این صورت‬
‫یک دیوار در مقابل آب ساخته میشود‪.‬‬

‫مخزنی‪3‬‬ ‫‪-4-2-3‬سدهاي‬
‫این نوع سدها مهمترین نوع سد هستند و بیشترین کاربرد رادارند‪ .‬عملكرد اصلی سد مخزنی‪ ،‬ذخیرة‬
‫آب است‪ ،‬بنابراین ارتفاع این سدها به نحوی طراحی میشود که مخزن سد بتواند حجم آب موردنظر‬
‫را ذخیره کند‪ .‬از آب ذخیرهشده ممكن است برای تأمین آب شرب‪ ،‬کشاورزی یا رفع نیاز نیروگاه‬
‫برقآبی استفاده شود‪ .‬سدهای بلند دنیا غالباً سد مخزنی هستند‪ .‬در ایران هم اکثر سدهای بزرگ نظیر‬
‫مارون‪ ،‬مسجدسلیمان‪ ،‬گتوند و الر‪ ،‬سد مخزنی هستند‪ .‬سد خاکی کرخه بزرگترین مخزن در میان‬
‫سدهای ایران را دارد‪.‬‬

‫تنظيمی‪2‬‬ ‫‪ -5-2-3‬سدهاي‬

‫سدهای تنظیمی برای تنظیم دبی آب رودخانه احداث میشوند‪ .‬بهعبارتدیگر این سدها حجم کمی‬
‫از آب را در خود ذخیره میکنند‪ ،‬سپس آن را بهصورت تنظیمشده به پاییندست ارسال میکنند‪.‬‬
‫معموالً این سدها در پاییندست سدهای مخزنی احداث میشوند‪ .‬در سدهایی که نیروگاه برقآبی‬
‫دارند‪ ،‬معموالً نیروگاه فقط ‪ 9‬ساعت برق تولید میکند‪ ،‬درحالیکه مزارع پاییندست بهصورت ‪۰9‬‬
‫ساعته به آب نیاز دارند‪ .‬در این حالت آب خروجی از نیروگاه در پشت سد تنظیمی جمعآوری‪ ،‬و‬
‫بهصورت منظم به مزارع پاییندست ارسال میگردد‪.‬‬
‫سد تنظیمی دزفول بهمنظور کنترل و تنظیم مجدد آب خروجی از سد مخزنی دز و تأمین آب‬
‫ورودی به شبكه بر مبنای ‪ ۰99‬مترمكعب بر ثانیه در شبانهروز و عبور جریان سیالبی معادل ‪6999‬‬
‫مترمكعب بر ثانیه طراحیشده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪reservoir dam‬‬
‫‪2‬‬
‫‪regulatory dam‬‬
‫‪۰1‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫انحرافی‪3‬‬ ‫‪ -6-2-3‬سدهاي‬
‫وقتی ارتفاع مزارع باالتر از سطح آب رودخانه است‪ ،‬برای آنکه بهاصطالح آب بر مزارع سوار شود‬
‫الزم است آب رودخانه از باالدست منحرف شود و با شیبی کمتر از شیب رودخانه به مزارع منتقل‬
‫گردد‪ .‬این کار در پروژههای کوچک توسط بند انحرافی انجام میشود که ارتفاع کمی دارد‪ .‬برای‬
‫پروژههای بزرگ سد انحرافی احداث میشود‪ .‬در شكل (‪ )6-3‬بهصورت شماتیک عملكرد یک سد‬
‫انحرافی نمایش دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-3‬نحوه عملكرد یک سد انحرافی در رساندن آب به مزارع مشرفبه رودخانه‬

‫در بسییییاری از موارد سیییدهای انحرافی بزرگ را به نحوی طراحی میکنند که هر دو وظیفة‬
‫تنظیم و انحراف آب را انجام دهند‪ .‬اینگونه سدها را سد انحرافی‪ -‬تنظیمی مینامند‪ .‬سد انحرافی‪-‬‬
‫تنظیمی پای پل در پاییندست سد مخزنی کرخه یكی از بزرگترین سدهای انحرافی کشور است‪.‬‬
‫این سیید باهدف انحراف آب به کانال پای پل به میزان ‪ 9۰‬مترمكعب در ثانیه برای آبیاری ‪ 69‬هزار‬
‫هكتار از زمینهای دشیییتهای پای پل‪ ،‬تنظیم آب خروجی از سییید مخزنی کرخه و تولید انرژی‬
‫برقآبی به میزان هشت مگاوات ساختهشده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪diversion dam‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9‬‬

‫شكل (‪ :)0-3‬سد انحرافی تنظیمی پای پل در خوزستان‬

‫‪ -7-2-3‬سدهاي باطله یا رسوبگير‬

‫سدهای باطله‪ 3‬مخازن بزرگ مصنوعی یا طبیعی هستند که برای انباشت و نگهداری پسماند حاصل‬
‫از فعالیتهای معدنی مورداستفاده قرار میگیرند‪ .‬درواقع مواد زائد یک کارخانه که بهصورت سیال‬
‫هستند در مخزن این سدها ذخیره میشوند و به این وسیله از آلودگی محیطزیست توسط این مواد‬
‫زائد جلوگیری میشود‪ .‬ارتفاع سد باطله معموالً با افزایش عمر معدن تولیدکنندة پسماند افزایش‬
‫مییابد‪ .‬بر همین اساس معموالً یک سد اصلی‪ ۰‬احداث میشود و ارتفاع آن با افزایش حجم پسماندها‬
‫افزایش مییابد‪ .‬برای تأمین مصالح بدنة سد در بسیاری از موارد از همان ضایعات سنگی معدن‬
‫استفاده میشود‪ .‬نمونهای از سدهای باطله در معادن مس سرچشمه و مس سونگون احداثشده‬
‫است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪tailing dams‬‬
‫‪2‬‬
‫‪starter dam‬‬
‫‪۰9‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬

‫شكل (‪ :)9-3‬نحوة افزایش ارتفاع و ساخت سدهای باطله‬

‫‪ -8-2-3‬سدهاي تفریحی‬

‫سدهای تفریحی برای ایجاد یک دریاچة مصنوعی بهمنظور شنا‪ ،‬قایقرانی و دیگر اهداف تفریحی‬
‫احداث میگردند‪ .‬سدهای دریاچة کیو خرمآباد و دریاچة چیتگر تهران در شمار سدهای تفریحی‬
‫هستند‪ .‬در سد تفریحی دریاچة چیتگر تهران از ژئوممبرین برای آببندی استفادهشده است‪.‬‬

‫‪ -3-2-3‬سدهاي تبخيري‬
‫سدهای تبخیری که گاهی حوضچههای تبخیری هم نامیده میشوند‪ ،‬برای جلوگیری از ورود آبهای‬
‫نامطلوب به محدودة سایر منابع آب احداث میگردند‪ .‬تفاوت این سدها با سدهای باطله در آن‬
‫است که در اینجا اساس طراحی حجم مخزن بر تعادل بین حجم آورد ورودی و حجم تبخیر از‬
‫سطح مخزن سد است‪ .‬در اطراف تبریز چندین سد تبخیری برای جلوگیری از ورود آبهای شور‬
‫به دریاچة سد شهید مدنی احداثشده است‪ .‬درواقع در مخزن این سدها آبهای شور جمعآوری‬
‫و بهمرورزمان تبخیر میشوند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰6‬‬
‫‪ -31-2-3‬سدهاي زیرزمينی‬
‫سدهای معمولی برای مهار آبهای سطحی و آبهای جاری در رودخانهها احداث میشوند‪ .‬در‬
‫مقابل‪ ،‬سدهای زیرزمینی‪ 3‬برای مهار آبهای زیرزمینی و ذخیرة آب در الیههای زیرزمین طراحی‬
‫میگردند‪ .‬درواقع این سدها یک المان آببند در داخل خاک هستند که سطح آب زیرزمینی در پشت‬
‫آن باال میآید و حجم زیادی از آبهای زیرزمینی در درون زمین ذخیره میگردد‪ .‬آب ذخیرهشده را‬
‫میتوان بهصورت ثقلی و یا با پمپاژ آب از چاه به مقاصد موردنظر رساند‪ .‬در برخی موارد سدهای‬
‫زیرزمینی برای جلوگیری از ورود آبهای آلودة زیرزمینی به حریم آبهای باکیفیت مناسب طراحی‬
‫میگردند‪ .‬در شكل (‪ )3-3‬نمونهای از سدهای زیرزمینی نشان دادهشده است‪ .‬محل احداث سدهای‬
‫آب زیرزمینی بهتر است در درههای باریک انتخاب شود‪ ،‬چراکه در این صورت حجم بدنة سد‬
‫کاهش مییابد و هزینه ساخت آن زیاد نمیشود‪.‬‬

‫شكل (‪ : )3-3‬مقطع شماتیک از یک سد زیرزمینی‬

‫سییدهای زیرزمینی نسییبت به روشهای متداول ذخیرة سییطحی آب‪ ،‬از مزایای زیر برخوردار‬
‫هستند‪:‬‬

‫‪ ‬برخالف سدهای روزمینی‪ ،‬حجم مخزن در اثر رسوبگذاری کاهش نمییابد‪.‬‬

‫‪ ‬برخالف سدهای روزمینی‪ ،‬بخشی از زمین برای مخزن اشغال نمیشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪underground dam / underground barrier‬‬
‫‪۰0‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫‪ ‬سدهای زیرزمینی در معرض تبخیر و خرابی ناشی از طغیانهای شدید نیستند‪.‬‬
‫‪ ‬آب ذخیرهشده نسبت به سدهای روزمینی کمتر آلوده میشود‪.‬‬
‫‪ ‬هزینة ساخت این نوع سدها بسیار پایینتر از سایر سدهاست‪.‬‬

‫‪ -1-3‬تاریخچة سدسازي در ایران و جهان‬

‫سدسازی و دانش مهندسی آب در ایران‪ ،‬سابقة درخشان چند هزارساله دارد‪ .‬بررسیهای تاریخی‬
‫نشان میدهد که ساخت بندهای انحرافی‪ ،‬شبكههای جمعآوری فاضالب و قناتها در ایران بیش از‬
‫‪ ۰999‬سال قدمت دارد و ایران در این زمینه پیشتاز صنعت آب بوده است‪ .‬در حفاریهای‬
‫باستان شناسی به بقایای آبگیر‪ ،‬مخازن آب سدها با سرریزها و مجاری تخلیه و حتی شبكههای‬
‫فاضالب دستیافتهاند که عمر آنها به ‪ 699‬تا ‪ 3999‬سال قبل از میالد میرسد‪ .‬عالوه بر این اختراع‬
‫قنات توسط ایرانیها و بیش از هزار سال قبل از میالد صورت گرفته است‪( .‬فرهنگی‪)3191 ،‬‬
‫سد کبار‪ ،‬قدیمیترین سد قوسی جهان با قدمت هزارساله در ‪ ۰9‬کیلومتری جنوب قم همچنان‬
‫پابرجاست‪ .‬این سد در دورة ساسانیان پایهریزی شده و همچنان دشت کبار را آبیاری میکند و‬
‫کشاورزی منطقه را رونق بخشیده است‪ .‬مخزن سد ‪ 999‬هزار مترمكعب ظرفیت دارد و ارتفاع آن از‬
‫کف رودخانه ‪ ۰9‬متر و طول تاج آن نیز ‪ 99‬متر است‪ .‬همچنین سد کریت در طبس با ارتفاع ‪ 69‬متر‬
‫تا اوایل قرن بیستم بلندترین سد جهان بود (فرهنگی‪ )3191،‬که اهلفن آن را بارزترین و البته‬
‫ناشناختهترین دستاورد صنعت سدسازی ایران درگذشته میدانند‪ .‬سد کریت که هماکنون حدود ‪669‬‬
‫‪Kuros and Khaneiki,‬‬ ‫سال قدمت دارد‪ ،‬با عرض تاج یک متر هنوز هم نازکترین سد جهان است‬
‫)‪.)2007‬‬
‫چندین پل در اصفهان در دوره صفویه (اوایل قرن یازدهم) ساختهشده است که هم کارآیی‬
‫یکبند آبگیر رادارند و هم نقش پل را ایفاء مینمایند‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬معماری زیبای آنها نشان از‬
‫تأکید مهندسین ایرانی بر تلفیق هنر و مهندسی را در ساخت بناهای مذکور دارد‪ .‬در ارتباط با طراحی‬
‫شبكههای آب‪ ،‬حدود ‪ 9۰9‬سال پیش شیخ بهایی تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زایندهرود به‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9‬‬
‫محلهها و باغات شهر اصفهان را ارائه کرده است‪ .‬او با محاسبه دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی‬
‫مناطق مختلف اصفهان‪ ،‬حومه و کوهستانهای اطراف و همچنین سرچشمه زایندهرود‪ ،‬طرح دقیق‬
‫نهرها و شیب و عرض جویبارها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل‪ ،‬به اختالف چندین ساله‬
‫مردم این منطقه پایان داد‪ .‬آثار تاریخی موجود نشان میدهد که درگذشته حداقل ‪ 69‬بند و یا سد در‬
‫نقاط مختلف کشور وجود داشته است (وفائیان‪ .)319۰،‬عالوه بر این‪ ،‬ایرانیان در سایر نقاط دنیا نظیر‬
‫یمن‪ ،‬مصر‪ ،‬هندوستان‪ ... ،‬نیز سازههای آبی متعددی ساختهاند‪.‬‬
‫در دوره معاصر‪ ،‬احداث سد در ایران از سال ‪ 3399‬آغاز شد‪ .‬سیزده سد بزرگ ایران با کمک‬
‫مهندسان و مشاوران خارجی در طول دو دهه قبل از انقالب اسالمی ساختهشده است‪ .‬در سالهای‬
‫‪ 3190‬تا ‪ 3160‬به علت درگیر شدن ایران در جنگی ناخواسته سدسازی رشد چندانی نداشت و فقط‬
‫‪ 0‬سد بزرگ به بهرهبرداری رسید‪ .‬در دوران پس از جنگ‪ ،‬در ایران ظرفیت و توان سدسازی به میزان‬
‫قابلتوجهی افزایش یافت‪ .‬هماکنون حدود ‪ ۰99‬شرکت پیمانكاری‪ 09 ،‬شرکت مشاور و ‪ 19‬شرکت‬
‫بزرگ درزمینة سدسازی فعالیت دارند‪ .‬آمارها نشان میدهد که تا سال ‪3133‬حدود ‪ 309‬سد بزرگ‬
‫در ایران ساختهشده است و دو برابر این تعداد هم همچنان در دست مطالعه است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)39-3‬بند‪ -‬پل خواجو در اصفهان تلفیقی از مهندسی و هنر (مربوط به اوایل قرن یازدهم هجری)‬
‫‪۰3‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫در میان سییدهای ایرانی‪ ،‬هماکنون سیید بتنی دو قوسییی کارون چهار با ارتفاع ‪ ۰19‬متر عنوان‬
‫بلندترین سییید و سییید خاکی کرخه با حجم مخزن بیش از ‪ 9‬میلیارد مترمكعب و ارتفاع ‪ 3۰0‬متر‬
‫عنوان بزرگترین مخزن سد ک شور را به خود اخت صاص داده ا ست‪ .‬همچنین سد بتنی دو قو سی‬
‫بختیاری که به ارتفاع ‪ 139‬متر در حال ساخت است‪ ،‬در صورت اتمام موفقیتآمیز عنوان بلندترین‬
‫سییید دنیا را دوباره به ایران برخواهد گردانید‪ .‬هماکنون عنوان بلندترین سییید دنیا در اختیار سییید‬
‫سیینگریز نورک (به معنی نورک کوچک) در تاجیكسییتان به ارتفاع حدود ‪ 199‬متر اسییت که در زمان‬
‫حكومت شوروی سابق بر این کشور ساخته شده است‪ .‬قابلذکر است که کشور تاجیكستان برنامه‬
‫سییاخت یک سیید به ارتفاع حدود ‪ 119‬متر را در دسییت اقدام قرار داده اسییت‪ .‬در جدول (‪)3-3‬‬
‫مشخصات برخی از سدهای ایران که ارتفاع آنها بیش از ‪ 19‬متر است آورده شده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)33-3‬سد جگین در استان هرمزگان از نوع بتن غلطكی به ارتفاع ‪ 09‬متر‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪19‬‬

‫شكل (‪ :)3۰-3‬سد بتنی دو قوسی دز در شمال خوزستان به ارتفاع ‪ ۰91‬متر در سال ‪ 319۰‬ساختهشده‬
‫است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)31-3‬سد سنگریز با هستة رسی مسجدسلیمان به ارتفاع ‪ 300‬متر‬

‫‪13‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬

‫شكل (‪ :)39-3‬سد سنگریز با رویه بتنی سیاهبیشه به ارتفاع ‪ 99‬متر در میانة جادة کرج ‪ -‬چالوس‬

‫شكل (‪ :)39-3‬سد استقالل میناب از نوع بتنی وزنی پشت بنددار‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰‬‬

‫شكل (‪ :)36-3‬سد لتیان از نوع بتنی وزنی پشت بنددار به ارتفاع ‪ 390‬متر در اطراف تهران‬

‫شكل(‪ :)30-3‬سد خاکی با هستة رسی گتوند در استان خوزستان به ارتفاع ‪ 399‬متر‬
‫‪11‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬

‫شكل (‪ :)39-3‬سد طالقان از نوع خاکی با هستة رسی به ارتفاع ‪ 391‬متر در استان البرز‬

‫عنوان بزرگترین سد دنیا (ازلحاظ حجم مخزن و طول دریاچه) در اختیار سد سه دره‪ 3‬است‬
‫که بر روی رودخانة یانگ تسه کیانگ در چین در سالهای اخیر ساختهشده است‪ ۰9 .‬میلیون‬
‫مترمكعب بتن و نزدیک پانصد هزار تن فوالد در این سد بهکارگیری شده است‪ .‬برای ساخت این‬
‫سد ‪ 339‬میلیون مترمكعب خاک جابهجا گردیده است‪ .‬نیروگاه این سد هماکنون قریب ‪ ۰1‬هزار‬
‫مگاوات(‪ 33‬برابر سد کارون ‪ )1‬برق تولید میکند‪ .‬این سد ‪ 399‬متر ارتفاع‪ 339 ،‬متر عرض و ‪۰193‬‬
‫متر طول دارد‪ .‬سه دره بزرگترین نیروگاه آبی جهان هم هست و با داشتن ‪ ۰6‬توربین درمجموع ‪99‬‬
‫میلیارد کیلووات ساعت برق تولید میکند‪ .‬برای ساخت این سد حدود سه میلیون نفر از ساکنان‬
‫مناطق اطراف مجبور شدهاند محل زندگی خود را ترک کرده و بهجاهای دیگر بروند‪.‬‬
‫هماکنون عنوان بلندترین سد بتنی دنیا در اختیار سد گرند دیكسنس‪ ۰‬در کشور سوئیس است‪.‬‬
‫این سد با ارتفاع ‪ ۰99‬متر و طول تاج ‪ 609‬متر در سال ‪ 3363‬ساختهشده است‪ .‬عالوهبراین‪ ،‬سد بتنی‬
‫قوسی هوور نیز یكی از بزرگترین سدهای ایاالتمتحده است که بر روی رودخانه کلرادو در جنوب‬
‫شرقی شهر الس وگاس در ایالت نوادا بستهشده است‪ .‬این سد تا سال ‪ 3399‬میالدی‪ ،‬بزرگترین‬

‫‪1‬‬
‫‪three gorges dam‬‬
‫‪2‬‬
‫‪grand dixence‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪19‬‬
‫سازه بتنی و بزرگترین نیروگاه برقآبی در جهان بود‪ .‬ارتفاع این سد‪۰۰3‬متر‪ ،‬طول تاج ‪103‬متر‪ ،‬طول‬
‫دریاچه ‪ 399‬کیلومتر‪ ،‬حجم مخزن‪ 19۰99‬میلیون مترمكعب و ظرفیت تخلیه سرریزهای آن‪31199‬‬
‫مترمكعب در ثانیه است‪ .‬ساخت این سد در سال ‪ 3316‬به پایان رسیده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)33-3‬سد هوور در آمریكا از نوع بتنی دو قوسی (یک پل کابلی هم در اطراف آن در دستساخت‬

‫است)‬
‫‪19‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫جدول (‪ :)3-3‬جدول مشخصات برخی از سدهای کشور با ارتفاع بیش از ‪ 399‬متر‬
‫مساحت‬
‫ظرفيت‬
‫شبکه‬ ‫حجم نرمال مخزن‬ ‫ارتفاع سد‬
‫نيروگاه‬ ‫نوع سد‬ ‫نام سد‬
‫پایيندست‬ ‫(ميليون مترمکعب)‬ ‫(متر)‬
‫(مگاوات)‬
‫(هکتار)‬
‫‪-‬‬ ‫‪3999‬‬ ‫‪۰339‬‬ ‫‪۰19‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد کارون ‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪۰999‬‬ ‫‪۰099‬‬ ‫‪۰99‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد کارون ‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪9۰9‬‬ ‫‪1199‬‬ ‫‪۰91‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد دز‬ ‫‪1‬‬
‫سد شهید‬
‫‪۰999‬‬ ‫‪1313‬‬ ‫‪۰99‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫عباسپور‬ ‫‪4‬‬
‫(کارون‪)3‬‬
‫سنگریز با‬
‫‪399‬‬ ‫‪3۰99‬‬ ‫‪369‬‬ ‫سد مارون‬ ‫‪5‬‬
‫هستة رسی‬
‫سنگریز با‬ ‫سد‬
‫‪-‬‬ ‫‪۰999‬‬ ‫‪۰۰9‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪6‬‬
‫هستة رسی‬ ‫مسجدسلیمان‬
‫سنگریز با‬
‫‪۰999‬‬ ‫‪9930‬‬ ‫‪399‬‬ ‫سد گتوند‬ ‫‪7‬‬
‫هستة رسی‬
‫خاکی با هستة‬
‫‪999‬‬ ‫‪9699‬‬ ‫‪3۰0‬‬ ‫سد کرخه‬ ‫‪8‬‬
‫رسی‬
‫سد امیرکبیر‬
‫‪39‬‬ ‫‪۰99‬‬ ‫‪399‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫‪3‬‬
‫کرج‬
‫خاکی با هستة‬ ‫سد الر‬
‫‪339‬‬ ‫‪369‬‬ ‫‪390‬‬ ‫‪31‬‬
‫رسی‬ ‫(تهران)‬
‫سنگریز با‬ ‫سد گاوشان‬
‫‪11999‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪999‬‬ ‫‪316‬‬ ‫‪33‬‬
‫هستة رسی‬ ‫کردستان‬
‫سنگریز با‬
‫‪۰9999‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪339‬‬ ‫‪331‬‬ ‫گلورد نكا‬ ‫‪32‬‬
‫رویه بتنی‬
‫بتنی پشت‬ ‫سد سفیدرود‬
‫‪90‬‬ ‫‪3999‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫‪31‬‬
‫بنددار‬ ‫(منجیل)‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪16‬‬
‫‪39‬‬ ‫‪۰39‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد ساوه‬ ‫‪34‬‬
‫سنگریز با‬ ‫سد شهید‬
‫‪-‬‬ ‫‪163‬‬ ‫‪399‬‬ ‫‪35‬‬
‫هستة رسی‬ ‫مدنی تبریز‬
‫‪09‬‬ ‫‪999‬‬ ‫‪399‬‬ ‫بتنی وزنی‬ ‫سد کوثر‬ ‫‪36‬‬
‫سنگریز با‬ ‫سد نساء‬
‫‪9‬‬ ‫‪369‬‬ ‫‪333‬‬ ‫‪37‬‬
‫رویه بتنی‬ ‫کرمان‬
‫سد شهریار‬
‫‪3۰999‬‬ ‫‪369‬‬ ‫‪099‬‬ ‫‪319‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫‪38‬‬
‫(استور)‬
‫خاکی با هستة‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪3۰1‬‬ ‫سد تهم زنجان‬ ‫‪33‬‬
‫رسی‬
‫‪1۰‬‬ ‫‪163‬‬ ‫‪311‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد جیرفت‬ ‫‪21‬‬
‫سد رئیس علی‬
‫‪۰9‬‬ ‫‪699‬‬ ‫‪39۰‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫‪23‬‬
‫دلواری‬
‫خاکی با هستة‬ ‫سد رامهرمز‪-‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪۰69‬‬ ‫‪331‬‬ ‫‪22‬‬
‫رسی‬ ‫جره‬
‫بتنی قوسی‬ ‫سد سلمان‬
‫‪31‬‬ ‫‪3999‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫‪21‬‬
‫وزنی‬ ‫فارسی‬
‫‪999‬‬ ‫‪1۰39‬‬ ‫‪399‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫سد سیمره‬ ‫‪24‬‬
‫سد شفارود‬
‫‪9‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪393‬‬ ‫بتن غلطكی‬ ‫‪25‬‬
‫گیالن‬
‫سنگریز با‬ ‫سد شهرچای‬
‫‪-‬‬ ‫‪۰۰9‬‬ ‫‪339‬‬ ‫‪26‬‬
‫هستة رسی‬ ‫ارومیه‬
‫خاکی با هستة‬
‫‪39‬‬ ‫‪9۰9‬‬ ‫‪391‬‬ ‫سد طالقان‬ ‫‪27‬‬
‫رسی‬
‫سد شهید‬
‫‪31‬‬ ‫‪36۰‬‬ ‫‪319‬‬ ‫بتنی قوسی‬ ‫‪28‬‬
‫رجایی ساری‬
‫سنگریز با‬ ‫سد رودبار‬
‫‪-‬‬ ‫‪999‬‬ ‫‪۰۰9‬‬ ‫‪396‬‬ ‫‪23‬‬
‫هستة رسی‬ ‫لرستان‬
‫‪10‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫‪ -4-3‬اهداف موردنظر در ساخت سد‬
‫مهمترین هدف در احداث سد یكی از سه مورد تأمین آب شرب‪ ،‬تأمین آب کشاورزی و تولید برق‬
‫است‪ .‬بااینحال معموالً در سدهای بزرگ هر سه هدف در یک طرح هم دیده میشوند‪ .‬عالوه بر‬
‫این‪ ،‬اهداف فرعی دیگری از قبیل کنترل سیالبهای فصلی‪ ،‬اهداف تفریحی‪ ،‬اشتغالزایی‪ ،‬تغذیه‬
‫سفرههای آب زیرزمینی و موارد مشابه هم گاهی در شمار اهداف احداث سدها نامبرده میشود‪ .‬در‬
‫ادامه دربارة اهداف اصلی احداث سدها (تأمین آب و تولید برق) توضیحات بیشتری ارائه میگردد‪.‬‬

‫‪ -3-4-3‬تأمين آب شرب و كشاورزي‬

‫کشور ایران با وسعت ‪ 3699999‬کیلومترمربع (‪ 369‬میلیون هكتار)‪ ،‬دارای میانگین بارندگی ساالنه‬
‫حدود ‪ ۰99‬میلیمتر است که کمتر از میانگین بارندگی آسیا و حدود یکسوم میانگین جهانی است‪.‬‬
‫بهعبارتدیگر ساالنه ‪ 93۰‬میلیارد مترمكعب باران رحمت بر کشور ایران میبارد‪ .‬بخشی از این‬
‫بارندگی بهصورت بخار وارد هوا میشود‪ .‬بخش دیگر بانفوذ در زمین وارد آبهای زیرزمینی‬
‫میگردد‪ .‬بخش دیگری هم بهصورت روانآب وارد رودخانه میشود‪ ،‬که درصدی از آن در مخزن‬
‫سدها جمعآوریشده و به مصرف شرب و کشاورزی میرسد‪.‬‬
‫میانگین آب مصرفی سرانة جهان حدود ‪ 999‬مترمكعب برای هر نفر در سال است‪ .‬این رقم‬
‫در ایران حدود ‪ 3199‬مترمكعب است‪ ،‬که این امر بیانگر اتالف منابع آب و اسراف بیشازحد منابع‬
‫حیاتی است‪ .‬البته میزان هدر رفت آب در ایران ‪ ۰9‬تا ‪ 19‬درصد است درحالیکه این مقدار اتالف‬
‫در دنیا ‪ 3‬تا ‪ 3۰‬درصد گزارششده است که یكی از عوامل اصلی اتالف آب برداشتهای غیرمجاز‬
‫از شبكة آبرسانی و فرسودگی تأسیسات آب است‪ .‬در جدول (‪ )۰-3‬مصرف سرانة آب در‬
‫کشورهای مختلف نشان دادهشده است‪ .‬باید گفت در شرایط فعلی بیش از ‪ 39‬درصد کل منابع آبی‬
‫کشور به مصرف کشاورزی میرسد و تنها درصد کمی در بخش خانگی صرف میشود‪ .‬در جدول‬
‫(‪ )1-3‬توزیع آب قابل تنظیم در بخشهای مختلف نشان دادهشده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪19‬‬
‫جدول(‪ :)۰-3‬جدول مقایسهای سرانه مصرف خانگی آب در ایران و سایر کشورها(برحسب لیتر)‬
‫كویت‬ ‫آلمان‬ ‫آمریکا‬ ‫عربستان‬ ‫ایران‬ ‫چين‬ ‫مالزي‬
‫‪399‬‬ ‫‪319‬‬ ‫‪۰99‬‬ ‫‪319‬‬ ‫‪399‬‬ ‫‪339‬‬ ‫‪39‬‬ ‫مصرف سرانة یک نفر در روز‬

‫جدول(‪ :)1-3‬نحوه توزیع آب قابل تنظیم در بخشهای مختلف‬

‫آب قابل تنظیم سالیانه‬ ‫مصرف صنعت‬ ‫مصرف شرب‬ ‫مصرف کشاورزی‬ ‫نیاز محیطزیست‬
‫(میلیارد مترمكعب)‬ ‫(میلیارد مترمكعب)‬ ‫(میلیارد مترمكعب)‬ ‫(میلیارد مترمكعب)‬ ‫(میلیارد مترمكعب)‬
‫‪99‬‬ ‫کمتر از ‪3‬‬ ‫‪9/1‬‬ ‫‪1۰‬‬ ‫‪۰‬‬

‫از کل سطح زیر کشت ایران‪ ،‬تا پایان سال ‪ 3139‬فقط یک و نیم میلیون هكتار (حدود یک‬
‫درصد مساحت کشور) تحت پوشش شبكههای آبیاری و زهكشی قرار داشته است‪ .‬این کار توسط‬
‫حدود ‪ 39‬شبكة آبیاری و زهكشی صورت میگیرد‪ .‬البته تعداد زیادی شبكه هم در دستساخت‪،‬‬
‫طراحی یا مطالعه است‪.‬‬
‫سد امیرکبیر کرج یک سد بتنی با ارتفاع ‪ 399‬متر است که هدف اصلی آن تأمین آب شرب‬
‫بخشهایی از تهران است‪ .‬سطح حوزه آبریز این سد که در سال ‪ 3199‬ساختهشده‪ 069 ،‬کیلومترمربع‬
‫و جریان آب ساالنة آن بهطور متوسط‪90۰‬میلیون مترمكعب است‪ .‬هدف از ساخت این سد تأمین‬
‫آب شرب تهران به میزان ‪ 199‬میلیون مترمكعب در سال‪ ،‬کنترل سیالبهای بهاره و جلوگیری از‬
‫خسارتهای ناشی از سیل‪ ،‬تنظیم آب برای مصارف آبیاری و کشاورزی اراضی حومة کرج به میزان‬
‫‪ 319‬میلیون مترمكعب در سال و تولید انرژی «برق – آبی» برای کمک به شبكة سراسری برق بهویژه‬
‫در ساعات اوج مصرف است‪ .‬ظرفیت نیروگاه این سد ‪ 39‬مگاوات است‪.‬‬
‫سد کرخه و شبكة آبیاری آنیكی از بزرگترین طرحهای آبیاری و زهكشی است که با ذخیرة‬
‫حدود هشت میلیارد مترمكعب آب در پشت سد کرخه‪ ،‬آب الزم برای ‪ 1۰9‬هزار هكتار از اراضی‬
‫پاییندست را تأمین میکند‪ .‬البته سد کرخه عالوه بر تأمین آب برای آبیاری از وقوع سیالبهای‬
‫مخرب هم جلوگیری میکند و ضمناً یک نیروگاه برقآبی به ظرفیت ‪ 999‬مگاوات هم دارد‪.‬‬
‫‪13‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫طرح آجی چای (تلخه رود) نمونهای دیگر از طرحهای سدسازی برای تأمین آب شبكههای‬
‫آبیاری و زهكشی است‪ .‬این طرح شامل ‪ 1‬پروژه بزرگ کنترل آبهای شور به دریاچه سد‪ ،‬سد‬
‫شهید مدنی (به ارتفاع حدود ‪399‬متر) و شبكه آبیاری و زهكشی دشت تبریز است که در سالهای‬
‫اخیر بخشهایی از آن افتتاحشده است‪ .‬در این طرح حدود ‪ 99999‬هكتار از اراضی دشت تبریز به‬
‫زیر کشت برده خواهد شد‪ .‬سد شهید مدنی فاقد نیروگاه برقآبی است‪.‬‬

‫‪ -2-4-3‬توليد برق و جایگاه نيروگاههاي برقآبی‬

‫برای تولید الكتریسیته باید پرههای توربین توسط یک عامل چرخانده شود‪ .‬این عامل میتواند سقوط‬
‫آب از ارتفاع باال و یا انرژی بخار‪ ،‬گاز‪ ،‬باد‪ ،‬خورشید و یا انرژی اتمی باشد‪ .‬بر همین اساس نیروگاهها‬
‫دارای انواع دیزلی‪ ،‬گازی‪ ،‬بخاری‪ ،‬برقآبی‪ ،‬سیكل ترکیبی‪ ،‬هستهای‪ ،‬تلمبه ذخیرهای‪ ،‬خورشیدی‪،‬‬
‫زمینگرمایی و یا نیروگاه آبی جذر و مدی هستند‪.‬‬
‫در نیروگاه دیزلی نیروی محرکه ژنراتور توسط یک موتور درونسوز دیزلی تأمین میشود‪.‬‬
‫امروزه از نیروگاههای دیزلی بهعنوان یک نیروگاه پایه کمتر استفاده میشود و بیشتر برای مواقع‬
‫اضطراری و احتماالً تأمین بار حداکثر شبكة از این نیروگاهها استفاده میگردد‪ .‬در حال حاضر در‬
‫مناطقی از ایران که به شبكه سراسری متصل نیستند‪ ،‬از نیروگاههای دیزلی استفاده میشود‪ .‬در‬
‫نیروگاههای گازی گاز پرفشار و داغ با سرعت زیاد به پرههای توربین برخورد میکند و سبب‬
‫چرخش روتور توربین میشود و حرکت دورانی روتور توربین نیز سبب چرخش ژنراتور و درنتیجه‬
‫تولید برق میشود‪ .‬سوخت این نیروگاهها معموالً مازوت‪ ،‬گاز و گازوئیل است‪.‬‬
‫در نیروگاههای بخاری از سوختن سوختهای فسیلی مثل نفت و گاز طبیعی و مازوت‪ ،‬حرارتی‬
‫تولید میشود که توسط آن آب درون دیگ بخار میشود‪ .‬این بخار وارد توربینها میشود و روتور‬
‫توربینها را به چرخش درمیآورد‪ .‬همچنین در نیروگاههای سیكل ترکیبی‪ ،‬برای سوخت از دو عامل‬
‫گاز و بخار استفاده میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫روش تولید برق در نیروگاههای هستهای مشابه روش تولید برق در نیروگاههای بخاری است‪.‬‬
‫تنها تفاوت بین این دو نیروگاه در این است که در نیروگاه هستهای برای تولید حرارت بهمنظور‬
‫تبدیل آب به بخار بهجای استفاده از سوختهای فسیلی از واکنشهای هستهای استفاده میشود‪.‬‬
‫انرژی تولیدشده در اثر واکنش هستهای‪ ،‬صرف تبدیل آب به بخار میگردد‪ .‬بخار وارد توربین میشود‬
‫و روتور را میچرخاند و با چرخش روتور توربین‪ ،‬ژنراتور به حرکت درمیآید و درنتیجه برق تولید‬
‫میشود‪ .‬در این حالت نیز مانند نیروگاههای بخاری‪ ،‬بخار خشک خارج شونده از توربینها وارد‬
‫کندانسور میشود و پس از تبدیلشدن به مایع‪ ،‬توسط پمپ به راکتور پمپاژ میشود‪.‬‬
‫در بعضی از مناطق که شرایط جغرافیایی مناسبی وجود داشته باشد از مبادله آب بین دو منبع‬
‫در سطوح مختلف‪ ،‬میتوان انرژی موردنیاز برای چرخاندن توربینها را ایجاد نمود‪ .‬در این نیروگاهها‬
‫آب از منبع در سطح پایین که میتواند یک دریاچه باشد‪ ،‬در ساعاتی که مصرف انرژی الكتریكی‬
‫پایین است به منبع باالیی پمپاژ میشود‪ .‬سپس در مواقعی که به انرژی الكتریكی نیاز است آب را از‬
‫منبع باالیی توسط لولههایی به روی پرههای یک توربین هدایت میکنند و با چرخش روتور توربین‬
‫‪ ،‬ژنراتور شروع به چرخیدن میکند و برق تولید میشود‪ .‬نیروگاه تلمبة ذخیرهای سیاهبیشه در بین‬
‫راه کرج به چالوس از این نوع است‪ .‬در این نیروگاه با احداث دو سد‪ ،‬دو مخزن آب به وجود آمده‬
‫است‪ .‬یكی از مخزنها که در باالدست است برق تولید میکند و دیگری که در پاییندست است برق‬
‫را مصرف میکند تا آب را به مخزن باالیی پمپاژ کند‪.‬‬
‫انرژی تولیدی نیروگاههای خورشیدی‪ ،‬بادی و زمینگرمایی و انرژی نیروگاههایی که توربین‬
‫آنها با استفاده از جذر و مد دریا میچرخد‪ ،‬در شمار انرژیهای پاک است‪ .‬در میان نیروگاههای‬
‫نسل جدید‪ ،‬نیروگاه سیكل ترکیبی خورشیدی یزد بهمنظور تولید برق در سال ‪ 3199‬به بهرهبرداری‬
‫رسید‪ .‬این نیروگاه‪ ،‬نخستین نیروگاه سیكل ترکیبی‪ ،‬با بهکارگیری ترکیب انرژی خورشیدی و گاز‬
‫طبیعی در جهان است‪ .‬نیروگاه سیكل ترکیبی خورشیدی یزد‪ ،‬توان تولید ‪ 960‬مگاوات ساعت انرژی‬
‫‪93‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫را دارد‪ .‬همچنین نیروگاه اتمی بوشهر نیز با ظرفیت هزار مگاوات در جمع نیروگاههای فعال کشور‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫در نیروگاه برقآبی از آب جمع شده در پشت سدها برای تولید برق استفاده میشود‪ .‬آب جمع‬
‫شده در پشت سدها با برخورد به پرههای توربین سبب چرخش روتور توربین میشود‪ .‬چرخش‬
‫روتور توربین نیز سبب چرخش ژنراتور و درنتیجه تولید برق میشود‪ .‬مهمترین مزایای نیروگاههای‬
‫برقآبی بهقرار زیر است‪:‬‬
‫‪ -3‬آلودگی برای محیطزیست ندارد‪.‬‬
‫‪ -۰‬هزینة سوخت ندارد‪.‬‬
‫‪ -1‬سرعت و قدرت مانور باالیی دارند‪( .‬میتوان فقط در ساعات پیکک مصرف آنها را وارد‬
‫مدار کرد)‬
‫‪ -9‬هزینة نگهداری این نیروگاهها بسیار پایین است‪.‬‬
‫‪ -9‬باگذشت زمان بازده این نیروگاهها تغییر نمیکند‪.‬‬
‫‪ -6‬تعداد کارکنان موردنیاز نیروگاههای برقآبی نسبت به بقیة نیروگاهها بسیار کمتر است‪.‬‬

‫برای نیروگاههای برقآبی در مقایسه با سایر نیروگاهها معایب زیر هم بیان میگردد‪:‬‬
‫‪ -3‬هزینة ساخت این نیروگاهها بسیار زیاد است‪.‬‬
‫‪ -۰‬در سالهای کمآبی‪ ،‬میزان تولید این نیروگاهها با مشكل همراه خواهد شد‪.‬‬
‫‪ -1‬مدتزمان موردنیاز برای ساخت سد خیلی زیاد است‪.‬‬
‫‪ -9‬مخزن نیروگاههای آبی‪ ،‬زمینهای زیادی را زیرآب میبرد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪9۰‬‬

‫شكل (‪ :)۰9-3‬چگونگی تولید برق در نیروگاههای برقآبی‬

‫نیروگاه برقآبی سد شهید عباسپور بر روی رودخانة کارون در جنوب غربی ایران ساختهشده‬
‫است‪ .‬ظرفیت تولید برق این نیروگاه‪ ۰999 ،‬مگاوات است‪ 9 .‬واحد نیروگاهی آن در سال ‪ 3199‬و‬
‫‪ 9‬واحد دیگر در سال ‪ 3193‬ساخته شدند‪ .‬توان تولیدی هرکدام از واحدها ‪ ۰99‬مگاوات و توان‬
‫تولیدی کل آنها ‪ ۰999‬مگاوات است‪ .‬عالوه بر این نیروگاههای برقآبی سد مسجدسلیمان با ظرفیت‬
‫‪ ۰999‬مگاوات‪ ،‬سد کرخه با ظرفیت ‪ 999‬مگاوات و سد گتوند علیا با ظرفیت ‪ ۰999‬مگاوات از‬
‫اصلیترین نیروگاههای ایران هستند‪ .‬نیروگاه سدهای کارون ‪ 1‬و ‪ 9‬و همچنین نیروگاه سد دز نیز سه‬
‫نیروگاه برقآبی دیگر در استان خوزستان هستند‪ .‬درمجموع نیروگاههای ایران تا پایان سال ‪3133‬‬
‫حدود ‪ 09‬هزار مگاوات ظرفیت تولید برق داشتهاند‪ ،‬و بر این اساس نیروگاههای برقآبی حدود ‪۰9‬‬
‫درصد کل برق کشور را تولید کردهاند‪.‬‬
‫‪91‬‬ ‫کلیاتی دربارة انواع سدها‬
‫‪ -5-3‬آیيننامهها و استاندارهاي سدسازي‬
‫کشورهای مختلف برای طراحی سدها مقررات‪ ،‬آییننامهها‪ ،‬توصیهنامهها و بولتنهای گوناگونی ارائه‬
‫کردهاند و یکنهاد رسمی بینالمللی برای این کار وجود ندارد‪ .‬بااینحال کمیسیون جهانی سدهای‬
‫بزرگ )‪ (ICOLD‬یکنهاد معتبر و غیردولتی است که در بسیاری از کشورها کمیتههای ملی را تحت‬
‫پوشش دارد‪ .‬در ایران کمیتة ملی سدهای بزرگ )‪ (IRCOLD‬عهدهدار این مسئولیت است‪ .‬کمیسیون‬
‫جهانی و کمیتههای ملی هر یک نشریاتی تدوین کردهاند که بهعنوان راهنما (و نه آییننامة اجباری)‬
‫در دسترس هستند‪.‬‬
‫در بسیاری از کشورها آییننامههای اجباری هم تدوین میگردد‪ .‬بهعنوانمثال در آمریكا دفتر‬
‫عمران ایاالتمتحده )‪ (USBR‬آییننامههای طراحی و اجرای سدها را تدوین میکند‪ .‬عالوه بر این‬
‫نهاد‪ ،‬گروه مهندسین ارتش آمریكا )‪ (US Army‬هم نشریاتی برای طراحی سازههای آبی منتشر کرده‬
‫است‪ .‬همچنین در برخی دیگر از کشورها ازجمله هندوستان‪ ،‬چین و استرالیا آییننامهها و راهنماهایی‬
‫برای طراحی سد ارائهشده است‪.‬‬
‫در ایران آییننامههای اجباری برای طراحی سدها بهطور کامل تدویننشده است‪ .‬بااینحال در‬
‫برخی موارد ضوابطی توسط معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی ارائهشده است که از آن جمله‬
‫میتوان به دستورالعمل شماره ‪ 6۰9‬اشاره نمود‪ .‬این دستورالعمل به نحوة تحلیل و طراحی لرزهای‬
‫سدهای خاکی و سنگریز اختصاص دارد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫سؤاالت فصل اول‪:‬‬

‫‪ -3‬اهداف موردنظر از ساخت سد شامل چه مواردی میشود؟‬

‫‪ -۰‬کدام عبارت صحیح است؟‬
‫الف) سدهای بتنی دوقوسی کمترین حجم بدنه را در میان انواع سدها دارند‪.‬‬
‫ب) سدهای مخزنی بیشترین حجم بدنه را در میان انواع سدها دارند‪.‬‬
‫ج) آب ذخیرهشده در سدهای زیرزمینی نسبت به سدهای روزمینی بیشتر آلوده میشود‪.‬‬
‫د) سدهای تنظیمی برای کنترل شوری آب رودخانه احداث میگردند‪.‬‬
‫‪ -1‬کدام عبارت در شمار مزایای نیروگاههای برقآبی نیست؟‬
‫الف) آلودگی برای محیطزیست ندارند‪.‬‬
‫ب) بهراحتی وارد مدار شده یا از مدار خارج میشوند‪.‬‬
‫ج) زمان ساخت آنها نسبت به سایر نیروگاهها کمتر است‪.‬‬
‫د) هزینه نگهداری آنها کمتر است‪.‬‬
‫‪ -9‬برای هر یک از انواع سدهای خاکی و بتنی یک نمونه از سدهای ایران را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -9‬سدهای تنظیمی به چه منظور احداث میشوند؟‬
‫‪ -6‬در سدهای خاکی با رویة بتنی‪ ،‬آببندی بدنة سد چگونه تأمین میشود؟‬
‫‪ -0‬بتن غلطكی چگونه اجرا میگردد؟‬
‫‪ -9‬بلندترین سد بتنی ایران و بلندترین سد بتنی جهان چه ارتفاعی دارند؟‬
‫‪  -3‬تحقیق کنید که به ازای هر نفر ایرانی‪ ،‬چند مترمكعب بارندگی ساالنه وجود دارد؟‬
‫‪  -39‬تحقیق کنید که نیروگاههای برقآبی چه مزیتهایی نسبت به سایر نیروگاهها دارند؟‬
 ‫فصل دوم‬

‫پالن كلی یک پروژۀ سدسازي‬

‫‪ -3-2‬مقدمه‬
‫هرچند بدنة سد اصلیترین سازة یک پروژة سدسازی است‪ ،‬سازههای مختلفی در این مجموعه‬
‫وجود دارد که الزم است ارتباط آنها باهم موردتوجه طراحان پروژه باشد‪ .‬اصوالً یک طرح سدسازی‬
‫هشت بخش اصلی دارد که در زیر به آنها اشارهشده است‪:‬‬
‫‪ )3‬سیستم انحراف آب‬
‫‪ )۰‬سیستم آببندی پی‬
‫‪ )1‬سازههای هیدرولیكی (سیستم آبگیری‪ ،‬سرریز‪ ،‬حوضچههای آرامش)‬
‫‪ )9‬بدنة سد‬
‫‪ )9‬تأسیسات نیروگاه‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪96‬‬
‫‪ )6‬تأسیسات پاییندست سد (سد انحرافی‪ ،‬شبكههای آبیاری و زهكشی‪ ،‬تصفیهخانة آب)‬
‫‪ )0‬راههای دسترسی‬
‫‪ )9‬ساختمانهای اداری (کمپ)‬
‫در این فصل هر یک از بخشهای مذکور بهاختصار معرفی میگردد‪.‬‬

‫‪ -2-2‬سيستم انحراف آب‬

‫برای آنکه بتوان گودبرداری سد را آغاز کرد‪ ،‬الزم است محدودة پی سد‪ ،‬خشک شود‪ .‬برای این کار‬
‫معموالً جریان آب رودخانه از طریق یک گالری و یا تونل انحراف آب به پاییندست منحرف و از‬
‫محل کار دور میشود‪ .‬یک سیستم انحراف آب کامل شامل چهار بخش اصلی است‪:‬‬

‫الف) فراز بند‬

‫ب) نشیب بند‬
‫ج) تونلهای انحراف‬
‫د) سیستم زهكشی و خشكه اندازی گودبرداری پی سد‬

‫‪ -3-2-2‬فرازبند و نشيببند‬
‫فراز بند‪ 3‬درواقع یک سد کوچک است که در باالی گود احداث میشود و وظیفة آن ارسال آب‬
‫بهسوی تونلهای انحراف است‪ .‬نشیببند‪ ۰‬نیز سدی است که معموالً از فرازبند کوچکتر است و‬
‫کار آن جلوگیری از بازگشت آب خروجی از تونلهای انحراف بهسوی کارگاه گودبرداری پی سد‬
‫میباشد‪ .‬این دو سد معموالً طوری طراحی میشوند که پس از ساخت سد اصلی‪ ،‬بخشی از بدنة‬
‫سد اصلی باشند‪ .‬ارتفاع این سدها به نحوی طراحی میشود که سیالب ‪ 99‬ساله از تاج آنها عبور‬
‫نكند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪upstream cofferdam‬‬
‫‪2‬‬
‫‪downstream cofferdam‬‬
‫‪90‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫معموالً فراز بند و نشیب بند هر دو از نوع سدخاکی ساخته میشوند و در صورت لزوم بالنكت‬
‫باالدست هم برای کنترل نشت از آنها طراحی میگردد‪ .‬اگر ارتفاع آنها از ‪ 39‬متر تجاوز نكند‪ ،‬این‬
‫سدها معموالً از نوع همگن طراحی میشوند و یک زهكش دودکشی و یا زهكش پاشنه هم برای‬
‫آنها در نظر گرفته میشود‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-۰‬پالن سیستم انحراف آب یک سد‬

‫شكل (‪ :)۰-۰‬فرازبند و نشیببند بهعنوان جزئی از بدنة اصلی (شكل پایین) و یا جدا از آن (شكل باال)‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫‪ -2-2-2‬تونلهاي انحراف آب‬
‫تونلهای انحراف آب معموالً در تكیهگاه سد حفاری میشوند‪ .‬در بسیاری از پروژههای بزرگ‬
‫سدسازی در ایران‪ ،‬تونلهای انحراف بهصورت دایرهای و به قطر ‪ 6‬متر حفاریشدهاند‪ .‬معیار طراحی‬
‫سطح مقطع تونلها و همچنین قطر آنها سیالب ‪ 99‬ساله رودخانه است‪ .‬درواقع تونلها باید به‬
‫نحوی طراحی شوند که سیل ‪ 99‬ساله با سرعت مناسبی از آنها عبور کند و موجب روگذری از تاج‬
‫فراز بند نشود‪ .‬قابلذکر است که برای طراحی سرریز سد اصلی معموالً از سیل ‪ ۰999‬ساله استفاده‬
‫میشود‪ ،‬ولی تونلهای انحراف‪ ،‬چون یک سازه موقت هستند و فقط یكی دو سال کارآیی دارند‪،‬‬
‫باسیل ‪ 99‬ساله طراحی میشوند‪.‬‬

‫مسیر تونلها در پالن به نحوی طراحی میشود که از میان سنگهای هوازده عبور نكنند‪ .‬ضمن‬
‫اینکه حتیالمقدور باید با کمترین طول به پاییندست برسند‪ .‬در ورودی تونلها دیوارهایی برای‬
‫هدایت بهتر آب و در خروجی تونلها یک حوضچة آرامش برای مستهلک شدن انرژی آب در نظر‬
‫گرفته میشود‪ .‬در اکثر پروژهها تونلهای انحراف آب بهگونهای طراحی میشوند که پس از ساخت‬
‫سد اصلی بتوان از آنها بهعنوان مجرایی برای آبگیری از مخزن سد استفاده کرد‪.‬‬

‫در پروژههای متوسط حفاری یک فقره تونل انحراف آب هم کفایت میکند‪ .‬معموالً وقتی یک‬
‫تونل با قطر هفت متر کافی نیست از دو تونل استفاده میکنند‪ .‬در سدهای کوچک احداث تونل‬
‫انحراف آب اقتصادی نیست‪ .‬در این سدها دبی آب رودخانه در تابستان مقدار قابلتوجهی ندارد و‬
‫میتوان با طراحی یک گالری کوچک آن را به پاییندست گودال پی ارسال کرد‪ .‬معموالً این گالریها‬
‫بتنی و نعل اسبی شكل هستند و ابعاد آنها با توجه به دبی رودخانه طراحی میگردد‪ .‬اغلب این‬
‫گالری در بدنة سد اصلی خواهد ماند و از آن برای آبگیری از مخزن سد استفاده میشود‪ .‬بااینحال‪،‬‬
‫برای عبور این گالری از هسته باید تمهیدات خاصی در نظر گرفته شود‪ .‬درواقع ممكن است هستة‬
‫رسی در اطراف این گالری‪ ،‬به علت اختالف سختی بتن و خاک رس‪ ،‬دچار ترکخوردگی گردد‪.‬‬
‫‪93‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫برای جلوگیری از این خطر معموالً یکالیه رس با شاخص خمیری باال (رس پالستیک) در اطراف‬
‫گالری اجرا میگردد‪.‬‬

‫‪ -1-2-2‬خشکه اندازي گودال پی‬

‫سدهای بتنی و هستة سدهای خاکی در اکثر موارد باید بر روی سنگبستر قرار گیرد‪ .‬بر همین اساس‬
‫الزم است محل احداث سد تا سنگبستر گودبرداری شود‪ .‬در برخی از سدهای کوچک این پیکنی‬
‫در حد ‪ 9‬تا ‪ 39‬متر است‪ ،‬ولی در برخی موارد سنگبستر عمق زیادی دارد و عمق گودبرداری حتی‬
‫به ‪ 99‬متر هم میرسد‪ .‬درهرصورت گود مذکور با مشكل حملة آبهای نفوذ یافته از زیر فرازبند و‬
‫نشیببند مواجه است‪ .‬این نشتها مانع کار در گود هستند و زمین را گلآلود و لجنی میکنند‪.‬‬
‫عملیات جلوگیری از نفوذ آبهای مذکور به پی و زهكشی آنها اصطالحاً خشكه اندازی‪ 3‬نامیده‬
‫میشود‪.‬‬

‫در یک طرح مناسب خشكهاندازی‪ ،‬ابتدا با احداث بالنكت رسی در باالدست فراز بند و نشیب‬
‫بند‪ ،‬میزان زه به کمترین مقدار کاهش داده میشود‪ .‬پسازآن یک ردیف چاههای پمپاژ عمقی بین‬
‫فرازبند و گودال پی قرار میگیرند‪ .‬این پمپها آبهایی را که به هر دلیل از فراز بند گذشتهاند به‬
‫مخزن فرازبند برمیگردانند‪ .‬میتوان نظیر همین سیستم را برای نشیب بند هم طراحی کرد‪ .‬عالوه بر‬
‫بالنكت و پمپاژ‪ ،‬در عمیقترین نقاط گودال پی هم پمپهای کفکش قرار داده میشود تا آبی را که‬
‫از بین پمپها فرار کرده و به درون گودرفته است از گودال خارج کنند‪ .‬در شكل (‪ )1-۰‬مقطع یک‬
‫طرح زهكشی نشان دادهشده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪dewatering‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬

‫شكل (‪ :)1-۰‬مقطع یک طرح زهكشی پی (خشكه اندازی گودال پی سد)‬

‫‪ -1-2‬سيستم آببندي پی‬

‫پی سد باید بهاندازه کافی آببند باشد‪ .‬برای این منظور الزم است نفوذپذیری ساختگاه با آزمایشهای‬
‫صحرایی بهدقت تعیین شود‪ .‬اگر محاسبات نشان دهد که دبی عبوری از پی بیشازحد مجاز است‪،‬‬
‫الزم است سیستم آببندی مناسبی برای آن طراحی شود‪ .‬در اکثر سدها پی نیاز به آببندی دارد‪.‬‬
‫معموالً کنترل تراوش از پی سد از طریق یكی از روشهای زیر انجام میشود‪:‬‬

‫الف) ادامة هستة سد در سدهای خاکی تا سنگبستر (نفوذ کامل هسته در پی)‬
‫ب) ادامة هستة سد در سدهای خاکی در درون آبرفت پی (نفوذ ناقص هسته در پی)‬
‫ج) اجرای بالنكت رسی در باالدست سد‬
‫د) اجرای دیوار آببند بتن پالستیک در آبرفت پی‬
‫ه) اجرای پردة تزریق در درون توده سنگ پی‬

‫در فصل ششم بهتفصیل نحوة طراحی هر یک از سیستمهای فوق الذکر ارائه میگردد‪.‬‬
‫درمجموع نشت از پی سد باید در حد قابلقبولی باشد و گرادیان هیدرولیكی جریان نیز در هیچ‬
‫نقطهای از حد مجاز عبور نكند‪ .‬در شكل (‪ )9-۰‬گزینههای مختلف برای آببندی در سدها نمایش‬
‫دادهشده است‪.‬‬
‫‪93‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬

‫شكل(‪ :)9-۰‬گزینههای مختلف برای کنترل تراوش از پی سدهای خاکی‬

‫‪ -4-2‬سازههاي هيدروليکی‬
‫سازههای هیدرولیكی وظیفة آبگیری و انتقال آب از سد را به عهدهدارند‪ .‬در شرایط معمولی عملكرد‬
‫سد‪ ،‬آبگیری از طریق برج آبگیر انجام میشود‪ .‬ولی در شرایط سیالبی سرریز برای خروجی آبهای‬
‫مخزن به کار گرفته میشود‪ .‬در ادامه برای هر یک از بخشهای مذکور و همچنین حوضچه آرامش‬
‫مربوط به آنها شرح کوتاهی ارائهشده است‪.‬‬

‫‪ -3-4-2‬سيستم آبگيري‬

‫هر سد باید یک سیستم برای آبگیری و تخلیة آب از مخزن داشته باشد‪ .‬دهانة آبگیری در رقومی‬
‫باالتر از رقوم مرده سد قرار میگیرد و به سازة آن برج آبگیر گفته میشود‪ .‬برج آبگیر معموالً یک‬
‫سازة بتنی است که چندین پنجره برای آبگیری از ارتفاعهای مختلف بر روی آن طراحیشده است‪.‬‬
‫این پنجرهها در اغلب موارد دریچههایی هم دارند که امكان آبگیری از هر پنجره را فراهم میکند‪.‬‬
‫برای جلوگیری از ورود مواد زائد جامد موجود در مخزن (مثل آشغال و تنه درخت و ‪ )...‬به درون‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪9۰‬‬
‫سیستم آبگیری‪ ،‬معموالً از آشغالگیر در ورودیهای آبگیر استفاده میشود‪ .‬این آشغالگیرها از شبكه‪-‬‬
‫های فلزی تشكیلشدهاند‪.‬‬
‫برج آبگیر این قابلیت را ایجاد میکند که از هر عمقی از مخزن سد که مناسب باشد آبگیری‬
‫انجام شود‪ .‬در عمل آب در اعماق مختلف مخزن کیفیتهای مختلفی دارد‪ .‬این پدیده که بهنام‬
‫الیهبندی کیفی آب در مخزن شناخته میشود در اثر اختالف دمای الیههای مختلف مخزن ایجاد‬
‫میگردد‪.‬‬
‫نهایتاً برج آبگیر از طریق یک تونل یا گالری‪ ،‬آب را به پاییندست بدنة سد ارسال میکند‪.‬‬
‫چون تونلهایی که برای انحراف آب ساخته میشوند پس از آبگیری مخزن کاربردی ندارند‪ ،‬میتوان‬
‫از آنها برای تونل آبگیری استفاده کرد‪ .‬بر این اساس برج آبگیر از طریق یک تبدیل به تونل انحراف‬
‫وصل میشود و ازآنجا به پاییندست ارسال میشود‪ .‬در شكل (‪ )9-۰‬سیستم آبگیری از مخزن یک‬
‫سد نمایش دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)9-۰‬سیستم آبگیری از مخزن سد‬

‫‪91‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫‪ -2-4-2‬سيستم سرریز‬
‫حجم مخزن فقط گنجایش آورد رودخانه در شرایط معمولی را دارد‪ .‬در سالهای کمآبی مخزن‬
‫نیمهپر میشود‪ ،‬ولی در سالهای پُرآبی آورد رودخانه بیش از حجم مخزن است‪ .‬بر این اساس الزم‬
‫است یک سیستم برای سرریز آب مخزن در سالهای پُرآبی طراحی گردد‪ .‬سرریزها ممكن است‬
‫توسط دریچه کنترل شوند و یا عبور آب از آنها کامالً آزاد باشد‪ .‬به سرریزهای دریچه دار سرریز‬
‫کنترلشده و به سرریزهای بدون دریچه سرریز کنترل نشده (آزاد) میگویند‪ .‬ارتفاع تاج سرریز چند‬
‫متر پایینتر از تاج سد است‪ .‬بر این اساس روگذری سیالب از تاج سد اتفاق نخواهد افتاد‪.‬‬
‫سرریزها بر اساس محل قرارگیری به سه دستة سرریز جانبی‪ ،‬سرریز روی بدنه و سرریز تونلی‬
‫تقسیم میشوند‪ .‬در سدهای بتنی سرریز میتواند بر روی بدنة سد قرار داشته باشد‪ .‬بااینحال در‬
‫سدهای خاکی امكان روگذری آب از تاج سد و همچنین بدنة سد وجود ندارد و بنابراین اجبار ًا‬
‫سرریز در تكیهگاههای سد قرار میگیرد‪ .‬البته در سرریزهای تونلی آب اضافی مخزن از طریق یک‬
‫سرریز که درون مخزن قرار دارد‪ ،‬به تونل منتقلشده و نهایتاً به پاییندست سد ارسال میشود‪ .‬انواع‬
‫سرریزهای مورداستفاده در پروژههای سدسازی در شكل (‪ )6-۰‬نشان دادهشده است‪.‬‬

‫سرریز تونلی یا نیلوفری (در‬ ‫سرریز جانبی (در تكیهگاه)‬ ‫سرریز روی بدنة سد‬
‫داخل مخزن)‬

‫شكل(‪ :)6-۰‬انواع سرریزها با توجه به محل قرارگیری آنها‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬

‫سرریزهای جانبی با توجه به نحوة عملكردشان خود به انواع مختلفی تقسیم میشوند‪ .‬در اینجا‬
‫سه نوع اصلی بیان میگردد و عالقهمندان برای اطالع از انواع دیگر میتوانند به کتب تخصصی‬
‫طراحی سازههای هیدرولیكی مراجعه نمایند‪.‬‬
‫الف) سرریز اوجی‪ :‬این سرریزها یک تاج یا لبریز منحنی شكل دارند که عبور آب را تسهیل‬
‫میکند و مانع ورود هوا به زیر سفرة آب میگردد‪ .‬آب پس از عبور از تاج سرریز بهصورت مماسی‬
‫در طول یک شیب ادامه مییابد و در انتهای شیب جریان به داخل حوضچة آرامش یا کانال تخلیة‬
‫سرریز برمیگردد‪.‬‬
‫ب) سرریز شوت‪ :‬در این سرریز آب از طریق یک کانال روباز تخلیه میشود‪ .‬با توجه به‬
‫توپوگرافی طرح‪ ،‬کانال مذکور میتواند در پالن بهصورت قوسیشكل یا مستقیم باشد‪.‬‬
‫ج) سرریز پلکانی‪ :‬وقتی شیب مسیر بسیار تند است‪ ،‬برای انتقال آب از سراب به پایاب از‬
‫سرریز پلكانی استفاده میشود‪ .‬در این سرریز پلكانها برای کاهش انرژی جنبشی آب ساخته‬
‫میشوند‪.‬‬

‫درصورتیکه برای عبور سیالب از تونل یا هر مجرای مدفون دیگری استفاده شود‪ ،‬سرریز‬
‫حاصله را سرریز تونلی گویند‪ .‬معموالً این سرریزها ظرفیت محدودی دارند‪ ،‬زیرا مقطع تونل‬
‫نمیتواند از یک مقدار معین بزرگتر شود‪ .‬سرریز تونلی درجاهایی به کار میرود که شیب دره و‬
‫تكیهگاهها زیاد است و امكان احداث سرریز جانبی وجود ندارد یا غیراقتصادی است‪ .‬سرریز نیلوفری‪،‬‬
‫نوعی سرریز تونلی است که مجرای ورودی آن نظیر آنچه در شكل (‪ )6-۰‬نشان دادهشده است‪،‬‬
‫شكل خاصی دارد‪ .‬در سرریزهای نیلوفری سیالب از طریق یک دهانه با مقطع دایره یا نیمدایره که‬
‫در داخل مخزن قرار دارد‪ ،‬وارد تونلی میشود و به پاییندست سد ارسال میشود‪.‬‬
‫‪99‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬

‫سرریز اوجی‬

‫سرریز شوت‬

‫سرریز پلكانی‬

‫شكل(‪ :)0-۰‬تصاویری از چند نوع سرریز جانبی‬

‫معموالً سرریزها بهگونهای طراحی میشوند که بتوانند سیلهایی با دورة بازگشت ‪ ۰999‬ساله‬
‫را عبور دهند‪ .‬در برخی پروژهها حتی باید بتوانند سیلهایی با دورة بازگشت ‪ 39999‬ساله را هم‬
‫عبور دهند‪ .‬در جدول (‪ )3-۰‬مشخصات سرریز سه سد بزرگ کشور ارائهشده است‪ .‬همچنین در‬
‫شكل (‪ )9-۰‬مقطع طولی یک سرریز جانبی بهصورت شماتیک نشان دادهشده و اجزای آن معرفیشده‬
‫است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪96‬‬

‫جدول (‪ :)3-۰‬مشخصات سرریز چند سد بزرگ داخل کشور‬

‫دبی طراحی‬ ‫ارتفاع‬
‫نوع سرریز‬ ‫حجم مخزن‬ ‫نوع سد‬ ‫نام سد‬
‫سرریز‬ ‫سد‬
‫دو سرریز‬
‫نیلوفری و‬ ‫‪9999‬مترمكعب‬ ‫‪3096‬میلیون‬ ‫بتنی پشتبند‪-‬‬
‫‪ 396‬متر‬ ‫سد سفيدرود‬
‫دوسرریز‬ ‫بر ثانیه‬ ‫مترمكعب‬ ‫دار‬
‫جانبی‬
‫آزاد بدون‬ ‫‪1999‬مترمكعب‬ ‫‪999‬میلیون‬ ‫سنگریزهای با‬
‫‪0۰‬متر‬ ‫سد مالصدرا‬
‫دریچه‬ ‫در ثانیه‬ ‫مترمكعب‬ ‫هستة رسی‬
‫سنگریزهای با‬
‫سرسرهای‬ ‫‪ ۰3099‬مترمكعب‬ ‫‪۰۰9‬میلیون‬ ‫سد‬
‫‪ 300‬متر‬ ‫هستة رسی‬
‫دریچهدار‬ ‫در ثانیه‬ ‫مترمكعب‬ ‫مسجدسليمان‬
‫قائم‬

‫شكل (‪ )9-۰‬مقطع طولی یک سرریز جانبی‬

‫‪90‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫آرامش‪3‬‬ ‫‪ -1-4-2‬حوضچههاي‬
‫سیالب خروجی از سرریز‪ ،‬انرژی جنبشی فراوانی دارد‪ .‬درصورتیکه انرژی آن مستهلک نشود ممكن‬
‫است زمین پاییندست را بهمرور زمان بشوید و خطراتی به بار آورد‪ .‬برای مستهلک کردن انرژی‬
‫آب‪ ،‬حوضچة آرامش در انتهای کانال سرریز طراحی میگردد‪ .‬معموالً در نظرگیری این حوضچه در‬
‫همة انواع سرریزها ضرورت دارد‪ .‬حتی در خروجی تونل آبگیری هم الزم است در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫در اکثر حوضچههای آرامش برای اتالف انرژی از پرش هیدرولیكی استفاده میشود‪ .‬معموالً کف‬
‫حوضچهها افقی است اما گاهی برای صرفهجویی در هزینة خاکبرداری کف آن را شیبدار‬
‫میسازند‪ .‬اغلب در ورودی حوضچههای آرامش یک ردیف بلوک تعبیه میکنند تا انرژی جریان را‬
‫کاهش دهد‪ .‬فاصلة این بلوکها را معموالً با عرض آنها برابر میگیرند‪ .‬در انتهای حوضچه نیز‬
‫معموالً یک بلوک مثلثی یكپارچه یا دندانهدار قرار میدهند تا پرش هیدرولیكی را در حوضچه نگه‬
‫دارد و طول الزم حوضچه را کوتاهتر نماید‪.‬‬

‫برای پوشش حوضچه‪ ،‬عیار بتن را زیاد درنظر میگیرند تا در اثر خوردگی مكانیكی و‬
‫کاویتاسیون آسیب نبیند‪ .‬در کف و دیوارة حوضچه نباید بینظمی وجود داشته باشد‪ .‬اگر جنس بستر‬
‫در پاییندست حوضچه سست باشد باید آن را خشكهچینی کرد‪.‬‬

‫‪ -5-2‬سایر اجزاي طرح سدسازي‬

‫در بندهای قبلی این فصل‪ ،‬سازههای جانبی یک طرح سد بهطور اجمالی معرفی گردید‪ .‬برای طراحی‬
‫دقیق هر یک از سازههای مذکور الزم است به کتب تخصصی مربوط به آن مراجعه شود‪ .‬عالوه‬
‫برسازههای مذکور نیروگاه‪ ،‬راههای دسترسی و کمپ هم از اجزای اصلی یک طرح سدسازی‬
‫محسوب میشود‪ .‬همة سدها نیروگاه ندارند‪ .‬فقط سدهایی نیروگاه آبی دارند که بهاندازة کافی ارتفاع‬
‫داشته باشند و تولید انرژی برقآبی در آنها صرفه اقتصادی داشته باشد‪ .‬نیروگاهها معموالً بالفاصله‬

‫‪1‬‬
‫‪stilling basin‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫در پاییندست سد قرار میگیرند‪ .‬در برخی موارد برای افزایش ارتفاع آب روی توربینها‪ ،‬نیروگاه‬
‫را در مغارهای زیرزمینی میسازند‪.‬‬

‫اگر تأمین آب شرب در شمار اهداف ساخت سد باشد‪ ،‬معموالً یک تصفیهخانه در پاییندست‬
‫سد احداث میگردد‪ .‬البته این تصفیهخانه نظیر نیروگاه کامالً چسبیده به بدنة سد نیست و میتواند‬
‫چند کیلومتر بعد از بدنة سد احداث گردد‪ .‬اگر آب خروجی از نیروگاه برای شرب و کشاورزی‬
‫ارسال شود‪ ،‬معموالً یک سد کوچک تنظیمی بعد از نیروگاه احداث میشود‪ .‬در بسیاری از طرحهای‬
‫سدسازی تأمین آب برای شبكة آبیاری پایین سد یكی از اهداف ساخت سد است‪ .‬در این صورت‬
‫نیز باید یک سد تنظیمی و نیز شبكة کانالهای انتقال آب و سازههای هیدرولیكی آبیاری مزارع‬
‫طراحی شود‪.‬‬

‫برنامة ساخت کمپ (ساختمانهای اداری و مسكونی کارگاه) باید با دقت زیادی اجراشود‪ .‬در‬
‫دوران ساخت سد برای اسكان کارگران و مهندسان طرح و همچنین برای مواردی نظیر دفتر فنی‬
‫کارگاه نیاز است که ساختمانهایی در سایت احداث شود‪ .‬این ساختمانها را کمپک زمان ساخت یا‬
‫کمپ موقت مینامند‪ .‬عالوه بر این پس از ساخت سد هم ساختمانهایی برای پرسنل بهرهبردار سد‬
‫پ زمان ساخت به نحوی طراحی‬
‫موردنیاز است که به آن کمپک بهرهبرداری گویند‪ .‬بهتر است کم ک‬
‫شود که پس از ساخت سد در درون مخزن قرار نگیرد و بهعنوان کمپک بهرهبرداری قابلاستفاده باشد‪.‬‬

‫راههای دسترسی به محور سد‪ ،‬منابع قرضه و کمپ هم در شمار طراحیهای یک پروژة‬
‫سدسازی هستند‪ .‬گاهی برای سدهای بلند در درههای تنگ هزینة راههای دسترسی بخش قابلتوجهی‬
‫از پروژه خواهد بود‪ .‬درهرصورت طراحی این راهها با دقت و توجه به اهداف درازمدت سد و‬
‫توسعه منطقه باید صورت پذیرد‪ .‬در طراحی این راهها ضوابط طرح هندسی راه و آییننامههای‬
‫راهسازی مالک عمل خواهد بود‪ .‬در شكل (‪ )3-۰‬پالن کلی یک پروژة سدسازی ارائهشده است‪.‬‬
‫‪93‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬

‫شكل (‪ )3-۰‬پالن کلی یک پروژة سدسازی‬

‫‪ -6-2‬مراحل طراحی در یک پروژۀ سدسازي‬

‫برای طراحی اجزای مختلف پروژة سدسازی‪ ،‬کارشناسان مشاور به دو گروه اصلی تقسیم میشوند‪:‬‬
‫الف) کارشناسان مطالعات پایه‬
‫ب) کارشناسان طراحی‬
‫گروه اول درواقع وظیفة گردآوری دادهها برای کارشناسان طراحی رادارند و ازلحاظ زمانی‬
‫زودتر وارد پروژه میشوند‪ .‬کارشناسان مطالعات پایه وضعیت زمینشناسی‪ ،‬لرزهخیزی‪ ،‬منابع آب و‬
‫ژئوتكنیک ساختگاه سد را گزارش میکنند‪ .‬هرچند شروع طراحیها مشروط به دریافت دادههای‬
‫مطالعات پایه است‪ ،‬در اغلب پروژهها میتوان بهصورت موازی هم این کار را انجام داد‪.‬‬
‫بهعبارتدیگر طراحیها با دریافت اطالعات اولیه شروع و با نهایی شدن مطالعات پایه دقیق میشوند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪69‬‬
‫در شكل (‪ )39-۰‬نمودار روند انجام مطالعات و طراحی در یک پروژة سدسازی نمایش دادهشده‬
‫است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)39-۰‬مراحل طراحی و تهیة نقشههای اجرایی در یک پروژة سدسازی‬

‫معموالً مطالعات پایه و طراحیها در دو مرحله (فاز اول و فاز دوم) انجام میشود‪ .‬در فاز اول‬
‫طراحیها بهصورت اولیه ارائه میشوند‪ ،‬ولی در فاز دوم جزئیات اجرایی بهتفصیل ارائه خواهد شد‪.‬‬

‫‪ -7-2‬انتخاب ساختگاه براي سد‬

‫در فاز اول پروژهها ی سدسازی چندین محور در طول رودخانه برای احداث سد در نظر گرفته‬
‫میشود‪ .‬ساختگاههای مذکور از دیدگاه فنی‪ ،‬اجرایی و اقتصادی ارزیابی میشود و نهایتاً بهترین‬
‫گزینه بهعنوان ساختگاه سد انتخاب میگردد‪ .‬بهطورکلی ساختگاه مناسب باید دارای شرایط زیر‬
‫باشد‪:‬‬
‫‪63‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫الف) یک مخزن بزرگ برای ذخیرهسازی آب در پشت محور سد وجود داشته باشد‪.‬‬
‫ب) ازلحاظ هندسی باید محور سد بر روی یک تنگه باشد تا ساخت سد کمترین حجم‬
‫عملیات را داشته باشد‪.‬‬
‫ج) ساختگاه ازلحاظ آببندی پی و وقوع روانگرایی در پی در وضعیت مناسبی باشد‪.‬‬
‫د) تكیهگاههای ساختگاه مقاومت فشاری کافی برای تحمل بارهای بدنة سد را داشته باشند‪.‬‬
‫ه) یک محل مناسب برای احداث سرریز در تكیهگاههای سد وجود داشته باشد‪.‬‬
‫و) احداث سد کمترین خسارت مخزن را داشته باشد‪.‬‬
‫پس از انتخاب محور مناسب‪ ،‬زاویة محور با رودخانه به نحوی انتخاب میشود که سد کمترین‬
‫طول تاج را داشته باشد‪ .‬عالوه بر موارد مذکور‪ ،‬اصوالً ساختگاههای تنگ و باریک برای ساخت‬
‫سدهای بتنی و ساختگاههای باز و وسیع برای ساخت سدهای خاکی توصیه میشوند‪ .‬بنابراین‬
‫شرایط هندسی ساختگاه در انتخاب نوع سد تأثیرگذار خواهد بود‪.‬‬

‫‪ -8-2‬عوامل مؤثر در انتخاب نوع سد‬

‫در فاز اول پروژة چندین گزینه برای نوع سد مورد ارزیابی واقع میشود و نهایتاً بر اساس شرایط‬
‫فنی (منابع قرضه‪ ،‬لرزهخیزی‪ ،‬هندسة دره‪ ،‬مقاومت سنگ‪ ،‬آببندی پی) و شرایط اجرایی (تجربة‬
‫اجرا‪ ،‬راههای دسترسی) و شرایط اقتصادی بهترین گزینة مناسب برای نوع سد معرفی میگردد‪ .‬برخی‬
‫از نكاتی که در انتخاب نوع سد موردتوجه است‪ ،‬در زیر ارائهشده است‪:‬‬
‫الف) سدهای خاکی همگن فقط برای ارتفاعهای کمتر از ‪ ۰9‬متر قابلقبول هستند‪.‬‬
‫ب) وقتی ارتفاع سد خاکی بیش از ‪ 99‬متر است‪ ،‬بهتر است از سدخاکی ناحیهبندی شده‬
‫استفاده شود‪.‬‬
‫ج) در نواحی لرزهخیز گزینههای انعطافپذیر (سدهای خاکی) بر گزینههای صلب (سدهای‬
‫بتنی) ترجیح دارند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪6۰‬‬
‫د) در درههای تنگ ساخت سد بتنی برساخت سد خاکی ترجیح دارد‪ .‬سدهای خاکی در‬
‫درههای تنگ ممكن است دچار قوس زدگی شوند‪.‬‬
‫ه) برای ساخت سد بتنی الزم است توده سنگ ساختگاه از مقاومت فشاری باالیی برخوردار‬
‫باشد‪.‬‬
‫و) معموالً سدهای بتنی بر روی سنگبستر ساخته میشوند‪ ،‬درحالیکه پوستة سدهای خاکی‬
‫میتواند بر روی آبرفت هم بنا شود‪ .‬بنابراین درجاهایی که ضخامت آبرفت زیاد است‪،‬‬
‫بهتر است از سد خاکی استفاده شود‪.‬‬
‫ز) در مناطق سردسیر و پرباران که ساخت هسته در بخش زیادی از سال امكانپذیر نیست‪،‬‬
‫میتوان از سدهای هسته آسفالتی و یا رویة بتنی استفاده کرد‪.‬‬
‫ح) ساخت سد خاکی با هستة رسی در صورتی امكانپذیر است که قرضة ریزدانه حداکثر‬
‫در فاصلة ‪ 19‬کیلومتری ساختگاه باشد‪.‬‬
‫ط) سدهای بتن غلطكی ازلحاظ سرعت اجرا سریعتر از سایر سدها ساخته میشوند‪ .‬بر این‬
‫اساس در مواردی که محدودیت زمان پروژه مطرح باشد‪ ،‬سد بتن غلطكی یكی از گزینه‪-‬‬
‫های مطرح است‪.‬‬
‫ی) در ساختگاههایی که امكان ساخت سرریز جانبی در آنها وجود ندارد‪ ،‬گزینة خاکی‬
‫معموالً ازلحاظ فنی مردود شناخته میشود‪.‬‬
‫ک) ساخت سدهای رویة بتنی در نواحی لرزهخیز‪ ،‬به علت امكان ترکخوردگی رویه‪ ،‬باید‬
‫بااحتیاط صورت پذیرد‪.‬‬
‫‪61‬‬ ‫پالن کلی یک پروژة سدسازی‬
‫سؤاالت فصل دوم‪:‬‬

‫‪ -3‬رقوم کف تونلهای انحراف آب بر چه اساسی انتخاب میشود؟‬

‫‪ -۰‬برای انتخاب قطر تونل چه معیارهایی وجود دارد؟‬
‫‪ -1‬روشهای مختلف آببندی پی در سدها را نام ببرید‪ .‬برج آبگیر و حوضچة آرامش هر یک چه‬
‫عملكردی در سدها دارند؟‬
‫‪ -9‬انواع مختلف سرریز در سدهای خاکی و سدهای بتنی را نام ببرید و شرح کوتاهی برای هر‬
‫یک بیان کنید‪.‬‬
‫‪ -9‬برای طراحی سرریز چه دورة بازگشتی برای سیل در نظر گرفته میشود؟ برای طراحی تونل‬
‫انحراف آب‪ ،‬دورة بازگشت سیل چه قدر است؟ علت این اختالف چیست؟‬
‫‪ -6‬پالن کلی یک پروژة سدسازی را ترسیم کنید‪.‬‬
‫‪ -0‬معیارهای انتخاب ساختگاه مناسب برای سدها را بیان کنید‪.‬‬
‫‪  -9‬تحقیق کنید که در مناطق زیر ساخت کدام گزینه ارجحیت دارد‪:‬‬

‫الف) مناطق با بارندگی زیاد (نظیر استانهای ساحل دریای خزر)‬

‫ب) مناطق با دورة یخبندان طوالنی (نظیر استان اردبیل)‬

‫ج) در نزدیكی گسلهای با فعالیت لرزهخیزی باال‬

‫د) در مناطق کویری (نظیر استانهای جنوب شرق کشور)‬

‫‪  -3‬تحقیق کنید که پس از ساخت سد تونلهای انحراف آب چه کاربردی خواهند داشت‪.‬‬

‫‪  -39‬تحقیق کنید که عالوه بر تونل انحراف آب‪ ،‬چه راههای دیگری برای خشكهاندازی کارگاه‬
‫سدسازی وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -33‬کدام نوع سد برای ساختگاههای مجاور گسل فعال مناسبتر است؟‬
‫ب) سد بتنی دو قوسی‬ ‫الف) سد خاکی با هستة رسی‬
‫د) سد سنگریز با رویة بتنی‬ ‫ج) سد بتن غلطكی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪69‬‬
‫‪ -3۰‬برای یک ساختگاه با شرایط زیر کدام نوع سد را توصیه میکنید؟ ارتفاع سد ‪ 99‬متر است‪.‬‬
‫فاصلة قرضة رس ‪ ۰9‬کیلومتر‪ ،‬فاصلة قرضة سنگ ‪ 6‬کیلومتر‪ ،‬فاصلة قرضة شن و ماسه ‪9‬‬
‫کیلومتر است‪ .‬امكان احداث سرریز جانبی در تكیهگاه وجود ندارد‪ .‬ساختگاه در منطقة اصفهان‬
‫واقع است‪.‬‬
‫ب) سد خاکی همگن‬ ‫الف) سد خاکی با هستة رسی‬
‫د) سد سنگریز با رویة بتنی‬ ‫ج) سد بتنی غلطكی‬
‫‪ -31‬کدام گزینه در مورد انتخاب ساختگاه برای سد بتنی با ارتفاع ‪ 99‬متر صحیح است؟‬
‫الف) هر چه دره سد بازتر باشد بهتر است‪.‬‬
‫ب) باید سد بر روی سنگ نرم قرار گیرد‪.‬‬
‫ج) هر چه مخزن سطح بزرگتری داشته باشد بهتر است‬
‫د) هر چه مخزن حجم بزرگتری داشته باشد بهتر است‬
‫‪ -39‬برای یک ساختگاه با شرایط زیر کدام نوع سد را توصیه میکنید؟ ارتفاع سد ‪ 69‬متر است‪.‬‬
‫فاصلة قرضة رس ‪ 1‬کیلومتر‪ ،‬فاصلة قرضة سنگ ‪ 39‬کیلومتر‪ ،‬فاصلة قرضة شن و ماسه ‪9‬‬
‫کیلومتر است‪ .‬سنگبستر در عمق ‪ 99‬متری است‪ .‬ساختگاه در منطقة کمخطر لرزهای واقع‬
‫است‪ .‬طول تاج سد ‪ 09‬متر است‪.‬‬
‫ب) سد خاکی همگن‬ ‫الف) سد خاکی با هستة رسی‬
‫د) سد سنگریز با رویة بتنی‬ ‫ج) سد بتنی وزنی‬
‫‪ -39‬سرریزهای جانبی دریچه دار بیشتر در کدام نوع سد استفاده میشوند؟‬
‫ب) سدهای بتن غلطكی‬ ‫الف) سدهای خاکی‬
‫د) فراز بندها‬ ‫ج) سدهای بتنی قوسی‬
‫‪ -36‬رقوم کف تونلهای انحراف آب چگونه محاسبه میگردد؟‬
‫الف) ‪ 9‬متر باالتر از رقوم کف رودخانه‬
‫ب) معادل رقوم نرمال آب در مخزن فراز بند‬
‫ج) معادل رقوم رسوب ‪ 99‬سالة مخزن سد‬
‫د) معادل رقوم متوسط کف فرازبند و نشیب بند‬
 ‫فصل سوم‪:‬‬

‫مطالعات پایه در طرحهاي سدسازي‬

‫‪ -3-1‬مقدمه‬
‫پیش از طراحی بخشهای مختلف یک طرح سدسازی الزم است مطالعات پایه صورت پذیرد‪ .‬هدف‬
‫از مطالعات پایه شناخت ساختگاه‪ ،‬برآورد میزان آب رودخانه و همچنین بررسی طرح ازلحاظ‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی است‪ .‬درواقع در این مرحله باید نشان داده شود که کلیات طرح‬
‫از جهات مختلف قابلقبول است‪ .‬از طرف دیگر خصوصیات مصالح نیز باید در این مرحله تعیین‬
‫شود تا در فاز دوم پروژه‪ ،‬طراح بتواند با کمک این اطالعات نقشههای دقیق اجزای مختلف طرح را‬
‫ارائه نماید‪ .‬در این فصل بخشهای مختلف مطالعات پایه در طرحهای سدسازی بهاختصار موردبحث‬
‫واقع میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪66‬‬
‫‪ -2-1‬عوامل انسانی در یک پروژۀ سدسازي‬
‫مانند سایر طرحهای عمرانی‪ ،‬عوامل مختلفی که در یک پروژة سدسازی باهم کار میکنند ازاینقرار‬
‫هستند‪:‬‬
‫الف) كارفرما‪ :‬سازمانی است که طرح را تعریف کرده و درواقع صاحبکار است‪ .‬تأمین‬
‫هزینههای طرح را بر عهده میگیرد و با سایر عوامل قرارداد میبندد تا درازای دریافت مبلغ قرارداد‬
‫نقش خود را در پروژه ایفا نمایند‪ .‬برای طرحهای سدسازی در سطح ملی‪ ،‬کارفرما معموالً سازمان‬
‫آب و نیروی ایران است‪ .‬در هر استان سازمانهای آب منطقهای و ادارات جهاد کشاورزی کارفرمای‬
‫طرحهای استانی محسوب میشوند‪.‬‬
‫ب) مشاور طرح‪ :‬مشاور طرح وظیفه دارد گزارشها و نقشههای اجرایی طرح را تهیه کند‪.‬‬
‫پس از کارفرما‪ ،‬مشاور اصلیترین رکن طرح محسوب میشود و سایر عوامل از شرکت مشاور‬
‫دستور کار را دریافت میکنند‪.‬‬
‫ج) مشاور ژئوتکنيک‪ :‬این شرکت درواقع وظیفه دارد که زیر نظر مشاور طرح با مطالعات‬
‫صحرایی و آزمایشگاهی‪ ،‬شامل حفاری‪ ،‬نمونهگیری و آزمایش‪ ،‬ساختگاه را شناسایی کند و اطالعات‬
‫را در اختیار مشاور طرح قرار دهد‪.‬‬
‫د) پيمانکار‪ :‬شرکت پیمانكار نقشههای اجرایی را از مشاور طرح دریافت و اجرا میکند‪.‬‬
‫ه) دستگاه نظارت‪ :‬دستگاه نظارت معموالً در کارگاه مستقر است و وظیفه آن کنترل اجرا‬
‫متناسب با نقشههای اجرایی است‪ .‬در اغلب موارد دستگاه نظارت همان شرکت مشاور است‪ .‬ممكن‬
‫است با توجه به اطالعات جدید‪ ،‬دستگاه نظارت برخی از نقشهها را در حین اجرا با هماهنگی‬
‫مشاور طرح تغییر دهد‪.‬‬
‫و) گروه مهندسی ارزش‪ :‬گروه مهندسی ارزش متشكل از نفرات خبرة همه عوامل طرح است‬
‫که وظیفهدارند در یک کارگروه مشترک ابعاد خاصی از پروژه را بررسی و احیاناً باهم فكری راه‪-‬‬
‫حلهای ابتكاری برای آن ارائه دهند‪ .‬درواقع در طرحهایی که تیم مهندسی ارزش ندارند‪ ،‬مشاور و‬
‫کارفرما و پیمانكار و سایر عوامل طرح بهطور مستقل وظایف خود را انجام میدهند؛ ولی تیم مهندسی‬
‫ارزش در یكجا و در خارج از چارچوبهای شرح وظایف خودشان به ایده پردازی و ارائة‬
‫راهكارهای مختلف برای حل مشكالت میپردازند‪.‬‬
‫‪60‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫بهعنوان نمونهای از پروژههای مهندسی ارزش میتوان به بازنگری در میزان سیالب طراحی‬
‫سرریز در سد مارون اشاره کرد‪ .‬در چارچوب مطالعات مهندسی ارزش سد تنظیمی مارون با استفاده‬
‫از ایدههای مطرحشده‪ ،‬بیشینة سیالب طراحی سرریز از ‪ 0999‬به ‪ 3999‬مترمكعب در ثانیه کاهش‬
‫یافت‪ .‬همچنین بیشینة سیالب طراحی برای سیستم انحراف نیز از ‪ 39۰9‬به ‪ 199‬مترمكعب در ثانیه‬
‫کاهش داده شد‪ .‬این بازنگری موجب شد هزینههای پروژه به میزان قابلتوجهی کاهش یابد‪.‬‬

‫‪ -1-1‬تركيب گروه مشاور طراح سد‬

‫ازآنجاکه کتاب حاضر برای استفادة طراحان سد کاربرد بیشتری دارد‪ ،‬در اینجا ترکیب عوامل شرکت‪-‬‬
‫های مشاور سدسازی بهاختصار بیان میگردد‪ .‬اصوالً شرکت مشاور طرح سه بخش اصلی خواهد‬
‫داشت‪:‬‬
‫الف) بخش مطالعات پایه‪ :‬کارشناسان این بخش وظیفهدارند دادههای موردنیاز بخش طراحی‬
‫را تأمین کنند‪ .‬در این بخش کارشناسان زمینشناسی‪ ،‬آب‪ ،‬نقشهبرداری‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬محیطزیست و‬
‫کشاورزی حضور خواهند داشت‪ .‬درواقع این بخش نقشة اجرایی ارائه نمیکند‪ ،‬بلكه نتیجة مطالعات‬
‫خود را در قالب گزارش برای استفادة کارشناسان بخشهای طراحی و همچنین برای تصمیمگیری‬
‫کارفرما تهیه میکند‪.‬‬
‫ب) بخش طراحی‪ :‬کارشناسان این بخش پس از تحلیلهای مختلف بر مبنای آییننامهها و‬
‫ضوابط طراحی نقشههای اجرایی طرح را تهیه و به انضمام گزارش طراحی به کارفرما تقدیم میکنند‪.‬‬
‫این نقشهها پس از تصویب کارفرما برای اجرا به پیمانكار ارائه میشوند‪ .‬در این بخش کارشناسان‬
‫سازه‪ ،‬ژئوتكنیک‪ ،‬زلزله‪ ،‬سازههای هیدرولیكی‪ ،‬طراحان هیدرومكانیكال و نیروگاه‪ ،‬و کارشناس طراح‬
‫راههای دسترسی حضور دارند‪.‬‬
‫ج) بخش امور قراردادها‪ :‬کارشناسان این بخش روند انعقاد قرارداد‪ ،‬تهیة صورت وضعیت‪،‬‬
‫بررسی صورت وضعیت پیمانكار و پیگیری دریافت مطالبات پروژه را به عهدهدارند‪.‬‬
‫در ادامة این فصل محتویات برخی گزارشهای اصلی طرح که در گروه مطالعات پایه طبقهبندی‬
‫میشوند‪ ،‬تشریح میگردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪69‬‬
‫‪ -4-1‬مطالعات زمينشناسی‬
‫در یک طرح سدسازی شناسایی دقیق ساختگاه سد و مخزن آن اهمیت بسیار دارد‪ .‬در برخی پروژهها‬
‫به دلیل شناسایی ناکافی جنس ساختگاه‪ ،‬عملكرد سد بهصورت کامل امكانپذیر نشده است‪ .‬سد‬
‫مخزنی الر در شمال تهران نمونهای از این طرحها است که وجود حفرات کارستی در مخزن باعث‬
‫شده است‪ ،‬فقط یکسوم مخزن سد قابل آبگیری باشد‪ .‬بر همین اساس مطالعات پایة زمینشناسی‬
‫باید با دقت و توجه باالیی صورت پذیرد‪ .‬درنهایت آنچه در یک گزارش مطالعات زمینشناسی برای‬
‫طرح سدسازی ارائه خواهد شد شامل موارد زیر خواهد بود‪:‬‬
‫‪)3‬خالصهای از زمینشناسی عمومی منطقه‬
‫‪ )۰‬وضعیت مورفولوژی در حوزة آبریز (پستیوبلندیها در منطقه)‬
‫‪ )1‬سازندهای اصلی در منطقه (جنس سنگهای منطقه)‬
‫‪ )9‬گسلهای اصلی و اطالعات لرزهخیزی منطقه‬
‫‪ )9‬وضعیت آبهای زیرزمینی و جهت حرکت آنها‬

‫‪ -5-1‬مطالعات لرزهخيزي‬
‫شتاب مناسب برای طراحی ساختمانها در آییننامة ‪ ۰999‬مهندسی زلزله‪ ،‬برای زلزله با دورة بازگشت‬
‫‪ 909‬ساله ارائهشده است‪ .‬مطابق مفاد آییننامه برای ساختمانهای خاص نظیر سدها‪ ،‬تونلها‪ ،‬پلها‬
‫و سیلوها نمیتوان از اعداد توصیهشده در آییننامة مذکور استفاده کرد‪ .‬برای این سازهها الزم است‬
‫بهطور اختصاصی مطالعات لرزهخیزی صورت پذیرد و شتاب مبنای طرح در سطوح مختلف تعیین‬
‫گردد‪.‬‬
‫برای تدوین یک گزارش لرزهخیزی ابتدا گسلهای منطقه شناسایی میشوند و مشخصات این‬
‫گسلها از قبیل طول گسل‪ ،‬سازوکار گسل و فاصله گسل از ساختگاه در یک جدول تدوین میگردد‪.‬‬
‫در مرحلة بعد با دانستن طول گسل‪ ،‬بزرگی زلزلة محتمل هر گسل محاسبه میگردد‪ .‬درنهایت با‬
‫استفاده از روابط کاهندگی‪ ،‬شتاب حاصل از حرکت گسل در ساختگاه محاسبه میگردد‪ .‬مطالعات‬
‫لرزهخیزی به دو روش قطعی و احتماالتی انجام میشود‪ .‬در روش قطعی حداکثر شتاب ساختگاه‬
‫بدون توجه به دورة بازگشت زلزله تخمین زده میشود‪ .‬در روش احتماالتی با توجه بهاحتمال ایجاد‬
‫‪63‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫زلزله توسط هر یک از گسلها‪ ،‬شتاب مبنای طرح با دوره بازگشتهای مختلف محاسبه میگردد‪.‬‬
‫منحنی تغییرات شتاب مبنای طرح در برابر دورة بازگشت‪ ،‬منحنی خطر‪ 3‬نامیده میشود‪ .‬نمونة منحنی‬
‫خطر زلزله در شكل (‪ )3-1‬نمایش دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-1‬نمونة منحنی خطر زلزله (احتمال وقوع ساالنه در برابر حداکثر شتاب مبنای طرح)‬

‫‪ -6-1‬مطالعات نقشهبرداري‬
‫پسازآنكه موقعیت ساختگاه تا حدودی مشخص شد‪ ،‬اکیپهای نقشهبرداری به محل اعزام میشوند‬
‫تا نقشههای توپوگرافی با مقیاس مناسب را تهیه نمایند‪ .‬معموالً نقشههای با مقیاس یک دوهزارم یا‬
‫یکهزارم برای طراحی سازههای مختلف سد کفایت میکند‪ .‬برای مطالعة قرضهها و ارزیابی اولیة‬
‫ساختگاه میتوان از نقشههای یک پنجاههزارم یا یک بیستوپنج هزارم استفاده کرد‪ .‬این نقشهها‬
‫بهصورت آماده برای اکثر مناطق ایران در سازمان نقشهبرداری کشور به فروش میرسد‪.‬‬
‫بر اساس نقشههای توپوگرافی میتوان زاویة محور سد با رودخانه را بهطور دقیق تعیین نمود‪.‬‬
‫عالوه بر این برای انتخاب ساختگاه سرریز و سایر سازههای سد الزم است توپوگرافی بهدقت مورد‬
‫ارزیابی واقع شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪hazard curve‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪09‬‬
‫‪ -7-1‬مطالعات منابع آب‬
‫مطالعات منابع آب یكی از اصلیترین بخشهای مطالعاتی در طرحهای سدسازی است‪ .‬در یک‬
‫گزارش مطالعات منابع آب الزم است پیرامون چهار عامل اصلی زیر اظهارنظر شود‪:‬‬
‫‪ )3‬مقدار آورد ساالنة حوزة آبریز‬
‫‪ )۰‬دبی سیل با دوره بازگشتهای مختلف‬
‫‪ )1‬حجم رسوب ساالنة ورودی به مخزن سد‬
‫‪ )9‬میزان تبخیر از سطح در حوزه موردمطالعه‬
‫متوسط آورد ساالنه معموالً بر اساس دادههای اندازهگیری شده در ایستگاههای صحرایی به‬
‫دست میآید‪ .‬بر اساس اطالعات هیدرولوژی منطقه (مساحت حوزه‪ ،‬متوسط بارندگی حوزه‪ ،‬شیب‬
‫حوزه و‪ )...‬نیز میتوان حجم روان آب ساالنه را محاسبه کرد‪ .‬در شكل (‪ )۰-1‬نمونة هیدروگراف‬
‫سیل برای دو دورة بازگشت ‪ 999‬و ‪ 3999‬ساله نشان دادهشده است‪.‬‬

‫‪Flood Hydrograph‬‬
‫‪3500‬‬
‫‪3000‬‬
‫‪500-Year‬‬
‫)‪Flow (m3/sec‬‬

‫‪2500‬‬
‫‪2000‬‬ ‫‪1000-Year‬‬
‫‪1500‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪Time‬‬
‫شكل (‪ :)۰-1‬نمونة هیدروگراف سیل با دو دورة بازگشت ‪ 999‬و ‪ 3999‬ساله‬
‫‪03‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫بر اساس دادههای این گزارش و با در دست داشتن منحنی سطح‪ -‬حجم‪ -‬ارتفاع برای مخزن‬
‫)‪(NWL‬‬ ‫سد‪ ،‬میتوان ارتفاع بهینه برای سد را انتخاب کرد‪ .‬این ارتفاع‪ ،‬تراز نرمال آب دریاچة سد‬
‫محسوب میشود‪ .‬همچنین بر اساس ارتفاع مخزن سد در زمان سیالبی‪ ،‬تراز حداکثر آب مخزن سد‬
‫)‪ (MWL‬تعیین میشود‪ .‬در شكلهای (‪ )1-1‬تا (‪ )9-1‬مراحل انتخاب ارتفاع بهینة سد بر اساس‬
‫معیار اقتصادی نمایش دادهشده است‪ .‬برای این منظور ابتدا منحنی حجم و سطح مخزن سد در برابر‬
‫ارتفاع ترسیم میشود‪ .‬پسازآن هزینة ساخت سد با ارتفاعهای مختلف برآورد شده و نهایتاً منحنی‬
‫قیمت سد در برابر ارتفاع به دست میآید‪ .‬نهایتاً همانگونه که در شكل (‪ )9-1‬نشان دادهشده است‪،‬‬
‫منحنی تغییرات قیمت واحد حجم آب در برابر ارتفاع ترسیم میگردد‪ .‬نقطة حداقل این منحنی جایی‬
‫را نشان میدهد که هر میلیون مترمكعب آب به ارزانترین قیمت به دست خواهد آمد‪.‬‬
‫البته در اینجا معیار اقتصادی موردتوجه بوده است و در یک پروژة کلی الزامات اجرایی‪،‬‬
‫اجتماعی‪ ،‬زیستمحیطی و فنی هم موردتوجه واقع میشود و نهایتاً برای انتخاب ارتفاع سد تصمیم‪-‬‬
‫گیری میشود‪.‬‬

‫شكل (‪ :)1-1‬نمونهای از مراحل تعیین ارتفاع بهینه برای یک سد بر مبنای شاخص اقتصادی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪0۰‬‬

‫شكل (‪ :)9-1‬نمونهای از مراحل تعیین ارتفاع بهینه برای یک سد بر مبنای شاخص اقتصادی‬

‫شكل (‪ :)9-1‬نمونهای از مراحل تعیین ارتفاع بهینه برای یک سد بر مبنای شاخص اقتصادی‬

‫در یک گزارش منابع آب‪ ،‬آورد متوسط منطقه و تبخیر از سطح دریاچه بررسی میشود و نهایت ًا‬
‫حجم مفید مقدار آبی که در مخزن سد ذخیره خواهد شد تعیین میگردد‪ .‬عالوه بر این الزم است‬
‫حجم رسوب ورودی به مخزن سد محاسبه گردد‪ .‬برای این کار الزم است به پوشش گیاهی‪ ،‬نوع‬
‫خاک منطقه‪ ،‬شیب حوزة آبریز و مواردی از این قبیل توجه شود‪ .‬نهایتاً ارتفاعی از مخزن سد که‬
‫متناسب با حجم رسوب ‪ 99‬ساله است‪ ،‬بهعنوان رقوم مرده سد )‪ (DWL‬تعیین میگردد‪ .‬رقوم آبگیری‬
‫از مخزن سد باید باالتر از رقوم مرده مخزن باشد‪ .‬بر این اساس رقوم خط پروژة کف تونلهای‬
‫انحراف آب‪ ،‬که بعداً بهعنوان تونل آبگیری استفاده خواهند شد‪ ،‬تعیین میگردد‪.‬‬
‫‪01‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫‪ -8-1‬مطالعات منابع قرضه‬
‫انتخاب نوع سد تا حدودی وابسته به مصالح موجود در سایت است‪ .‬درصورتیکه بهاندازة کافی‬
‫مصالح ریزدانه در نزدیكی سایت وجود نداشته باشد‪ ،‬گزینة سد خاکی با هستة رسی منتفی خواهد‬
‫شد‪ .‬نظیر همین مسئله برای سایر گزینهها هم مطرح است‪ .‬از طرفی دیگر وقتی گزینههای مختلف‬
‫ازلحاظ اقتصادی باهم مقایسه میشوند‪ ،‬محاسبه هزینه حمل مصالح نقش تعیینکنندهای خواهد‬
‫داشت‪ .‬همچنین طراح بدنة سد برای انجام تحلیل و برآورد تنشها خصوصیات مصالح را الزم دارد‪.‬‬
‫بهطورکلی در یک گزارش منابع قرضه باید موارد زیر گنجانده شود‪:‬‬
‫الف) معرفی موقعیت قرضههای شناساییشده‬
‫ب) حجم مصالح قابل استحصال از هر قرضه‬
‫ج) راههای دسترسی به قرضهها‬
‫د) خصوصیات فیزیكی‪ ،‬مكانیكی و شیمیایی مصالح هر قرضه بر اساس آزمایشهای‬
‫صحرایی و آزمایشگاهی‬
‫ازآنجاکه کشف و شناسایی منبع قرضه تا حدود زیادی یک مسئلة تجربی است‪ ،‬برای شناسایی‬
‫صحرایی قرضهها الزم است از افراد باتجربه در این زمینه استفاده شود‪ .‬در فصل پنجم راهنماییهای‬
‫کلی در این مورد آورده شده است‪.‬‬

‫‪ -3-1‬مطالعات اجتماعی‬
‫ازلحاظ اجتماعی سدها اثرات مثبت و منفی فراوانی دارند‪ .‬بر این اساس برای هر پروژه سدسازی‬
‫الزم است مطالعات اجتماعی صورت پذیرد و اثرات آن بهصورت سرجمع ارزیابی گردد‪ .‬برخی از‬
‫ابعاد اجتماعی ممكن است غیرقابلقبول باشند و منجر به مردود شدن کل پروژه گردند‪ .‬برخی دیگر‬
‫ممكن است در کنار عوامل مثبت دیگر قابلقبول باشند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪09‬‬
‫در مورد اثرات مثبت طرحهای سدسازی در شاخصهای اجتماعی میتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫الف) افزایش رفاه مردم منطقه با مدیریت منابع آب‬
‫ب) اشتغالزایی (بهطور مستقیم و غیرمستقیم)‬
‫ج) افزایش ارتباطات با ایجاد راههای دسترسی جدید‬
‫د) افزایش اعتماد به مسئوالن‬
‫ه) افزایش مشارکت مردم در مدیریت آب‬
‫و) توزیع عادالنة آب بین حق آبه داران‬

‫همچنین ممكن است یک یا چند مورد از عوامل منفی زیر در یک پروژة سدسازی دیده شود‪:‬‬
‫الف) کوچ اجباری مردم منطقه و افزایش حاشیهنشینی در شهرهای بزرگ‬
‫ب) به هم خوردن نظام حق آبه و ایجاد نزاعهای منطقهای‬
‫ج) زیرآب رفتن مكانهای تاریخی‬
‫د) قرارگیری برخی قبرستانهای مورداحترام در مخزن سد‬
‫ه) از بین رفتن چراگاه برخی عشایر منطقه‬
‫و) قطع راههای ارتباطی برخی روستاها‬

‫درهرصورت الزم است این مطالعات هم با دقت فراوان و هم بهدوراز وسواس و حساسیتهای‬
‫غیر عُقالیی صورت پذیرد‪ .‬درنهایت اگر واقعاً نمرة نهایی پروژه ازلحاظ اجتماعی منفی است‪ ،‬الزم‬
‫است در طرح تجدیدنظر شود‪ .‬بهعنوان نمونه در یک پروژة سدسازی در مرکز کشور‪ ،‬سه روستا که‬
‫در داخل مخزن سد واقع میشدند به منطقهای در همان نزدیكی کوچ داده شدند و زمینهای زراعی‬
‫مشابه زمینهای قبلی خودشان به آنها اختصاص یافت‪ .‬بنابراین تا حدودی از صدمات اجتماعی‬
‫جلوگیری شد‪ .‬بااینحال در یک پروژة دیگر در شمال غرب کشور‪ ،‬زمینهای زراعی کشاورزان به‬
‫قیمت باالیی خریداری شد امّا برنامهریزی مناسبی برای اسكان آنها در یک منطقة دیگر صورت‬
‫نپذیرفت‪ .‬اهالی روستاهای مذکور به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند و به دلیل عدم هماهنگی‬
‫فرهنگی با محیط جدید‪ ،‬با انتخاب شغلهای کاذب مشكالتی را برای خود و دیگران ایجاد کردند‪.‬‬
‫‪09‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫‪ -31-1‬مطالعات ارزیابی زیستمحيطی‬
‫رودخانهها رگهای حیات کره زمین هستند که با احداث سد از بین خواهند رفت‪ .‬در محیط رودخانه‬
‫موجودات زیادی زندگی میکنند و درواقع سیستمهای زیستی متعددی وابسته به رودخانه هستند‪ .‬از‬
‫سوی دیگر مخزن سد یک اکوسیستم جدید است که شاخصههای مثبت زیستمحیطی را ارتقا‬
‫میدهد‪ .‬در یک گزارش زیستمحیطی این مسئله بهطور جامع بررسی میشود که آیا احداث سد‬
‫موجب ارتقاء محیطزیست منطقه میشود و یا آن را دچار بحران مینماید‪ .‬در یک ارزیابی جامع‬
‫اثرات مختلف فیزیكی‪ ،‬بیولوژیک‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬بهداشتی و سالمت بررسی میشوند‪.‬‬
‫بیش از یكصد عامل مختلف در یک مطالعة جامع موردتوجه واقع میشوند که از آن جمله‬
‫میتوان به تغییرات در هوا‪ ،‬آب‪ ،‬خاک‪ ،‬گیاه‪ ،‬جانور‪ ،‬تنوع زیستی‪ ،‬جمعیت‪ ،‬و بسیاری موارد دیگر‬
‫اشاره کرد‪ .‬در سالهای اخیر و بر اساس قانون‪ ،‬انجام مطالعات محیطزیستی‪ ،‬در مرحلة امكانسنجی‪،‬‬
‫برای توجیه اجرای سدها اجباری شده است‪ .‬صرف ًا در صورتی مجوز احداث سد صادر خواهد شد‬
‫که مطالعات ارزیابی اثرات زیستمحیطی سد به تصویب سازمان حفاظت محیطزیست رسیده باشد‪.‬‬

‫در این مطالعات اثرات برگشتناپذیر‪ ،‬بلندمدت و بهویژه اثر بر عواملی که دارای حساسیتهای‬
‫بیشتر هستند مانند کیفیت آب‪ ،‬آلودگی هوا‪ ،‬گونههای در معرض تهدید‪ ،‬تاالبها‪ ،‬مناطق تحت‬
‫مدیریت سازمان محیطزیست مانند پارکهای ملی یا سایر محیطهای تحت حفاظت و اثرات شاخص‬
‫و مهم مشخص میشوند‪ .‬درصورتیکه اثرات منفی شاخص احداث سد زیاد باشند‪ ،‬طرح مردود‬
‫خواهد شد و در غیر این صورت‪ ،‬راهكارهای کاهش اثرات منفی بر محیطزیست ارائه میشود‪.‬‬
‫نشریة ‪ ۰99‬الف شرکت منابع آب ایران تحت عنوان «دستورالعمل ارزیابی طرحهای سدسازی‬
‫بر محیطزیست» به بحث دربارة نحوة محاسبة شاخصههای ارزیابی زیستمحیطی سدها و‬
‫راهكارهای کاهش اثرات سوء میپردازد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪06‬‬
‫‪ -33-1‬مطالعات ارزیابی اقتصادي طرح‬
‫هر طرح سدسازی وقتی مجوز اجرا خواهد گرفت که اجرای آن ازلحاظ اقتصادی توجیه داشته‬
‫باشد‪ .‬به همین منظور الزم است گزارشی با عنوان «ارزیابی اقتصادی طرح» برای پروژه تدوین شود‬
‫و در آن نسبت سود به هزینه )‪ (B/C‬محاسبه گردد‪ .‬عمدهترین پارامترهایی که بخش سود را در‬
‫معادلة زیر تشكیل میدهند‪ ،‬موارد زیر هستند‪:‬‬
‫‪ )3‬سود حاصل از تولید برق توسط نیروگاه سد‬
‫‪ )۰‬سود حاصل از تأمین آب شرب برای مناطق پاییندست‬
‫‪ )1‬سود حاصل از افزایش تولید در محصوالت زمینهای زراعی پاییندست به واسطة تأمین‬
‫آب از طریق شبكة آبیاری‬
‫‪ )9‬سود حاصل از اشتغالزایی طرح‬
‫‪ )9‬سود حاصل از ایجاد مناطق تفریحی و گردشگری در اطراف دریاچة سد‬

‫همچنین مهمترین مواردی که بخش هزینه را تشكیل میدهند شامل موارد زیر هستند‪:‬‬
‫‪ )3‬هزینة ساخت سد و تأسیسات وابسته به آن‬
‫‪ )۰‬هزینة ساخت خطوط انتقال آب و شبكههای آبیاری و زهكشی طرح‬
‫‪ )1‬هزینة ساخت نیروگاه و احداث خطوط انتقال نیرو و پستهای مربوط‬
‫‪ )9‬هزینة تملک اراضی محدودة طرح‬
‫‪ )9‬هزینة طراح پروژه (شرکت مشاور) و دستگاه نظارت و سایر عوامل پرسنلی طرح‬
‫‪00‬‬ ‫مطالعة پایه در طرح های سد سازی‬
‫سؤاالت فصل سوم‪:‬‬

‫‪ -3‬در یک گزارش زمینشناسی برای پروژة سدسازی معموالً چه مطالبی ارائه میشود؟‬
‫‪ -۰‬رقوم سطح نرمال آب در مخزن سد چگونه تعیین میشود؟‬
‫‪ -1‬در یک گزارش منابع قرضه چه به مواردی باید مورد اشاره شود؟‬
‫‪ -9‬عواقب عدم انجام مطالعات اجتماعی برای یک پروژة سدسازی چیست؟‬
‫‪ -9‬اطالعات مربوط به رسوب چه کاربردی در طراحی سد خواهد داشت؟‬
‫‪  -6‬تحقیق کنید که شتاب مبنای طرح با دورة بازگشت ‪ ۰999‬ساله برای منطقة شما چه‬
‫قدر است؟‬
‫‪  -0‬تحقیق کنید که گسلهای اصلی منطقة شما چه طولی دارند و سازوکار آنها چگونه‬
‫است؟‬
‫‪  -9‬تحقیق کنید که دبی سیل ‪ 99‬ساله و میانگین بارندگی ‪ 99‬ساله منطقه شما چه قدر‬
‫است؟‬
‫‪ -3‬حجم رسوب ساالنة ورودی به مخزن سد در کدام مطالعات بررسی میگردد؟‬
‫ب) مطالعات زیستمحیطی‬ ‫الف) مطالعات زمینشناسی‬
‫د) مطالعات منابع آب‬ ‫ج) مطالعات منابع قرضه‬
‫‪MCE‬‬ ‫‪ MCE -39‬زلزله طرح را با دورة بازگشت در چه سطحی نشان میدهد؟ (راهنمایی‪:‬‬
‫حداکثر زلزلة باورکردنی برای یک ساختگاه است که مطالعات لرزهخیزی در مورد آن‬
‫انجام میشود)‬

‫ب) ‪ 3999‬ساله‬ ‫الف) ‪ 909‬ساله‬

‫د) باالی ‪ ۰999‬سال‬ ‫ج) ‪ 3999‬ساله‬

 ‫فصل چهارم‪:‬‬

‫طراحی هندسی مقطع سدهاي خاكی و بتنی‬

‫‪ -3-4‬مقدمه‬
‫همانگونه که در طراحی ساختمانها ابتدا طرح معماری تهیه و سپس تحلیل سازه انجام میشود‪،‬‬
‫برای سدها هم ابتدا یک طراحی هندسی اولیه انجام میشود و سپس بر اساس تحلیلهای سازهای‬
‫شكل نهایی سد مشخص میگردد‪ .‬برای این منظور ابتدا مقطع سد طراحی میگردد و سپس با توجه‬
‫به شكل درّه و مشخصات هندسی تكیهگاهها پالن سد هم به دست میآید‪ .‬بنابراین مقطع عرضی سد‬
‫طراحی میگردد‪ ،‬ولی پالن خودبهخود و بر مبنای مشخصات هندسی محل حاصل میگردد‪.‬‬
‫ا ولین قدم برای طراحی مقطع سد آن است که بدانیم ارتفاع سد تا کجاست‪ .‬درواقع برای این‬
‫کار باید مشخص شود که چه حجمی از مخزن موردنیاز است؛ سپس ارتفاع آب مخزن برآورد شده‬
‫و از آن طریق رقوم تاج سد محاسبه گردد‪ .‬در ادامة این فصل ابتدا روند محاسبة رقوم نرمال و ارتفاع‬
‫آزاد سد بیانشده و سپس اصول کلی در مورد نحوة طراحی اولیة مقطع سدهای مختلف موردبحث‬
‫واقع میشود‪.‬‬
‫‪03‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪ -2-4‬محاسبة رقوم چهارگانه سد‬
‫برای طراحی یک سد چهار رقوم زیر از اهمیت باالیی برخوردار هستند‪:‬‬
‫مخزن‪3‬‬ ‫‪ )3‬رقوم نرمال سطح آب‬
‫مخزن‪۰‬‬ ‫‪ )۰‬رقوم حداکثر سطح آب‬
‫‪1‬‬
‫‪ )1‬رقوم تاج سد‬
‫مخزن‪9‬‬ ‫‪ )9‬رقوم سطح آب مرده‬

‫رقوم نرمال آب مخزن به اختصار با عالمت ‪ NWL‬نشان داده میشود و درواقع رقوم سطح‬
‫آب مخزن دریاچة سد بر اساس متوسط آورد پنجاه سال گذشته است‪ .‬این رقوم مالک طراحی بدنه‬
‫و همچنین عملكرد دریچههای آبگیری و نیروگاه سد میباشد‪ .‬این رقوم از گزارش منابع آب سد‬
‫استخراج میشود‪.‬‬
‫رقوم حداکثر آب مخزن به اختصار با عالمت ‪ MWL‬نشان داده میشود‪ .‬این رقوم حاکی از‬
‫سطح آب مخزن سد در جریان سیل است‪ .‬درواقع این رقوم حاصل جمع رقوم نرمال و ارتفاع تیغة‬
‫آب روی سرریز در هنگام سیل است‪ .‬برای دورة بازگشت سیل معموالً ‪ 3999‬سال‪ ۰999 ،‬سال و یا‬
‫در موارد خاص ‪ 39999‬سال در نظر گرفته میشود‪ .‬بر این اساس برای محاسبة این رقوم نیز باید‬
‫گزارش منابع آب سد و هیدروگراف سیل با دورة بازگشتهای مختلف در دست باشد‪ .‬معموالً رقوم‬
‫حداکثر یک تا چهار متر باالتر از رقوم نرمال است‪ .‬رقوم حداکثر برای طراحی سرریز و همچنین‬
‫تعیین رقوم تاج سد کاربرد دارد‪.‬‬
‫رقوم مردة آب مخزن که با عالمت ‪ DWL‬نشان داده میشود‪ ،‬بیانگر حجمی از آب مخزن است‬
‫که به علت قرارگیری در زیر تراز کف آبگیری امكان تخلیه ندارد و همواره در مخزن سد خواهد‬
‫ماند‪ .‬این حجم معموالً مساوی حجم رسوبی است که پس از پنجاه سال در مخزن سد انباشته خواهد‬
‫شد‪ .‬در بررسی پایداری سد همواره این قسمت اشباعشده و پُر از آب در نظر گرفته میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪normal water level‬‬
‫‪2‬‬
‫‪maximum water level‬‬
‫‪3‬‬
‫‪crest level‬‬
‫‪4‬‬
‫‪dead water level‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫رقوم تاج سد کمی بلندتر از رقوم نرمال و حداکثر آب مخزن در نظر گرفته میشود‪ .‬درواقع‬
‫رقوم تاج حداکثر دو مقدار زیر است‪:‬‬
‫ارتفاع آزاد نرمال سد‪= NWL +‬رقوم تاج‬
‫ارتفاع آزاد حداقل سد ‪= MWL +‬رقوم تاج‬

‫در ادامة روش محاسبة ارتفاع آزاد نرمال و حداقل بیانشده است‪.‬‬

‫‪ -1-4‬محاسبة ارتفاع آزاد مخزن‬

‫ارتفاع آزاد‪ 3‬قسمتی از مخزن سد است که برای اطمینان خالی نگهداشته میشود تا در هنگام سیل و‬
‫طوفان امواج آب از روی تاج سد عبور نكنند‪ .‬درواقع تاج سد چند متر بلندتر از رقوم آب دریاچه‬
‫انتخاب میشود و بدینصورت خطرات ناشی از روگذری آب از تاج سد کنترل میگردد‪.‬‬
‫بهطورکلی ارتفاع آزاد مجموع ارتفاع ناشی از عوامل زیر است‪:‬‬
‫‪ ‬ارتفاع ناشی از باال آمدن امواج دریاچه براثر بادهای شدید یا سیل )‪(FB1‬‬
‫‪ ‬ارتفاعی که برای جبران نشستهای استاتیكی منظور میشود )‪(FB2‬‬
‫‪ ‬ارتفاعی که برای جبران نشستهای سد در حین زلزله منظور میشود )‪(FB3‬‬
‫ارتفاع آزاد نهایتاً از جمع سه مقدار باال به دست میآید‪ .‬بهعبارتدیگر‪:‬‬

‫‪FB = FB1 + FB2 + FB3‬‬ ‫(‪)3-9‬‬

‫برای محاسبة ارتفاع باال آمدن امواج الزم است ارتفاع موج و سرعت باد در دست باشد‪ .‬معموالً‬
‫ارتفاع موج بهسرعت باد و طول آزاد دریاچه وابسته است‪ .‬از سوی دیگر ارتفاعی که برای جبران‬
‫نشستهای استاتیكی و لرزهای منظور میشود‪ ،‬معموالً در ابتدای طراحی سد در دست نیست‪ ،‬زیرا‬
‫هنوز خصوصیات هندسی سد و خصوصیات مكانیكی مصالح بهطور قطعی تعیین نشده است که‬
‫بتوان بر اساس آن تحلیلهای عددی الزم را انجام داد‪ .‬بر همین اساس برای محاسبة این نشستها‬
‫میتوان در این مرحله از نمودارها و روابط تقریبی استفاده کرد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪freeboard‬‬
‫‪93‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫معموالً برای ارتفاع آزاد سد دو تعریف متفاوت وجود دارد‪ .‬دریكی از این دو فرض بر این‬
‫است که باد شدید (طوفان) در حال وزیدن است‪ ،‬ولی بارندگی و سیل در حد نرمال است‪ .‬این‬
‫ارتفاع آزاد را «ارتفاع آزاد نرمال» گویند‪ .‬در حالت دیگر فرض میشود که سیل با دورة بازگشت‬
‫بسیار زیاد به وقوع پیوسته است‪ ،‬ولی باد سرعت نرمال خود را دارد‪ .‬این ارتفاع آزاد را «ارتفاع آزاد‬
‫حداقل» میگویند‪.‬‬
‫)‪ USBR (1981‬توصیه کرده است که برای سرریزهای بدون دریچه‪ ،‬حداقل ارتفاع آزاد سدهای‬
‫خاکی باید معادل ‪ 39‬سانتیمتر باشد و برای سرریزهای دریچه دار فهرستی از سایر عوامل و‬
‫پارامترهایی را که باید در نظر گرفته شوند ارائه نموده است‪ .‬در جدول (‪ )3-9‬مقادیر تقریبی ارتفاع‬
‫آزاد برحسب طول آزاد دریاچة سد (فچ) ارائهشده است‪ .‬این مقادیر برای تخمین اولیه کارآیی دارند‬
‫و در ادامه مطالعات سد باید دقیق گردند‪.‬‬

‫جدول (‪ :)3-9‬مقادیر اولیه برای تخمین ارتفاع آزاد در مطالعات مقدماتی )‪(USBR, 1977‬‬

‫ارتفاع آزاد حداقل (متر )‬ ‫ارتفاع آزاد نرمال (متر)‬ ‫طول آزاد دریاچة سد (كيلومتر)‬

‫‪9/39‬‬ ‫‪3/۰‬‬ ‫کمتر از ‪3/6‬‬

‫‪3/۰‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪3/6‬‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪۰/9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪۰/3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪36‬‬

‫برای سدهایی که سطح رویة باالدست آنها هموار است و یا برای محافظت آن از خاک‪-‬‬
‫سیمان استفادهشده‪ ،‬بسته به میزان همواری سطح ارتفاع آزادی معادل ‪ 3/9‬برابر آنچه که در جدول‬
‫(‪ )3-9‬نشان دادهشده باید مورداستفاده قرار گیرد‪ .‬انواع سدهای بتنی و سدهای سنگریز با رویه بتنی‬
‫نیز در این دسته قرار میگیرند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪9۰‬‬
‫مقدار دقیق ارتفاع آزاد سد )‪ ،(FB1‬که برای جبران مخاطرات بادهای شدید و سیل منظور‬
‫میشود و در آن نشستهای استاتیكی و لرزهای تأثیر داده نشده است‪ ،‬از رابطه زیر به دست میآید‪:‬‬

‫𝑆 ‪F𝐵1 = 𝐻𝑤 + 𝑅𝑠 +‬‬ ‫(‪)۰-9‬‬

‫در این رابطه 𝑤𝐻 ارتفاع موج‪ 𝑅𝑠 ،3‬ارتفاع باال زدگی آب‪ ۰‬روی وجه باالدست سد و ‪ S‬ارتفاع‬
‫برآمدگی سطح آب‪ 1‬دریاچه در وزش باد است‪ .‬در شكل (‪ )3-9‬تعریف پارامترهای مذکور نشان‬
‫دادهشده است‪ .‬در ادامه روش محاسبة هر یک از پارامترهای مذکور بیان میگردد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-9‬جزئیات مورداستفاده در محاسبة ارتفاع موج‬

‫‪1‬‬
‫‪wave height‬‬
‫‪2‬‬
‫‪wind runup‬‬
‫‪3‬‬
‫‪wind setup‬‬
‫‪91‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪ -3-1-4‬محاسبة طول آزاد دریاچه ( 𝒆𝐅)‬
‫طول آزاد‪ 3‬یا طولموج خیز دریاچه به طول مستقیمی گفته میشود که در امتداد دریاچه برای‬
‫دورخیز کردن موج وجود دارد‪ .‬این طول برای محاسبات بخشهای بعدی موردنیاز است و هر چه‬
‫این طول بیشتر باشد‪ ،‬ارتفاع موج بیشتر خواهد بود‪.‬‬

‫برای محاسبة طول آزاد‪ ،‬نظیر آنچه در شكل (‪ )۰-9‬دیده میشود‪ ،‬ابتدا بر روی نقشة پالن‬
‫دریاچه خطی عمود بر محور سد ترسیم میگردد‪ .‬سپس خطوط دیگری بهصورت شعاعی و با زوایای‬
‫مختلف در اطراف این خط ترسیم خواهد شد‪ .‬طول و زاویة هر شعاع محاسبه میشود و با استفاده‬
‫از رابطة زیر طول آزاد دریاچه برآورد میگردد‪:‬‬

‫) 𝑖‪∑ 𝑥𝑖 (cos ‬‬

‫= 𝑒‪F‬‬ ‫𝑖‪∑ cos ‬‬
‫(‪)1-9‬‬

‫در رابطة باال 𝑖‪ ‬زاویة بین شعاع مرکزی سد و شعاع 𝑖 است و 𝑖𝑥 طول تصویر شعاع بر روی‬
‫شعاع مرکزی است‪ .‬شعاعها در فواصل ‪ 99‬درجهای در طرفین شعاع مرکزی باید برای محاسبة فچ‬
‫مؤثر مورداستفاده قرار گیرد‪ .‬برای محاسبة ارتفاع آزاد نرمال‪ ،‬باید حداکثر محتمل سرعت‪ ،‬مدت و‬
‫جهت باد در نظر گرفته شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪fetch‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬

‫شكل (‪ :)۰-9‬روش محاسبة طول آزاد دریاچه (‪)Saville et al. , 1962‬‬

‫‪ -2-1-4‬محاسبة ارتفاع موج ( 𝒘𝑯)‬

‫درصورتیکه طول آزاد دریاچه و سرعت باد در دست باشد‪ ،‬ارتفاع موج را بهطور تقریبی میتوان از‬
‫جدول (‪ )۰-9‬به دست آورد‪ .‬بااینحال برای محاسبة دقیق آن میتوان از رابطة زیر استفاده کرد‪:‬‬

‫𝐹𝑉√ ‪F > 32 𝑘𝑚  𝐻𝑤 = 0.032‬‬ ‫(‪)9-9‬‬

‫‪4‬‬
‫𝐹√ ‪F < 32 𝑘𝑚  𝐻𝑤 = 0.032 √𝑉𝐹 + 0.76 – 0.27‬‬ ‫(‪)9-9‬‬

‫در روابط باال ‪ V‬سرعت باد برحسب کیلومتر بر ساعت و ‪ F‬طول آزاد دریاچه برحسب کیلومتر است‪.‬‬
‫‪99‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪ -1-1-4‬محاسبة ارتفاع باال زدگی آب ( 𝒔𝑹)‬
‫برای محاسبة ارتفاع باال زدگی آب بر روی شیب باالدست سد روابط دقیقی در کتب مرجع آمده‬
‫است‪ .‬بااینحال بهطور تقریبی در مراحل ابتدایی پروژه میتوان فرض کرد که برای حالتی که پوشش‬
‫است معادل 𝑤𝐻 و برای سدهایی که رویة باالدست آنها‬ ‫باالدست سد از نوع سنگریز و ریپ را‬
‫بتنی است این مقدار معادل دو برابر 𝑤𝐻 میباشد‪.‬‬

‫‪ -4-1-4‬محاسبه ارتفاع برآمدگی سطح آب (𝑺)‬

‫ارتفاع برآمدگی سطح آب در دریاچه در اثر وزش باد برحسب متر از رابطة زیر قابل محاسبه است ‪:‬‬

‫𝐹‪𝑉2‬‬
‫𝐷 ‪𝑆 = 62000‬‬

‫در این رابطه؛ ‪ V‬سرعت باد طراحی بر روی آب و برحسب کیلومتر بر ساعت و ‪ F‬طول آزاد‬
‫‪D‬‬ ‫دریاچه برحسییب کیلومتر اسییت‪ .‬معموالً ‪ F‬معادل دو برابر ‪ Fe‬در نظر گرفته میشییود‪ .‬همچنین‬
‫متوسط عمق آب در امتداد شعاع مرکزی و برحسب متر است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪96‬‬
‫جدول (‪ :)۰-9‬مقادیر اولیه برای تخمین ارتفاع موج در مطالعات مقدماتی)‪(BUREAU,1987‬‬

‫طول آزاد دریاچه (كيلومتر)‬ ‫سرعت باد طرح (كيلومتر بر ساعت)‬ ‫ارتفاع موج (متر)‬
‫‪99‬‬ ‫‪9/91‬‬
‫‪3/6‬‬
‫‪3۰9‬‬ ‫‪9/3۰‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪9/39‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫‪3/39‬‬
‫‪369‬‬ ‫‪3/33‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪3/31‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫‪3/13‬‬
‫‪369‬‬ ‫‪3/96‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪3/10‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪3۰9‬‬ ‫‪3/69‬‬
‫‪369‬‬ ‫‪3/96‬‬

‫‪ -5-1-4‬محاسبة ارتفاع الزم براي جبران نشستها‬

‫سدهای خاکریز بعد از ساخت نشست میکنند‪ .‬این نشست در سدهای خاکی میتواند با متراکم‬
‫شدن خاکریز ارتباط داشته باشد‪ ،‬ولی نشستهای بعد از دورة ساخت در سدهای سنگریز نیز به‬
‫موازات از بین رفتن فشار بین قطعات سنگ در اثر مرور زمان به وقوع میپیوندد‪ .‬نشستهای‬
‫استاتیكی )‪ (FB2‬و نشستهای ناشی از زلزله )‪ (FB3‬بدنة سد نیز باید در محاسبة ارتفاع آزاد‬
‫موردتوجه قرار گیرد‪ .‬اگر مقدار دقیق این نشستها از تحلیلهای عددی به دست آمده باشد‪ ،‬همان‬
‫مقادیر به ارتفاع آزاد اضافه میشود‪ .‬در غیر این صورت از روابط و مقادیر تقریبی برای برآورد این‬
‫دو نشست استفاده میشود‪.‬‬
‫‪90‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫در بسیاری از سدها اندکی باالآمدگی در تاج سد ایجاد میگردد که به آن گردهماهی‪ 3‬یا کوژ‬
‫گویند‪ .‬گردهماهی درواقع برای جبران نشست استاتیكی بدنة سد ایجاد میگردد‪ .‬در این صورت الزم‬
‫نیست نشستهای استاتیكی در محاسبة ارتفاع آزاد دیده شوند‪ .‬مقدار نشست استاتیكی پس از‬
‫‪USBR‬‬ ‫ساخت سدهای خاکریز متراکم شده غالباً چیزی بین ‪ 9/۰‬و ‪ 9/9‬درصد ارتفاع سد است‪.‬‬
‫)‪ (1977‬توصیه میکند که ضخامت گردهماهی معادل یک درصد ارتفاع سد باشد‪ ،‬اما در بیشتر موارد‬
‫این مقدار زیاد به نظر میرسد‪ .‬گرده ماهی در میانة تاج سد بیشترین ضخامت را دارد و در تكیهگاهها‬
‫مقدار آن به صفر میرسد‪.‬‬

‫مقدار نشست بدنة سد در اثر زلزله تابع شتاب زلزله و مشخصات مكانیكی مصالح بدنة سد‬
‫‪Singh et‬‬ ‫است‪ .‬بااینحال برای تخمین مقدار آن میتوان بهطور تقریبی از معادلة ارائهشده توسط‬
‫)‪ al. (2007‬استفاده کرد‪ .‬جزئیات این رابطه در مرجع ذکر شده ارائهشده است‪.‬‬

‫‪ -4-4‬طراحی اولية هندسة سدهاي خاكی‬

‫برای طراحی سدها نظیر آنچه برای ساختمانها معمول است‪ ،‬ابتدا باید معماری و هندسة سد روشن‬
‫شود و سپس تحلیلهای سازهای انجام شود‪ .‬در طراحی اولیة هندسة یک سد خاکی الزم است عرض‬
‫تاج سد‪ ،‬تراز تاج هسته‪ ،‬ابعاد هسته‪ ،‬شیب شیروانیهای باالدست و پاییندست و احتماال مشخصات‬
‫هندسی ناحیة انتقالی روشن شود‪.‬‬
‫بهطور معمول ضخامت هسته با افزایش عمق بهصورت خطی افزایش مییابد‪ .‬شیب هسته هم به‬
‫نحوی تعیین میشود که گرادیان هیدرولیكی در آن در حد رضایتبخشی باشد‪ .‬بر این اساس‬
‫)‪ Sherard (1963‬سه محدوده مطابق جدول (‪ )1-9‬برای تعیین ضخامت هسته پیشنهاد کرده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪camber‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪99‬‬
‫جدول (‪ :)1-9‬محدودة مناسب برای ضخامت هسته و گرادیان هیدرولیكی هسته‬
‫‪ 19‬تا ‪ 99‬درصد‬
‫‪ 39‬تا ‪ ۰9‬درصد ارتفاع‬ ‫‪ 39‬درصد ارتفاع‬
‫ارتفاع آب در هر‬ ‫ضخامت هسته‬
‫آب در هر عمق‬ ‫آب در هر عمق‬
‫عمق‬
‫‪ ۰‬تا ‪1‬‬ ‫‪ 9‬تا ‪0‬‬ ‫بیش از ‪39‬‬ ‫شيب هيدروليکی‬
‫این هسته نازک است‪،‬‬ ‫این هسته بسیار‬
‫در اغلب موارد‬ ‫ولی اگر فیلترها به‬ ‫نازک است‪ ،‬و به‬
‫برای هر نوع خاک‬ ‫خوبی طراحی و اجرا‬ ‫جز در شرایط‬ ‫محدودۀ مناسب‬
‫مناسب است‪.‬‬ ‫شده باشند‪ ،‬مناسب‬ ‫خاص توصیه نمی‪-‬‬
‫است‪.‬‬ ‫گردد‪.‬‬

‫رحیمی (‪ )319۰‬مشخصات هستة تعدادی از سدهای بزرگ دنیا را که عملكرد موفقیتآمیزی‬

‫داشتهاند‪ ،‬ارائه کرده است‪ .‬بر این اساس شیب هیدرولیكی سدهای بررسی شده بین ‪ 3‬تا ‪ 39‬بوده‬
‫است‪ .‬شیب کمتر از یک غیراقتصادی و شیب بیش از ‪ 39‬مخاطرهآمیز خواهد بود‪.‬‬
‫عالوه بر شیب هیدرولیكی‪ ،‬برای تعیین ضخامت هستة سد باید معیارها و نكات زیر موردتوجه قرار‬
‫گیرد‪:‬‬
‫‪ ‬ضخامت هسته باید بهاندازهای زیاد باشد که بتواند به مقدار کافی حجم نشت را کاهش‬
‫دهد‪.‬‬
‫‪ ‬ضخامت هسته نباید به قدری زیاد باشد که پایداری شیروانیها را با خطر مواجه کند‪.‬‬
‫درواقع چون مقاومت برشی مصالح هسته کمتر از مقاومت برشی مصالح پوسته است‪،‬‬
‫هر چه هسته نازکتر باشد‪ ،‬ضریب اطمینان پایداری شیبها باالتر میرود‪.‬‬
‫‪ ‬ضخامت هسته نباید بهاندازهای کم باشد که پدیدة قوسزدگی هستة سد را در معرض‬
‫خطر شكست هیدرولیكی قرار دهد‪ .‬هر چه هسته نازکتر باشد‪ ،‬کاهش ناگهانی تنش‬
‫قائم در اثر قوس زدگی بیشتر خواهد بود‪.‬‬
‫‪93‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪ ‬ازلحاظ اجرا هر چه ضخامت هسته کمتر باشد‪ ،‬بهتر است‪ .‬زیرا هزینة اجرای هسته یک‬
‫مترمكعب خاک ریزدانه بیش از هزینه اجرای یک مترمكعب خاک درشتدانه است‪.‬‬
‫همچنین مصالح ریزدانه نیز در اغلب موارد گرانتر از مصالح درشتدانه است‪.‬‬
‫‪ ‬در مناطق لرزهخیز ممكن است هستههای باریک در حین زلزله دچار ترکخوردگی‬
‫شوند‪ .‬بر این اساس بهتر است در این موارد از هستة ضخیم استفاده شود‪.‬‬

‫عرض تاج سد معموالً بین ‪ 9‬تا ‪ ۰9‬متر است و در هر حال نباید در هیچ نوع سدی کمتر از‬
‫سه متر باشد‪ .‬درواقع عرض تاج باید بهاندازهای باشد که تردد وسایل نقلیه در تاج سد را امكانپذیر‬
‫کند و جای کافی برای جاسازی کانالهای انتقال کابلهای برق و همچنین عبور آب ناشی از بارندگی‬
‫را داشته باشد‪ .‬در سدهای بتنی هر چه عرض تاج بیشتر شود‪ ،‬حجم بدنه هم افزایش مییابد و هزینة‬
‫بتن ریزی را باال میبرد ‪ .‬بر همین اساس بهتر است عرض تاج سدهای بتنی بزرگ هم بیش از ‪39‬‬
‫متر انتخاب نشود‪ .‬در سدهای خاکی این محدودیت کمتر وجود دارد‪ .‬جدول (‪ )9-9‬حدود تقریبی‬
‫عرض تاج سدهای خاکی را نشان داده است‪ .‬همچنین ابعاد تقریبی عرض تاج هسته نیز در جدول‬
‫(‪ )9-9‬نشان دادهشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)9-9‬مقادیر اولیه برای انتخاب عرض تاج سد و عرض تاج هسته‬
‫محدودۀ عرض تاج سد‬ ‫محدودۀ عرض تاج هسته‬ ‫ارتفاع سد خاكی‬
‫‪ 9‬تا ‪ 6‬متر‬ ‫‪ 3/9‬تا ‪ ۰/9‬متر‬ ‫کمتر از ‪ ۰9‬متر‬
‫‪ 9‬تا ‪ 39‬متر‬ ‫‪ ۰‬تا ‪ 6‬متر‬ ‫‪ ۰9‬تا ‪ 99‬متر‬
‫‪ 9‬تا ‪ 39‬متر‬ ‫‪ 9‬تا ‪ 9‬متر‬ ‫‪ 99‬تا ‪ 399‬متر‬
‫‪ 39‬تا ‪ ۰9‬متر‬ ‫‪ 6‬تا ‪ 39‬متر‬ ‫‪ 399‬متر به باال‬

‫تراز تاج هسته باید باالتر از رقوم حداکثر آب مخزن سد و کمی پایینتر از تراز تاج سد باشد‪.‬‬
‫اختالف بین تراز تاج سد و تراز تاج هسته معموالً بین ‪ 9/9‬در سدهای کوچک تا ‪ ۰‬متر در سدهای‬
‫بزرگ است‪.‬‬
‫عرض ناحیة فیلتر در نزدیكی تاج کاهش مییابد تا عرض عمومی تاج به حداقل کاهش داده‬
‫شود‪ .‬عرض هر نوع هستة خاکی در محل تاج سد باید حداقل ‪ 1‬متر باشد تا متراکم کردن آن با‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39‬‬
‫غلطکهای معمولی امكانپذیر باشد‪ .‬همچنین عرض تاج هیچ سدی نباید از ‪ 1‬متر کمتر باشد تا‬
‫دسترسی موتوری برای اقدامات اجرایی امكانپذیر باشد‪ .‬در شكل (‪ )1-9‬نمونهای از مقطع یک سد‬
‫خاکی ناحیهبندی شده ارائهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)1-9‬مقطع یک سد خاکی به ارتفاع حدود ‪ 99‬متر و ناحیه بندی بدنه آن (‪)Fell et al., 1992‬‬

‫برای جلوگیری از جمع شدن آب بر روی تاج سد سطح تاج به سمت مخزن شیب داده میشود‬
‫و روی آن مورد روسازی قرار میگیرد تا امكان تردد وسایل نقلیة موتوری فراهم گردد‪ .‬هرگاه تاج‬
‫سد مورد روسازی قرار نگیرد‪ ،‬سطح آن در اثر تردد ماشینآالت خراشیده شده و در آن خراشها‬
‫آب جمع میشود و خرابیهای بعدی را به دنبال دارد‪ .‬به هر حال اگر سطح تاج روسازی نشود بهتر‬
‫است با نصب موانع قائم یا نرده از تردد وسائط نقلیه جلوگیری شود‪.‬‬

‫‪ -5-4‬طراحی اولية هندسة سدهاي سنگریز با رویة بتنی‬

‫سدهای سنگریز با رویة بتنی )‪ (CFRD‬در ابتدا فقط از دو بخش اصلی تشكیل شده بودند‪ :‬بدنة‬
‫سنگریز و رویة بتنی‪ .‬بااینحال در انواع پیشرفتة این سدها بدنة سد ناحیهبندی شده و خود از چندین‬
‫بخش تشكیل شده است‪ .‬در شكل (‪ )9-9‬روش نوین ناحیهبندی این سدها که با استفاده از سنگ‬
‫‪33‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫سخت با زهكشی آزاد و بر روی شالودة مقاوم بنا میشوند‪ ،‬نشان دادهشده است‪ .‬بدنة این سد از‬
‫نواحی زیر تشكیل میشود‪:‬‬
‫‪ ‬دال پاشنه‪ :‬یک دال بتنی مسلح است که بهمنظور اتصال رویه به پی و بهصورت قالب‬
‫درجا بر روی سنگ سالم و دارای نفوذپذیری کم اجرا میشود‪.‬‬
‫‪ ‬دال رویه‪ :‬دال رویه یک دال بتنی مسلح با ضخامتی بین ‪ ۰99‬تا ‪ 699‬میلیمتر است که‬
‫دارای درزههای قائم و افقی است‪ .‬این درزهها باعث میشوند که دال در برابر تغییر‬
‫شكلهای زمان ساخت و تغییر شكلهای ناشی از بارگذاری آب بهصورت انعطافپذیر‬
‫عمل کند‪.‬‬
‫‪ ‬ناحیه‪ 2D‬یا ناحیه انتقالی‪ :‬این ناحیه با استفاده از مصالح دانهای فراوری شده با دانهبندی‬
‫از سیلت تا اندازه قلوه سنگ به اجرا در میآید‪ .‬این ناحیه‪ ،‬تكیهگاه یكنواختی را برای‬
‫دال رویه ایجاد کرده و بهصورت یکالیه نیمه تراوا عمل میکند تا در صورت وقوع‬
‫ترک در رویه یا بازشدگی درزها‪ ،‬جریان آب از داخل سد را محدود کند‪ .‬عرض این‬
‫الیه ‪ 9‬تا ‪ 9‬متر است و برای اجرای آن ضخامت خاکریزی حدود نیم متر است‪.‬‬
‫مشخصات مناسب برای دانهبندی این الیه در جدول (‪ )9-9‬ارائهشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ )9-9‬مشخصات مورد انتظار برای مصالح ناحیة ‪ 2D‬بر اساس پیشنهاد )‪ICOLD (1989‬‬

‫‪09‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪9/06‬‬ ‫‪9/6‬‬ ‫‪9/909‬‬ ‫اندازه دانهها ( ميلی متر )‬

‫‪399-39‬‬ ‫‪311-71‬‬ ‫‪99-99‬‬ ‫‪99-19‬‬ ‫‪19-9‬‬ ‫‪39-9‬‬ ‫درصد عبوري‬

‫‪ ‬ناحیة ‪ 2E‬یا ناحیة سنگریز نرمه‪ :‬این ناحیه با استفاده از سنگهای ریز دستچین شده‬
‫ساخته میشود تا در صورت وقوع نشت از داخل بدنه بهعنوان فیلتر بین ناحیة ‪ 2D‬و‬
‫ناحیة ‪ 3A‬عمل کند‪ .‬لذا باید مثل ناحیة ‪ 2D‬در الیههای نازک به ضخامت ‪ 9/9‬تا ‪ 9/9‬متر‬
‫به اجرا درآید‪ .‬این نحوة اجرا یک مدول باال را تضمین میکند‪ .‬این در حالی است که‬
‫ناحیههای ‪ 3A‬و ‪ 3B‬که در پاییندست آن قرار دارند به ترتیب در الیههایی به ضخامت‬
‫‪ 3‬متر و ‪ 3/9‬تا ‪ ۰‬متر به اجرا درمیآیند‪ .‬نتیجة این کار ارتقاء تدریجی نفوذپذیری و ایجاد‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰‬‬
‫‪3A‬‬ ‫یک مدول کمتر برای ناحیة ‪ 3B‬است که با عنایت به اینکه بار اصلی توسط ناحیة‬
‫تحمل میشود‪ ،‬مدول قابلقبولی خواهد بود‪.‬‬
‫از دیگر مشخصات مصالح ‪ 2E‬این است که در صورت نشت از میان دال رویه‪ ،‬ناحیة ‪ 2E‬باید‬
‫بهگونهای دانهبندی شود که مانع از شسته شدن مصالح ‪ 2D‬به درون ‪ 3A‬شود‪ .‬به عبارت دیگر دانه‪-‬‬
‫بندی ‪ 2E‬باید معیار فیلتر بین ناحیة ‪ 2D‬و ‪ 3A‬را اقناع کند‪ .‬در این صورت مانع شسته شدن ریزدانهها‬
‫به درون درشتدانهها خواهد بود‪.‬‬
‫‪ ‬ناحیة ‪ ، 3A‬سنگریز‪ :‬این ناحیه از قطعات سنگ با زهكشی آزاد تشكیل میشود و در‬
‫الیههایی به ضخامت تقریبی یک متر به اجرا در میآید‪ .‬این ناحیه به میزان زیادی متراکم‬
‫میگردد تا نشست دال رویه را به حداقل برساند‪ .‬دانهبندی ‪ 3A‬باید معیار فیلتر برای‬
‫جلوگیری از شسته شدن ‪ 2E‬را اقناع کند‪.‬‬
‫‪ ‬ناحیة ‪ 3B‬یاسنگریز درشتدانه‪ :‬این ناحیه با استفاده از مصالح دارای زهكشی آزاد حاصل‬
‫از معدن و در الیههایی به ضخامت ‪ 3/9‬تا ‪ ۰‬متر به اجرا درمیآید‪ .‬قطعات درشتسنگ‬
‫در این ناحیه ممكن است در سمت رویة پاییندست جای داده شوند‪ .‬این ناحیه کمتر از‬
‫ناحیة ‪ 3B‬تحت تأثیر بار آب قرار میگیرد و بنابراین مدول پایینتری نیز برای آن‬
‫قابلقبول است‪ ،‬لذا استفاده از سنگهای درشتتر و اجرا در الیههای ضخیمتر برای آن‬
‫امكانپذیر است‪.‬‬

‫برای ساخت ‪ 3A‬و ‪ 3B‬محدوده وسیعی از انواع سنگها از قبیل گرانیت‪ ،‬بازالت‪ ،‬دولریت‪،‬‬
‫کوارتزیت‪ ،‬ریولیت‪ ،‬هورنفلس‪ ،‬آهک‪ ،‬گنایس‪ ،‬گری واگ‪ ،‬آندزیت‪ ،‬توف جوش خورده و دیوریت‬
‫با موفقیت به کار گرفته شده است‪ .‬سنگهایی مثل ماسهسنگ‪ ،‬سیلتستون‪ ،‬آرژیلیت‪ ،‬شیست و شیل‬
‫نیز برای تهیه سنگریز به کار گرفته شده‪ ،‬ولی برخی از مصالح تهیهشده از این سنگ ها فاقد ویژگی‬
‫زهكشی آزاد بودهاند‪ .‬انواع شن نیز برای تهیة این مصالح با موفقیت به کار گرفته شده است‪.‬‬
‫درهرصورت الیة سنگریز باید دارای خصوصیت زهكشی آزاد باشد‪ .‬قابلذکر است که مصالحی‬
‫دارای زهكشی آزاد هستند که ضریب نفوذپذیری آنها بیشتر از ‪ 39-9‬متر بر ثانیه باشد‪.‬‬
‫شیب باالدست و پاییندست سدهای سنگریز معموالً ‪ 3/9‬تا ‪ 3/9‬افقی در برابر یک قائم است‪.‬‬
‫شیب تندتر در مواردی استفاده میشود که مصالح سنگریز مقاومت بسیار باالیی داشته باشند‪ .‬در‬
‫‪31‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫بسیاری از سدها برای کاهش مقدار سنگریز موردنیاز‪ ،‬یک دیوار بتنی نیز در تاج به اجرا درمیآید‪.‬‬
‫درهرصورت با توجه به شرایط منابع قرضه‪ ،‬ممكن است گزینههای دیگری برای ناحیهبندی بدنة‬
‫سد ارائه گردد‪ .‬حتی ممكن است سنگریز فاقد زهكشی آزاد مورداستفاده قرارگرفته و برای زهكشی‬
‫الیههای نفوذپذیر خاصی منظور گردد‪ .‬در شكلهای (‪ )9-9‬و (‪ )9-9‬جزئیات بیشتری از بخشهای‬
‫مختلف بدنة یک سد سنگریز با رویة بتنی بهصورت شماتیک نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ )9-9‬روش معمول برای ناحیهبندی سدهای رویة بتنی )‪(Icold, 1989‬‬

‫شكل (‪ )9-9‬نمونة یک سد سنگریز با رویة بتنی ساختهشده با شن درشتدانه (‪)Fell et al., 1992‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39‬‬
‫‪ -6-4‬طراحی اولية هندسة سدهاي بتنی‪ -‬وزنی‬
‫طراحی دقیق سدهای وزنی بر مبنای تحلیل پایداری و تحلیل تنش‪-‬کرنش در این سدها انجام‬
‫میشود‪ .‬بااینحال در مرحلة اول الزم است مقطع سد بر مبنای اصول اولیة طراحی و سپس بر اساس‬
‫نتایج تحلیلهای کامپیوتری نهایی گردد‪ .‬معماری اولیة یک سد بتنی وزنی شامل تعیین ارتفاع سد‪،‬‬
‫شیب باالدست و پاییندست و همچنین عرض تاج سد میباشد‪ .‬ارتفاع سد بر مبنای رقوم نرمال سد‬
‫و ارتفاع آزاد به دست میآید‪ .‬عرض تاج هم بر مبنای نیازهای طرح به نحوی تعیین میشود که‬
‫امكان عبور وسایل نقلیه و تجهیزات وجود داشته باشد‪ .‬اصول و معیارهای اولیة طراحی هندسة سد‬
‫وزنی شامل موارد زیر هستند‪:‬‬
‫‪ ‬هندسة سد باید به گونهای طراحی شود که نیازمند کمترین حجم بتن باشد‪.‬‬
‫‪ ‬برای آنکه در حالت مخزن پر تنش کششی در بخش باالدست پی سد به وجود نیاید‪،‬‬
‫بخشی از شیب باالدست بهصورت مایل اجرا میگردد‪ .‬در این صورت سطح پی بزرگتر‬
‫شده و به پایداری سد کمک خواهد کرد‪.‬‬
‫‪ ‬عرض تاج باید بهاندازة کافی بزرگ باشد تا دسترسی را برای افراد‪ ،‬وسایل و تجهیزات‬
‫مهیا سازد‪.‬‬
‫‪ ‬عرض تاج نباید به حدی بزرگ باشد که منجر به ایجاد یک جرم سنگین در باالی سد‬
‫شود‪ .‬این شرایط باعث میشود که سد در حین زلزله پاسخ نامناسبی داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬بهمنظور امكان دسترسی به پی سد و همچنین ایجاد پردة تزریق‪ ،‬معموالً یک گالری در‬
‫بدنة سد منظور میشود‪.‬‬
‫‪ ‬حتیالمقدور شیب سطوح باالدست و پاییندست نباید شكستگیهای ناگهانی داشته‬
‫باشد‪ .‬این شكستگیها باعث ایجاد تمرکز تنش در گوشهها خواهد شد‪.‬‬
‫‪ ‬وجود کلیدهای برشی در پی منجر به افزایش پایداری سد در برابر لغزش خواهد شد‪.‬‬

‫در شكل (‪ )6-9‬چهار مدل اولیه برای طراحی هندسة یک سد وزنی نمایش دادهشده است‪ .‬در‬
‫شكل (الف) سطح باالدست سد کامالً قائم طراحی شده است‪ .‬این طراحی برای سدهای وزنی کوتاه‬
‫قابلقبول است‪ .‬از سوی دیگر برای افزایش پایداری سد در برابر لغزش یک کلید برشی در باالدست‬
‫‪39‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫پی در نظر گرفته شده است‪ .‬در شكل (ب) همچنان سطح باالدست قائم است‪ ،‬ولی سطح پاییندست‬
‫کامالً شیبدار طراحی شده است و تقریباً هیچگونه شكستگی ندارد‪ .‬در این مدل برای سد یک‬
‫گالری هم منظور شده است‪ .‬در شكل (ج) بهمنظور افزایش پایداری سد در برابر واژگونی و کنترل‬
‫تنشهای کششی در پی‪ ،‬بخشی از سطح باالدست شیب دار ساختهشده است‪ .‬در شكل (د) هر دو‬
‫سطح باالدست و پاییندست شیبدار هستند و دو گالری نیز در بدنة سد طراحی شده است‪ .‬همچنین‬
‫برای آببندی سد از یک ترانشه و یک پرده آببند استفادهشده است‪.‬‬
‫قابل ذکر است که برای بهینهسازی بدنة سد و کاهش هزینة ساخت سد‪ ،‬در مواردی ناحیهبندی‬
‫بتن در بخشهای مختلف بدنة سدهای وزنی هم اجرا میگردد‪ .‬در این حالت در جاهایی که سطح‬
‫تنش باالتر است از بتن با مقاومت بیشتر استفاده میشود‪.‬‬

‫شكل (‪ )6-9‬مدلهای اولیه برای طراحی هندسه یک سد وزنی‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪36‬‬
‫‪ -7-4‬طراحی اولية هندسة سدهاي هسته آسفالتی‬
‫سدهای هسته آسفالتی مانند سدهای سنگریز با رویة بتنی طراحی میشوند‪ ،‬با این تفاوت که در آنها‬
‫المان آببند سد یک دیافراگم آسفالتی است که در وسط بدنه قرارگرفته است‪ .‬هستههای آسفالتی‬
‫معموالً با پوستة سنگریز ساخته میشوند‪ ،‬ولی تعداد زیادی سد هسته آسفالتی با پوستة خاکی نیز در‬
‫دنیا ساختهشده است‪ .‬در مناطق سردسیر که شرایط آب و هوایی مناسب برای ساخت هستههای‬
‫رسی کمتر وجود دارد‪ ،‬اجرای سدهای آسفالتی از مزیت نسبی برخوردار است‪.‬‬

‫بهطور کلی بخشهای بدنة یک سد آسفالتی به شرح زیر است‪:‬‬

‫‪ )3‬هستة آسفالتی‪ :‬این بخش معموالً ضخامتی بین نیم تا یک متر داشته و وظیفة آببندی‬
‫سد را به عهدهدارد‪.‬‬

‫‪ )۰‬فیلترها‪ :‬دو فیلتر ریزدانه که حداکثر اندازة دانهها در آنها ‪ 69‬میلیمتر است در دو طرف‬
‫هسته قرار دارند‪ .‬ضخامت این فیلترها ممكن است بین ‪ ۰‬تا ‪ 9‬متر باشد‪.‬‬

‫‪ )1‬ناحیة انتقالی‪ :‬دو بخش باریک با ضخامت‪ 1‬تا ‪ 9‬متر هستند که بعد از فیلتر قرار میگیرند‪.‬‬
‫حداکثر اندازة دانهها در این قسمت معموالً ‪ ۰99‬میلیمتر است‪ .‬در برخی سدها ضخامت‬
‫ناحیة انتقالی بیش از ‪ 9‬متر انتخاب شده و درواقع بخش بزرگی از پوسته را تشكیل‬
‫میدهد‪.‬‬

‫‪ )9‬ناحیة سنگریز‪ :‬این بخش از قطعات سنگی با اندازة تا ‪ 999‬میلیمتر ساخته میشود و‬
‫وظیفة تأمین پایداری سد را به عهدهدارد‪ .‬ممكن است این بخش خود به دو ناحیة سنگریز‬
‫درشت و سنگریز نرمه تقسیم شود‪ .‬سنگریز نرمه در مجاورت ناحیه انتقالی قرار خواهد‬
‫گرفت و حداکثر اندازة دانهها در آن ‪ 999‬میلیمتر است‪.‬‬
‫‪30‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫‪ )9‬پوشش باالدست سنگچین (ریپ را )‪ :‬این ناحیه از قطعات سنگی ساختهشده که‬
‫بهصورت دستچین در کنار هم قرار میگیرند و از شیروانی باالدست در برابر امواج‬
‫دریاچة سد محافظت میکنند‪.‬‬

‫‪ )6‬پوشش تاج‪ :‬در این قسمت قطعات بزرگتر از یک متر مكعب به کمک وسایل مكانیكی‬
‫چیده میشود‪.‬‬

‫‪ )0‬زهكش پنجه‪ :‬این ناحیه در پنجه سد و بهمنظور جلوگیری از شسته شدن بدنه در اثر‬
‫جریان آبهای نشت یافته به پاییندست طراحی میشود‪ .‬زهكش پنجه از قطعات سنگی‬
‫با ابعاد بزرگتر از نیم مترمكعب ساخته میشود‪.‬‬

‫در شكلهای (‪ )0-9‬و (‪ )9-9‬نمونهای از ناحیهبندی در سدهای هسته آسفالتی که به ارتفاع‬

‫‪ 9۰‬و ‪ 39‬متر ساختهشدهاند‪ ،‬دیده میشود‪ .‬یكی از این دو سد دارای هستة قائم و دیگری دارای هستة‬
‫مایل است‪ .‬شمارهگذاری نواحی مختلف بدنه نظیر شمارههای ذکر شده در این نوشتار برای بخش‪-‬‬
‫های بدنة یک سد آسفالتی است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)0-9‬نمونهای از سدهای هسته آسفالتی که به ارتفاع ‪ 9۰‬متر ساختهشده است‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39‬‬

‫شكل (‪ )9-9‬ناحیهبندی دریک سد هسته آسفالتی به ارتفاع ‪39‬‬

‫ترکیب بتن آسفالتی که برای هسته مورداستفاده قرار میگیرد شامل سنگدانه‪ ،‬شن و ماسه‪ ،‬پودر‬
‫سنگ (فیلر) و قیر میباشد‪ .‬در بسیاری از سدها درصد قیر حدود ‪ 6‬درصد انتخاب میشود‪ .‬در‬
‫مواردی که تأمین انعطافپذیری بیشتر برای هسته موردنظر باشد‪ ،‬ممكن است از درصد قیر بیشتر‬
‫استفاده شود‪ .‬بهطور معمول ضریب نفوذپذیری هستة آسفالتی کمتر از ‪ 39-3‬متر بر ثانیه است و هر‬
‫چه درصد قیر بیشتر باشد‪ ،‬مقاومت برشی هسته و ضریب نفوذپذیری آن کاهش مییابد‪ .‬در جدول‬
‫(‪ )6-9‬نمونهای از طرح اختالط برای یک هستة آسفالتی ارائهشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)6-9‬نمونهای از درصد اختالط مصالح برای یک هستة آسفالتی‬

‫قير‬ ‫شنوماسه‬ ‫درشتدانه (‪ 33‬ميلیمتر به پایين)‬ ‫پودر سنگ (فيلر)‬

‫‪%6‬‬ ‫‪%13‬‬ ‫‪%99‬‬ ‫‪%31‬‬

‫زاویة شیب شیروانی باالدست و پاییندست سدهای هسته آسفالتی تابع مقاومت برشی مصالح‬
‫سنگریز است‪ .‬این شیب معموالً بین ‪ 3/9‬تا ‪ 3/9‬افقی در برابر یک قائم طراحی میشود‪.‬‬
‫‪33‬‬ ‫طراحی هندسی مقطع سدهای خاکی و بتنی‬
‫سؤاالت فصل چهارم‪:‬‬

‫‪ -3‬رقوم چهارگانه برای مخزن یک سد چه تعریفی دارند؟‬

‫‪ -۰‬چه پارامترهایی در تعیین ارتفاع موج در مخزن سد مؤثر هستند؟‬
‫‪ -1‬محاسبة ارتفاع آزاد روی رقوم نرمال چه تفاوتی با محاسبة ارتفاع آزاد روی رقوم ماگزیمم‬
‫دارد؟‬
‫‪ -9‬معیارهای تعیین ضخامت هستة سدهای خاکی را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -9‬ناحیهبندی کامل پوستة یک سد سنگریز با رویة بتنی به ارتفاع ‪ 69‬متر را در یک مقطع نمونه‬
‫ارائه کنید‪.‬‬
‫‪ -6‬ضخامت هستة سدهای بتن آسفالتی در چه محدودهای است؟‬
‫‪ -0‬در چه شرایطی سطح باالدست سدهای بتنی وزنی بهصورت شیبدار طراحی میگردد؟ مزایا‬
‫و معایب شیبدار کردن سطح باالدست سدهای بتنی وزنی را نام ببرید‪.‬‬
‫‪  -9‬تحقیق کنید که برای ساخت هستة سدهای بتن آسفالتی از چه دستگاهی استفاده میشود؟‬
‫‪ -3‬برای یک سد بتنی که در آن رقوم کف دریاچه و رقوم نرمال آب مخزن به ترتیب ‪ 3999‬و‬
‫‪ 3999‬متر میباشد‪ ،‬ارتفاع آزاد روی رقوم نرمال را محاسبه کنید‪ .‬طول دورخیز موج برای آن‬
‫‪ 3۰‬کیلومتر و حداکثر سرعت باد در این منطقه ‪ 99‬کیلومتر در ساعت است‪ .‬فرض کنید که‬
‫نشستهای استاتیكی با ایجاد ُگردهماهی جبران خواهد شد و در ارتفاع آزاد منظور نمیشود‪.‬‬
‫حداکثر نشست در زلزلة طرح هم معادل ‪ 199‬میلیمتر در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫برای سد مسئلة قبل اگر رقوم حداکثر آب مخزن معادل ‪ 3993‬و ارتفاع آزاد روی رقوم‬ ‫‪-39‬‬
‫حداکثر آب مخزن ‪ 3/9‬متر باشد‪ ،‬رقوم تاج سد را طراحی کنید‪.‬‬
‫برای یک سد خاکی به ارتفاع ‪ 69‬متر‪ ،‬مقطع اولیة سد را به نحوی طراحی کنید که دارای‬ ‫‪-33‬‬
‫یک هستة نازک باشد و پوسته آن نیز از مصالح مخلوط شن و ماسه با زاویة اصطكاک داخلی‬
‫‪ 99‬درجه تشكیل شده باشد‪.‬‬
‫معماری اولیة مقطع یک سد رویة بتنی به ارتفاع ‪ 9۰‬متر را طراحی کنید‪ .‬برای طراحی‬ ‫‪-3۰‬‬
‫بدنه از روش معمول برای ناحیهبندی سدهای رویه بتنی )‪ (ICOLD, 1989‬استفاده کنید‪.‬‬
‫برای شیب باالدست و پاییندست سد هم اعداد معقولی انتخاب کنید‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫برای یک سد هسته آسفالتی به ارتفاع ‪ 99‬متر یک مقطع اولیه پیشنهاد کنید‪ .‬پوسته را‬ ‫‪-31‬‬
‫ناحیهبندی کنید‪.‬‬
‫نمونهای از درصد اختالط مصالح برای یک سد هسته آسفالتی را بنویسید‪.‬‬ ‫‪-39‬‬
‫هندسة اولیه برای یک سد بتنی وزنی به ارتفاع ‪ 1۰‬متر را به نحوی طراحی کنید که وجه‬ ‫‪-39‬‬
‫باالدست عمودی و وجه پاییندست شیبدار باشد‪ .‬عرض تاج ‪ 9‬متر است و سد دارای‬
‫گالری نیز میباشد‪.‬‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که حجم خاک برای ساخت یک سد خاکی با هستة رسی تقریباً چند‬ ‫‪-36‬‬
‫برابر حجم بتن برای ساخت یک سد بتنی وزنی است؟ در مورد سد بتنی دوقوسی چهطور؟‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که قیمت بتنریزی بدنة سد چند برابر قیمت خاکریزی بدنة سد است؟‬ ‫‪-30‬‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که تاکنون چند سد رویه بتنی در ایران ساختهشده است؟‬ ‫‪-39‬‬
‫کدام عبارت در مورد ارتفاع آزاد سد صحیح است؟‬ ‫‪-33‬‬

‫الف) هر چه سرعت باد بیشتر باشد‪ ،‬ارتفاع آزاد کمتر است‬

‫ب) حاصل جمع نشست استاتیكی و ارتفاع موج است‬
‫ج) در سدهای بتنی بیشتر از سدهای خاکی است‬
‫د) هر چه طول تاج سد بیشتر باشد‪ ،‬ارتفاع آزاد بیشتر میشود‬
‫کدام عبارت در مورد سدهای سنگریز صحیح است؟‬ ‫‪-۰9‬‬

‫الف) در ناحیه ‪ 2D‬اندازه سنگدانهها بیش از ‪ 399‬میلیمتر است‬

‫ب) در ناحیه ‪ 3B‬امكان زهكشی وجود ندارد‬
‫ج) ضریب نفوذپذیری مصالح سنگریز باید بیشتر از ‪ 39-0‬متر بر ثانیه باشد‪.‬‬
‫د) شیب باالدست و پاییندست سدهای سنگریز معموالً ‪ 3/9‬تا ‪ 3/9‬افقی در برابر یک قائم‬
‫است‪.‬‬
 ‫فصل پنجم‪:‬‬

‫مصالح براي ساخت سد‬

‫‪ -3-5‬مقدمه‬
‫شن و ماسه‪ ،‬خاک رس‪ ،‬سنگ‪ ،‬سیمان‪ ،‬فوالد‪ ،‬آب و موادی از این دست مصالح اصلی برای ساخت‬
‫یک سد را تشكیل میدهند و بخش قابلتوجهی از هزینة پروژههای سدسازی به تأمین همین مصالح‬
‫اختصاص دارد‪ .‬از سوی دیگر عملكرد مناسب سدها در گرو بهکارگیری مصالح مناسب در بدنة سد‬
‫میباشد‪ .‬بر این اساس شناسایی دقیق منابع قرضه و استفاده از مصالح مناسب نقش حائز اهمیتی در‬
‫شاخصهای اقتصادی و فنی طرح دارد‪.‬‬
‫در فاز اول طراحی سدها‪ ،‬معموالً چندین گزینه برای ساخت سد در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫بهعنوانمثال برای یک ساختگاه هم سد خاکی و هم سد بتنی و سد سنگریز با رویة بتنی مطالعه‬
‫میشود‪ .‬بنابراین الزم است کارشناس منابع قرضه طرح مصالح الزم برای همة گزینهها را شناسایی‬
‫کند‪ .‬در پایان فاز اول طرح‪ ،‬بر اساس ارزیابیهای فنی و اقتصادی‪ ،‬گزینة مناسب انتخاب میشود‪.‬‬
‫معموالً تأکید میشود که در فاز اول باید به میزان سه برابر موردنیاز هر گزینه مصالح شناسایی شود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39۰‬‬
‫این کار از آن جهت ضروری است که در عمل معموالً موانع و مشكالتی پیش میآید که استفاده از‬
‫بخشی از مصالح شناساییشده را منتفی میکند‪ .‬در فاز دوم طرح‪ ،‬مجدداً مصالح شناساییشده با دقت‬
‫بیشتری مورد بررسی صحرایی و آزمایشگاهی واقع میشوند‪ .‬در این مرحله اگر مصالح مناسب به‬
‫میزان دو برابر نیاز باشد‪ ،‬گفته میشود که اطمینان کافی در مورد تأمین مصالح مناسب برای طرح‬
‫وجود دارد‪ .‬بهطور خالصه منابع قرضه باید ازنظر موارد زیر کنترل شوند‪:‬‬

‫‪ -3‬منابع قرضه باید حجم کافی برای ساخت سد را داشته باشند‪.‬‬

‫‪ -۰‬منابع قرضه باید ازلحاظ خصوصیات فیزیكی و مكانیكی مشخصات مناسبی داشته باشند‪.‬‬
‫‪ -1‬امكان تملک اراضی منابع قرضه با قیمت مناسب وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ -9‬فاصلة حمل مصالح از منابع قرضه تا سایت در حد قابلقبولی باشد‪.‬‬
‫‪ -9‬احداث راه دسترسی به منابع قرضه هزینة قابلقبولی داشته باشد‪.‬‬
‫‪ -6‬آب زیرزمینی مانع برداشت از قرضه نباشد‪.‬‬
‫‪ -0‬برداشت خاک از قرضهها موجب ایجاد گودال و چالههایک مزاحم اهالی محل و احشام‬
‫آنها نباشد‪.‬‬
‫در ادامه روشهای شناسایی منابع قرضه و مشخصات مصالح مناسب برای هر بخش از سد‬
‫بیان میگردد‪ .‬قابلذکر است که هرچند سیمان و فوالد هزینة باالیی در طرح دارند‪ ،‬بااینحال به دلیل‬
‫آنکه منابع تأمین و خرید آن محدود است در این فصل دربارة این موارد بحثی نشده و صرف ًا‬
‫مصالحی معرفیشده است که با کاوشهای میدانی و آزمایشگاهی شناسایی میگردند‪.‬‬

‫‪ -2-5‬روشهاي شناسایی منابع قرضه‬

‫شناسایی قرضهها در سه مرحله صورت میپذیرد‪:‬‬
‫الف) مرحلة اول‪ :‬شناسایی دفتری از طریق بررسی نقشهها‬
‫ب) مرحلة دوم‪ :‬شناسایی صحرایی بامطالعة نشانههای صحرایی و آزمونهای صحرایی‬
‫ج) مرحلة سوم‪ :‬شناسایی آزمایشگاهی‬
‫‪391‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫در مرحلة اول برای شناسایی منابع قرضه ابتدا نقشههای زمینشناسی و توپوگرافی و عكسهای‬
‫هوایی بهدقت مورد ارزیابی واقعشده و مكانهای محتمل که در فاصلة حمل مناسب هستند عالمت‬
‫زده میشوند‪ .‬الزم است در این مرحله به نكات زیر توجه شود‪:‬‬

‫‪ -3‬معموالً قرضههای با فاصلة بیش از ‪ 19‬کیلومتر از سایت موردتوجه واقع نمیشوند؛ زیرا‬
‫در این موارد هزینههای حمل مصالح بسیار زیاد است‪.‬‬
‫‪ -۰‬برای دسترسی به قرضه و حمل مصالح بهتر است از راههای اصلی استفاده نشود‪ .‬زیرا‬
‫تردد کامیونهای حمل مصالح ترافیک سنگینی در این محورها ایجاد میکند‪.‬‬
‫‪ -1‬نقشههای توپوگرافی با مقیاس ‪ 3:۰9999‬و عكسهای هوایی با مقیاس ‪ 3:99999‬و‬
‫همچنین نقشههای زمینشناسی که با مقیاسهای متنوع توسط سازمان زمینشناسی‬
‫کشور‪ ،‬وزارت نفت و سایر مراکز دولتی تهیه میشوند باید بهدقت بررسی شوند و نقاط‬
‫محتمل برای تأمین مصالح عالمتگذاری شوند‪.‬‬
‫‪ -9‬دامنه کوهها‪ ،‬حاشیه رودخانهها‪ ،‬تراسهای آبرفتی قدیمی‪ ،‬آبرفتهای جوان برای تأمین‬
‫مصالح خاکی و کوهها و تپههای سنگی برای تأمین سنگ باید مورد ارزیابی اولیه واقع‬
‫شوند‪.‬‬

‫در مرحلة دوم‪ ،‬شناسایی در صحرا انجام میشود‪ .‬در این مرحله ابتدا باید از محل بازدید اولیه‬
‫صورت پذیرد‪ .‬سپس محلهایی برای حفاری چالههای آزمایش تعیین شده و ضمن انجام‬
‫آزمایشهای صحرایی‪ ،‬نمونههایی برای آزمایشگاه تهیه شود‪ .‬برخی از نكات مهم برای انجام این‬
‫مرحله در زیر بیانشده است‪:‬‬

‫الف) تعیین کاربری و مالكیت اراضی مسئلة مهمی است‪ .‬در برخی موارد اراضی به حدی‬
‫گرانقیمت هستند که استفاده از آنها پروژه را غیراقتصادی خواهد کرد‪.‬‬
‫ب) در مرحلة دوم طرح‪ ،‬الزم است حداقل به میزان دو برابر نیاز پروژه مصالح شناسایی‬
‫گردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫ج) نمونههایی که برای آزمایشگاه تهیه میشوند‪ ،‬باید از حجم کافی برای انجام همة آزمایش‪-‬‬
‫ها برخوردار باشند‪ .‬معموالً ‪ 39‬کیلوگرم مصالح ریزدانة رسی و ‪ 99‬کیلوگرم مصالح‬
‫درشتدانه (شن و ماسه) برای آزمایشگاه کافی است‪.‬‬
‫د) تعداد چالههای آزمایشی تابع وسعت منبع قرضه و مقدار یكنواختی خاک آن میباشد‪.‬‬
‫عالوه بر این نكته‪ ،‬بهطورکلی در انتخاب تعداد چاله باید سقف ریالی پروژه و همچنین‬
‫امكانات انبارداری و نگهداری نمونه ها هم موردتوجه باشد‪.‬‬
‫ه) شمارهگذاری نمونهها بهدقت و هوشمندانه صورت پذیرد‪ ،‬به نحوی که با در دست داشتن‬
‫نمونه بتوان شمارة قرضه‪ ،‬مرحلة شناسایی و عمق نمونهگیری را متوجه شد‪.‬‬

‫‪ -1-5‬مصالح براي ساخت سدهاي بتنی‬

‫شن و ماسه‪ ،‬فوالد‪ ،‬سیمان‪ ،‬مواد افزودنی و آب‪ ،‬مصالح تشكیل دهندة سد هستند‪ .‬عالوه بر این در‬
‫سدهای بتن غلطكی پوزوالن هم نقش تعیینکنندهای در میان مصالح بدنه ایفا مینماید‪ .‬در ادامه‬
‫مطالب مختصری دربارة شن و ماسه و پوزوالن مورداستفاده در بدنة سدها بیان میگردد‪.‬‬

‫‪ -3-1-5‬شن و ماسه براي ساخت بتن‬

‫شن و ماسه اصلیترین مصالح ساخت سدهای بتنی معمول است‪ .‬مشخصات شن و ماسه در آییننامة‬
‫بتن ایران (آبا) و سایر مراجع علمی مربوط به این بحث آمده است‪ .‬بهطورکلی شن و ماسة‬
‫مورداستفاده برای بتن سدها باید دارای خصوصیات زیر باشد‪:‬‬
‫الف) ازلحاظ شكل هندسی شندانههای تیزگوشه بهتر از شندانههای گردگوشه هستند‪.‬‬
‫همچنین مقدار دانههای سوزنی و پولكی در شن و ماسه نباید از حد مشخصی بیشتر‬
‫باشد‪ .‬برای این منظور آزمایش تعیین درصد دانههای سوزنی و پولكی انجام خواهد شد‪.‬‬
‫ب) درصد ریزدانه (گلوالی) در میان دانهها باید محدود باشد‪ .‬برای این منظور آزمایش‬
‫ارزش ماسهای انجام میگردد‪.‬‬
‫ج) سنگدانهها باید از مقاومت کافی در برابر ضربه و سایش برخوردار باشند‪ .‬برای این منظور‬
‫آزمایش سایش لوس آنجلس انجام میشود‪.‬‬
‫‪399‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫د) سنگدانهها نباید فعالیت قلیایی کربناتی و سیلیسی زیادی داشته باشند‪ .‬برای تعیین میزان‬
‫فعالیت قلیایی سنگدانهها آزمایشهایی توسط آییننامههای مختلف بهصورت تسریع‬
‫شده و کوتاهمدت تعریف شده است‪.‬‬
‫در صحرا چنین مصالحی معموالً در بستر رودخانهها و همچنین تراسهای آبرفتی قدیمی پیدا‬
‫میشوند‪ .‬درصورتیکه این منابع سنگدانة کافی برای بتن نداشته باشند‪ ،‬میتوان گزینه استخراج‬
‫سنگ از معادن کوهی و استفاده از سنگشكن را در دستور کار قرار داد‪ .‬بااینحال باید توجه شود‬
‫که استفاده از سنگشكن معموالً هزینهها را به شدت افزایش میدهد‪.‬‬

‫‪ -2-1-5‬پوزوالن براي سدهاي بتن غلطکی‬

‫پوزوالن مادهای نظیر سیمان است که خاصیت چسبندگی دارد‪ .‬البته پوزوالنها معموالً بهاندازة سیمان‬
‫قابلیت سیمانی شدن و چسبندگی ندارند‪ ،‬ولی به هر حال هر مادهای که در مجاورت با آب آهک و‬
‫در حضور آب خواص سیمانی از خود نشان دهد‪ ،‬نوعی پوزوالن است‪ .‬پوزوالن بر اساس استاندارد‬
‫‪ASTM‬مادهای است سیلیسی یا سیلیسی آلومیناتی که به خودی خود ارزش چسبندگی ندارد‪ ،‬اما به‬
‫شكل ذرات بسیار ریز در مجاورت رطوبت با درجات حرارت معمولی با هیدروکسید کلسیم واکنش‬
‫شیمیایی دارد و ترکیباتی را به وجود میآورد که خاصیت سیمانی و چسبندگی دارد‪.‬‬
‫پوزوالنها به دو دستة طبیعی و مصنوعی تقسیم میشوند‪ .‬پوزوالنهای طبیعی بهصورت سنگ‬
‫معدنی در طبیعت وجود دارند و فقط باید استخراج شده و پودر شوند‪ .‬پوزوالنهای مصنوعی درواقع‬
‫دوده و سرباره کارخانههای مختلف هستند‪ ،‬که دارای خاصیت پوزوالنی است‪.‬‬
‫سربارة کارخانههای ذوبآهن (اسالگ)‪ ،‬دودة کارخانههای فروسیلیس (میكروسیلیس) و‬
‫همچنین خاکستر حاصل از سوختن ذغال سنگ در نیروگاههای ذغال سنگی (خاکستر بادی) در‬
‫شمار پوزوالنهای مصنوعی هستند‪ .‬البته در میان سه محصول ذکر شده‪ ،‬خاکستر بادی در ایران یافت‬
‫نمیشود‪ ،‬زیرا ایران نیروگاه ذغال سنگی ندارد‪ .‬بااینحال سیمان سربارهای و همچنین میكروسیلیس‬
‫در حجم قابلتوجهی در داخل کشور تولید میشود‪ .‬هر دو مادة سرباره و میكروسیلیس قیمتی گرانتر‬
‫از سیمان معمولی دارند و افزودن این مواد به سیمان موجب افزایش مقاومت فشاری نمونهها و‬
‫همچنین افزایش مقاومت نمونهها در برابر حملة سولفاتها و واکنش قلیایی بتن میگردد‪ .‬ضمن‬
‫آنکه حرارت هیدراتاسیون مخلوط حاصله اندکی بیش از بتن با سیمان معمولی است‪ .‬قابلذکر است‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪396‬‬
‫که در متون علمی بهطور محدود از موادی مانند خاکستر پوستة برنج و مواد مشابه نیز بهعنوان‬
‫پوزوالن مصنوعی یاد میشود‪.‬‬
‫سیمانهای پوزوالنی که هماکنون توسط کارخانههای سیمان تولید میشوند‪ ،‬با ترکیب ‪99‬‬
‫درصد سیمان معمولی با حدود ‪ 39‬درصد پوزوالن طبیعی تولید میشوند‪ .‬قیمت این سیمان پوزوالنی‬
‫ارزانتر از سیمان تیپ یک است و مقاومت فشاری تکمحوری آن نیز اندکی کمتر است‪ .‬بااینحال‬
‫به دلیل آنکه حرارت هیدراتاسیون کمتری آزاد میکند‪ ،‬برای بتن ریزیهای حجیم مناسبتر است‪.‬‬
‫برای ساخت بدنة سدهای بتن غلطكی این سیمان کارآیی ندارد‪ ،‬زیرا در آنجا درصد پوزوالن معموالً‬
‫بین ‪ 19‬تا ‪ 09‬درصد است و ‪ 39‬درصد کفایت نمیکند‪.‬‬
‫بر همین اساس در پروژههای سدسازی یا بهصورت صحرایی سنگهای پوزوالنی اکتشاف‬
‫شده و برای تولید کارگاهیک سیمان پوزوالنی به کار گرفته میشود‪ ،‬یا اینکه طی یک قرارداد سفارشی‬
‫توسط کارخانههای موجود سیمان تولید میگردد‪ .‬مهمترین خصوصیات سیمان پوزوالنی که با‬
‫پوزوالن طبیعی ساختهشده باشد بهقرار زیر است‪:‬‬
‫الف) پوزوالن مورداستفاده دارای درصد قابلتوجهی سیلیس فعال میباشد‪.‬‬
‫ب) پوزوالن باید غیرکریستاله باشد‪ ،‬زیرا قابلیت ایجاد واکنش سیلیس متبلور بسیار کم است‪.‬‬
‫ج) معموالً زمان گیرش اولیه و نهایی سیمان پوزوالنی اندکی باالتر از سیمان بدون پوزوالن است‪.‬‬
‫د) کارآیی مخلوطهای بتنی عموماً با افزایش میزان پوزوالنهای طبیعی کاهش مییابد‪.‬‬
‫بنابراین برای حفظ کارآیی یكسان با افزایش مقدار پوزوالنهای طبیعی آب مخلوط بتنی‬
‫باید افزایش داده شود‪.‬‬
‫ه) مقاومت فشاری نمونة سیمان پوزوالنی اندکی کمتر از نمونة بدون پوزوالن است‪.‬‬
‫و) حرارت هیدراتاسیون نمونة سیمان پوزوالنی کمتر از نمونة بدون پوزوالن است‪.‬‬
‫ز) دوام نمونة سیمان پوزوالنی در برابر حملة سولفاتها بیشتر و میزان فعالیت قلیایی آن‬
‫محدودتر است‪.‬‬

‫درمجموع استفاده از پوزوالن طبیعی برای تهیة بتن سدهای بتن غلطكی امری معمول و‬
‫اقتصادی است‪ .‬در اکثر پروژههای بتن غلطكی مقاومت بتنک طرح بین ‪ 399‬تا ‪ ۰99‬کیلوگرم بر‬
‫سانتیمتر مربع در نظر گرفته میشود و بر این اساس ضمن استفاده از شن و ماسههای درشتدانه در‬
‫‪390‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫بتن‪ ،‬معموالً ‪ 19‬تا ‪ 09‬درصد وزن سیمان توسط پوزوالن طبیعی جایگزین میگردد‪ .‬بدین ترتیب‬
‫مخلوطی ارزانتر و مناسبتر برای بتنریزی حجیم تولید میگردد‪.‬‬

‫‪ -4-5‬مصالح براي ساخت هستة سدهاي خاكی‬

‫هستة سدهای خاکی وظیفة آببندی را به عهدهدارد‪ .‬مصالح مناسب برای هستة سد باید سه شرط‬
‫زیر را تأمین نمایند‪:‬‬

‫‪ )3‬درصد دانههای عبوری از الک شماره ‪ ۰99‬حداقل ‪ 39‬درصد باشد‪( .‬شرط نفوذناپذیری)‬
‫‪ )۰‬شاخص خمیری خاک بهتر است بین ‪ 39‬تا ‪ ۰9‬باشد‪( .‬شرط انعطافپذیری)‬
‫‪ )1‬مصالح ریزدانه در برابر واگرایی مقاوم باشند‪( .‬شرط فرسایشناپذیری)‬
‫در میان سه شرط باال شرط اول یک شرط کلیدی و غیرقابل صرفنظر است‪ .‬حداقل مصالح‬
‫ریزدانة هسته اگر از ‪ 39‬درصد کمتر باشد‪ ،‬مصالح نفوذناپذیر نیست و هسته نمیتواند نقش خود را‬
‫انجام دهد‪ .‬بااینحال در بین خاکهایی که حداقل ریزدانه رادارند‪ ،‬مصالح ‪ GC‬بهترین گزینه برای‬
‫ساخت هسته هستند‪ .‬زیرا عالوه بر سه شرط باال‪ ،‬مقاومت برشی قابلتوجهی هم دارد‪ .‬پسازآن‬
‫خاکهایی با طبقهبندی ‪ SC ، CL ،GM-GC‬و ‪ SM-SC‬نیز از وضعیت مناسبی برای استفاده در هستة‬
‫سد برخوردار هستند‪.‬‬
‫حداکثر اندازة دانهها در هسته معموالً به دو سوم ضخامت الیه محدود میگردد‪ .‬بنابراین ممكن‬
‫است حتی دانههایی به ضخامت ‪ 39‬تا ‪ 39‬سانتیمتر هم در هسته دیده شود‪ .‬در عمل معموالً دانههای‬
‫با اندازة بزرگتر از ‪ 39‬سانتیمتر از سطح کار برچیده شده و تالش میگردد درشتدانههای هسته در‬
‫میان تودههای ریزدانه مستغرق گردند‪.‬‬
‫خاکهای با شاخص خمیری کم نیز تحت شرایطی در هسته قابلاستفاده هستند‪ .‬در این شرایط‬
‫باید عرض هسته را ضخیمتر از حالت عادی در نظر گرفت و از طرف دیگر فیلترهای اطراف هسته‬
‫را نیز با دقت باالتری طراحی کرد‪ .‬از طرف دیگر خاکهای با شاخص خمیری باالتر از ‪ ۰9‬معموالً‬
‫در هسته استفاده نمیشوند؛ زیرا مدول االستیسیتة بسیار کمی دارند و متراکم کردن آنها هم دشوار‬
‫است‪ .‬اینگونه خاکها را برای برقراری اتصال نرم بین سازههای بتنی و سازههای خاکی بهعنوان‬
‫رس پالستیک به کار میبرند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫در مورد تعریف و نحوه شناسایی خاکهای واگرا در فصلهای بعدی این کتاب مطالبی آمده‬
‫است‪ .‬در این جا بهطورکلی باید ذکر شود که الزم است میزان واگرایی قرضههای ریزدانه بهصورت‬
‫آزمایشگاهی اندازهگیری شود‪ .‬در حالت عمومی بهتر است از خاک واگرا برای هسته استفاده نشود‪،‬‬
‫زیرا احتمال فرسایش درونی و بروز ترکخوردگی در هسته را افزایش میدهد‪ .‬بااینحال بولتنهایی‬
‫توسط ‪ ICOLD‬و سایر مراجع علمی نوشته شده است که تدابیر الزم برای بهکارگیری خاک واگرا‬
‫در هسته را بیان داشته است‪ .‬در این شرایط بر طراحی فیلتر چندالیه در اطراف هسته تأکید میشود‪.‬‬
‫همچنین تأکید میگردد که دانهبندی فیلتر باید بر اساس آزمایش «فیلتر مانع فرسایش)‪ »(NEF‬طراحی شود‪.‬‬
‫برای پیدا کردن خاک رس باید سه منبع زیر موردتوجه قرار گیرد‪:‬‬

‫الف) دامنة تپهها و کوهها‪ ،‬جایی که معموالً واریزهها انباشته میشوند‪.‬‬

‫ب) حاشیة رودخانهها‪ ،‬جایی که عرض رودخانه زیاد است و سرعت حرکت آب کاهش‬
‫مییابد‪ .‬در این شرایط ریزدانهها در حاشیة رودخانه تهنشین میشوند‪.‬‬
‫ج) دشتهای انتهای حوزة آبریز‪ ،‬جایی که معموالً به زمینهای کشاورزی اختصاص دارد‪.‬‬

‫‪ -5-5‬مصالح براي پوستة سدهاي خاكی‬

‫پوستة سدهای خاکی وظیفة تأمین پایداری سد را به عهدهدارد و بخش عظیمی از حجم مصالح بدنة‬
‫سد صرف ساخت همین بخش میگردد‪ .‬پوسته از شن و ماسه ساخته میشود و رودخانهها اصلیترین‬
‫تأمین کنندة این مصالح هستند‪ .‬هم رودخانههای فعال کنونی و هم تراسهای آبرفتی که از تهنشینی‬
‫مصالح رودخانهای شكل گرفتهاند‪ ،‬برای تأمین مصالح پوسته کارآیی دارد‪ .‬بهطورکلی دو شرط اصلی‬
‫برای مناسب بودن مصالح پوسته شامل موارد زیر است‪:‬‬
‫‪ )3‬درصد ریزدانه (عبوری از الک ‪ )۰99‬برای مصالح پوسته باید کمتر از ‪ 39‬درصد باشد‪.‬‬
‫این شرط بهعنوان شرط تأمین زهكشی آزاد‪ 3‬مطرح میگردد‪.‬‬
‫‪ )۰‬مقاومت برشی مناسبی داشته باشد‪.‬‬
‫برای آنکه مصالح درشتدانه مقاومت برشی مناسبی داشته باشند‪ ،‬الزم است خاک خوب‬
‫دانهبندی شده باشد و درصد دانههای پولكی و سوزنی در آن محدود باشد‪ .‬عالوه بر این هر چه‬

‫‪1‬‬
‫‪free drainage‬‬
‫‪393‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫مصالح تیزگوشیتر باشند‪ ،‬مقاومت برشی باالتری دارند‪ .‬درمجموع مصالح درشتدانه با طبقهبندی‬
‫‪ GW‬و ‪ GW-GP‬بهترین گزینهها هستند و پسازآن خاکهای ماسهای نظیر ‪ SW‬و ‪ SW-SP‬نیز‬
‫کارآیی دارند‪.‬‬
‫از دیدگاه مقاومت برشی‪ ،‬مصالح پوسته باید حداقل ‪ 19‬درجه زاویة اصطكاک داخلی داشته‬
‫باشند‪ .‬در غیر این صورت شیب بدنة سد بسیار کند خواهد شد‪ .‬زاویة اصطكاک داخلی مصالح‬
‫مناسب برای پوسته معموالً بین ‪ 99‬تا ‪ 99‬درجه است‪ .‬از سوی دیگر حداکثر اندازة دانهها در پوسته‬
‫معموالً به ‪ ۰9‬تا ‪ 19‬سانتیمتر محدود میگردد‪ .‬دانههای درشتتر از سطح کار برچیده شده و در‬
‫بخش سنگچین به کار گرفته میشوند‪.‬‬

‫‪ -6-5‬مصالح سنگریز‬
‫مصالح سنگریز به خاکهایی گفته میشود که بیش از ‪ 99‬درصد دانهبندی آنها از ‪ 99‬میلیمتر‬
‫بزرگتر باشد‪ .‬این مصالح برای ساخت پوستة سدهای سنگریز با رویة بتنی‪ ،‬سدهای سنگریز با هستة‬
‫آسفالتی و همچنین بخش سنگریز در سدهای ناحیهبندی شده کاربرد دارند‪ .‬سنگریز از دو منبع‬
‫رودخانهای و کوهی قابل تأمین است‪ .‬حداکثر اندازهدانهها در مصالح سنگریز معموالً به نیم متر‬
‫محدود میگردد‪ .‬دانههای بزرگتر از این مقدار به سختی در الیههای خاکریزی جا میشوند‪.‬‬
‫اگر مصالح سنگریز از قرضة کوهی تأمین میگردد‪ ،‬معموالً تأمین مصالح با انفجار همراه است‪.‬‬
‫ارائة یک الگوی مناسب برای چالههای انفجار و محاسبة دقیق میزان خرج ویژة مورداستفاده برای‬
‫دستیابی به دانهبندی مناسب نقش مهمی دارد‪ .‬در غیر این صورت ممكن است سنگدانههای حاصل‬
‫از انفجار خیلی ریز و یا خیلی درشتتر از آن باشند که برای ساخت بدنة سد موردنیاز است‪.‬‬
‫هر سنگی برای تأمین مصالح سنگریز مناسب نیست‪ .‬در میان سنگهای رسوبی‪ ،‬ماسهسنگها‬
‫و سنگهای آهكی مناسبتر از سایر انواع سنگ میباشند‪ .‬از سوی دیگر گلسنگها‪ ،‬الیسنگها‪،‬‬
‫مارنها و سنگهای با شیستوزیته برای ساخت بدنة سد کارآیی ندارند‪ .‬سنگهای آذرین اگر هزینة‬
‫استخراج باالیی نداشته باشند‪ ،‬مصالح خوبی هستند‪ .‬بااینحال در برخی موارد سنگهای آذرین‬
‫غیرهوازده به حدی سخت و مقاوم هستند که انفجار و دانهبندی آنها بسیار هزینهزا خواهد بود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫درمجموع آزمایشهای زیر برای شناسایی کامل مصالح سنگریز مورد تأکید میباشد‪:‬‬
‫الف) آزمایش مقاومت فشاری تکمحوری و تعیین مدول االستیسیته در دو حالت خشک و تر‬
‫ب) آزمایش سایش لوسآنجلس‬
‫ج) آزمایش دوام در برابر سولفات سدیم و منیزیم‬
‫د) آزمایش دوام در برابر سیكلهای ذوب و یخبندان‬
‫ه) آزمایش تعیین دانسیستة سنگ‬
‫و) آزمایش تعیین میزان تخلخل سنگ‬
‫ز) آزمایش تعیین درصد جذب آب سنگ‬

‫‪3‬‬
‫‪ -7-5‬مصالح الیة سنگچين‬
‫الیة سنگچین برای محافظت شیروانی باالدست در برابر امواج دریاچه طراحی میگردد‪ .‬سنگدانه‪-‬‬
‫های این ناحیه اندازهای بین ‪ ۰9‬تا ‪ 99‬سانتیمتر دارند و بهصورت دستچین در وجه باالدست سد‬
‫چیده میشوند‪ .‬حجم مصالح الزم برای این قسمت زیاد نیست‪ ،‬بر همین اساس برای شناسایی سنگ‬
‫مناسب میتوان نواحی دورتر و ازجمله تا فاصلة حمل ‪ 99‬کیلومتر را موردنظر قرار داد‪.‬‬
‫به رغم حجم کم‪ ،‬نوع سنگ مورداستفاده در این قسمت باید از مشخصات مكانیكی و فیزیكی‬
‫بسیار باالیی برخوردار باشد‪ .‬درواقع این ناحیه در معرض تغییرات آب و هوایی و فرایند ذوب و‬
‫یخبندان قرار دارد‪ ،‬لذا کلیة آزمایشهایی که برای مصالح سنگریز بیان گردید‪ ،‬در این جا هم باید‬
‫انجام شود‪ .‬ضمن آنکه معیارهای انتخاب مصالح برای ناحیة سنگچین بسیار سختگیرانهتر میباشد‪.‬‬
‫بهعنوانمثال درصد سایش مصالح برای سنگچین نباید بیش از ‪ ۰9‬درصد و جذب آب آن نباید بیش‬
‫از یکدرصد باشد‪ .‬در مناطق بسیار سردسیر آزمایشهای مقاومت در برابر سولفات سدیم و منیزیم‬
‫و همچنین آزمایش سیكلهای ذوب و یخبندان ممكن است تا ‪ 39‬سیكل هم انجام شود‪ .‬در شرایط‬
‫عادی این آزمایشها معموالً تا ‪ 9‬سیكل انجام میگردد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪riprap‬‬
‫‪333‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫‪ -8-5‬مصالح فيلتر‬
‫وظیفة فیلتر جلوگیری از حرکت ریزدانههای هسته به درون پوسته است‪ .‬دانهبندی فیلتر بسیار حساس‬
‫است و بر اساس معیارهایی که در فصلهای بعدی بیانشده است طراحی میشود‪ .‬حداکثر اندازة‬
‫دانهها در این قسمت ‪ 09‬میلیمتر و حداکثر درصد عبوری از الک شماره ‪ ۰99‬معادل ‪ 9‬درصد است‪.‬‬
‫بنابراین مصالح فیلتر باید عاری از هرگونه گلوالی بوده و اصطالحاً از ماسه تمیز تشكیل شده باشند‪.‬‬
‫ارزش ماسهای برای این ماسهها عموماً باالی ‪ 09‬است‪.‬‬
‫منبع اصلی تأمینکننده مصالح فیلتر‪ ،‬ماسههای تهنشین شده در حاشیة رودخانه میباشد که‬
‫تحت عنوان ماسهبادی مورداستفاده قرار میگیرند‪ .‬بااینحال برای آنکه دانهبندی آنها بر محدودة‬
‫طراحی منطبق باشد‪ ،‬معموالً از ماسة شور و سرند استفاده میشود‪ .‬عالوه بر این ماسههای تهنشین‬
‫شده در مخزن فرازبند هم میتواند بهعنوان گزینة دیگری برای تأمین مصالح فیلتر موردتوجه باشد‪.‬‬

‫‪ -3-5‬مصالح براي هستههاي آسفالتی‬

‫هستههای آسفالتی از شن و ماسه‪ ،‬پرکُننده و قیر ساخته میشوند‪ .‬هر چه شنها تیزگوشیتر باشند‪،‬‬
‫مقاومت برشی باالتری به دست خواهند داد‪ .‬برای پرکننده هم برحسب تجربه در برخی از کارگاههای‬
‫سدسازی از سیمان استفاده میشود‪ .‬درواقع حجم موردنیاز از این مصالح چندان زیاد نیست و میتوان‬
‫از سیمان برای آن استفاده کرد‪ .‬از سوی دیگر اغلب قیرهای موردنیاز برای ساخت آسفالت در داخل‬
‫کشور تولید میشود‪ ،‬لذا درمجموع تأمین مصالح برای هستة آسفالتی امر دشواری نیست‪.‬‬

‫‪ -31-5‬مصالح ژئوسنتتيکی براي سدها‬

‫در سه دهة اخیر مصالح ژئوسنتتیكی برای آببندی سدها به کار برده شده است‪ .‬در این میان استفاده‬
‫از ژئوممبرین برای آببندی سد در چندین پروژه از عملكرد موفقی برخوردار بوده است‪ .‬استفاده‬
‫از ژئوممبرین برای مناطقی توصیهشده است که تأمین مصالح برای ساخت هستههای رسی‪ ،‬رویه‬
‫بتنی و یا هستههای آسفالتی به سادگی امكانپذیر نیست‪.‬‬
‫جنس ژئوممبرینها از تنوع بسیار گستردهای برخوردار است‪ .‬از پلیمرهای بسیار سخت تا‬
‫پلیمرهای بسیار نرم در این دسته دیده میشوند و الزم است انتخاب آنها بهدقت و پس از بررسی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪33۰‬‬
‫فراوان و مقایسه تولیدات کارخانههای مختلف انجام شود‪ .‬دو نكتة زیر در انتخاب نوع ژئوممبرین‬
‫اهمیت باالیی دارند‪:‬‬

‫الف) کارخانة فروشنده باید قرارداد اجرای طرح را هم به عهده داشته باشد‪ ،‬تا بتواند هرگونه‬
‫اشكال در حین اجرا را برطرف کند‪.‬‬
‫ب) تأمین تجهیزات مختلف اجرا و همچنین ضمانت عملكرد مناسب در زمان بهرهبرداری‬
‫باید توسط شرکت فروشنده انجام شود‪.‬‬

‫‪ -33-5‬مصالح شن و ماسة سيمانی شده‬

‫در سالهای اخیر محققان تالش کردهاند که به نحوی قیمت تمام شدة مصالح برای پروژههای‬
‫سدسازی را کاهش دهند‪ .‬در همین راستا ایدة استفاده از مصالح مازاد کارگاهی‪ ،‬نظیر مصالح حاصل‬
‫از خاکبرداریها‪ ،‬موردتوجه واقعشده است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬شن و ماسة بستر رودخانه‪ ،‬سنگهای‬
‫هوازده و سنگهای حاصل از حفاری در ساختگاه سرریز و تونلها نیز در شمار مصالح مازاد کارگاه‬
‫هستند‪ .‬با این تفاسیر ایدة استفاده از شن و ماسه سیمانیشده‪ (CSG)3‬بهعنوان مصالح اصلی بدنة‬
‫سدها توسط محققان ژاپنی ارائه گردیده است‪.‬‬
‫اولین بار در سال ‪ 3333‬برای ساخت فرازبند سد ناگاشیما‪ ۰‬در ژاپن از تكنیک شن و ماسة‬
‫سیمانیشده استفادهشده است‪ .‬پسازآن در سال ‪ ۰990‬کتاب راهنمای مهندسی برای ساخت وکنترل‬
‫کیفیت سدهای شن و ماسه سیمانیشده ذوزنقهای توسط مرکز مهندسی سد ژاپن منتشر گردید‬
‫)‪ .(JDEC,2007‬این کتاب در سال ‪ 313۰‬توسط کمیته ملی سدهای بزرگ ایران به فارسی منتشر شده‬
‫است (نورزاد و زاهدی‪ .)313۰ ،‬نهایتاً در سال ‪ ۰993‬عملیات ساخت اولین پروژة سدسازی به نام‬
‫سد توبتسو‪ 1‬آغاز گردید که در آن بدنة اصلی سد توسط این فناوری طراحیشده و در سال ‪۰931‬‬
‫به بهرهبرداری رسیده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪cemented sand and gravel‬‬
‫‪2‬‬
‫‪nagashima dam‬‬
‫‪3‬‬
‫‪tobetsu dam‬‬
‫‪331‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫تفاوتهای اصلی سدهای ‪ CSG‬با سدهای دیگر بهقرار زیر است‪:‬‬

‫الف) در سدهای ‪ CSG‬از مصالح مازاد و حاصل از حفاریهای کارگاهی برای ساخت بدنة‬
‫سد استفاده میشود‪.‬‬
‫ب) شكل مقطع سدهای ‪ CSG‬معموالً ذوزنقهای است‪.‬‬
‫ج) حجم بدنة سدهای ‪ CSG‬بیش از سدهای بتنی و کمتر از سدهای خاکی است‪.‬‬
‫د) در سدهای ‪ CSG‬بدنة سد بر اساس مصالح موجود طراحی میشود‪.‬‬

‫مراحل تهیه مصالح شن و ماسه سیمانی شده مطابق زیر است‪:‬‬

‫‪ )3‬جمعآوری مصالح مازاد موجود در محدودة کارگاه‬
‫‪ )۰‬جدا کردن و حذف قطعات سنگی خیلی درشت‬
‫‪ )1‬اضافه کردن سیمان و آب به مصالح‬
‫‪ )9‬حمل مصالح به سطح کار و مراحل عملیات پخش‪ ،‬تراکم و ویبره‬

‫در شكل (‪ )3-9‬نمونة مقطع طراحی شده برای یک سد ‪ CSG‬نمایش دادهشده است‪ .‬همانگونه‬
‫که دیده میشود‪ ،‬آببندی بدنة سد از طریق ساخت یک رویة بتنی و همچنین اجرای پردة تزریق‬
‫انجامشده است‪ .‬به نظر میرسد که در سالهای آتی موضوع تغییر مكانهای پس از ساخت و همچنین‬
‫رفتار دینامیكی مصالح شن و ماسة سیمانی شده در شمار مباحث قابل توجه در تحقیق و توسعة این‬
‫سدها باشد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-9‬نمونة مقطع طراحی شده برای یک سد شن و ماسة سیمانیشده (نورزاد و واعظی‪)313۰ ،‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫‪ -32-5‬مصالح دیگر براي ساخت سدها‬
‫عالوه بر مواردی که در بخشهای قبل بیان گردید‪ ،‬تأمین فوالد و سیمان موردنیاز طرح از اهمیت‬
‫باالیی برخوردار است‪ .‬گرچه کارخانههای متعددی در کشور این دو محصول را تولید میکنند‪ ،‬در‬
‫گزارش منابع قرضه باید به نزدیکترین کارخانه و فاصلة حمل مصالح از آن دقیقاً اشاره شود‪.‬‬

‫در برخی موارد فوالدهای خاصی برای طرح موردنیاز است که معموالً از خارج کشور تأمین‬
‫میگردد‪ .‬برای اجرای سنگدوزهایی با طول بیش از ‪ 19‬متر در پروژههای کارون و همچنین برخی‬
‫از میلگردهای با تنش تسلیم بسیار باال به ناچار از گزینة تأمین خارجی استفادهشده است‪ .‬از سوی‬
‫دیگر در برخی از پروژهها نوع سیمان مصرفی بسیار خاص است و کارخانههای سیمان تأمین آن را‬
‫مشروط به انعقاد قرارداد سیمان سفارشی میدانند‪ .‬بهعنوانمثال تأمین سیمان با بلین (ریزدانگی)‬
‫باالی ‪ 9999‬واحد بهصورت سفارشی پذیرفته میشود‪ .‬این نوع سیمان برای تزریق در ترکهای‬
‫بسیار مویی پی سدها کاربرد دارد‪.‬‬

‫نحوة تأمین آب هم در گزارش منابع قرضه الزم است موردتوجه واقع شود‪ .‬آب برای عملیات‬
‫خاکریزی‪ ،‬آب برای تهیة شن و ماسه و آب برای تأمین مصارف عمومی کارگاه باید موردتوجه قرار‬
‫گیرد‪ .‬با توجه به آنکه پروژههای سدسازی در مجاورت رودخانه اجرا میشوند‪ ،‬معموالً از این لحاظ‬
‫با مشكلی مواجه نیستند‪ .‬بااینحال درصد نمک و امالح انحاللپذیر آب باید در حد محدودی باشد‪،‬‬
‫به نحوی که منجر به متخلل شدن هسته نگردد‪.‬‬
‫‪339‬‬ ‫مصالح برای ساخت سد‬
‫سؤاالت فصل پنجم‪:‬‬

‫‪ -3‬چه آزمایشهایی برای شناسایی مصالح الیة سنگچین سدهای خاکی باید انجام شود؟‬
‫‪ -۰‬سنگدانههای مناسب برای استفاده در ساخت بتن برای بدنة سدهای بتنی وزنی باید چه‬
‫مشخصاتی داشته باشند؟‬
‫‪ -1‬مصالح مناسب برای هستة سد معموالً در چه مناطقی از طبیعت وجود دارند؟‬
‫‪ -9‬یک قرضة مناسب برای تأمین مصالح پوستة سد چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟ دربارة‬
‫خصوصیات عمومی قرضه و خصوصیات مكانیكی مورد انتظار از مصالح آن بحث کنید‪.‬‬
‫‪ -9‬آزمایشهای الزم بهمنظور شناسایی شن و ماسه موردنظر برای استفاده در بتن ریزی سد را‬
‫نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -6‬درصد ریزدانه (عبوری از الک شماره ‪ )۰99‬در هر یک از حالتهای زیر در چه محدودهای‬
‫میتواند باشد؟‬

‫ب) برای استفاده در پوستة سد‬ ‫الف) برای استفاده در هستة سد‬

‫ج) برای استفاده در فیلتر سدخاکی‬

‫‪ -0‬سیمان پوزوالنی چه خصوصیات متفاوتی نسبت به سیمان معمولی دارد؟‬

‫‪ -9‬خاک ریزدانة مورداستفاده در هستة سد باید چه خصوصیاتی داشته باشد؟‬
‫‪ -3‬چه آزمایشهایی برای شناسایی مصالح سنگریز پیشنهاد میکنید؟‬
‫تفاوتهای اصلی سدهای ‪ CSG‬نسبت به سایر سدها در چیست؟‬ ‫‪-39‬‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که کدام کارخانههای سیمان در ایران سیمان پوزوالنی تولید میکنند؟‬ ‫‪-33‬‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که مقاومت برشی و فشاری مصالح ‪ CSG‬چگونه محاسبه میشود؟‬ ‫‪-3۰‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪336‬‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که قیمت تقریبی هر متر مربع ژئوتكستایل‪ ،‬ژئوگرید و ژئوممبرین در‬ ‫‪-31‬‬
‫بازار ایران چه قدر است؟‬
‫کدام خاک برای ساخت سد خاکی همگن مناسبترین است؟‬ ‫‪-39‬‬

‫د) ‪CH‬‬ ‫ج) ‪CL‬‬ ‫ب) ‪GW‬‬ ‫الف) ‪GC‬‬

‫کدام گزینه برای ساخت فیلتر اطراف هستة سد خاکی مناسب است؟‬ ‫‪-39‬‬

‫د) ‪SP‬‬ ‫ج) ‪SC‬‬ ‫ب) ‪CH‬‬ ‫الف) ‪GM‬‬

‫کدام خاک برای ساخت پوستة سد خاکی مناسبترین است؟‬ ‫‪-36‬‬

‫د) ‪CH‬‬ ‫ج) ‪SW‬‬ ‫ب) ‪GC‬‬ ‫الف) ‪GW‬‬

‫حداکثر ریزدانة قابلقبول در پوسته و زهكش به ترتیب چه قدر است؟‬ ‫‪-30‬‬

‫ب) پوسته ‪ 39‬و زهكش ‪ 9‬درصد‬ ‫الف) پوسته ‪ 9‬و زهكش ‪ 39‬درصد‬
‫د) هر دو ‪ 9‬درصد‬ ‫ج) هر دو ‪ 39‬درصد‬
‫کدام عبارت در مورد الیة سنگچین سدخاکی صحیح است؟‬ ‫‪-39‬‬

‫الف) دانهبندی آن ریزتر از دانهبندی پوسته است‬

‫ب) مصالح مورداستفاده برای آن باید در برابر سیكلهای یخبندان و ذوب مقاوم باشند‬
‫ج) سدهای همگن نیازی به این الیه ندارند‬
‫د) ضخامت آن باید از ارتفاع موج بزرگتر باشد‬
 ‫فصل ششم‪:‬‬

‫خاکهاي مشکلآفرین‬

‫‪ -3-6‬مقدمه‬
‫رسها واکنشهای شیمیایی خاصی با آب دارند و به این دلیل با دیگر خاکها متفاوت هستند‪ .‬این‬
‫واکنشها گاهی منجر به بروز مشكالتی برای سازهها میگردد‪ .‬در سدهای خاکی نیز یكی از‬
‫موضوعاتی که همواره در انتخاب منابع قرضة ریزدانه باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد وجود‬
‫انواع مختلف نمکهای محلول و غیر محلول در خاک است‪ .‬درگذشته عدم توجه به این مسئله در‬
‫اجرای سازههای آبی مشكالت زیادی را پدید آورده و موجب تخریب و غیر قابلاستفاده شدن‬
‫اینگونه منابع قرضه شده است‪ .‬انحالل‪ ،‬تورم‪ ،‬فروریختن‪ ،‬واگرایی و فرونشست نمونهای از آثار‬
‫خاکهای مشكلآفرین‪ 3‬است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫)‪problematic soils (difficult soils‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫تجربیات گذشته نشان میدهد که خواص مكانیكی اغلب خاکها با افزایش رطوبت و اشباع‬
‫شدن تغییر میکند‪ .‬در برخی از خاکها براثر افزایش رطوبت کاهش شدید مقاومت‪ ،‬افزایش حجم‪،‬‬
‫کاهش حجم یا جدا شدن دانهها از هم رخ میدهد‪ .‬پدیدههای ذکر شده گاهی موجب وارد شدن‬
‫خسارات عمدهای به طرحهای عمرانی میگردند‪ .‬این خاکها‪ ،‬خاکهای حساس در مقابل آب نامیده‬
‫میشوند و از مهمترین اقسام آنها میتوان به خاکهای متورمشونده‪ ،‬خاکهای واگرا و خاکهای‬
‫رمبنده اشاره نمود‪.‬‬

‫در این فصل ابتدا بهطور اجمالی انواع خاکهای مشكلآفرین معرفی شده و در ادامه مبحث‬
‫خاکهای واگرا که در سدهای خاکی از اهمیت بیشتری دارد به تفصیل ارائه میگردد‪.‬‬

‫‪ -2-6‬انواع خاکهاي مشکلآفرین‬

‫اغلب مشكالت خاک در حضور آب به وجود میآید‪ .‬از سوی دیگر خاکهای رسی بیشتر از سایر‬
‫انواع خاکها برای سازهها ایجاد مشكل مینمایند‪ .‬بهطور کلی میتوان خاکهای مشكلآفرین را در‬
‫گروههای زیر دستهبندی کرد‪:‬‬

‫‪ )3‬خاکهای تورمپذیر (‪)Expansive soils‬‬

‫(‪)Collapsible soils‬‬ ‫‪ )۰‬خاکهای فروریزشی‬
‫(‪)Dispersive soils‬‬ ‫‪ )1‬خاکهای واگرا‬
‫انحاللپذیر (‪)Saline and dissoluble soils‬‬ ‫‪ )9‬خاکهای شور و‬
‫آلی (‪)Organic soils‬‬ ‫‪ )9‬خاکهای‬
‫(‪)Sanitary land fills‬‬ ‫‪ )6‬خاکهای آلوده و زمینهای دفن زباله‬
‫(‪)Fill materials‬‬ ‫‪ )0‬خاکهای دستی‬
‫ابعاد مختلف روشهای شناسایی هر یک از خاکهای مذکور و راهكارهای جلوگیری از‬
‫مخاطرات آنها در کُتب مربوط به این موضوع بیانشده است‪ .‬بااینحال در اینجا بهاختصار تعریف‬
‫کلی پدیدههای ذکر شده ارائهشده و ارتباط آن با تأمین منابع قرضة سدها و آببندی پی بیان میگردد‪.‬‬
‫‪333‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫‪ -3-2-6‬خاکهاي تورمپذیر‬
‫خاکهای تورمپذیر یا آماسی خاکهایی هستند که با جذب آب افزایش حجم مییابند‪ .‬در صورتی‬
‫که امكان افزایش حجم برای این خاکها وجود نداشته باشد‪ ،‬سازههای اطراف خود را تحت فشار‬
‫قرار میدهند و گاهی منجر به خرابی پی یا دیوار ساختمانهای کوتاه میگردند‪ .‬همچنین افزایش‬
‫حجم خاک در کانالهای انتقال آب موجب ترکخوردگی در پوشش بتنی این کانالها میگردد‪.‬‬
‫استفاده از خاک متورم شونده در راهسازی موجب ایجاد پستی و بلندی در سطح راه میشود و‬
‫خرابی آسفالت را تسریع میکند‪.‬‬
‫در صورتی که خاک تورمپذیر در معرض رطوبت و آب قرار نگیرد‪ ،‬خطری نخواهد داشت‪.‬‬
‫بااینحال در برخی موارد نفوذ آبهای سطحی به داخل زمین یا تغییرات سطح آب زیرزمینی موجب‬
‫بروز تورم در این خاکها میگردد‪ .‬ازلحاظ کانیشناسی خاکهای متورم شونده اغلب دارای کانیهای‬
‫رسی خاصی هستند که قابلیت جذب آب باالیی دارند‪ .‬در میان کانیهای رسی کائولینیت جذب آب‬
‫کم‪ ،‬ایلیت جذب آب متوسط و مونتموریلونیت جذب آب بسیار باالیی دارد‪.‬‬
‫برای شناسایی خاکهای تورمپذیر دو راه وجود دارد؛ راه اول استفاده از خصوصیات ایندکس‬
‫خاک‪ ،‬نظیر حدود اتربرگ و راه دوم استفاده از نتایج آزمایش تعیین میزان اندیس تورم آزاد خاک‬
‫است‪ .‬بهطور کلی خاکهایی که شاخص خمیری آنها کمتر از ‪ ۰9‬و حد روانی آنها کمتر از ‪99‬‬
‫است‪ ،‬پتانسیل تورمی کمتر از ‪ 9/9‬درصد دارند‪ ،‬بنابراین خطر چندانی برای سازهها ایجاد نمیکنند‪.‬‬
‫اکثر خاکهای رسی در همین دسته قرار میگیرند‪ .‬از سوی دیگر خاکهایی که شاخص خمیری‬
‫آنها بیش از ‪ 19‬است‪ ،‬ممكن است بیش از ‪ 3/9‬درصد تورم داشته باشند و بر همین اساس باید با‬
‫دقت بیشتری مورد ارزیابی واقع شوند‪.‬‬
‫آزمایش تعیین اندیس تورم آزاد خاک با استفاده از سلول ادومتر انجام میشود که برای آزمایش‬
‫تحكیم به کار میرود‪ .‬در این آزمایش نمونة خاک در حالت خشک تحت سربار ‪ 6/3‬کیلونیوتن بر‬
‫مترمربع قرار میگیرد‪ .‬سپس در همان شرایط نمونه اشباعشده و میزان افزایش ارتفاع نمونه اندازه‪-‬‬
‫گیری میشود‪ .‬نسبت افزایش ارتفاع نمونه به کل ارتفاع نمونه بهعنوان درصد تورم آزاد خاک گزارش‬
‫میگردد‪ .‬در سالهای اخیر روشهای دیگری نیز برای محاسبة قابلیت تورم خاک ارائهشده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰9‬‬
‫برای جلوگیری از مخاطرات ناشی از تورم گاهی خاک مشكلدار برداشته شده و به جای آن‬
‫خاک مناسب در محل ریخته میشود‪ .‬در مواردی نیز خاک موجود اصالحشده و پتانسیل تورم آن‬
‫کاهش داده میشود‪ .‬مطالعات آزمایشگاهی نشان داده است که با تزریق دوغاب آهک یا دوغاب‬
‫سیمان در خاک میتوان پتانسیل تورم آن را کاهش داد‪ .‬همچنین زهكشی‪ ،‬تراکم خاک با رطوبتی‬
‫بیش از بهینه و آباندازی زمین پیش از بارگذاری میتواند موجب کاهش خسارت ناشی از تورم‬
‫شود‪ .‬برخی محققان نیز با تغییر شكل پی شرایطی را به وجود آوردهاند که افزایش حجم خاک‬
‫فشاری به پی وارد نكند‪.‬‬
‫در سدسازی از خاکهای تورمپذیر با عنوان رس پالستیک یاد شده است‪ .‬این خاکها برای‬
‫جلوگیری از بروز ترکخوردگی در هستة سد در مرز بین هسته و سازههای بتنی‪ ،‬نظیر گالری تزریق‬
‫یا سرریز‪ ،‬به کار گرفته میشوند‪ .‬معموالً در هسته از رس پالستیک استفاده نمیشود؛ زیرا مدول‬
‫االستیسیتة آن خیلی کم است و از طرفی دیگر تراکم آن با غلطکهای معمولی کار دشواری است‪.‬‬

‫‪ -2-2-6‬خاکهاي فروریزشی‬

‫خاکهای فروریزشی یا رُمبنده خاکهایی هستند که در اثر اشباع شدن ساختار آنها و ترتیب چیده‪-‬‬
‫شدن دانههای آنها به هم ریخته و دچار کاهش حجم میشوند‪ .‬این کاهش حجم بدون توجه به‬
‫کاهش یا افزایش سربار و صرفاً در اثر اشباع شدن است‪ .‬برای آن که یک خاک پتانسیل رُمبندگی‬
‫داشته باشد الزم است دانههای آن پولكی یا سوزنی باشند و تودة خاک هم از تخلخل باالیی داشته‬
‫باشد‪ .‬درواقع خاکهایی که ساختاری ناپایدار و متخلخل دارند در اثر اشباع شدن نرم شده و در هم‬
‫میریزند‪ .‬این فروریزش منجر به بروز نشستهایی در سطح زمین خواهد شد‪.‬‬
‫رمبندگی اغلب در خاکهای سیلتی و لُسها اتفاق میافتد و این خاکها معموالً بادرفت هستند‪،‬‬
‫هرچند این مورد در خاکهای برجا هم دیده شده است‪ .‬درواقع رسوبات حمل شده توسط باد در‬
‫ساختار متخلخل روی هم قرار میگیرند‪ .‬اغلب این خاکها از جنس سیلت و یا ماسههای بدون‬
‫چسبندگی هستند‪ .‬البته اخیراً برخی پژوهشگران این پدیده را بهصورت کاهش حجم در اثر افزایش‬
‫رطوبت یا سربار تعریف کردهاند که در این صورت حتی سنگریز پوستة سدهای خاکی هم میتواند‬
‫دچار کاهش حجم در اثر سربار گردد‪ .‬بااینحال عموم محققان این پدیده را مخصوص سیلتها‬
‫دانستهاند‪.‬‬
‫‪3۰3‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫برای شناسایی پتانسیل رمبندگی خاک دو روش استفاده از خصوصیات ایندکس خاک و انجام‬
‫آزمایش آزمایشگاهی وجود دارد‪ .‬بهطور کلی هر چه وزن مخصوص خشک خاک کمتر و یا حد‬
‫مایع آن بیشتر باشد‪ ،‬پتانسیل رُمبندگی افزایش مییابد‪ .‬مثال اگر خاکی با وزن مخصوص ‪ 30‬کیلونیوتن‬
‫بر مترمكعب‪ ،‬حد مایع بیش از ‪ ۰9‬داشتهباشد‪ ،‬احتمال رمبندگی ندارد‪ .‬بسیاری از خاکها در همین‬
‫محدوده قرار میگیرند‪ .‬بااینحال اگر وزن مخصوص خشک خاکی ‪ 39‬کیلونیوتن بر مترمكعب باشد‬
‫باید حد مایع آن بیش از ‪ 1۰‬باشد تا خطر رمبندگی آن قابل صرفنظر باشد‪.‬‬
‫از سوی دیگر محققان روشهای آزمایشگاهی برای اندازهگیری پتانسیل رمبندگی خاک پیشنهاد‬
‫کردهاند‪ .‬این روشها اغلب بر اساس اندازهگیری کاهش حجم خاک در سلول تحكیم معمولی در‬
‫اثر اشباع شدن ارائهشده است‪ Das (1994) .‬در جلد دوم کتاب اصول مهندسی ژئوتكنیک‬
‫شاخصهای مختلفی برای ارزیابی رُمبندگی خاکها و همچنین راهكارهایی برای کاهش مخاطرات‬
‫این خاکها بهعنوان پی سازه پیشنهاد کرده است‪.‬‬
‫خاکهای سیلتی در سدسازی کمتر به کار گرفته میشوند‪ .‬بااینحال اگر در هسته یک سد از‬
‫این گونه خاکها استفاده شود‪ ،‬با توجه به متراکم نمودن هسته توسط غلطکهای سنگین‪ ،‬معموالً‬
‫پتانسیل رمبندگی خاک از بین میرود‪ .‬برعكسک خاکهای تورمپذیر که برای ساختمانهای کوتاه‬
‫مشكلآفرین بودند‪ ،‬خاکهای رمبنده برای سازههای سنگین بیشتر خطرآفرین خواهند بود‪.‬‬

‫‪ -1-2-6‬خاکهاي شور و انحاللپذیر‬

‫انحالل‪ 3‬پدیدهای است که در طی آن دانههای خاک یا بخشی از سنگ در آب حل شده و موجب‬

‫افزایش تخلخل و کاهش باربری تودة خاک میشوند‪ .‬در صورتی که خاک یا سنگ انحاللپذیر در‬
‫هسته یا پی سد وجود داشته باشد‪ ،‬باید احتمال افزایش نفوذپذیری در اثر انحالل بررسی شود‪ .‬در‬
‫میان انواع مختلف کانیهای موجود در طبیعت‪ ،‬سنگهای تبخیری بیش از سایر سنگها دچار انحالل‬
‫میگردند‪ .‬مهمترین کانیهای انحاللپذیر به ترتیب هالیت (نمک یا کلرید سدیم (‪ ،))NaCl‬ژیپس‬
‫(سنگ گچ‪ ،‬سولفات کلسیم) و سنگ آهک (کربنات کلسیم( ‪ ))CacO3‬هستند‪.‬‬
‫وجود سازندهایی از ژیپس خالص (𝑜 ‪ )CaSO4 . 2𝐻2‬و انیدریت ( ‪ )CaSO4‬در زیر شالودة‬
‫سازههای مهندسی بهویژه سازههای هیدرولیكی میتواند سبب بروز مشكالت فراوانی گردد‪ .‬جریان‬

‫‪1‬‬
‫‪dissolution‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰۰‬‬
‫آب با عبور از میان درز و شكستگیهای موجود در سنگهای ژیپسی و در اثر انحالل شیمیایی‪ ،‬آنها‬
‫را عریضتر میکند‪ .‬با پیشرفت منطقة کارستی شده‪ ،‬شكستگیها و مجاری توسعة بیشتری مییابند‬
‫و غارها و فروچالههای بزرگی را ایجاد مینمایند‪ .‬ظهور چنین پدیدههایی موجب افزایش نفوذپذیری‬
‫پی میشود و فرار آب از پی و مخزن سدها را تسهیل میکند‪.‬‬
‫میزان انحالل تابع نوع کانی‪ ،‬درجه حرارت محیط‪ ،‬غلظت آب و سرعت حرکت آب (گرادیان‬
‫هیدرولیكی) در محیط است‪ .‬در میان کانیهای ذکر شده انحاللپذیری هالیت بسیار بیشتر از ژیپس‬
‫و انحالل پذیری ژیپس بسیار بیشتر از آهک است‪ .‬از طرف دیگر کانیهای ژیپس‪ ،‬انیدریت و هالیت‬
‫با افزایش درجه حرارت‪ ،‬حاللیت بیشتری پیدا میکنند‪ .‬این در حالی است که کربنات کلسیم با‬
‫افزایش درجه حرارت حاللیت کمتری نشان میدهد‪.‬‬
‫در صورتی که آب از کانی موردنظر اشباع باشد‪ ،‬انحالل اتفاق نخواهد افتاد‪ .‬بر این اساس در‬
‫یک سد که برای ذخیرة آبشور ساختهشده است‪ ،‬اگر در هسته یا پی سد سنگدانههایی از نمک‬
‫طعام وجود داشته باشد‪ ،‬انحالل در آنها اتفاق نمیافتد‪ .‬زیرا آب موجود در محیط اشباع از نمک‬
‫است‪ .‬از سوی دیگر هر چه گرادیان هیدرولیكی آب کمتر باشد‪ ،‬احتمال انحالل کمتر است‪ .‬بهطوری‬
‫که برای پیهای ژیپسدار میتوان با ایجاد بالنكت رسی مقدار گرادیان را کاهش داد و از خطر‬
‫انحالل جلوگیری کرد‪ .‬میتوان در آزمایشگاه نشان داد که برای هر کانی یک گرادیان هیدرولیكی‬
‫بحرانی وجود دارد که اگر گرادیان موجود کمتر از آن مقدار باشد‪ ،‬انحالل شروع نخواهد شد‪.‬‬
‫خاکهای شور‪ 3‬اصوالً به خاکهایی اطالق میگردد که حاوی درصد قابل توجهی کانیهای‬
‫انحاللپذیر هستند‪ .‬مشكالت ناشی از خاکهای شور به دو دستة تغییر در نفوذپذیری و تغییر در‬
‫مقاومت و باربری قابل تفكیک است‪ .‬اصوالً اگر این خاکها در معرض جریان آب قرار نداشته‬
‫باشند‪ ،‬مشكل انحالل و افزایش نفوذپذیری را نخواهند داشت‪ .‬از سوی دیگر برخی تحقیقات نشان‬
‫میدهد که وجود دانههایی از نمک و گچ در خاک موجب تغییراتی در حدود اتربرگ و افزایش یا‬
‫کاهش مقاومت خاک میگردد‪ .‬قابل ذکر است سنگدانههای آهكی در آب طبیعی انحالل چندانی‬
‫ندارند و انحالل در این سنگدانهها فقط وقتی قابل توجه میگردد که آب دارای خواص اسیدی‬

‫‪1‬‬
‫‪saline soils‬‬
‫‪3۰1‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫باشد‪ .‬بر همین اساس حتی خاکهایی با ‪ 99‬درصد کانی آهكی برای ساخت هستة سدها بدون مشكل‬
‫به کار برده شده است‪.‬‬
‫برای شناسایی کانیهای انحاللپذیر با انجام آزمایشهای شیمیایی بر روی عصارة اشباع خاک‪،‬‬
‫درصد امالح مختلف در خاک تعیین میگردد‪ .‬همچنین وجود دانههای سفیدرنگ در خاک‪ ،‬عالمت‬
‫صحرایی وجود کانیهای انحاللپذیر در آن است‪.‬‬

‫‪ -4-2-6‬خاکهاي آلی‬
‫خاکهای آلی الیههای رسوبی رس یا الی هستند که درصد قابل توجهی مواد آلی دارند‪ .‬رسوبات‬
‫حاوی مواد آلی در بسیاری از موارد در اثر رسوب بقایای پوسیدة گیاهان به وجود میآیند و رنگ‬
‫خاکستری یا سیاه رنگ هستند‪ .‬ازلحاظ خصوصیات فیزیكی خاکهای آلی در شمار خاکهای ریزدانه‬
‫هستند‪ ،‬معموالً بیش از ‪ 99‬درصد تخلخل دارند‪ ،‬درصد رطوبت آنها در حالت اشباع بیش از ‪09‬‬
‫درصد و وزن مخصوص آنها کمتر از ‪ 36‬کیلونیوتن بر مترمكعب است‪ .‬درصد مواد آلی در خاک و‬
‫تاریخچة تنش دو عامل مهم و تعیینکننده در رفتار خاکهای آلی است‪.‬‬
‫با توجه به باربری اندک خاکهای آلی‪ ،‬معموالً ساخت سازه بر این خاکها با اصالح زمین و‬
‫بهسازی خاک همراه است‪ .‬بر این اساس روشهای متعددی برای اصالح این خاکها در کتب مرجع‬
‫ذکر شده است‪.‬‬

‫‪ -5-2-6‬خاکهاي آلوده و زمينهاي دفن زباله‬

‫آلودگی خاک نیز یكی از مباحثی است که در سالهای اخیر موردتوجه محققان واقعشده و‬
‫راهكارهایی برای رفع آلودگی و شستشوی خاک ارائهشده است‪ .‬بهطور کلی مهمترین عوامل آلودگی‬
‫خاک بهقرار زیر هستند‪:‬‬
‫‪ ‬آلودگیهای صنعتی‪ :‬کارخانجات نه تنها از طریق پسابهای خود بلكه با دود خود نیز‬
‫میتوانند در خاک آلودگی ایجاد کنند‪ .‬دود کارخانهها و سوخت موتورها ابتدا بهصورت‬
‫گاز یا دود به هوا میرود و سپس توسط باران و برف وارد خاک میشود و آن را آلوده‬
‫میکند‪.‬‬
‫‪ ‬آلودگی نفتی‪ :‬آلودگیهای نفتی به واسطة نشت نفت و مواد مشابه در زمین ایجاد میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰9‬‬
‫‪ ‬آلودگی کشاورزی‪ :‬این آلودگی در اثر نفوذ سموم کشاورزی به داخل زمین ایجاد میگردد‬
‫و معموالً ازلحاظ مكانیكی تغییر چندانی در رفتار خاک ایجاد نمیکند‪.‬‬
‫‪ ‬آلودگی ناشی از نشت شیرابة زبالهها‪ :‬در صورتی که به هر دلیل الزم باشد سازهای بر‬
‫روی زمینهای محل دفن زباله احداث گردد‪ ،‬باید توجه داشت که این زمینها از نشست‪-‬‬
‫پذیری باالیی برخوردار هستند و ظرفیت باربری آنها هم کمتر از حالت معمول است‪.‬‬
‫از طرف دیگر نشست این تودهها تا مدتزمانی زیادی بعد از احداث سازه بر روی آنها‬
‫همچنان ادامه مییابد‪ .‬همچنین انتشار گازهای سمی نیز مشكل دیگر این زمینهاست‪.‬‬

‫‪ -6-2-6‬خاکهاي دستی‬
‫زمینهای طبیعی معموالً پستی و بلندی دارند‪ .‬اغلب پیش از آنکه سازهای بر روی آنها بنا گردد‪،‬‬
‫پستیهای آنها در جریان تسطیح با خاک دستی پر شده است‪ .‬خاکهای دستی تراکم چندانی ندارند‬
‫و ممكن است احداث بناهای سنگین بر روی آنها مخاطراتی داشته باشد‪ .‬برای این خاکها معموالً‬
‫زاویة اصطكاک داخلی خاک بین ‪ ۰9‬تا ‪ 19‬درجه در نظر گرفته میشود‪ .‬عالمت صحرایی این خاکها‬
‫وجود مواد و مصالح مصنوعی در آنهاست‪.‬‬

‫‪ -1-6‬خاکهاي واگرا‬
‫خاکهای رسی واگرا به خاکهایی اطالق میشودکه در آنها ذرات خاک رس در مجاورت آب‪،‬‬
‫بههمپیوستگی خود را از دست میدهند حتی اگر سرعت جریان آب کم باشد به سهولت شسته‬
‫میشوند و فرسایش مییابند‪ .‬در این خاکها درصد یون سدیم در آب منفذی از مقدار باالیی‬
‫برخوردار است‪ .‬دلیل اصلی فرسایش رسها در اثر پدیدة واگرایی‪ ،‬بیشتر شدن نیروی دافعة الكتریكی‬
‫بین ذرات از نیروی جاذبه واندروالسی در بین آنهاست‪ .‬این نیروی دافعه از وجود الیه دوگانه در‬
‫اطراف ذرات کانیهای رسی ناشی میشود‪ .‬در چنین رسهایی هنگام تماس با آب‪ ،‬ذرات از سطح‬
‫توده جدا شده و در آب معلق میشوند و در صورت وجود جریان آب (حتی جریان کم) همراه آب‬
‫از توده خاک خارج میگردند‪ .‬اما فرسایش در خاکهای غیرواگرا به گونهای دیگر رخ میدهد‪ .‬در‬
‫این خاکها در اثر تماس با آب نیروی جاذبة بین ذرات از بین نمیرود و برای فرسایش و شسته‬
‫شدن آنها میبایست نیروی زه بیش از نیروی به هم پیوستگی ذرات خاک باشد‪ .‬درواقع پدیدة‬
‫‪3۰9‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫واگرایی پدیدهای فیزیكی ی شیمیایی است و نباید با رگاب‪ 3‬که پدیدهای کامالً فیزیكی است و براثر‬
‫شسته شدن ذرات سیلتی خاک رخ میدهد اشتباه شود‪.‬‬
‫واگرایی‪ ،‬یک پدیدة پیشرونده است که از یک نقطه شروع میشود و به تدریج گسترش مییابد‪.‬‬
‫نقطة شروع پدیدة واگرایی ترک کوچكی است که ممكن است در اثر انقباض خاک‪ ،‬نشست یا وجود‬
‫ریشة گیاهان شكلگرفته باشد‪ .‬این پدیده در طرحهایی نظیر سدهای خاکی و کانالهای آبرسانی‬
‫که تمرکز فشار آب در داخل خاک وجود دارد‪ ،‬اهمیت ویژهای دارد و در خاکریزها‪ ،‬دیوارة کانالهای‬
‫خاکی و هستة سدهای خاکی ممكن است مشكالتی به وجود آورد که غیرقابل جبران باشد‪ .‬درواقع‬
‫با شسته شدن ذرات رس واگرا فرسایش آغاز شده و به سوی باالدست سد ادامه مییابد تا آنکه‬
‫مسیر فرسایش یافته بهصورت یک تونل یا مجرا به وجه باالدست هستة سد متصل گردد‪.‬‬
‫در سازههای آبی دیگر مانند کانالهای آب‪ ،‬فرسایش در زیر پوشش یا از روی خاکریز بدنة‬
‫کانال یا از محل سازههای زهكش سیستم آغاز و پس از پیشرفت‪ ،‬نهایتاً موجب تخریب پوشش و‬
‫ایجاد خسارات قابل مالحظه میگردد‪.‬‬
‫پتانسیل واگرایی و فرسایش در یک خاک معین بستگی به عوامل متعددی ازجمله کانیشناسی‪،‬‬
‫شیمی خاک و مقدار نمکهای موجود در آب منفذی دارد‪ .‬ازنظر شیمیایی تفاوت بین رسهای واگرا‬
‫و غیر واگرا در نوع کاتیونهای موجود در آب منفذی توده رس میباشد‪ .‬رسهای واگرا دارای مقدار‬
‫زیادی کاتیون سدیم و رسهای معمولی دارای مقدار زیادتری کاتیونهای کلسیم‪ ،‬پتاسیم و منیزیم‬
‫میباشند‪.‬‬
‫در خاکهای رسی واگرا ذرات رسی خاک عموماً با مولكولهای آب احاطه میشوند‪ .‬درواقع‬
‫این مولكولها بخشی از ساختمان خاکهای رسی را تشكیل میدهند و برخی از خواص اینگونه‬
‫خاکها مانند خاصیت خمیری ناشی از حضور الیة آب در اطراف کانیهای رسی میباشد‪ .‬ضخامت‬
‫الیة آب تأثیر قابلتوجهی در رفتار خاکهای رسی دارد‪ .‬بهعنوانمثال‪ ،‬با افزایش ضخامت الیة آب‪،‬‬
‫نیروی جاذبه بین کانیهای رسی کاهش و براثر یک جریان آرام پراکنده میشوند‪.‬‬
‫در اواسط قرن بیستم تعداد زیادی سد کوچک و بند انحرافی خاکی خراب شد که محققان‬
‫واگرایی خاک را دلیل اصلی بسیاری از این خرابیها دانستند‪ .‬این سدها عموماً پس از اولین آبگیری‬

‫‪1‬‬
‫‪piping‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰6‬‬
‫خراب شده بودند‪ .‬از آن پس تحقیقات گستردهای برای شناسایی واگرایی انجامشد و هم اکنون این‬
‫پدیده تا حدود زیادی شناخته شده است و به ندرت سدی در اثر این پدیده دچار خرابی میشود‪.‬‬
‫هرچند وجود یون آزاد سدیم اصلیترین عامل وقوع واگرایی شناخته شده‪ ،‬بااینحال تحقیقات زیادی‬
‫برای مربوط ساختن ویژگی واگرایی با سایر خصوصیات خاک مانند طبقهبندی‪ ،‬دانهبندی‪ ،‬حدود‬
‫اتربرگ و غیره صورت گرفته است‪.‬‬

‫‪ -4-6‬روشهاي آزمایشگاهی شناسایی خاکهاي واگرا‬

‫خاکهای واگرا در شمار خاکهای رسی هستند و حداقل مقدار رس در آنها ‪ 39‬درصد است‪ .‬این‬
‫خاکها در طبقهبندی مهندسی خاک به روش یونیفاید در گروههای ‪ CL‬تا ‪ CH‬قرارمیگیرند‪ .‬از‬
‫زمان شناسایی خاکهای واگرا تا امروز کوششهای فراوانی به منظور تدوین روشهای آزمایشگاهی‬
‫و صحرایی برای ارزیابی اینگونه خاکها به عمل آمده است‪ .‬الزم به ذکر است که به علت اینکه‬
‫واگرایی یک پدیده فیزیكی‪ -‬شیمیایی است‪ ،‬تشخیص خاکهای واگرا با استفاده از نتایج طبقهبندی‪،‬‬
‫دانهبندی و حدود اتربرگ خاک به تنهایی امكانپذیر نیست و لذا باید آزمایشهای ویژه آن‬
‫مورداستفاده قرار گیرد‪.‬‬
‫آزمایشهایی که تا بهحال برای این منظور مورداستفاده قرارگرفتهاند عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -3‬آزمایش پین هول‬
‫‪ -۰‬آزمایش شیمیایی (تعیین میزان امالح در عصارة اشباع خاک)‬
‫‪ -1‬آزمایش هیدرومتری دوگانه‬
‫‪ -9‬آزمایش کرامب‬
‫آزمایشهای هیدرومتری دوگانه و کرامپ‪ ،‬آزمایشهای نسبت ًا سادهای هستند که به کمک آنها‬
‫پتانسیل واگرایی در نمونههای مورد آزمایش تخمین زده میشود‪ .‬معموالً در صورتی که در این دو‬
‫آزمایش‪ ،‬نمونه واگرا تشخیص داده شود خاک واگراست؛ اما عكس این مطلب صادق نیست‪.‬‬
‫بهعبارتدیگر‪ ،‬واگرا نبودن نمونة موردمطالعه در این دو آزمایش دلیلی بر واگرا نبودن خاک نخواهد‬
‫بود‪ .‬آزمایشهای شیمیایی نیز آزمایشهای متداولی هستند که کارشناسان خاک در علوم کشاورزی‬
‫به خوبی با آنها آشنا میباشند؛ بااینحال مهندسان عمران آشنایی کمتری با آنها دارند‪ .‬در آزمایش‬
‫‪3۰0‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫پین هول جریان متمرکز آب در ترکهای درون خاک مدل میگردد و در حال حاضر این آزمایش‬
‫بهترین روش شناسایی خاکهای واگراست‪ .‬در ادامه آزمایشهای یاد شده بهطور مختصر توضیح‬
‫دادهشده است‪.‬‬

‫‪ -3-4-6‬آزمایش سوراخ سوزن )پين هول‪)3‬‬

‫این آزمایش را شرارد و همكارانش در سال ‪ 3301‬ابداع و نتایج حاصل از آن را در سال ‪ 3306‬در‬
‫مقالهای ارائه نمودند‪ .‬در این آزمایش که برای اندازهگیری مستقیم فرسایشپذیری خاکهای ریزدانه‬
‫ابداع شده است )‪ ، (Sherard et al., 1976‬یک نمونة متراکم شدة خاک تحت بارهای آبی مختلف‬
‫(‪ 39۰9 ،199 ،399 ،99‬میلیمتر( قرار میگیرد‪ .‬جریان آب از طریق یک مجرای باریک به قطر یک‬
‫میلیمتر که در داخل نمونهای از خاک با ابعاد معین تعبیه شده است‪ ،‬عبور دادهشده و آبشستگی و‬
‫فرسایش داخلی خاک در سوراخی که در نمونه خاک ایجاد شده بررسی میشود‪ .‬اگر آبی که از‬
‫داخل نمونه خاک خارج میشود کدر و دارای ذرات معلق کلوئیدی باشد‪ ،‬نمونه واگرا است‪ .‬اما اگر‬
‫آب خارج شده از نمونه زالل و شفاف باشد‪ ،‬خاک غیرواگراست‪ .‬عالوه بر کیفیت آب خروجی از‬
‫نمونه‪ ،‬افزایش قطر سوراخ هم در این آزمایش بررسی میگردد‪ .‬معموالً قطر سوراخ برای نمونههای‬
‫بود‪(ASTM D4647) .‬‬ ‫واگرا در پایان آزمایش بیش از ‪ 3/9‬میلیمتر خواهد‬
‫نمونة خاک بهصورت استوانهای به قطر ‪ 11‬و طول ‪ 19‬میلیمتر است و جریان آب مقطر از‬
‫داخل سوراخی به قطر یک میلیمتر و تحت بار ‪ 99‬و ‪ 399‬و ‪ 199‬میلیمتر عبور داده میشود و سپس‬
‫میزان شفافیت آب خروجی ارزیابی میگردد‪ .‬شیب هیدرولیكی اعمال شده در این آزمایش از ‪ ۰‬تا‬
‫استاندارد ‪ASTM D4647‬‬ ‫‪39‬درصد و سرعت جریان از ‪ 19‬تا ‪ 369‬سانتیمتر در ثانیه تغییر میکند‪.‬‬
‫به تشریح جزئیات انجام این آزمایش و تحلیل نتایج آن اختصاص دارد‪ .‬در شكل (‪ )3-6‬جزئیات‬
‫دستگاه مورداستفاده برای انجام آزمایش پینهول نشان دادهشده است‪.‬‬
‫جدول (‪ :)3-6‬ردهبندی میزان واگرایی خاک بر اساس نتایج آزمایش پینهول‬
‫خاک غير واگرا‬ ‫خاک با واگرایی متوسط‬ ‫خاک واگرا‬
‫‪ND1‬‬ ‫‪ND2‬‬ ‫‪ND3‬‬ ‫‪D4‬‬ ‫‪D2‬‬ ‫‪D1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪pinhole‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪3۰9‬‬

‫شكل (‪ :)3-6‬جزئیات دستگاه مورداستفاده برای آزمایش پینهول (‪)Fell et al., 1992‬‬

‫‪ -2-4-6‬آزمایش تجزیة شيميایی‬

‫در آزمایشهای تجزیة شیمیایی مقدار هر یک از کاتیونها در عصارة اشباع خاک تعیین میگردد‪.‬‬
‫برای بررسی واگرایی خاک معمو ًال به میزان سدیم‪ ،‬کلسیم‪ ،‬منیزیم و پتاسیم توجه شده و با اندازهگیری‬
‫غلظت یا ظرفیت تبادلی کاتیونهای فلزی موجود در خاک معیارهایی برای ارزیابی واگرایی ارائه‬
‫میشود‪ .‬مهمترین شاخصهای مورداستفاده در آزمایشهای شیمیایی‪ ،‬نسبت جذب سدیم )‪،(SAR‬‬
‫درصد سدیم تبادلی )‪ ، (ESP‬درصد سدیم خاک )‪ (PS‬و کل امالح محلول )‪ (TDS‬میباشند‪ .‬افزایش‬
‫سه پارامتر اول نشاندهندة افزایش یون سدیم در کاتیونهای جذبی است و درنتیجه احتمال واگرایی‬
‫خاک بیشتر خواهد بود‪ .‬نسبت جذب سدیم‪ )SAR( 3‬از طریق رابطه زیر محاسبه میگردد‪:‬‬

‫‪Na+‬‬
‫= ‪SAR‬‬ ‫‪++‬‬ ‫‪++‬‬
‫(‪)3-6‬‬
‫‪√Ca +Mg‬‬
‫‪2‬‬

‫که در آن ‪ Mg++ ،Ca++ ،Na+‬به ترتیب غلظت نمکهای سدیم‪ ،‬کلسیم و منیزیم در عصاره‬
‫اشباع برحسب میلی اکی واالن در لیتر است‪ .‬همچنین درصد سدیم قابل تبادل‪ )ESP( ۰‬که با عنوان‬

‫‪1‬‬
‫)‪sodium absorption ratio (sar‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪exchangeable sodium percent (esp‬‬
‫‪3۰3‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫سدیم قابل تعوض نیز شناخته میشود‪ ،‬درواقع نسبت سدیم قابل تباد ل‪ 3‬به ظرفیت تبادل‬
‫یونی‪ (CEC)۰‬است‪ ESP .‬با استفاده از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪Na+‬‬ ‫‪Na+‬‬
‫= ‪ESP‬‬ ‫=‬ ‫‪× 100‬‬ ‫(‪)۰-6‬‬
‫‪CEC‬‬ ‫‪Na+ +K+ +Ca++ +Mg++‬‬

‫که در آن ‪ Na+‬معرف مقدار سدیم تبادلی است و برحسب میلی اکی واالن در ‪ 399‬گرم خاک‬
‫خشک میباشد‪ .‬همچنین ‪ CEC‬ظرفیت تبادل کاتیونی خاک است که برحسب میلی اکی واالن در‬
‫‪ 399‬گرم خاک خشک محاسبه میشود‪.‬‬

‫در عمل دیده شده است که در بسیاری از مواقع نتایج آزمایشهای شیمیایی با آزمایش فیزیكی‬
‫پینهول هماهنگی ندارد‪ .‬بهعنوانمثال گاهی نمونهای در آزمایش شیمیایی واگرا تشخیص دادهشده‪،‬‬
‫در حالی که آزمایش پینهول آن را کامالً غیرواگرا میداند‪ .‬ازآنجا که نتایج آزمایش پینهول بیش از‬
‫نتایج آزمایشهای شیمیایی مورد اعتماد است‪ ،‬محققان تالش کردهاند شاخصهای شیمیایی را به‬
‫نحوی تعریف کنند که درصد خطای پیشبینی واگرایی توسط آنها کاهش یابد‪ .‬در ادامه معیارهایی‬
‫که بر اساس شاخصهای شیمیایی برای تخمین واگرایی خاک ارائهشده است‪ ،‬معرفی میگردد‪.‬‬

‫‪USBR‬‬ ‫الف) معيار ‪ :ESP‬جدول (‪ )۰-6‬روش تعیین پتانسیل واگرایی بر اساس روش‬
‫)‪(1991‬مطابق این معیار را نشان میدهد‪ .‬بر این اساس خاکهای با ‪ ESP‬بزرگتر از ‪ 39‬واگرا‬
‫هستند‪.‬‬
‫‪ESP‬‬ ‫جدول (‪ :)۰-6‬تعیین پتانسیل واگرایی خاک بر اساس معیار‬
‫)‪ESP = 100 (ES/CEC‬‬ ‫كوچکتر از ‪7‬‬ ‫بين ‪ 7‬تا ‪31‬‬ ‫بزرگتر از ‪31‬‬

‫درجه واگرایی‬ ‫غیر واگرا‬ ‫بینابین‬ ‫واگرا‬

‫ب) معيار تلفيق ‪TDS‬و ‪ SAR‬و ‪ : ESP‬کل امالح محلول در خاک‪ (TDS)1‬درواقع جمع کل‬
‫غلظت امالح موجود در عصارة اشباع خاک است که در مبحث واگرایی معموالً معادل جمع درصد‬
‫سدیم‪ ،‬کلسیم‪ ،‬پتاسیم و منیزیم در نظر گرفته میشود‪ .‬طبق تحقیقات انجامشده در خاکهای واگرا‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫)‪exchangeable sodium (es‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪cation exchange capacity (cec‬‬
‫‪3‬‬
‫)‪total dissolved salt (tds‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪319‬‬
‫برای خاکهایی که ‪ TDS‬آنها بین ‪9/9‬تا ‪ 1‬میلی اکی واالن در لیتر باشد‪ ESP،‬بزرگتر از ‪ 39‬و‬
‫‪SAR‬بزرگتر از ‪ ۰‬است‪.‬‬
‫ج) معيار تلفيق ‪ TDS‬و ‪ SAR‬و ‪ : PS‬درصد سدیم‪ 3‬حاصل تقسیم میزان سدیم در عصارة‬
‫اشباع به جمع میزان کلسیم‪ ،‬پتاسیم‪ ،‬منیزیم و سدیم در عصارة اشباع است‪ .‬این پارامتر با عنوان‬
‫درصد سدیم خاک‪ (PS)۰‬نیز شناخته میشود‪ .‬بر این اساس دیاگرامهایی توسط شرارد تهیهشده است‬
‫که میزان واگرایی و عدم واگرایی خاکهای مختلف را مشخص مینمایند‪ .‬در شكلهای (‪ )۰-6‬و‬
‫(‪ )1-6‬دو نمودار برای تعیین پتانسیل واگرایی خاک ارائهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰-6‬تعیین پتانسیل واگرایی بر اساس ‪ SAR‬و ‪ PS‬و ‪TDS‬‬

‫‪1‬‬
‫‪sodium percent in saturation extract‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪percent sodium (ps‬‬
‫‪313‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬

‫‪TDS‬‬ ‫شكل (‪ :)1-6‬تعیین پتانسیل واگرایی بر اساس ‪ PS‬و‬

‫د) معيار شيميایی بازرگان و اسماعيلی‬

‫بازرگان و اسماعیلی (‪ )3193‬بر اساس نتایج ‪ ۰19‬نمونه خاک حاصل از ‪ 39‬منبع قرضه که عمدتاً‬
‫برای ساخت سدهای خاکی موردنظر بودهاند‪ ،‬الگوریتم نشان دادهشده در جدول (‪ )1-6‬را برای‬
‫برای پیشبینی واگرایی شاخصهای ‪SAR‬‬ ‫ارزیابی پتانسیل واگرایی خاک ارائه کردند‪ .‬در این روش‬
‫و ‪ pH‬و ‪ ECe‬مورداستفاده واقع میشود که ‪ pH‬میزان اسیدیتة عصارة اشباع خاک و ‪ ECe‬هدایت‬
‫الكتریكی عصارة اشباع خاک است‪ .‬در این الگوریتم برای ‪ ECe‬از واحد دسی زیمنس بر متر )‪(ds/m‬‬

‫استفادهشده است‪ .‬این محققان نشان دادهاند که معیار پیشنهادی آنها در ‪09‬درصد نمونهها پیشبینی‬
‫مناسبی از واگرایی خاک به دست داده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪31۰‬‬
‫جدول (‪ :)1-6‬الگوریتم ارزیابی واگرایی خاک بر اساس پیشنهاد بازرگان و اسماعیلی (‪)3193‬‬
‫‪ECe >5 ds/m‬‬
‫آبشویی نشده‬ ‫آبشویی شده‬
‫‪16<SAR20‬‬ ‫‪12<SAR16‬‬ ‫‪8<SAR12‬‬ ‫‪SAR8‬‬
‫‪PH7.5‬‬ ‫‪PH<7.5‬‬ ‫‪SAR>20‬‬ ‫‪and‬‬ ‫‪and‬‬ ‫‪and‬‬ ‫‪and‬‬
‫‪PH7.8‬‬ ‫‪PH7.5‬‬ ‫‪PH8.5‬‬ ‫‪PH8‬‬
‫باید‬ ‫‪8‬‬
‫‪PH10‬‬ ‫‪PH‬‬ ‫‪PH<8‬‬ ‫بلی‬ ‫خير‬ ‫بلی‬ ‫خير‬ ‫بلی‬ ‫خير‬ ‫بلی‬ ‫خير‬
‫آبشویی‬ ‫‪<10‬‬
‫شده و‬
‫غير واگرا‬
‫بررسی‬ ‫متوسط‬ ‫متوسط‬ ‫غير‬ ‫متوسط‬ ‫غير‬ ‫متوسط‬ ‫غير‬ ‫متوسط‬ ‫غير‬
‫غير واگرا‬ ‫واگرا‬
‫مجدد انجام‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫واگرا‬
‫شود‬

‫‪2<ECe 5 ds/m‬‬ ‫‪ECe  2 ds/m‬‬

‫‪SAR‬‬
‫‪15<SAR<25‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪SAR  10‬‬ ‫‪8SAR<10‬‬ ‫‪SAR<8‬‬
‫‪SAR25‬‬
‫‪PH8.5‬‬ ‫‪PH<8.5‬‬ ‫‪PH8.2‬‬ ‫‪PH<8.2‬‬ ‫‪PH8.5‬‬ ‫‪PH<8.5‬‬
‫غیر واگرا‬ ‫غیر واگرا‬
‫متوسط واگرا‬ ‫غیر واگرا‬ ‫متوسط واگرا‬ ‫غیر واگرا‬ ‫واگرا‬ ‫متوسط واگرا‬

‫‪ -1-4-6‬آزمایش هيدرومتري دوگانه براي شناسایی واگرایی‬

‫در آزمایش مذکور‪ ،‬ابتدا دانهبندی خاک به روش استاندارد آزمایش هیدرومتری (با استفاده از همزن‬
‫مكانیكی و مادة شیمیایی پراکندهساز) انجام میشود‪ .‬سپس روی نمونة دیگری از همان خاک آزمایش‬
‫هیدرومتری دیگری بدون استفاده از همزن مكانیكی و مادة شیمیایی پراکندهساز صورت میگیرد‪.‬‬
‫درصد واگرایی نسبت جرم خشک ذرات کوچکتر از پنج میكرون در آزمایش دوم (‪ )A‬به جرم‬
‫خشک ذرات کوچکتر از پنج میكرون در آزمایش اول (‪ )B‬است‪ .‬قضاوت در مورد قابلیت واگرایی‬
‫خاکها با استفاده از نتایج این آزمایش مستلزم آزمایش بر روی حداقل ‪ 39‬نمونه از نقاط مختلف‬
‫است‪ .‬در جدول (‪ )9-6‬روش تعیین درجة واگرایی خاک بر اساس نتایج آزمایش هیدرومتری دوگانه‬
‫آورده شده است‪ .‬همچنین در شكل (‪ )9-6‬نحوة استخراج پارامترهای ‪ A‬و ‪ B‬ارائهشده است‪.‬‬
‫یكی از نكات مهم که در آزمایش فوق باید به آن توجه شود تأثیر احتمالی کم شدن رطوبت نمونه‬
‫در نتایج آزمایش است‪ .‬رطوبت نمونه در معرض هوا کاهش مییابد و به واسطة آن از درصد واگرایی‬
‫خاک در آزمایش کاسته میشود‪ .‬بی توجهی به این مسئله موجب تخریب یا آسیب جدی در برخی‬
‫از سدهای خاکی شده است‪.‬‬
‫‪311‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫دوگانه )‪USBR (1991‬‬ ‫جدول (‪ :)9-6‬تعیین درجه واگرایی خاک بر اساس نتایج آزمایش هیدرومتری‬
‫درصد واگرایی در آزمایش هيدرومتري‬ ‫كمتر از ‪11‬‬ ‫‪ 11‬تا ‪51‬‬ ‫بيش از ‪51‬‬
‫𝑨‬
‫دوگانه )‪( ×100‬‬ ‫درصد‬ ‫درصد‬ ‫درصد‬
‫𝑩‬
‫درجة واگرایی‬ ‫غیر واگرا‬ ‫بینابین‬ ‫واگرا‬

‫شكل (‪ :)9-6‬آزمایش هیدرومتری دوگانه برای تعیین واگرایی خاک‬

‫‪ -4-4-6‬آزمایش كرامب براي شناسایی واگرایی‬

‫آزمایش کرامب‪ 3‬که به آزمایش امرسون‪ ۰‬نیز معروف است‪ ،‬توسط )‪ Emerson (1964‬ابداع شده‬
‫است‪ .‬در این آزمایش ابتدا قطعة کوچكی از خاک (به قطر ‪ 6‬تا ‪ 3‬میلیمتر) در داخل ظرفی حاوی‬
‫‪ 399‬سانتیمترمكعب آب مقطر انداخته میشود‪ .‬نمونه تدریجاً شروع به جذب آب مینماید‪ .‬پس از‬
‫پنج تا ده دقیقه وضعیت نمونه ازنظر تمایل ذرات کلوئیدی به جدا شدن از نمونه و شناور شدن در‬
‫آب مورد ارزیابی قرار میگیرد و واکنش ذرات خاک در مقابل آب به یكی از صورتهای بدون‬
‫واکنش‪ ،‬واکنش ضعیف‪ ،‬واکنش متوسط و واکنش شدید بیان میشود‪ .‬افزایش شدت واکنش نشانه‬
‫افزایش میزان واگرایی خاک است‪ .‬تجربه نشان داده که برخی خاکهای واگرا ممكن است نسبت به‬

‫‪1‬‬
‫‪cramb test‬‬
‫‪2‬‬
‫‪emerson test‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪319‬‬
‫این آزمایش واکنش نشان ندهند‪ .‬لذا درصورتیکه خاک در این آزمایش واکنش نشان دهد واگرا‬
‫خواهد بود‪ ،‬اما عدم واکنش نشاندهندة عدم واگرایی نخواهد بود‪ .‬روش استاندارد انجام این آزمایش‬
‫توسط استاندارد استرالیایی)‪ AS1547 (2000‬ارائهشده است‪.‬‬

‫‪ -5-6‬روشهاي صحرایی شناسایی خاکهاي واگرا‬

‫شناسایی کامل و دقیق خاکهای واگرا منوط به انجام آزمایشهای مخصوص میباشد که بدون آنها‬
‫تشخیص قطعی خاکهای واگرا دشوار است‪ .‬بااینحال تجربیات محققان نشان میدهد که برخی‬
‫عالئم صحرایی نیز برای تخمین پتانسیل واگرایی خاک وجود دارد که در ادامه به این تجربیات اشاره‬
‫میشود‪:‬‬
‫الف) ازنظر شيب و شکل زمين‪ :‬در مناطقی که سطح زمین دارای شیب نسبتاً تند است‪،‬‬
‫شناسایی خاکهای واگرا بسیار آسان است‪ .‬چراکه در این مناطق در اثر بارندگیها و فرسایش سریع‪،‬‬
‫بریدگیهای بسیار عمیق و مشخصی در سطح زمین ایجاد میشود که مشخصه اصلی اینگونه‬
‫خاکهاست‪ .‬ولی در مناطق مسطح با شیب کم نمیتوان به آسانی خاکهای واگرا را شناسایی کرد‪.‬‬
‫چون در اثر بارندگیها وقتی ذرات رس واگرا شسته میشوند‪ ،‬الیهای از ماسة الیدار یا الی ماسهای‬
‫بهصورت پوشش محافظی در سطح زمین باقی میماند و روی الیههای عمیق را میپوشاند‪ .‬در‬
‫حقیقت مشخصة اصلی که فرسایش و آب بریدگیهای عمیق است دیده نمیشود و درنتیجه خاک‬
‫واگرا قابل تشخیص نیست‪.‬‬
‫ب) ازنظر رنگ‪ :‬خاکهای واگرا به رنگهای قرمز‪ ،‬قهوهای‪ ،‬زرد‪ ،‬خاکستری یا ترکیبی از این‬
‫رنگها دیده شده است‪ .‬خاکهای سیاهرنگ عموماً حاوی مواد آلی بوده و واگرا نمیباشند‪.‬‬
‫ج) ازنظر كانیشناسی‪ :‬چنان که گفته شد‪ ،‬عامل اصلی واگرایی در خاکهای واگرا‪ ،‬وجود‬
‫کانیهای رسی سدیمدار است که در حضور آب پراکنده شده و به راحتی شسته میشوند‪ .‬با توجه‬
‫به قدرت تبادل کم یون سدیم نسبت به سایرکاتیونها‪ ،‬کانیهای حاوی این عنصر در طبیعت به‬
‫مقدار کم و در مناطق غنی از سدیم یافت میشوند‪ .‬در بین کانیهای رسی کانی مونتموریلونیت به‬
‫علت قابلیت جذب سدیم باال و پیوند هیدروژنی ضعیف بین صفحات سیلیكا و آلومین پتانسیل‬
‫بیشتری برای واگرایی دارد‪.‬‬
‫‪319‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫د) ازنظر سنگشناسی‪ :‬خاکهاي واگرا تا به امروز اغلب در آبرفتهای رسی‪ ،‬دشتهای‬
‫سیالبی و رسوبات دریاچهای مشاهده شدهاند‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬بررسیها نشان داده است که در بعضی‬
‫از مناطق‪ ،‬امالح موجود در آب منفذی سنگهای رسی و شیلهای دریایی شبیه امالح موجود در‬
‫رسهای واگرا بوده و خاکهای حاصل از هوازدگی آنها نیز واگرا بوده است‪ .‬بااینحال جز در چند‬
‫مورد معدود‪ ،‬تا کنون خاکهای ریزدانة برجا مانده از هوازدگی سنگهای آذرین و دگرگونی و‬
‫سنگهای آهكی‪ ،‬واگرا نبودهاند‪ .‬اگر در محل تشكیل کانیهای رسی‪ ،‬غلظت یون سدیم باال باشد‪،‬‬
‫امكان تشكیل خاکهای واگرا فراهم میگردد‪ .‬البته کانیهای رسی سدیمدار میتوانند براثر تبادل‬
‫یونی نیز ایجاد گردند‪ .‬بهعنوانمثال‪ ،‬رسهای هیدروژندار براثر تماس با آبهای شور و نمکدار به‬
‫رسهای سدیمدار تبدیل میشوند‪ .‬اگر در منطقهای سازند نمکدار وجود داشته باشد‪ ،‬ممكن است‬
‫عوامل شیمیایی برای ایجاد خاکهای واگرا مهیا باشد‪ .‬بااینحال آنچه واگرایی را تشدید میکند یون‬
‫آزاد سدیم است و نه سدیمهای ترکیب شده با کلر که نمک را تشكیل دادهاند‪.‬‬
‫ه) ازلحاظ شرایط اقليمی‪ :‬چنانچه به دلیل شرایط اقلیمی و بارندگیهای مكرر‪ ،‬خاک منطقه‬
‫تحت تأثیر شستشوی دائم قرارگیرد‪ ،‬به دلیل حذف کاتیونها ازجمله سدیم‪ ،‬امكان تشكیل خاک‬
‫واگرا کاهش مییابد‪ .‬به همین دلیل این خاکها در مناطق خشک گسترش بیشتری دارند‪ ،‬هرچند‬
‫بعضاً در مناطق مرطوب نیز مشاهده شدهاند‪ .‬در مناطق خشک کم بودن نزوالت جوی سبب صعود‬
‫امالح به طبقات باالیی زمین میشود و بر واگرایی خاک میافزاید‪.‬‬
‫و) ازلحاظ جنس خاک‪ :‬پدیدة واگرایی منحصراً در خاکهای ریزدانة رسی مشاهده میشود؛‬
‫بنابراین در مرحلة اول الزم است محدوده گسترش خاکهای رسی در محدودة موردمطالعه مشخص‬
‫و مطالعات بعدی بر روی آنها متمرکز شود‪.‬‬
‫ز) ازلحاظ منابع ایجاد یون سدیم‪ :‬حضور یون سدیم در ساختار کانیهای رسی بهعنوان عامل‬
‫اصلی در واگرایی خاکها مطرح است و با توجه به قدرت تبادلی پایین سدیم نسبت به سایر‬
‫کاتیونها‪ ،‬الزمة حضور این یون در ساختار رسها‪ ،‬غلظت باالی آن در محیط میباشد‪ .‬منابع یونهای‬
‫سدیم در یک منطقه میتواند شامل سنگهای رسوبی حاوی نمک‪ ،‬سنگهای آذرین سدیمدار یا‬
‫آبهای سطحی و زیرزمینی غنی از سدیم باشد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪316‬‬
‫سؤاالت فصل ششم‪:‬‬

‫‪ -3‬تعریف هر یک از پدیدههای زیر را بهاختصار بیان کنید‪:‬‬

‫ج) واگرایی خاک‬ ‫الف) تورم خاک ب) انحالل خاک‬
‫‪ -۰‬انحالل در خاک ناشی از وجود کدام کانیهاست؟‬
‫‪ -1‬واگرایی چست؟ در چه نوع خاکی و تحت چه شریطی احتمال وقوع دارد؟ چه مشكلی‬
‫برای سدهای خاکی به بار خواهد آورد؟‬
‫‪ -9‬آزمایشهای آزمایشگاهی برای شناسایی خاکهای واگرا‪ ،‬رمبنده و تورمپذیر را نام ببرید؟‬
‫‪ -9‬چه راهكارهایی برای اصالح خاکهای فروریزشی وجود دارد؟‬
‫‪ -6‬بیان کنید که یک خاک ازلحاظ جنس‪ ،‬نوع کانیها‪ ،‬شكل هندسی دانهها و میزان تراکم باید‬
‫چه شرایطی داشته باشد تا بتوان آن را مستعد رمبندگی دانست‪.‬‬
‫‪ -0‬اندیس تورم آزاد خاک در آزمایشگاه چگونه اندازهگیری میشود؟‬
‫‪ -9‬احداث سازه بر روی خاکهای دستی چه عواقبی خواهد داشت؟ عالئم صحرایی شناسایی‬
‫خاک دستی چیست؟‬
‫‪ -3‬در یک آزمایش هیدرومتری دوگانه نتایج زیر به دست آمده است‪:‬‬

‫‪9/909‬‬ ‫‪9/99‬‬ ‫‪9/93‬‬ ‫‪9/999‬‬ ‫‪9/993‬‬ ‫اندازۀ الک (ميلی متر)‬

‫‪399‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪9۰‬‬ ‫‪۰9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫درصد عبوري در آزمایش بدون پراكنده ساز‬

‫‪399‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪39‬‬ ‫درصد عبوري در آزمایش با پراكنده ساز‬

‫پیرامون قابلیت واگرایی این نمونه بحث کنید‪.‬‬

‫‪310‬‬ ‫خاکهای مشكلآفرین‬
‫برای شناسایی قابلیت واگرایی یک خاک‪ ،‬آزمایش تجزیه شیمیایی انجامشده و نتایج زیر‬ ‫‪-39‬‬
‫به دست آمده است‪:‬‬
‫‪Na+‬‬ ‫‪Ca++‬‬ ‫‪Mg++‬‬ ‫‪K+‬‬
‫‪399‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪9۰‬‬ ‫‪9‬‬ ‫غلظت امالح برحسب ميلی اكی واالن بر ليتر‬

‫پیرامون قابلیت واگرایی این نمونه بحث کنید‪.‬‬

‫‪ ‬تحقیق کنید که چه رابطهای بین قابلیت انحالل الیههای ژیپسی در پی سد و گرادیان‬ ‫‪-33‬‬
‫هیدرولیكی آب وجود دارد؟‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که چند درصد از خاک هستة سد میتواند از دانههای انحاللپذیر نظیر‬ ‫‪-3۰‬‬
‫نمک و گچ تشكیل شده باشد؟‬
‫‪ ‬تحقیق کنید که اضافه کردن نمک (کلرید سدیم)‪ ،‬گچ (سولفات کلسیم) و آهک‬ ‫‪-31‬‬
‫(کربنات کلسیم) به خاک واگرا چه اثراتی در پتانسیل واگرایی آن دارد؟‬
‫آیا میتوان از یک خاک با طبقهبندی ‪ GC‬که دارای سنگدانههای آهكی است‪ ،‬بهعنوان‬ ‫‪-39‬‬
‫مصالح هستة سد استفاده کرد؟‬
‫کدامیک از روشهای شناسایی خاکهای واگرا بر اساس تجزیه شیمیایی‪ ،‬خصوصیات‬ ‫‪-39‬‬
‫بیشتری از خاک را مورد ارزیابی قرار میدهد؟‬
‫برای یک خاک که در آن‪ SAR = 99‬و ‪ TDS = 399meq/liter‬است‪ ،‬قابلیت‬ ‫‪-36‬‬
‫واگرایی را ارزیابی کنید‪.‬‬
‫وجود کدام خصوصیت برای مصالح ریزدانة هستة یک سد خاکی ضرورت بیشتری‬ ‫‪-30‬‬
‫دارد؟‬
‫ب) شاخص خمیری بین ‪ 39‬تا ‪۰9‬‬ ‫الف) ‪ ‬بزرگتر از ‪ 19‬درجه‬
‫د) نفوذپذیری در حد یک صدم متر بر ثانیه‬ ‫ج) مقاومت در برابر تورم‬
 ‫فصل هفتم‪:‬‬

‫روشهاي آببندي و كنترل تراوش در سدها‬

‫‪ -3-7‬مقدمه‬

‫پسازآنکه شكل هندسی یک سد روشن گردید‪ ،‬الزم است سه گونه تحلیل برای اطمینان از عملكرد‬
‫مناسب سد انجام شود‪:‬‬

‫‪ ‬تحلیل تراوش‬
‫‪ ‬تحلیل پایداری شیروانیها‬
‫‪ ‬تحلیل تنش‪-‬کرنش (استاتیكی و دینامیكی)‬

‫در این فصل موضوع تحلیل ترواش بحث میشود‪ .‬البته تحلیل ترواش و طراحی روش‬
‫آببندی بهصورت دو فرآیند موازی انجام میشود‪ .‬بر این اساس الزم است روشهای مختلف‬
‫‪313‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫آببندی هم مورد بررسی واقع شود‪ .‬بهطور کلی دبی نشت عبوری از سد به دو بخش دبی نشت از‬
‫پی سد و دبی نشت از بدنة سد تقسیم میگردد‪ .‬به عبارت دیگر میتوان نوشت‪:‬‬

‫دبی عبوري از بدنة سد ‪ +‬دبی عبوري از پی سد ‪ ‬نشت كل سد‬

‫برای سدهای بتنی دبی عبوری از بدنه تقریباً صفر است‪ ،‬ولی برای سدهای خاکی این مقدار‬
‫عدد قابل توجهی است‪ .‬البته حتی برای سدهای خاکی نیز معموالً نشت از پی به مراتب بیشتر از‬
‫نشت از بدنة سد است‪ .‬در شكل (‪ )3-0‬بهصورت شماتیک نشت عبوری از بدنه و پی برای یک سد‬
‫خاکی نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-0‬نشت عبوری از بدنه و پی در یک سد خاکی‬

‫تحلیل تراوش اغلب بهصورت دوبعدی انجام میشود‪ .‬بر این اساس ابتدا شكل سهبعدی درّهای‬
‫که سد بر آن واقع خواهد شد به تعدادی مقطع دوبعدی تقسیم میشود و برای هر مقطع دبی نشت‬
‫محاسبه میگردد‪ .‬سپس دبی کل از جمع دبی مقاطع مختلف به دست میآید‪ .‬به عبارت دیگر برای‬
‫پی سد میتوان نوشت‪:‬‬

‫…… ‪QFoundation = Q1 + Q2 + Q3 + …… =q1 l1+ q2 l2 + q3 l3 +‬‬ ‫(‪)3-0‬‬

‫در رابطة (‪ Q1 ،)3-0‬دبی عبوری از پی در مقطع یک است که از حاصلضرب ‪ q1 l1‬به دست‬

‫میآید‪ q1 .‬دبی عبوری از مقطع یک در واحد عرض و ‪ l1‬عرض آن مقطع است‪ .‬برای سایر مقاطع‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫نیز اگر دبی از پی در واحد عرض در دست باشد‪ ،‬به همین ترتیب میتوان دبی نشت در حالت‬
‫سهبعدی را محاسبه نمود‪ .‬در شكل (‪ )۰-0‬نمونهای از یک شكل سهبعدی که به هفت مقطع دوبعدی‬
‫تقسیم شده‪ ،‬نشان دادهشده است‪ .‬بر این اساس برای محاسبة نشت کل الزم است دبی نشت در هفت‬
‫مقطع محاسبهشده و باهم جمع گردند‪ .‬برای هر مقطع یک تحلیل دوبعدی انجام میشود و دبی در‬
‫واحد عرض محاسبه میگردد‪ .‬بهعنوانمثال نشت عبوری از مقطع پنجم حاصلضرب ‪ q5‬در ‪l5‬‬
‫خواهد بود‪ .‬که در آن ‪ q5‬از تحلیل دوبعدی مقطع ‪ E-E‬به دست آمده و ‪ l5‬عرض آن مقطع است‬
‫که در شكل نیز نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰-0‬تفكیک مقطع سهبعدی درّة سد به هفت مقطع دوبعدی‬

‫در این فصل ابتدا مفاهیم پایه در تحلیل تراوش بیانمیشود و سپس روشهای مختلف آببندی‬
‫پی و بدنة سد معرفی میگردد‪ .‬در نهایت برای هر حالت آببندی روشهای محاسبة دبی نشت‬
‫عبوری ارائه میشود‪.‬‬
‫‪393‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪ -2-7‬روشهاي مختلف تحليل تراوش در سدها‬

‫پایدار‪3‬‬ ‫در یک محیط خاکی اشباعشده از آب‪ ،‬معادلة حاکم بر جریان در حالتی که آب حالت تراوش‬
‫داشته باشد بهصورت زیر نوشته میشود‪:‬‬

‫‪2 ℎ‬‬ ‫‪2 ℎ‬‬ ‫(‪)۰-0‬‬

‫‪𝑘𝑥 𝑥 2 + 𝑘𝑦 𝑦 2 = 0‬‬

‫در معادلة باال ‪ h‬تابع ارتفاع آب است که برحسب ‪ x‬و ‪ y‬بیان میگردد‪ .‬همچنین ‪ kx‬و ‪ ky‬ضریب‬
‫نفوذپذیری خاک در جهتهای افقی و عمودی هستند‪ .‬در دانش ریاضیات این معادله دیفرانسیل‬
‫بهعنوان معادلة الپالس شناخته میشود و روش استخراج آن برای یک محیط خاکی اشباع در کتب‬
‫مرجع مكانیک خاک آمده است‪ .‬قابل ذکر است که جریان پایدار وقتی در بدنه یا پی سد برقرار‬
‫خواهد بود که دبی نشت عبوری و ارتفاع آب در هر نقطه با زمان تغییر نكند‪ .‬این شرایط معموالً‬
‫پس از گذشت چند سال از آبگیری سد‪ ،‬به وجود خواهد آمد‪.‬‬

‫در برابر جریان پایدار‪ ،‬جریان ناپایدار یا گذرا‪ ۰‬قرار دارد که در آن ارتفاع آب در هر نقطه با‬
‫زمان تغییر میکند‪ .‬درواقع وقتی یک سد خاکی بهطور کامل آبگیری میشود‪ ،‬ارتفاع آب در هستة آن‬
‫نیز رو به افزایش مینهد‪ .‬این روند افزایش ارتفاع تا جایی ادامه دارد که سطح آب در هسته به خط‬
‫آزاد آب‪ 1‬برسد‪ .‬این خط آزاد سطح آزاد آب را نشان میدهد و نمایانگر روند افت سطح آب در‬
‫هسته است‪ .‬در شكل (‪ )1-0‬روند افزایش آب در هستة یک سد نشان دادهشده است‪ .‬فرض کنید‬
‫این سد در سال ‪ 3139‬شمسی آبگیری شده باشد‪ .‬در این صورت در پایان سال ‪ 3139‬سطح آب به‬
‫حالت آزاد رسیده و از آن پس تغییری نخواهد کرد‪ .‬در این صورت از سال ‪ 3139‬تا ‪ 3139‬جریان‬
‫در هستة سد ناپایدار بوده و از سال ‪ 3139‬به بعد پایدار خواهد بود‪.‬‬

‫‪1steady state seepage‬‬

‫‪2 transient seepage‬‬
‫‪3phreatic line‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39۰‬‬

‫شكل (‪ :)1-0‬روند شكلگیری سطح آزاد آب در هسته یک سد نمونه‬

‫قابل ذکر است که بهطور معمول در اثر آبگیری از سد و یا تخلیه مخزن سد‪ ،‬سطح آب در‬
‫مخزن باال و پایین خواهد شد‪ .‬در این صورت سطح آب در هسته هم متاثر از این تغییرات‪ ،‬اندکی‬
‫تغییر خواهد کرد‪ .‬در اغلب موارد از این تغییرات صرفنظر میگردد؛ زیرا هستة سد بسیار نفوذناپذیر‬
‫است و روند تغییر سطح آب در آن نسبت به پوسته بسیار کند است‪ .‬بااینحال در تحلیل تراوش‬
‫سدهای بلند ممكن است جریان ناپایدار هم مورد تحلیل واقع شود‪ .‬معادلة حرکت آب در خاک در‬
‫شرایط ناپایدار بهصورت زیر نوشته میشود‪:‬‬

‫‪2 ℎ 2 ℎ‬‬ ‫‪𝜕ℎ‬‬ ‫(‪)1-0‬‬

‫‪+‬‬ ‫𝑐=‬
‫𝑥‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑦‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑡𝜕‬

‫‪𝜕ℎ‬‬
‫در طرف راست معادله بیانگر آن است که ارتفاع آب با زمان‬ ‫در معادلة باال وجود عبارت‬
‫𝑡𝜕‬
‫تغییر خواهد کرد و جریان ناپایدار خواهد بود‪ .‬درگذشته شیوههای مختلفی برای حل معادلة الپالس‬
‫معرفی میگردید‪ .‬این روشها شامل مدلسازی فیزیكی‪ ،‬تهیة مدل مشابه الكتریكی یا مدل مشابه‬
‫حرارتی‪ ،‬روش ترسیم شبكه جریان و ‪ ...‬بوده است‪ .‬در ‪ 19‬سال اخیر با توسعة نرمافزارهای کامپیوتری‬
‫روشهای ذکر شده به کُلی منسوخ شده و روش تحلیل عددی با نرمافزار‪ ،‬جایگزین همة آنها شده‬
‫است‪ .‬بنابراین در این نوشتار که بنا بر اختصار دارد صرفاً روش تحلیل عددی بیانشده و همچنین‬
‫برخی روابط و منحنیهای ساده برای تخمین سریع میزان نشت ارائه میگردد‪.‬‬
‫‪391‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪ -1-7‬روشهاي آببندي پی سد‬
‫در برخی از موارد ساختگاه سد و پی آن به میزان قابلقبولی نفوذناپذیر هستند‪ .‬در این موارد نیازی‬
‫به طراحی سیستم آببندی برای پی سد وجود ندارد‪ .‬بااینحال در اغلب سدها الزم است تمهیدات‬
‫ویژهای برای کاهش نشت در نظر گرفته شود‪ .‬شش روش معمول آببندی سدها بهقرار زیر هستند‪:‬‬

‫کامل‪3‬‬ ‫‪ )3‬ترانشة آببند با نفوذ‬

‫ناقص‪۰‬‬ ‫‪ )۰‬ترانشة آببند با نفوذ‬
‫‪ )1‬احداث بالنكت رسی‪ 1‬در باالدست سد‬
‫‪ )9‬احداث دیوار آببند‪ 9‬بتن پالستیک‬
‫تزریق‪9‬‬ ‫‪ )9‬اجرای پردة‬
‫‪ )6‬ترکیب سیستمهای باال‬

‫در شكل (‪ )9-0‬بهطور شماتیک طریقة آببندی سد با هر یک از روشهای مذکور نمایش‬

‫دادهشده است‪ .‬همة راهكارهای ذکر شده برای آببندی سدهای خاکی کارآیی دارند‪ ،‬ولی در سدهای‬
‫بتنی صرفاً استفاده از دیوار آببند و پرده تزریق به کار گرفته میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪complete cut-off trench‬‬
‫‪2‬‬
‫‪partial cut-off trench‬‬
‫‪3‬‬
‫‪clay blanket‬‬
‫‪4‬‬
‫‪cut-off wall‬‬
‫‪5‬‬
‫‪grouting curtain‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬

‫شكل (‪ :)9-0‬روشهای مختلف آببندی پی در سدها‬

‫ترانشة آببند با نفوذ كامل گودالی است که با شیب خاصی در پی حفاری شده و با مصالح‬
‫نفوذناپذیر پُر میشود‪ .‬این ترانشه به هسته وصل میشود و معموالً باهمان مصالحی ساخته میشود‬
‫که برای ساخت هستة سد به کار گرفته خواهد شد‪ .‬همچنین برای اجرای این ترانشه الیههای خاک‬
‫در ضخامت ‪ 399‬تا ‪ ۰99‬میلیمتر توسط غلطکهای پاچهبزی متراکم میگردند‪ .‬بر این اساس گاهی‬
‫از این سیستم بهعنوان «هستة امتداد یافته تا سنگبستر» یاد میشود‪ .‬شیب حفاری این ترانشه باید در‬
‫حدی باشد که پایداری موقت گودال را تأمین کند و توزیع تنش در آن نیز وضعیت مناسبی داشته‬
‫باشد‪ .‬جزئیات مربوط به بحث توزیع تنش در فصلهای بعدی این نوشتار آمده است‪ .‬از سوی دیگر‬
‫عرض کف این ترانشه هم معمو ًال بر اساس الزامات اجرایی تعیین میشود‪ .‬یعنی باید در حدی باشد‬
‫که برای ماشینآالت عملیات خاکی اجرای آن شدنی باشد‪.‬‬

‫ترانشة آببند با نفوذ ناقص‪ ،‬در طراحی و اجرا مشابه ترانشه با نفوذ کامل است‪ ،‬با این تفاوت‬
‫که در اینجا ترانشه به سنگبستر دوخته نمیشود‪ .‬بنابراین درصدی از نشت از زیر ترانشه عبور‬
‫میکند‪ .‬ترانشة ناقص در جایی اجرا میشود که عمق سنگبستر زیاد باشد و یا اینکه الیههای خاک‬
‫زیر ترانشه نسبتاً نفوذناپذیر باشند‪.‬‬
‫‪399‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫حداکثر عمق ترانشههای آببندی حدود ‪ 39‬متر است‪ ،‬بااینحال در مواردی که طرح سد به‬
‫نحوی است که هسته تا سنگبستر ادامه مییابد‪ ،‬ممكن است عمق این ترانشه به ‪ 99‬متر هم برسد‪.‬‬
‫در سد شهید مدنی تبریز ‪ 99‬متر از هسته درون آبرفت و ‪ 99‬متر از آن روی زمین طبیعی است‪.‬‬

‫بالنکت رسی یا پتوی رسی‪ ،‬یک الیه از خاک ریزدانه است که به ضخامت نیم تا یک متر در‬
‫باالدست سد اجرا میگردد‪ .‬این الیه باید به هستة سد وصل گردد‪ ،‬وگرنه از بین هسته و بالنكت‬
‫آب به پی نشت میکند‪ .‬درواقع اصلیترین کار بالنكت آن است که با طوالنی کردن مسیر زه گرادیان‬
‫آن را کاهش میدهد و لذا درمجموع نشت کاهش مییابد‪ .‬گاهی بالنكت رسی در پاییندست سد‬
‫هم اجرا میشود‪ ،‬ولی بالنكت باالدست عملكرد مناسبتری دارد‪ .‬طول بالنكت با سعی و خطا به‬
‫نحوی طراحی میشود که دبی نشت در حد قابلقبولی باشد‪.‬‬

‫دیوار آببند یک دیوار از بتن پالستیک به ضخامت ‪ 999‬تا ‪ 3999‬میلیمتر است که میتواند‬
‫نظیر ترانشة رسی به دو روش دیوار با نفوذ کامل و دیوار با نفوذ ناقص اجرا شود‪ .‬مصالح دیوار‬
‫مذکور شامل سیمان‪ ،‬بنتونیت‪ ،‬شن‪ ،‬ماسه و آب است‪ .‬در سد شهرچای ارومیه در هر یک متر مكعب‬
‫بتن به میزان ‪ 399‬کیلوگرم سیمان‪ 69 ،‬کیلوگرم بنتونیت‪ 999 ،‬کیلوگرم شن‪ 999 ،‬کیلوگرم ماسه و‬
‫‪ 999‬کیلوگرم آب استفادهشده است‪ .‬گاهی به جای بنتونیت از رس یا ترکیب رس و بنتونیت‬
‫استفادهشده است‪ .‬نمونههای حاصل از این بتن ممكن است نظیر بتن مگر مقاومت فشاری اندکی‬
‫داشته باشند‪ .‬بهطوری که گاهی مقاومت فشاری یک نمونه بتن پالستیک در حد ‪ 99‬کیلوگرم بر‬
‫سانتیمتر مربع یا کمتر از آن گزارششده است‪.‬‬

‫بسته به عمق دیوار تجهیزات مختلفی برای اجرای آن به کار گرفته میشود‪ .‬از بیل مكانیكی‬
‫برای اعماق کمتر از ‪ ۰9‬متر‪ ،‬و از هیدروفرز برای اعماق ‪ ۰9‬تا‬ ‫برای اعماق کمتر از ‪ 39‬متر‪ ،‬از گر‬
‫‪ 399‬متر استفاده میشود‪ .‬در سد خاکی پانزده خرداد دیوار آببند به عمق ‪ 69‬متر و ضخامت ‪699‬‬
‫میلیمتر توسط هیدروفرز اجرا گردید‪ .‬طول پانلهای اجرای دیوار در این مورد ‪ ۰/9‬متر بوده است‪.‬‬
‫بااینحال در برخی دیگر از پروژههای سدسازی از پانلهای ‪ ۰‬تا ‪ 6‬متر استفادهشده است‪ .‬در عمل‬
‫بهمنظور حفظ پایداری گود و جلوگیری از ریزش آن پانلها بهصورت یک در میان اجرا میگردند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪396‬‬
‫بهعنوانمثال در مرحلة اول پانلهای زوج و در مرحلة دوم پانلهای فرد با اندکی همپوشانی اجرا‬
‫خواهند شد‪.‬‬

‫پردۀ تزریق اغلب در پی سنگی اجرا میگردد‪ .‬تقریباً در تمامی سدهای بتنی و خاکی آببندی‬
‫سنگبستر با استفاده از تكنیک اجرای پردة تزریق انجام میشود‪ .‬هرچند اجرای پرده در آبرفت هم‬
‫امكانپذیر است‪ ،‬امّا شاید فقط در ‪ 9‬درصد سدها تاکنون از این روش برای آببندی بخش آبرفت‬
‫بهره گرفته شده است‪ .‬برای اجرای پردة تزریق گمانههایی به قطر ‪ 1‬تا ‪ 6‬اینچ در زمین حفاری شده‬
‫و از طریق آنها دوغاب سیمان با فشار به درون سیستم درزه و ترک سنگ پمپاژ میشود‪ .‬فاصلة‬
‫گمانههای پردة آببند در پالن حدود ‪ 6‬متر است‪ ،‬ولی اگر دوغابخوری باال باشد‪ ،‬گمانههایی در‬
‫وسط آنها هم حفاری و تزریق میشود‪.‬‬

‫دوغاب تزریق از ترکیب آب و سیمان ساخته میشود‪ .‬در مواردی که بازشدگی درزهها زیاد‬
‫است (بیش از ‪ 9‬میلیمتر) میتوان ماسه را هم به ترکیب اضافه کرد‪ .‬از سوی دیگر ازآنجا که دوغاب‬
‫معمولی به سختی در درزههای با بازشدگی کمتر از یک میلیمتر نفوذ میکند‪ ،‬در این موارد معموالً‬
‫از افزودنیهایی مانند ژل سیلیكات سدیم برای افزایش کارآیی دوغاب استفاده میشود‪ .‬درهرصورت‬
‫تزریق نمیتواند نفوذپذیری توده را به صفر برساند‪ ،‬زیرا دوغاب در درزههای بسیار ریز با بازشدگی‬
‫کمتر از یک دهم میلیمتر اصالً نفوذ نمیکند‪ ،‬در حالی که آب میتواند در این درزهها هم نفوذ کند‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫انتخاب میشود‪ .‬دوغاب غلیظ شعاع تأثیر‬ ‫تا‬ ‫نسبت آب به سیمان برای تهیة دوغاب بین‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫کمتری دارد و برای درزههای باز به کار گرفته میشود‪ .‬در حالی که دوغاب رقیق شعاع تأثیر باالتری‬
‫دارد و در درزههای ریز استفاده میشود‪ .‬معیار طراحی عمق پردة آببند کاهش نفوذپذیری محیط‬
‫سنگی تا عدد لوژان یک تا پنج است‪ .‬عدد لوژان یک برای سدهای بتنی بلند‪ ،‬عدد لوژان سه برای‬
‫سدهای بتنی کوتاه یا سدهای خاکی مورداستفاده واقع میشود‪ .‬عدد لوژان ‪ 9‬در صورتی معیار است‬
‫که آببندی سد اهمیت باالیی نداشته باشد‪ .‬عدد لوژان با انجام آزمایش صحرایی فشار آب به دست‬
‫میآید و نمادی از نفوذپذیری تودههای سنگی درزهدار است‪.‬‬
‫‪390‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪ -4-7‬محاسبة نشت از پی یک سد بدون آببند‬
‫در شكل (‪ )9-0‬نمونة یک سد دیده میشود که در آن برای پی هیچگونه تمهیدات آببندی در نظر‬
‫گرفته نشده است‪ .‬این وضعیت در صورتی مورد تأیید است که پی از نفوذپذیری چندانی برخوردار‬
‫نباشد؛ بهطوری که دبی نشت و گرادیان هیدرولیكی جریان آب در پی در حد قابلقبولی باشد‪ .‬در‬
‫چنین شرایطی‪ ،‬میزان نشت عبوری از پی سد را با دقت قابلقبولی میتوان از رابطة زیر به دست‬
‫آورد‪:‬‬

‫𝑓𝑘 ‪𝑞 = . 𝐻.‬‬ ‫(‪)9-0‬‬

‫که در آن ‪ ‬ضریبی است که به ضخامت الیة خاکی (‪ )d‬و عرض کف هستة سد ( ‪ )L2‬وابسته‬
‫است و از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪d‬‬
‫‪=L‬‬ ‫(‪)9-0‬‬
‫‪2 +0.88d‬‬

‫شكل (‪ :)9-0‬یک سد خاکی کوتاه که برای پی آن هیچ گونه آببندی طراحی نشده است‬

‫مقدار دقیق نشت عبوری از یک پی با استفاده از نرمافزار و تحلیل عددی به دست میآید‪.‬‬
‫بااینحال محققان روابط مختلفی برای برآورد تقریبی میزان نشت نیز ارائه کردهاند که در بسیاری از‬
‫موارد با دقت مناسبی میتوانند بهکار روند‪ .‬در ادامه روابط موجود معرفی میگردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫‪ -5-7‬محاسبة نشت از پی باوجود بالنکت رسی‬
‫روابط تجربی محاسبة میزان نشت از پی باوجود بالنكتهای رسی توسط )‪ USBR(1987‬ارائهشده‬
‫است‪ .‬این روابط برای سه حالت بالنكت باالدست‪ ،‬بالنكت پاییندست و بالنكت در هر دو طرف‬
‫در جدول (‪ )3-0‬نشان دادهشده است‪ .‬در تمام این حالتها دبی نشت از رابطة (‪ )9-0‬به دست‬
‫میآید‪ ،‬بااینحال ضریب ‪ ‬در هر حالت از روابط دادهشده به دست خواهد آمد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)3-0‬محاسبة ضریب ‪ ‬برای حالتی که بالنكت برای آببندی به کار گرفته شده است‬
‫)‪USBR(1987‬‬

‫‪d‬‬
‫=‪‬‬
‫‪L1 + L2 + 0.43d‬‬

‫‪d‬‬
‫=‪‬‬
‫‪L2 + L3 + 0.43d‬‬

‫‪d‬‬
‫=‪‬‬
‫‪L1 + L2 + L3‬‬
‫‪393‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫درحالتی که بالنكت در پاییندست سد قرارگرفته است‪ ،‬میتوان فشار آب زیر بالنكت را برای‬
‫نقطهای که بهاندازة ‪ x‬از پنجة هسته فاصله دارد از روابط زیر به دست آورد‪:‬‬
‫‪L3 − x‬‬
‫(‪hx = H‬‬ ‫)‬ ‫اگر بالنكت فقط در پاییندست باشد‬ ‫(‪)6-0‬‬
‫‪L2 + L3 + 0.43d‬‬
‫‪L3 − x‬‬
‫(‪hx = H‬‬ ‫)‬ ‫اگر بالنكت در هر دو موقعیت باالدست و پاییندست باشد‬ ‫(‪)0-0‬‬
‫‪L1 + L2 + 𝐿3‬‬

‫معموالً بالنكتهای رسی نفوذناپذیر هستند و برای آنها ضریب نفوذپذیری در جهت قائم‬
‫کمتر از ‪ 339-6‬متر بر ثانیه است‪ .‬بااینحال‪ ،‬درصورتیکه نفوذپذیری مصالح مورداستفاده در ساخت‬
‫بالنكتها قابلتوجه باشد‪ ،‬روابط مذکور با انجام اصالحاتی قابلاستفاده هستند که در مرجع‬
‫)‪ USBR(1987‬آمده است‪ .‬قنبری و زریابی (‪ )۰939‬بر اساس تعداد زیادی تحلیل عددی‪ ،‬رابطة سادة‬
‫زیر را برای برآورد نشت از پی سد در حالتی که بالنكت فقط در باالدست سد قرار دارد پیشنهاد‬
‫کردهاند‪:‬‬

‫‪d‬‬ ‫𝑘‬ ‫‪𝐿2‬‬ ‫𝑡‬

‫‪=L‬‬ ‫‪{0.945 − 0.156 log( 𝑓 ) + 0.4‬‬ ‫} 𝑏 ‪− 3.125‬‬ ‫(‪)9-0‬‬
‫‪2 +0.88d‬‬ ‫𝑏𝑘‬ ‫‪𝐿1‬‬ ‫𝑑‬

‫که در آن ‪ 𝑘f‬و 𝑏𝑘 به ترتیب ضریب نفوذپذیری پی و بالنكت هستند‪ .‬همچنین ‪ 𝑡b‬ضخامت‬

‫بالنكت است و سایر پارامترها در روابط قبلی معرفی شدهاند‪.‬‬

‫‪ -6-7‬محاسبة نشت از پی باوجود ترانشة رسی‬

‫تران شه ر سی میتواند به دو صورت نفوذ کامل و نفوذ ناقص اجرا شود‪ .‬در صورتی که تران شه تا‬
‫سنگبستر ادامه یافته باشد (نفوذ کامل)‪ ،‬نشت عبوری از پی بسیار ناچیز است‪ .‬در این حالت برای‬
‫محاسبة میزان نشت میتوان از روابط ارائه شده برای دیوار آببند استفاده کرد‪ .‬شكل (‪ )6-0‬توسط‬
‫)‪ USBR(1987‬برای محاسبة درصد کاهش نشت در پی در اثر وجود ترانشة ناقص ارائهشده است‪.‬‬
‫در این حالت فرض شده است که در حالت نفوذ کامل نشت کامالً مهار شده و دبی آن صفر شود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫در سایر حالتها با توجه به عمق نفوذ تران شه در صد کنترل ن شت محا سبه میگردد‪ .‬بهعنوانمثال‬
‫اگر ترانشه به میزان ‪ 09‬درصد در پی نفوذ کند‪ ،‬فقط ‪ 91‬درصد از نشت کاهش مییابد و ‪ 90‬درصد‬
‫آن عبور میکند‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-0‬محاسبة درصد کاهش نشت (نسبت به حالت بدون آببند) در صورت استفاده از ترانشه با‬
‫نفوذ ناقص‬

‫در شكل (‪ )0-0‬نمونهای از یک طرح آببندی پی با نفوذ ناقص ترانشة رسی در پی نشان‬
‫دادهشده است‪ .‬در این حالت برای محاسبة میزان نشت عبوری میتوان از رابطة زیر استفاده کرد‪:‬‬
‫(قنبری و زریابی‪)۰939 ،‬‬

‫در حالتی که فقط نفوذ ناقص ترانشه وجود دارد‪:‬‬

‫𝐝‬ ‫𝐤‬ ‫𝐁‬ ‫𝐃‬

‫𝐋=‪‬‬ ‫𝟖𝟏 ‪{𝟎. 𝟗𝟒𝟓 − 𝟎. 𝟎𝟏𝟔 𝐥𝐨𝐠 ( 𝐟 ) − 𝟎.‬‬ ‫}𝐒 𝟐𝟓𝟎 ‪− 𝟎. 𝟔𝟏𝟒 + 𝟎.‬‬ ‫(‪)3-0‬‬
‫𝐝𝟖𝟖‪𝟐 +𝟎.‬‬ ‫𝐭𝐤‬ ‫𝟐𝑳‬ ‫𝐝‬
‫‪393‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫در حالت سیستم ترکیبی بالنكت و ترانشة رسی‪:‬‬

‫𝐝‬ ‫𝒇𝒌‬ ‫𝑫 𝒃𝒕‬ ‫𝟐𝑳𝑩‬

‫𝐋=‪‬‬ ‫𝐠𝐨𝐥 𝟔𝟑𝟏 ‪{𝟎. 𝟕𝟎𝟑 + 𝟎. 𝟎𝟕𝟖 𝑺 − 𝟎.‬‬ ‫𝟖𝟓𝟏 ‪− 𝟓.‬‬
‫𝟐𝒅‬
‫𝟑𝟒𝟑 ‪+ 𝟎.‬‬
‫𝟐 𝟏𝑳‬
‫}‬ ‫(‪)39-0‬‬
‫𝐝𝟖𝟖‪𝟐 +𝟎.‬‬ ‫𝒕𝒌‬

‫در این روابط ‪ B‬عرض کف ترانشه و ‪ D‬عمق آن است‪ .‬همچنین 𝑡𝑘 ضریب نفوذپذیری مصالح‬
‫ترانشة رسی و ‪ S‬نمایانگر شیب اجرای ترانشه است‪ .‬بهعنوانمثال اگر ترانشه با شیب دو افق در برابر‬
‫یک قائم حفاری شده باشد‪ S ،‬مساوی دو خواهد بود‪.‬‬

‫شكل (‪ :)0-0‬آببندی پی با استفاده از ترانشة رسی با نفوذ ناقص در دو حالت با و بدون بالنكت‬

‫‪ -7-7‬محاسبة نشت از پی باوجود دیوار آببند‬

‫نشت عبوری از دیوارهای آببند تابع ضریب نفوذپذیری دیوار و همچنین ضخامت آن است‪ .‬در‬
‫شكل (‪ )9-0‬نموداری ارائهشده است که با استفاده از آن بهطور تقریبی میتوان ضریب ‪ ‬را برای‬
‫سیستم آببندی با دیوار آببند به دست آورد‪ .‬محور افقی در شكل مذکور ضریب ‪ ‬است که از‬
‫رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪L2‬‬ ‫‪tw‬‬ ‫‪k‬‬

‫=‪‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(k f − 1‬‬ ‫(‪)33-0‬‬
‫‪w‬‬

‫در این رابطه ‪𝑘w‬و 𝑤𝑡 به ترتیب ضریب نفوذپذیری و ضخامت دیوار آببند با نفوذ کامل‬
‫هستند و سایر پارامترها در روابط قبل معرفی شده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39۰‬‬

‫شكل (‪ :)9-0‬محاسبة ضریب ‪ ‬برای حالت آببندی پی با استفاده از دیوار آببند‬

‫در صورتی که برای آببندی پی از ترکیب بالنكت رسی باالدست و دیوار آببند استفادهشده‬
‫باشد‪ ،‬میتوان درصد نشت در سیستم ترکیبی را نسبت به حالتی که فقط بالنكت وجود دارد از‬
‫نمودار شكل (‪ )3-0‬به دست آورد‪ .‬بهعنوانمثال اگر درصد نفوذ یک دیوار در پی ‪ 69‬درصد باشد‪،‬‬
‫𝐿‬
‫و نسبت ‪ 𝑑 = 5‬باشد‪ ،‬در این صورت حدود ‪ 99‬درصد نشت همچنان از زیر پی عبور میکند‪ .‬به‬
‫عبارت دیگر اگر باوجود بالنكت دبی نشت ‪ 99‬لیتر در ثانیه باشد‪ ،‬در صورت اضافه کردن دیوار‬
‫ذکر شده دبی نشت به ‪ 9۰/9‬لیتر در ثانیه کاهش خواهد یافت‪.‬‬
‫‪391‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬

‫شكل (‪ :)3-0‬محاسبة درصد کاهش نشت برای حالتی که دیوار آببند به سیستم بالنكت اضافه شود‬

‫‪ -8-7‬محاسبة نشت در سيستمهاي تركيبی‬

‫در عمل ممكن است از ترکیب چندین روش آببندی در طراحی یک سد استفاده شود‪ .‬بالنكتهای‬
‫رسی اجرایی ساده دارند‪ ،‬امّا درصد کاهش نشت آنها از حد خاصی بیشتر نمیشود‪ .‬دیوارهای‬
‫آببند هم تا یک عمق خاص قابل اجرا هستند و اجرای آنها در اعماق زیاد نیاز به تجهیزات ویژهای‬
‫دارد‪ .‬در عمل ممكن است ترکیب دو و یا سه سیستم آببندی در یک سد مورداستفاده واقع شود‪.‬‬
‫در این شرایط محاسبة دبی نشت از طریق تحلیل عددی و با بهکارگیری نرمافزار ترجیح دارد‪.‬‬
‫بااینحال بهتر است طراح درصد کاهش نشت هر سیستم را نسبت به حالت بدون تمهیدات آببندی‬
‫محاسبه کند و نقش هر سیستم را مستقل از سایر سیستمها ببیند‪ .‬این محاسبه به درک رفتار پی و‬
‫انتخاب سیستم مناسب کمک شایانی میکند‪ .‬ضمن آنکه با بهکار گیری قضاوت مهندسی میتوان‬
‫بهطور تقریبی درصد کاهش نشت مجموع سیستمها را نیز تخمین زد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫قابل ذکر است که پس از ساخت سد با استفاده از ابزارهای مختلف نشت از پی سد اندازهگیری‬
‫و پایش میگردد‪ .‬برای این منظور دستورالعملهای مختلفی توسط مراجع بینالمللی ارائهشده است‬
‫(نورزاد و نوربخش‪.)3193 ،‬‬

‫‪ -3-7‬حل دو مسئلة نمونه از محاسبة نشت براي پی سد‬

‫مسئلة اول‪ :‬در شكل (‪ )39-0‬یک سد خاکی نشان دادهشده است که سیستم آببندی آن با استفاده‬
‫از یک بالنكت نفوذناپذیر در باالدست و همچنین نفوذ ناقص یک ترانشة رسی در پی طراحی شده‬
‫است‪ .‬ضریب نفوذپذیری برای بالنكت رسی معادل ‪ ، 339-9‬برای پی آبرفتی معادل ‪ 939-1‬و‬
‫برای ترانشة رسی معادل ‪ 939-9‬متر بر ثانیه میباشد‪ .‬فرض کنید که ضخامت بالنكت یک متر‬
‫است‪ .‬دبی نشت عبوری از پی را به روشهای مختلف محاسبه کنید‪.‬‬

‫شكل (‪ :)39-0‬آببندی پی سد با استفاده از بالنكت رسی و ترانشه با نفوذ ناقص‬

‫حل مسئله‪:‬‬

‫این مسئله با استفاده از نمودارهای پیشنهاد شده توسط ‪ USBR‬و روابط ارائهشده توسط‬
‫پژ‪.‬هشگران مختلف قابل حل است‪ .‬بر اساس نمودارهای ‪ USBR‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫دبی نشت در صورتی که هیچ تمهیداتی برای آببندی پی منظور نشده باشد‪( :‬از رابطه ‪)9-0‬‬

‫𝐝‬ ‫𝟎𝟑‬
‫= 𝒇𝒌 ‪𝒒 = . 𝑯.‬‬ ‫= 𝒇𝒌 ‪𝑯.‬‬ ‫‪𝟓𝟎𝟓𝟏𝟎−𝟑= 0.133 𝒎𝟑 /sec/m‬‬
‫𝐝𝟖𝟖‪𝐋𝟐 +𝟎.‬‬ ‫)𝟎𝟑(𝟖𝟖‪𝟑𝟎+𝟎.‬‬
‫‪399‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫دبی نشت در صورتی که فقط بالنكت رسی باالدست برای آببندی وجود داشته باشد‪( :‬از‬
‫جدول ‪)3-0‬‬

‫𝐝‬
‫‪𝑯. 𝒌𝒇 = 𝟑𝟎+𝟏𝟐𝟎+𝟎.𝟒𝟑(𝟑𝟎) 𝟓𝟎𝟓𝟏𝟎−𝟑 = 0.046 𝒎𝟑 /sec/m‬‬
‫𝟎𝟑‬
‫= 𝒇𝒌 ‪𝒒 = . 𝑯.‬‬
‫𝐝𝟑𝟒‪𝐋𝟏 +𝐋𝟐 +𝟎.‬‬

‫به عبارت دیگر میتوان گفت که بالنكت رسی به تنهایی ‪ 69‬درصد نشت از پی را کاهش‬
‫میدهد‪ .‬از شكل (‪ )6-0‬درصد کاهش دبی نشت در صورتی که فقط ترانشة رسی با ‪ ۰9‬درصد نفوذ‬
‫برای آببندی وجود داشته باشد‪ ،‬معادل ‪ 39‬درصد به دست میآید‪ .‬یعنی ‪ 39‬درصد مقدار نشتی که‬
‫از بالنكت عبور یافته از زیر ترانشه میگذرد‪ .‬بنابراین دبی نهایی نشت باوجود بالنكت و ترانشه‬
‫بهصورت زیر حاصل میگردد‪:‬‬

‫‪𝑞 = 0.046 0.90 = 0.041 𝑚3 /sec/m‬‬

‫𝐷‬
‫در صورت استفاده از نمودار (‪ )3-0‬برای حل مسئله به ازای ‪ d‬معادل ‪ ۰9‬درصد و همچنین‬
‫𝐿‬
‫𝑑 معادل ‪ ،9‬درصد نشت نسبت به حالتی که فقط بالنكت داشته باشیم‪ ،‬معادل ‪ 36‬درصد به دست‬
‫میآید‪ .‬بنابراین برای دبی نهایی نشت خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪𝑞 = 0.046 0.96 = 0.044 𝑚3 /sec/m‬‬

‫در صورت استفادة از رابطه (‪ )3-0‬نیز خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝟎𝟑‬ ‫𝟓‬ ‫𝟔‬

‫‪ = 𝟑𝟎+𝟎.𝟖𝟖(𝟑𝟎) {𝟎. 𝟗𝟒𝟓 − 𝟎. 𝟎𝟏𝟔 𝐥𝐨𝐠(𝟏𝟎𝟎) − 𝟎. 𝟏𝟖 𝟑𝟎 − 𝟎. 𝟔𝟏𝟒 𝟑𝟎 + 𝟎. 𝟎𝟓𝟐(𝟐)}=0.4597‬‬

‫‪𝑞 = . 𝐻. 𝑘𝑓 = 0.4597 0.00550 = 0.115 𝑚3 /sec/m‬‬

‫این دبی بدون توجه به وجود بالنكت است‪ .‬در صورتی که کاهش ‪ 69‬درصدی نشت در اثر‬
‫وجود بالنكت را هم اثر دهیم‪ ،‬دبی نهایی نشت از پی باوجود هر دو سیستم بهصورت زیر به دست‬
‫میآید‪:‬‬

‫‪𝑞 = (1 − 0.65)0.1149 = 0.040 𝑚3 /sec/m‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪396‬‬
‫به عبارت دیگر کل نشت از پی به این روش معادل ‪ 99‬لیتر در ثانیه در واحد عرض پی است‪.‬‬

‫در صورت استفاده از رابطة (‪ )39-0‬برای حل مسئله خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝟎𝟑‬ ‫𝟔 ‪𝟏‬‬ ‫𝟎𝟑‪𝟓‬‬

‫‪ = 𝟑𝟎+𝟎.𝟖𝟖(𝟑𝟎) {𝟎. 𝟕𝟎𝟑 + 𝟎. 𝟎𝟕𝟖 (𝟐) − 𝟎. 𝟏𝟑𝟔 𝐥𝐨𝐠(𝟏𝟎𝟎) − 𝟓. 𝟏𝟓𝟖 𝟑𝟎𝟐 + 𝟎. 𝟑𝟒𝟑 𝟏𝟐𝟎𝟐 }= 0.2958‬‬

‫‪𝑞 = . 𝐻. 𝑘𝑓 = 0.2958 0.00550 = 0.074 𝑚3 /sec/m‬‬

‫در صورتی که همین مسئله با استفاده از نرمافزار حل شود‪ ،‬نتایج جدول (‪ )۰-0‬به دست خواهد‬
‫آمد‪:‬‬

‫جدول (‪ :)۰-0‬دبی حاصله برای نشت عبوری از پی سد برحسب ‪ 𝑚3 /sec/m‬با استفاده از روشهای مختلف‬
‫هم ترانشه و هم‬ ‫فقط بالنكت‬ ‫بدون‬
‫فقط ترانشه ناقص‬
‫بالنكت وجود‬ ‫وجود داشته‬ ‫تمهیدات‬
‫وجود داشته باشد‬
‫داشته باشد‬ ‫باشد‬ ‫آببندی‬

‫حل مسئله با نرمافزار‬

‫‪9/999‬‬ ‫‪9/999‬‬ ‫‪9/993‬‬ ‫‪9/933‬‬
‫‪Seep/w‬‬
‫‪9/993‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪9/996‬‬ ‫‪9/311‬‬ ‫روابط پیشنهادی ‪USBR‬‬
‫‪9/999‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫نمودار (‪)3-0‬‬
‫‪9/909‬‬ ‫‪9/339‬‬
‫روابط (‪ )3-0‬و (‪)39-0‬‬
‫رابطه (‪)39-0‬‬ ‫رابطه (‪)3-0‬‬

‫مسئلة دوم‪ :‬برای سد خاکی شكل زیر عمق پردة آببند را به نحوی طراحی کنید که میزان‬
‫نشت عبوری از پی به دلیل عملكرد توام بالنكت و دیوار آببند‪ 99 ،‬درصد نسبت به حالتی که هیچ‬
‫یک از این دو نیستند کاهش یافته باشد‪ .‬ضریب نفوذپذیری پی یک هزارم متر در ثانیه است‪.‬‬
‫‪390‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬

‫حل مسئله‪:‬‬

‫ابتدا مقدار نشت در حالتی که هیچ گونه تمهیدات آببندی وجود ندارد محاسبه میگردد‪:‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪20‬‬
‫=‪‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0.614‬‬
‫)‪L2 +0.88d 15+0.88(20‬‬

‫𝑚‪𝑞 = . 𝐻. 𝑘𝑓 = 0.614(30)(0.001) = 0.018 𝑚3/sec/‬‬

‫بالنكت و دیوار آببند باید به نحوی طراحی شوند که این میزان نشت به ‪ 9/9916‬مترمكعب بر ثانیه‬
‫بر متر کاهش یابد‪ .‬در حالتی که فقط بالنكت وجود دارد‪ ،‬نشت عبوری از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪20‬‬
‫=‪‬‬
‫‪L1 +L2 +0.43d‬‬
‫‪= 100+15+0.43(20) = 0.162‬‬

‫𝑚‪𝑞 = . 𝐻. 𝑘𝑓 = 0.162(30)(0.001) = 0.0048 𝑚3/sec/‬‬

‫برای آن که نشت پی از ‪ 9/9999‬به ‪ 9/9916‬مترمكعب بر ثانیه کاهش یابد‪ ،‬الزم است دیوار آببند ‪۰9‬‬
‫درصد این نشت را کاهش دهد‪ .‬به عبارت دیگر درصد نشت در سیستم نهایی نسبت به حالت بدون دیوار‬
‫‪ 09‬درصد باشد‪ .‬از شكل (‪ )3-0‬داریم‪:‬‬

‫‪L‬‬ ‫‪115‬‬ ‫𝐷‬

‫‪d‬‬
‫=‬ ‫‪20‬‬
‫‪= 5.75  𝑑 = 0.8‬‬

‫بر این اساس عمق دیوار آببند برابر ‪ 36‬متر تعیین میگردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫‪ -31-7‬محاسبة نشت از بدنة سد‬
‫بخش اندکی از ن شت کل از طریق بدنة سد عبور میکند‪ .‬مقدار دبی ن شت از بدنه تابع ارتفاع آب‬
‫پشت سد و ضریب نفوذپذیری مصالح بدنه است‪ .‬بهطوریکه میتوان نوشت‪:‬‬

‫‪𝑞 = m. k. H‬‬ ‫(‪)3۰-0‬‬

‫در این رابطه ‪ k‬ضریب نفوذپذیری مصالح بخش نفوذناپذیر بدنة سد و ‪ H‬ارتفاع آب پشت‬
‫𝑑‬
‫سد است‪ .‬همچنین ‪ m‬ضریبی است که وابسته به ‪ ‬و 𝐻 است؛ و در آن ‪ ‬زاویة بخش نفوذناپذیر‬
‫سد با محور افقی است و فاصلة ‪ d‬هم در شكل (‪ )33-0‬نشان دادهشده است‪ Stello (1987) .‬برای‬
‫محاسبة ‪ m‬نمودار شكل (‪ )33-0‬را ارائه کرده است‪ .‬بر این اساس فاصلة ‪ a‬که برای محاسبة موقعیت‬
‫سطح آزاد آب در یک سد همگن موردنیاز است‪ ،‬از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫𝐻𝑚‬
‫‪𝑎 = 𝑠𝑖𝑛2 ‬‬ ‫(‪)31-0‬‬
‫‪393‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬

‫شكل (‪ :)33-0‬منحنی مورداستفاده برای محاسبة نشت عبوری از بدنة سدهای همگن )‪Stello (1987‬‬

‫برای محاسبة نشت عبوری از سدهای خاکی با هستة رسی نیز میتوان فرض کرد که هسته‬
‫بهطور مستقل بهعنوان یک سد همگن عمل میکند و از نمودار شكل (‪ )33-0‬میتوان دبی نشت‬
‫عبوری از آن را محاسبه نمود‪.‬‬

‫)‪ Schaffernak (1917‬برای محاسبة دبی نشت از بدنة سد رابطة زیر را پیشنهاد کرده است‪:‬‬

‫𝑑‬ ‫‪𝑑2‬‬ ‫‪𝐻2‬‬

‫( ‪𝑞 = 𝑘(𝑠𝑖𝑛)𝑡𝑎𝑛‬‬ ‫√‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)‬ ‫(‪)39-0‬‬
‫‪𝑐𝑜𝑠‬‬ ‫‪𝑐𝑜𝑠 2  𝑠𝑖𝑛2 ‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪369‬‬
‫پارامترهای رابطة باال در شكل (‪ )3۰-0‬سمت راست‪ ،‬معرفی شدهاند‪ .‬عالوه بر این‬
‫)‪ Casagrande (1937‬روابط زیر را برای محاسبة دبی نشت از بدنه و همچنین فاصلة محل تالقی‬
‫سطح آزاد آب از پنجة هسته پیشنهاد کرده است‪:‬‬

‫𝛼 ‪𝑞 = 𝑘. 𝑎. 𝑠𝑖𝑛2‬‬ ‫(‪)39-0‬‬

‫‪ℎ2‬‬ ‫(‪)36-0‬‬
‫‪𝑎 = 𝑠 − √𝑠 2 −‬‬
‫𝛼 ‪𝑠𝑖𝑛2‬‬

‫‪𝑠 = √𝑑2 + ℎ2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫∆‪𝑑 = 𝑏 − 0.7‬‬ ‫(‪)30-0‬‬

‫شكل (‪ :)3۰-0‬پارامترهای مورداستفاده در روابط )‪ Schaffernak (1917‬سمت راست‬

‫و )‪ Casagrande (1937‬در سمت چپ‬

‫همچنین فخاری و قنبری (‪ )۰931‬نشان دادهاند که ضریب ‪ m‬از رابطة زیر قابل محاسبه است‪:‬‬

‫الف) برای سدهای همگن ( ‪)   45‬‬

‫)‪𝑚 = 𝑒(2.27 − 0.006𝑊 − 0.004ℎ − 0.38 𝑡𝑎𝑛 𝛼) 𝐻 (−0.361‬‬
‫(‪)39-0‬‬
‫)‪e=(𝑐⁄ℎ)(0.3947𝑡𝑎𝑛𝛼+0.015ℎ−1.3591‬‬
‫‪363‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫ب) برای سدهای با هستة رسی ( ‪)   45‬‬

‫‪m  (2.5  0.003h  0.2 cot an )  ( c ) ( 0.8cot an 0.6)  H 0.3  sin ‬‬ ‫(‪)33-0‬‬
‫‪h‬‬

‫در میان دو رابطة باال‪ ،‬رابطة اول برای سدهای همگن با زاویة کمتر از ‪ 99‬درجه و رابطة دوم‬
‫برای سدهای هستة رسی با زاویة بیش از ‪ 99‬درجه مناسب است‪ .‬در شكل زیر پارامترهای روابط‬
‫باال نشان دادهشده است‪ .‬ضمن ًا در روابط باال پارامترها باید برحسب سیستم متریک نوشته شوند‪ .‬در‬
‫این رابطه ‪ c= b- 0.7Δ‬و ‪ w‬عرض تاج سد است‪ .‬سایر پارامترها در شكل (‪ )31-0‬نشان دادهشده‬
‫است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)31-0‬محاسبة دبی نشت از بدنة سد بر اساس روابط (‪ )39-0‬و (‪)33-0‬‬

‫‪ -33-7‬تحليل تراوش با نرمافزار‬

‫نرمافزارهای متعددی برای حل معادلة جریان آب در خاک وجود دارد‪ .‬برخی از این نرمافزارها بر‬
‫اساس روش اجزای محدود و برخی بر اساس روش تفاضلهای محدود عمل میکنند‪ .‬درمجموع‬
‫حل عددی این معادله چندان دشوار نیست و حتی نرمافزارهای با حجم اندک نیز برای این منظور‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪36۰‬‬
‫ارائهشدهاند‪ .‬درواقع تفاوت اصلی نرمافزارهای موجود در قابلیتهای ترسیمی آنهاست و در این‬
‫میان نرمافزارهای ‪ FLAC ، PLAXIS‬و ‪ Seep/w‬بهطور فراگیری مورداستفاده واقع میشوند‪ .‬در ادامه‬
‫‪Geo-studio‬‬ ‫توضیح مختصری در مورد نحوة عملكرد ‪ Seep/w‬که در شمار مجموعه نرمافزارهای‬
‫است‪ ،‬ارائه میشود‪ .‬این مجموعه بهطور خاص برای تحلیل عددی سدهای خاکی در شرایط مختلف‬
‫نوشته شده است و دارای ‪ 9‬نرمافزار مستقل است‪.‬‬

‫دادههای ورودی‪ Seep/w‬شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ ‬مشخصات هندسی سد‬

‫‪ ‬ضریب نفوذپذیری بخشهای مختلف سد‬
‫‪ ‬شرایط مرزی هیدرولیكی سد‬

‫برای تعریف شرایط مرزی وجه باالدست سد و همچنین خط کف مخزن بهعنوان خطوط‬
‫دارای فشار ثابت (‪ h‬ثابت) در نظر گرفته میشود‪ .‬همچنین در پاییندست سد زهكش افقی یا زهكش‬
‫مثلثیشكل پنجة سد به نحوی در نظر گرفته میشود که سطح آب بهاندازة کافی افت کند‪ .‬عالوه بر‬
‫خطوط فشار ثابت‪ ،‬خطوطی با دبی ثابت یا هد آب ثابت را نیز میتوان در شرایط مرزی در نظر‬
‫گرفت‪ .‬جزئیات این مسئله معموالً در راهنمای نرمافزارها تشریح شده است‪.‬‬

‫پس از تعریف دادهها شبكة المانها تولید شده و تحلیل انجام میشود‪ .‬بهتر است شبكة المانها‬
‫در حدی ریز باشد که عرض هسته حداقل ‪ 9‬المان داشته باشد‪ .‬زمان انجام تحلیل در اغلب موارد‬
‫در حد چند ثانیه است‪ .‬دادههای خروجی نرمافزار به دو صورت ترسیمی و جداول عددی قابل ارائه‬
‫هستند‪ .‬اصلیترین پارامترهای خروجی نرمافزار شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ ‬خطوط شبكة جریان‬

‫‪ ‬سرعت حرکت آب در هر نقطه‬
‫‪ ‬دبی عبوری از هر مقطع سد‬
‫‪ ‬فشار آب حفرهای در هر نقطه‬
‫‪361‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫برای کنترل نتایج تحلیل دو عامل کلیدی وجود دارد؛ دبی عبوری از هر مقطع و گرادیان‬
‫هیدرولیكی در بخشهای مختلف سد‪ .‬گرادیان هیدرولیكی بهصورت مستقیم در میان خروجیهای‬
‫نرمافزار دیده نمیشود‪ ،‬ولی برای محاسبة آن دو راه وجود دارد‪ .‬راه اول آنکه با در دست داشتن‬
‫سرعت حرکت آب و ضریب نفوذپذیری خاک‪ ،‬از رابطة زیر گرادیان هیدرولیكی آب در هر نقطه را‬
‫به دست آوریم‪:‬‬

‫𝑘‪𝑖 = 𝑣/‬‬ ‫(‪)۰9-0‬‬

‫راه حل دوم آن است که با داشتن هد آب در دو نقطه و طول مسیر آب در بین آنها از رابطة‬
‫زیر گرادیان هیدرولیكی را به دست آوریم‪:‬‬

‫‪Δℎ‬‬ ‫‪ℎ2 −ℎ1‬‬

‫=𝑖‬ ‫=‬ ‫(‪)۰3-0‬‬
‫𝑙‪Δ‬‬ ‫𝑙‪Δ‬‬

‫‪ -32-7‬حل یک نمونه با استفاده از نرمافزار ‪Seep/w‬‬

‫در شكل (‪ )39-0‬یک سد خاکی به ارتفاع ‪ 9۰‬فوت نمایش دادهشده است که دارای یک هستة قائم‬
‫است‪ .‬ضریب نفوذپذیری خاک برای پوستة این سد ‪ 39-9‬و برای هستة آن ‪ 39-0‬فوت بر ثانیه می‪-‬‬
‫باشد‪ .‬مدلسازی این مسئله در نرمافزار ‪ Seep/w‬بهصورت شكل (‪ )36-0‬خواهد بود‪ .‬این مدل با‬
‫استفاده از حدود ‪ 3999‬المان چهارگرهی و سه گرهی ساختهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)39-0‬سد خاکی به ارتفاع ‪ 99‬فوت با هستة قائم در مرکز‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪369‬‬

‫شكل (‪ :)36-0‬شبكة المانبندی برای سد خاکی نشان دادهشده در شكل (‪)39-0‬‬

‫نتایج تحلیل عددی این مسئله در شكل (‪ )30-0‬نشان دادهشده است‪ .‬برای محاسبة دبی نشت‬
‫عبوری از سد بهتر است مقطع عبوری از میانة هسته بررسی شود‪ .‬این مقطع کُل نشت عبوری از سد‬
‫را بهصورت یکجا به دست میدهد‪ .‬بر اساس نتایج ارائهشده در شكل (‪ )30-0‬دبی عبوری از این‬
‫مقطع معادل ‪ 9/1 39-6‬فوت مكعب در ثانیه بر واحد عرض سد است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)30-0‬خطوط همپتانسیل و خطوط جریان برای سد خاکی نشان دادهشده در شكل (‪)39-0‬‬
‫‪369‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫برای محاسبة بیشترین گرادیان هیدرولیكی نقاط واقع در مرز کف هسته بحرانیترین شرایط‬
‫را دارند‪ .‬بررسی نتایج حاصل از نرمافزار نشان میدهد که حداکثر گرادیان هیدرولیكی در این مسئله‬
‫به پنجة هسته اختصاص دارد و معادل ‪ 3/6‬به دست میآید‪ .‬همچنین در پاشنة هسته گرادیان‬
‫هیدرولیكی حدود ‪ 3/3‬میباشد‪.‬‬

‫‪ -31-7‬مثال نمونه از محاسبة نشت براي بدنة سد همگن‬

‫در شكل (‪ )39-0‬یک سد خاکی همگن به ارتفاع ‪ 9۰‬فوت نشان دادهشده است که برای آن یک‬
‫زهكش در پنجة سد طراحی شده است‪ .‬وجود این زهكش باعث میشود که نشت آب بهطور متمرکز‬
‫از پنجة سد خارج شود؛ در صورت عدم وجود آن بخشی از شیروانی پاییندست همواره خیس‬
‫خواهد بود و بهمرورزمان شسته خواهد شد‪ .‬ضریب نفوذپذیری برای بدنة این سد معادل ‪939-9‬‬
‫فوت بر ثانیه است‪ .‬نشت عبوری از بدنه را محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل مسئله‪ :‬در شكل (‪ )33-0‬حل مسئله بر اساس روش ترسیم شبكة جریان و در شكل (‪-0‬‬
‫‪ )۰9‬نتیجة تحلیل با استفاده از نرمافزار ‪ Seep/w‬نشان دادهشده است‪ .‬در جدول (‪ )1-0‬بهطور‬
‫خالصه نتایج حاصل از روابط پیشنهادی محققان مختلف‪ ،‬ترسیم شبكة جریان و حل نرمافزاری‬
‫نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)39-0‬ابعاد سد خاکی همگن با زهكش پنجه‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪366‬‬

‫شكل (‪ :)33-0‬حل مسئله به روش ترسیم شبكة جریان‬

‫شكل (‪ :)۰9-0‬حل مسئله با استفاده از نرمافزار ‪Seep/w‬‬

‫جدول (‪ :)1-0‬مقایسة نتایج حاصل از تحلیل با نرمافزار و تحلیل با روابط تجربی‬

‫حل نرمافزار‬ ‫حل شبکه جریان‬ ‫حل بر مبناي فرمولها و روابط پيشنهادي محققان مختلف‬
‫‪Fakhari‬‬
‫‪Lambe and‬‬
‫)‪)Seep/w‬‬ ‫‪Schaffernak‬‬ ‫‪Casagrande‬‬ ‫‪Stello‬‬ ‫‪and‬‬
‫‪Whitman‬‬
‫)‪(1917‬‬ ‫)‪(1937‬‬ ‫)‪(1987‬‬ ‫‪Ghanbari‬‬
‫)‪(1969‬‬
‫)‪(2013‬‬
‫دبی نشت‬
‫‪6/6831-1‬‬ ‫‪5/331-1‬‬ ‫‪4/331-1‬‬ ‫‪4/731-1‬‬ ‫‪5/131-1‬‬ ‫‪6/8131-1‬‬
‫‪(ft3/sec)/ft‬‬

‫هرچند در جدول باال روابط پیشنهادی فخاری و قنبری دقت باالتری دارد‪ ،‬در برخی موارد‬
‫دیگر پاسخ روابط سایر محققان به حل نرمافزاری نزدیکتر است‪.‬‬
‫‪360‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪ -34-7‬مثال نمونه از محاسبة نشت براي بدۀ سد خاكی هستهدار‬
‫در شكل (‪ )۰3-0‬یک سد خاکی با هستة رسی قائم نشان دادهشده است‪ .‬دبی نشت عبوری از هستة‬
‫این سد را بر اساس روابط مختلف محاسبه کنید‪ .‬ضریب نفوذپذیری مصالح هسته ‪ 3/939-0‬فوت‬
‫بر ثانیه در نظر گرفته شود‪ .‬پوسته صد برابر نفوذپذیرتر از هسته است‪.‬‬

‫حل مسئله‪ :‬در شكل (‪ )۰۰-0‬حل نرمافزار برای سد موردنظر نشان دادهشده است‪ .‬همچنین‬
‫در جدول (‪ )9-0‬مقایسة بین دبی حاصل از روابط تجربی بیانشده در بخشهای قبلی این فصل و‬
‫دبی حاصل از تحلیل عددی با نرمافزار ‪ Seep/w‬ارائهشده است‪ .‬چنانکه دیده میشود‪ ،‬در حالتی‬
‫که سد دارای هستة رسی است روابط محققان از تقریب باالیی برخوردار است‪ .‬بهطور کلی روابط‬
‫قبلی برای هستههای باریک دقت باالیی ندارند‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰3-0‬مشخصات هندسی سد خاکی با هستة رسی‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪369‬‬

‫شكل (‪ :)۰۰-0‬حل مسئله با استفاده از نرمافزار ‪Seep/w‬‬

‫جدول (‪ :)9-0‬مقایسه نتایج حاصل از تحلیل با نرمافزار و تحلیل با روابط تجربی‬

‫‪Fakhari‬‬
‫‪Schaffernak Casagrande‬‬ ‫‪Stello‬‬ ‫‪and‬‬
‫‪Seep/w‬‬
‫)‪(1917‬‬ ‫)‪(1937‬‬ ‫)‪(1987‬‬ ‫‪Ghanbari‬‬
‫)‪(2013‬‬
‫دبی نشت‬
‫‪9/139-6‬‬ ‫‪1/6339-6‬‬ ‫‪۰/1039-6‬‬ ‫‪۰/939-6‬‬ ‫‪6/9۰39-6‬‬
‫‪(ft3/sec)/ft‬‬

‫‪ -35-7‬تحليل تراوش با ترسيم شبکة جریان‬

‫شبكة جریان مجموعهای از خطوط جریان و خطوط پتانسیل است‪ .‬خطوط جریان مسیر حرکت آب‬
‫و خطوط پتانسیل نقاط دارای پتانسیل یكسان را به هم وصل میکنند‪ .‬جزئیات این شبكه در کُتب‬
‫مكانیک خاک آمده است‪ .‬در اینجا بهاختصار روند محاسبة دبی بر اساس این روش بیان میگردد‪.‬‬

‫برای شروع کار ابتدا شرایط خطوط مرزی روشن میشود‪ .‬برخی از خطوط مرزی‪ ،‬نظیر خط‬
‫سنگ کف‪ ،‬یک خط جریان هستند‪ .‬برخی از مرزها هم‪ ،‬نظیر وجه باالدست سد‪ ،‬یک خط پتانسیل‬
‫هستند و تمام نقاط واقع بر آن بهاندازة ارتفاع آب مخزن سد پتانسیل دارند‪ .‬پس از تعیین شرایط‬
‫‪363‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫مرزی‪ ،‬خطوط جریان و پتانسیل به گونهای ترسیم میشود که هر شبكه تقریباً دارای طول و عرض‬
‫مساوی باشد‪ .‬البته این در صورتی است که ضریب نفوذپذیری در هر دو جهت یكسان باشد‪.‬‬

‫پس از ترسیم شبكه‪ ،‬میتوان از رابطة زیر دبی نشت را در هر مقطع محاسبه کرد‪:‬‬

‫𝑓𝑁‬
‫‪𝑞 = 𝑘. ℎ N‬‬ ‫(‪)۰3-0‬‬
‫‪e‬‬

‫در این رابطه 𝑓𝑁 تعداد کانالهای جریان و ‪ Ne‬تعداد افتهای پتانسیل بین خطوط جریان‬
‫است‪ .‬بهعنوانمثال در شكل (‪ )۰1-0‬شبكة جریان در پی یک سپر کوبیده شده در زمین ترسیم شده‬
‫است‪ .‬این شبكه دارای ‪ 6‬کانال عبور جریان و ‪ 3۰‬افت پتانسیل است‪ .‬بنابراین دبی نشت عبوری از‬
‫پی از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫𝑁‬ ‫‪6‬‬
‫‪𝑞 = 𝑘. ℎ N𝑓 = 𝑘. ℎ 12 = 0.5 𝑘. ℎ‬‬
‫‪e‬‬

‫شكل (‪ :)۰1-0‬شبكة جریان در پی یک سپر کوبیده شده در زمین‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪309‬‬
‫گرادیان هیدرولیكی آب در بین هر دو نقطه از شبكة جریان از رابطة (‪ )۰9-0‬به دست میآید‪.‬‬
‫در شكل (‪ )۰9-0‬یک بند انحرافی بتنی که بر روی پی نفوذپذیر قرارگرفته و شبكة جریان در پی آن‬
‫‪4‬‬
‫نشان دادهشده است‪ .‬با استفاده از رابطة (‪ )۰3-0‬نشت عبوری از این پی معادل ‪ 𝑞 = 𝑘. ℎ𝑡 12‬به‬
‫دست میآید‪ .‬همچنین برای محاسبة گرادیان هیدرولیكی در بین دو نقطه ‪ a‬و ‪ ،e‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪Δℎ‬‬ ‫𝑒‪ℎ𝑎 −ℎ‬‬

‫=𝑖‬ ‫=‬
‫𝑙‪Δ‬‬ ‫‪L‬‬

‫شكل (‪ :)۰9-0‬شبكة جریان در پی یک بند انحرافی بتنی‬

‫یكی از معیارهای طراحی بندهای انحرافی کنترل زیر فشار‪ 3‬برای این سازهها میباشد‪ .‬برای‬
‫محاسبة زیرفشار باید نظیر آنچه در شكل (‪ )۰9-0‬دیده میشود‪ ،‬توزیع فشار آب حفرهای در زیر‬
‫سازه ترسیم گردد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪uplift pressure‬‬
‫‪303‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬

‫شكل (‪ :)۰9-0‬توزیع زیرفشار برای سازة نشان دادهشده در شكل (‪)۰9-0‬‬

‫فشار آب حفرهای در نقاط مختلف زیر سازه از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪𝑢c = ℎc w = (ℎ𝑡 + D − 𝑛c h)w‬‬

‫که در آن 𝑡‪ ℎ‬افت کل در سراسر پی و ‪ h‬مقدار افت در بین دو خط همپتانسیل است‪.‬‬

‫همچنین ‪ 𝑛c‬تعداد افت بین باالدست سازه تا نقطة ‪ c‬است‪ .‬در این مسئله ‪ h‬معادل یک دوازدهم‬
‫ارتفاع کُل آب و ‪ 𝑛c‬مساوی ‪ 6‬میباشد‪ .‬به همین ترتیب برای سایر نقاط هم فشار آب حفرهای‬
‫محاسبهشده و نهایتا نیروی زیر فشار برآورد میگردد‪ .‬اگر نیروی زیر فشار از وزن سازه بیشتر باشد‪،‬‬
‫سازه از جای خود بلند میشود‪ .3‬این پدیده در پاییندست سپرها‪ ،‬نظیر آنچه در شكل (‪ )۰1-0‬دیده‬
‫میشود هم باید کنترل گردد‪ .‬میتوان نشان داد که اگر گرادیان هیدرولیكی از حد بحرانی زیر بگذرد‪،‬‬
‫امكان خرابی ناشی از رگاب‪ ،‬جوشش ماسه یا بلندشدن بخشی از خاک پنجة سازه وجود دارد‪:‬‬

‫‪𝐺𝑠 −1‬‬
‫= 𝑐𝑖‬ ‫(‪)۰۰-0‬‬
‫‪1+e‬‬

‫که در آن 𝑠𝐺 و ‪ e‬به ترتیب وزن مخصوص دانهها و نشانة خأل خاک هستند‪ .‬در شكل (‪-0‬‬
‫‪ )۰6‬نمونة دیگری از ترسیم شبكة جریان برای گودبرداری در یک محیط اشباع نشان دادهشده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪heave‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪30۰‬‬

‫شكل (‪ :)۰6-0‬شبكه جریان برای گودبرداری به روش سپرکوبی‬

‫‪ -36-7‬نشت و گرادیان هيدروليکی مجاز‬

‫پسازانجام تحلیل تراوش باید به دو سییؤال اسییاسییی پاسییخ داده شییود‪ :‬اوالً آیا دبی نشییت در حد‬
‫قابلقبولی اسیییت و ثانیاً آیا گرادیان حرکت آب در خاک در محدوده مجاز اسیییت؟ حد قابلقبول‬
‫نشییت در هر سییدی متفاوت اسییت‪ .‬بهعنوانمثال برای سیید کرخه با حجم مخزن چندین میلیارد‬
‫مترمكعب‪ ،‬ممكن ا ست ن شت هزار لیتر در ثانیه هم قابلقبول با شد؛ ولی برای یک سد کوچک با‬
‫حجم مخزن یک میلیون مترمكعب شاید یک لیتر در ثانیه هم قابلقبول نبا شد‪ .‬بنابراین این عدد بر‬
‫اسییاس شییرایط پروژه و با قضییاوت مهندسییی تعیین میگردد‪ .‬در مورد گرادیان هیدرولیكی مجاز‪،‬‬
‫برخی نتایج آزمایشییگاهی نشییان میدهد که خاکهای رسییی گرادیانهای باالی ‪ 399‬را هم بدون‬
‫مشكل تحمل میکنند‪ .‬بااینحال بسیاری از طراحان سد ترجیح میدهند که گرادیان مجاز را عددی‬
‫بین ‪ ۰‬تا ‪ 39‬انتخاب کنند‪.‬‬

‫‪ -37-7‬پدیدههاي مخرب ناشی از گرادیان هيدروليکی باال‬

‫گرادیان باال ممكن است باعث ایجاد پدیدة رگاب‪ 3‬در پی سد گردد‪ .‬رگاب درواقع وقتی اتفاق‬
‫میافتد که نیروی زه بتواند دانههای خاک را حرکت دهد‪ .‬این پدیده ممكن است در پنجة سازههای‬
‫هیدرولیكی اتفاق افتد‪ .‬همچنین در هستة سدهای خاکی ممكن است گرادیان باالی آب باعث شسته‬

‫‪1‬‬
‫‪piping‬‬
‫‪301‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫شدن ریزدانههای هسته شده و آنها را به درون پوستة پاییندست منتقل کند‪ .‬این پدیده در هستة‬
‫سدها فرسایش درونی‪ ،3‬رگاب و یا پدیدة روباه نامیده میشود‪ .‬از آن جهت به آن پدیده روباه گفته‬
‫میشود که اگر از آن جلوگیری نشود آرام آرام به سمت باالدست هسته کشیده میشود و نهایتاً یک‬
‫مجرای عبور آب در عرض هسته یا پی سد ایجاد میکند‪.‬‬
‫اگر پنجة سازة هیدرولیكی از خاک ماسهای ساختهشده باشد‪ ،‬افزایش گرادیان هیدرولیكی‬
‫ماسه‪۰‬‬ ‫ممكن است باعث حرکت رو به باالی ماسهها در پنجه شود‪ .‬در این حالت آن را جوشش‬
‫گویند که ماهیتی مشابه رگاب دارد‪ .‬جوشش ماسهها وقتی اتفاق میافتد که نیروی رو به باالی زه‬
‫بیش از نیروی رو به پایین وزن الیة خاک باشد‪.‬‬
‫در اینجا بهتر است به روانگرایی‪ 1‬در خاک هم اشاره شود‪ .‬روانگرایی درواقع از دست رفتن‬
‫مقاومت برشی خاک در اثر افزایش فشار آب حفرهای در حین زلزله است‪ .‬این پدیده مخصوص‬
‫ماسههای اشباع است‪ .‬در این حالت افزایش ‪ u‬موجب کاهش ‪ ‬تا حد صفر میگردد‪ .‬وقتی تنش‬
‫مؤثر در ماسهها صفر شود‪ ،‬مقاومت برشی نیز صفر خواهد بود‪ .‬در این شرایط سازهای که بر روی‬
‫زمین روانگرا ساختهشده است‪ ،‬بدون آنکه اسكلت آن صدمه دیده و گسیخته شود در زمین نفوذ‬
‫میکند‪ .‬با فرضیات سادهکنندهای میتوان نشان داد که گرادیان هیدرولیكی بحرانی که باعث وقوع‬
‫روانگرایی یا جوشش ماسه (یعنی شرایط مقاومت برشی صفر) در پنجه سازه هیدرولیكی میشود‪،‬‬
‫از رابطه (‪ )۰۰-0‬به دست میآید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪internal erosion‬‬
‫‪2‬‬
‫‪sand boiling‬‬
‫‪3‬‬
‫‪liquefaction‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪309‬‬
‫مسائل حل نشده فصل هفتم‪:‬‬

‫‪ -3‬نشت عبوری از پی سد شكل زیر را بر اساس روابط توصیه شده توسط ‪ USBR‬محاسبه‬
‫کنید‪ .‬توجه کنید که این سد از نوع رویه بتنی است و فاقد هستة رسی میباشد‪.‬‬

‫‪ -۰‬برای سد بتنی شكل زیر مقدار نشت از پی را محاسبه کنید‪ .‬تنها سیستم کنترل آببندی پی‬
‫سد یک دیوار آببند با نفوذ ناقص است‪( .‬توجه شود که بدنة سد نیز نفوذناپذیر است و‬
‫عرض کف سد ‪ 0‬متر است)‬
‫‪309‬‬ ‫روشهای آببندی و کنترل تراوش در سدها‬
‫‪ -1‬برای سد خاکی شكل زیر که ‪ 60‬متر ارتفاع دارد‪ ،‬نشت از پی و بدنة سد را به تفكیک محاسبه‬
‫کنید‪ .‬عرض تاج هسته ‪ 9‬متر و عرض تاج سد ‪ 9‬متر است‪ .‬نفوذپذیری هسته صد برابر از‬
‫پی کمتر است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪306‬‬
‫سؤاالت فصل هفتم‪:‬‬

‫‪ -3‬پدیدههای روانگرایی‪ ،‬رگاب و جوشش ماسهها را باهم مقایسه کنید‪ .‬چه تفاوتها و چه‬
‫شباهتهایی دارند؟‬
‫‪  -۰‬تحقیق کنید که عالوه بر نرمافزارهای یادشده در متن این فصل‪ ،‬هم اکنون چه نرم‪-‬‬
‫افزارهایی دیگری برای تحلیل نشت وجود دارد؟‬
‫‪  -1‬تحقیق کنید که در سد مخزنی کرخه سیستم آببندی پی به چه صورتی است و شامل‬
‫چه اجزایی میباشد‪.‬‬
‫‪  -9‬تحقیق کنید که در سد شهید مدنی تبریز‪ ،‬ریشة هسته به چه میزان در آبرفت نفوذ کرده‬
‫است؟ به چه دلیل؟‬
‫‪ -9‬اگر یک دیوار آببند به میزان ‪ 69‬درصد در پی سد نفوذ کرده باشد‪ ،‬چند درصد نشت از پی‬
‫را کاهش میدهد؟‬

‫ب) حدوداً ‪ 19‬درصد‬ ‫الف) حدوداً ‪ ۰9‬درصد‬

‫د) حدوداً ‪ 09‬درصد‬ ‫ج) حدوداً ‪ 69‬درصد‬

 ‫فصل هشتم‪:‬‬

‫طراحی فيلتر‪ ،‬زهکش و سنگچين براي سدهاي خاكی‬

‫‪ -3-8‬مقدمه‬
‫فیلترها‪ ،‬زهكشها و سنگچین بخش مهمی از عملكرد سدهای خاکی را به عهدهدارند‪ .‬این اجزای‬
‫گرچه عملكرد سازهای ندارند‪ ،‬ولی در پایداری داخلی سازه نقش اساسی دارند‪ .‬فیلتر مانع حرکت‬
‫ریزدانهها به درون درشتدانهها میشود و از این طریق از وقوع رگاب و فرسایش داخلی جلوگیری‬
‫میکند‪ .‬زهكش حرکت آبهای نشت یافته را تسهیل میکند و باعث میشود دامنة پاییندست سد‬
‫خشک باقی بماند‪ .‬الیة سنگچین باالدست نیز بدنة سد را در مقابل خرابی ناشی از امواج دریاچة سد‬
‫محافظت میکند‪.‬‬

‫طراحی هر یک از اجزای مذکور در دو مرحله صورت میپذیرد؛ در مرحلة اول طراحی‬

‫ضخامت و در مرحلة دوم طراحی دانهبندی مناسب انجام میشود‪ .‬برای هر یک از این دو مرحله‬
‫روشهای تجربی و بهاصطالح سرانگشتی و روشهای دقیقتر و آییننامهای وجود دارد‪ .‬در ادامة‬
‫این فصل بهطور اجمالی معیارهای طراحی بیان میشود‪ .‬قابل ذکر است که در اینجا فقط مبانی اولیة‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪309‬‬
‫طراحی بیانشده و برای ارائة یک طرح دقیق الزم است جزئیات ذکر شده در آییننامهها هم‬
‫موردتوجه واقع شود‪.‬‬

‫در شكل (‪ )3-9‬موقعیت فیلترهای اطراف هسته و زهكشهای پاییندست یک سد خاکی نشان‬
‫دادهشده است‪ .‬در پیرامون هسته دو فیلتر‪ ،‬یكی در پاییندست و دیگری در باالدست هسته‪ ،‬وجود‬
‫دارد‪ .‬فیلتر پاییندست از اهمیت بیشتری برخوردار است و لذا طراحی بر مبنای عملكرد مناسب آن‬
‫انجامشده و مشخصات آن برای فیلتر باالدست هم در نظر گرفته میشود‪ .‬درواقع فیلتر باالدست فقط‬
‫در هنگام تخلیة مخزن‪ ،‬مانع از حرکت ریزدانهها به درون پوستة باالدست میگردد‪ .‬معموالً در زیر‬
‫الیة سنگچین هم یک الیه فیلتر اجرا میگردد که پوسته را از سنگچین جدا میکند‪.‬‬

‫شكل (‪ )3-9‬موقعیت فیلترها و زهكشهای بدنة یک سد خاکی‬

‫‪ -2-8‬طراحی ضخامت فيلتر‬

‫برای طراحی ضخامت فیلتر باید معیارهای زیر موردتوجه واقع شود‪:‬‬

‫‪ ‬معیار تراوش‪ :‬ضخامت فیلتر باید در حدی باشد که بتواند دبی نشت را بهراحتی عبور‬
‫دهد‪.‬‬
‫‪ ‬معیار پایداری شیروانی‪ :‬ضخامت فیلتر نباید بهاندازهای زیاد باشد که ضریب اطمینان‬
‫پایداری سد را کاهش دهد‪.‬‬
‫‪ ‬معیار اجرایی‪ :‬ضخامت فیلتر باید بهاندازهای زیاد باشد که اجرای آن امكانپذیر باشد‪.‬‬

‫در بسیاری از موارد معیار حداقل ضخامت اجرایی کنترلکننده خواهد بود‪ .‬معموالً برای اجرای‬
‫فیلترهای اطراف هستة سد که بهصورت عمودی یا مایل ساخته میشوند‪ ،‬حداقل ضخامت اجرایی‬
‫‪303‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫دو تا سه متر است‪ .‬بااینحال برای فیلترهای افقی ضخامت نیم متر هم اجرایی است‪ .‬از سوی دیگر‬
‫اگر ضخامت فیلتر بیش از سه متر باشد این احتمال وجود دارد که بخش قابل توجهی از طول گوه‬
‫گسیختگی بحرانی برای پایداری شیروانیها در درون فیلتر قرار گیرد‪ .‬معموالً زاویة اصطكاک داخلی‬
‫مصالح فیلتر در حد ‪ ۰9‬تا ‪ 19‬درجه است‪ .‬بر همین اساس اگر بیشتر طول گوه گسیختگی در درون‬
‫فیلتر باشد‪ ،‬ضریب اطمینان پایینی خواهد داشت‪ .‬بنابراین بهتر است بیجهت ضخامت فیلترها دست‪-‬‬
‫باال طراحی نشود‪.‬‬

‫در صورتی که تأمین مصالح فیلتر در یک پروژة خاص بسیار گرانقیمت و پرهزینه باشد‪،‬‬
‫توصیه میشود که اجرای فیلتر با دقت باال و با استفاده از قالببندی صورت گیرد‪ .‬در این صورت‬
‫شاید بتوان عرضهای کوچک و در حد یک متر را هم برای فیلتر طراحی کرد‪.‬‬

‫بهتر است برای کنترل معیار تراوش‪ ،‬ضخامت فیلتر بر مبنای قانون دارسی محاسبه شود و برای‬
‫آن ضریب اطمینان ‪ ۰‬هم در نظر گرفته شود‪ .‬برای آنکه ضخامت فیلتر از قانون دارسی استخراج‬
‫شود‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫𝑏 ‪𝑄 = 𝑘. 𝑖. 𝐴 , 𝐴 = 𝑡.‬‬ ‫(‪)3-9‬‬

‫در روابط باال ‪ Q‬حداکثر دبی وارده به فیلتر و ‪ A‬سطح مقطع مسیر جریان آب در فیلتر است‪.‬‬
‫همچنین 𝑘 ضریب نفوذپذیری مصالح و ‪ i‬گرادیان هیدرولیكی مجاز است‪ .‬ضخامت و عرض فیلتر‬
‫(‪ t‬و ‪ )b‬دو پارامتری هستند که با تعیین یكی از آنها دیگری از رابطة (‪ )3-9‬به دست میآید‪.‬‬

‫در شكل (‪ )۰-9‬انواع نشتهای محتمل برای ورود به فیلترهای پاییندست نشان دادهشده‬
‫است‪ Q3 .‬نشت عبوری از هسته‪ Q۰ ،‬دبی نشت ناشی از بارندگی و ‪ Q1‬نشت عبوری از پی سد‬
‫است‪ .‬روشهای محاسبة نشتهای عبوری از هسته و پی سد در فصل قبل بیان گردید‪ .‬برای محاسبة‬
‫دبی ناشی از بارندگی‪ ،‬با در دست داشتن هیدروگراف سیل منطقه و با قضاوت مهندسی میتوان یک‬
‫عدد مناسب انتخاب کرد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬

‫شكل (‪ :)۰-9‬نشتهای وارده به فیلترهای پاییندست‬

‫در صورتی که ضریب نفوذپذیری مصالح فیلتر در دست نباشد‪ ،‬میتوان بهطور تقریبی از رابطة‬
‫زیر مقدار آن را محاسبه کرد‪:‬‬

‫) ‪𝑘 = 100(𝐷10 2‬‬ ‫(‪)۰-9‬‬

‫در این رابطه ‪ 𝐷10‬اندازة الكی اسیییت که دهدرصییید دانهها از آن عبور میکند و برحسیییب‬
‫سانتیمتر در معادله قرار میگیرد‪ .‬در این صورت ‪ k‬هم برحسب سانتیمتر بر ثانیه به دست میآید‪.‬‬

‫از سوی دیگر برای تعیین ضخامت فیلتر بهطور تجربی میتوان از بزرگترین عدد حا صل از‬
‫دو رابطة زیر استفاده کرد‪:‬‬

‫‪𝑡𝑓 > 199 mm‬‬ ‫(‪)1-9‬‬

‫)‪𝑡𝑓 > 99𝐷15 (F‬‬

‫در روابط باال ‪ 𝑡f‬ضخامت فیلتر و )‪ 𝐷15 (F‬اندازة الكی است که ‪ 39‬درصد مصالح فیلتر از آن‬
‫عبور میکنند‪.‬‬
‫‪393‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫‪ -1-8‬طراحی دانهبندي فيلتر‬
‫در محیطهای خاکی فیلتر بین دو خاک با دانهبندیهای متفاوت قرار میگیرد‪ .‬درواقع فیلتر ازلحاظ‬
‫دانهبندی در بین دو محیط اطراف خودش قرار دارد و به نوعی انتقال آرام دانهبندی را از محیط مورد‬
‫محافظت به محیط درشتدانهتر انجام میدهد‪ .‬فیلترهای اطراف هستة سدهای خاکی وظیفه دارند‬
‫که از فرسایش هسته جلوگیری کنند‪ .‬همچنین اگر به هر دلیلی در هستة سد ترک ایجاد شود‪ ،‬فیلتر‬
‫باید مانع گسترش ترک شود و نهایتاً با مسدود کردن مسیر ترک‪ ،‬به ترمیم و از بین رفتن ترک کمک‬
‫کند‪ .‬معیارهایی که برای طراحی فیلتر موردتوجه هستند‪ ،‬شامل موارد زیر هستند‪:‬‬

‫الف) معيار جلوگيري از رگاب‪ :‬فیلتر باید به قدری ریزدانه باشد که دانههای خاک مورد‬
‫محافظت از آن عبور نكنند‪.‬‬

‫ب) معيار نفوذپذیري‪ :‬فیلتر باید به قدری درشتدانه باشد که آبهای نشت یافته بهراحتی‬
‫از آن عبور کند‪.‬‬

‫ج) معيار جلوگيري از جداشدن دانهها‪ :‬مصالح فیلتر باید در حدی یكنواخت باشند که در‬
‫اثر پخش روی سطح کار‪ ،‬دانهبندی آنها تغییر زیادی نكند‪.‬‬

‫بر اساس معیارهای ذکر شده برای طراحی فیلتر شیوههای مختلفی وجود دارد که در ادامه‬
‫روشهای مرسوم بیان میگردد‪.‬‬

‫‪ -3-1-8‬طراحی دانهبندي فيلتر بر مبناي روش ترزاقی‬

‫روش ترزاقی یک روش قدیمی و محافظهکارانه برای طراحی فیلتر است‪ .‬این روش فیلتر را بیش از‬
‫اندازة الزم ریزدانه به دست میدهد و لذا تهیة فیلتر بر اساس آن گرانتر از سایر روشها تمام خواهد‬
‫شد‪ .‬بر اساس این روش‪ ،‬برای تأمین معیار رگاب خواهیم داشت‪:‬‬
‫)𝐹( ‪𝐷15‬‬
‫)‪D85 (B‬‬
‫‪ 9‬تا ‪ 9‬‬ ‫(‪)9-9‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪39۰‬‬
‫همچنین برای تأمین معیار نفوذپذیری خواهیم داشت‪:‬‬
‫)𝐹( ‪𝐷15‬‬
‫)‪D15 (B‬‬
‫‪ 9‬تا ‪ 9‬‬ ‫(‪)9-9‬‬

‫در روابط باال ‪ 𝐷15‬اندازة الكی است که ‪39‬درصد دانهها از آن عبور میکنند‪ .‬همچنین اندیس‬
‫‪ F‬برای م صالح فیلتر و اندیس ‪ B‬برای خاک مبنا به کار برده شده ا ست‪ .‬منظور از خاک مبنا همان‬
‫مصییالح مورد محافظت اسییت‪ .‬از معادالت باال دو مقدار برای )‪ 𝐷15 (F‬به دسییت میآید‪ .‬محدودة‬
‫منحنی دانهبندی فیلتر بین دو نقطة مذکور است و شكل آن بهصورت موازی منحنی دانهبندی خاک‬
‫مبنا ترسیم میگردد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰-9‬ترسیم محدوده مجاز دانهبندی فیلتر با در دست داشتن دو مقدار برای )‪𝐷15 (F‬‬

‫‪ -2-1-8‬طراحی دانهبندي فيلتر بر مبناي روش ‪USBR‬‬

‫روش پیشنهاد شده توسط )‪ USBR (1987‬روشی جامع و کامل است که ضعفهای روش ترزاقی‬
‫را برطرف کرده است و تقریباً همة نكات و معیارهای الزم برای طرح فیلتر را موردتوجه قرار داده‬
‫است‪ .‬مراحل طراحی به این روش بهصورت گام به گام در ادامه بیانشده است‪.‬‬

‫‪ ‬گام ‪ :3‬منحنی دانهبندی خاک مبنا را رسم کنید‪.‬‬

‫‪ ‬گام ‪ :2‬اگر خاک مبنا فاقد شندانه (دانههای بزرگتر از ‪ 9/09‬میلیمتر) است‪ ،‬به گام‬
‫چهارم بروید‪ .‬در غیر این صورت منحنی دانهبندی خاک مبنا را مطابق گام ‪ 1‬اصالح‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪391‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫‪ ‬گام ‪ :1‬درصد عبوری از هر الک در منحنی دانهبندی اصالحشده مطابق رابطة زیر به‬
‫دست میآید‪:‬‬
‫درصد عبوري از الک شماره ‪(  4‬درصد عبوري اصالح نشده ‪  )311 ‬درصد عبوري اصالحشده‬

‫رابطة باال برای همه الکها محاسبهشده و منحنی اصالحشده ترسیم میگردد‪ .‬برای گامهای‬
‫بعدی از منحنی اصالحشده استفاده میشود‪.‬‬

‫‪ ‬گام ‪ :4‬با استفاده از جدول (‪ )3-9‬و بر اساس منحنی دانهبندی خاک اصالحشده‪ ،‬گروه‬
‫خاک مبنا تعیین میگردد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)3-9‬گروهبندی خاک مبنا بر اساس درصد عبوری از الک شماره ‪۰99‬‬

‫شماره گروه‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫کمتر از ‪ 39 39‬تا ‪ 99 13‬تا ‪ 99‬بیشتر از ‪ 99‬درصد عبوري از الک شماره ‪211‬‬

‫‪ ‬گام ‪ :5‬کنترل رگاب؛ در این گام ‪ 𝐷15‬فیلتر از جدول (‪ )۰-9‬تعیین میگردد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)۰-9‬تعیین ‪ 𝐷15‬فیلتر بر اساس گروه خاک مبنا‬

‫معيار طراحی 𝟓𝟏𝑫 فيلتر‬ ‫شماره گروه خاک مبنا‬

‫)‪𝐷15 (F) ≤ 9𝐷85 (B‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪𝐷15 (F) ≤ 0.7 mm‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝟓𝟐‪𝐷15 (F) ≤ 0.7 mm + [(𝟒𝟎 − 𝑨)(4𝐷85 (B) − 𝟎. 𝟕𝒎𝒎)]/‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪𝐷15 (F) ≤ 4𝐷85 (B‬‬ ‫‪4‬‬

‫در جدول باال ‪ A‬درصد عبوری از الک شماره ‪ ۰99‬در منحنی اصالحشدة خاک مبناست‪.‬‬
‫همچنین الزم است تبصرههای زیر موردتوجه قرار گیرد‪:‬‬

‫‪ ‬حداکثر اندازة دانههای فیلتر باید کوچکتر از ‪ 09‬میلیمتر در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫‪ ‬درصد عبوری از الک شماره ‪ ۰99‬در منحنی دانهبندی فیلتر همواره باید کوچکتر از ‪9‬‬
‫درصد باشد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬
‫‪ PI ‬بخش ریزدانة خاک فیلتر (عبوری از الک شماره ‪ )99‬باید صفر باشد‪.‬‬
‫≤ )‪𝐷15 (F‬‬ ‫‪ ‬در مورد گروه یک‪ ،‬اگر 𝑚𝑚 ‪ 9𝐷85 (B) < 0.2‬باشد‪ ،‬آنگاه از معیار‬
‫‪0.2 mm‬استفاده شود‪.‬‬
‫‪ ‬در مورد گروه سه‪ 4𝐷85 (B) < 0.7 mm ،‬باشد‪ ،‬آن را مساوی ‪ 9/0‬میلیمتر در نظر‬
‫بگیرید‪.‬‬
‫‪ ‬در مورد گروه چهار‪ 𝐷85 (B) ،‬از منحنی اصالح نشده حاصل شود‪.‬‬
‫‪ ‬گام ‪ :6‬کنترل نفوذپذیری فیلتر‪ :‬برای اطمینان از نفوذپذیری فیلتر الزم است شرایط زیر‬
‫برقرار باشد‪:‬‬
‫)‪𝐷15 (F) > 5𝐷15 (B‬‬
‫𝑚𝑚 ‪𝐷15 (F) > 0.1‬‬
‫‪ ‬گام ‪ :7‬کنترل جدا شدن دانههای فیلتر‪ :‬برای به حداقل رساندن جداشدن دانهها از‬
‫همدیگر‪ ،‬الزم است منحنی دانهبندی نسبتاً یكنواخت باشد‪ .‬بر این اساس الزم است‬
‫)𝐹( ‪ 𝐷90‬و )𝐹( ‪ 𝐷10‬مطابق جدول (‪ )1-9‬محدود گردند‪ .‬برای استفاده از این جدول با‬
‫توجه به وضعیت فیلتر طراحی شده در گامهای قبلی‪ ،‬محدودیت یک ردیف انتخاب و‬
‫دیگری تعیین میگردد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)1-9‬محدودیتهای )𝐹( ‪ 𝐷90‬و )𝐹( ‪ 𝐷10‬برای جلوگیری از جدا شدن دانهها‬

‫حداكثر )𝑭( 𝟎𝟗𝑫 فيلتر‬

‫‪۰9‬‬ ‫‪۰9‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪69‬‬
‫(ميلیمتر)‬
‫حداقل )𝑭( 𝟎𝟏𝑫 فيلتر‬
‫کمتر از ‪9/9‬‬ ‫‪ 9/9‬تا ‪3‬‬ ‫‪ 3‬تا ‪۰‬‬ ‫‪ ۰‬تا ‪9‬‬ ‫‪ 9‬تا ‪39‬‬ ‫‪ 39‬تا ‪99‬‬
‫(ميلیمتر)‬

‫‪ ‬گام ‪ :8‬معیارهای به دست آمده در گامهای پیشین بر روی منحنی دانهبندی مشخص‬
‫شده و محدودة مجاز دانهبندی فیلتر ترسیم میگردد‪.‬‬
‫‪399‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫قابل ذکر اسییت که برای طراحی فیلتر روشهای دیگری توسییط برخی محققان و آییننامهها‬
‫معرفی شیییده اسیییت که عالقهمندان میتوانند برای اطالع از جزئیات این روش ها به کُ تب مرجع‬
‫طراحی سدهای خاکی مراجعه نمایند‪.‬‬

‫‪ -1-1-8‬طراحی دانهبندي فيلتر بر مبناي آزمایش ‪NEF‬‬

‫برای طراحی فیلتر بر مبنای آزمایشهای آزمایشگاهی چندین روش وجود دارد که از آن جمله‬
‫فرسایش‪9‬‬ ‫میتوان به آزمایش قلعه ماسهای‪ ،3‬آزمایش گلآب‪ ،۰‬آزمایش شیار‪ 1‬و آزمایش فیلتر مانع‬
‫اشاره کرد‪ .‬در ادامه صرفاً آزمایش فیلتر مانع فرسایش که نسبت به سایر آزمایشها از جامعیت‬
‫بیشتری برخوردار است معرفی میشود‪.‬‬

‫روش انجام آزمایش فیلتر مانع فرسایش به این ترتیب است که نظیر آنچه در شكل (‪)1-9‬‬
‫دیده میشود یک الیه از خاک مبنا در درون استوانة آزمایش و بر روی یک الیه فیلتر مورد آزمایش‬
‫قرار میگیرد‪ .‬بر روی خاک مبنا هم یک الیه از مصالح درشتدانه قرار دارد‪ .‬در میانة الیة خاک مبنا‬
‫یک سوراخ تعبیه شده است و جریان آب با فشار از باال به پایین برقرار میگردد‪ .‬پس از چند دقیقه‬
‫که جریان آب بر قرار است‪ ،‬میزان کدر بودن آب خروجی بررسی میگردد‪ .‬همچنین آزمایش متوقف‬
‫شده و وضعیت نمونة خاک و فیلتر در درون استوانه مورد ارزیابی قرار میگیرد‪ .‬فیلتر مناسب فیلتری‬
‫است که‪:‬‬

‫‪ ‬الف) آب خروجی از آن شفاف و بدون آلودگی به ریزدانهها باشد‪.‬‬

‫‪ ‬ب) قطر سوراخ در طول آزمایش افزایش نیافته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬ج) فرسایش دانههای خاک مبنا به درون فیلتر با چشم دیده نشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪sand castle‬‬
‫‪2‬‬
‫‪slurry test‬‬
‫‪3‬‬
‫‪slot test‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪no erosion filter (nef‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪396‬‬

‫شكل (‪ :)1-9‬آزمایش فیلتر مانع فرسایش‬

‫‪ -4-1-8‬نکاتی پيرامون طراحی فيلتر‬

‫عالوه بر موارد ذکر شده در بخشهای قبلی‪ ،‬نكات زیر در طراحی ضخامت و دانهبندی فیلترها باید‬
‫موردتوجه واقع شود‪:‬‬

‫‪ )3‬قرضة مناسب برای تأمین مصالح فیلتر بهطور معمول از ماسههای رودخانهای انتخاب‬
‫میشود‪ .‬بااینحال در اکثر موارد الزم است این مصالح قبل از به کارگیری شسته شوند‪.‬‬
‫در برخی موارد انجام آزمایش ارزش ماسهای برای بررسی اولیة کیفیت مصالح قرضههای‬
‫موردنظر مناسب است‪ .‬بهعنوانمثال ممكن است خاکهای با ارزش ماسهای کمتر از ‪99‬‬
‫کامالً نامناسب و خاکهای با ارزش ماسهای بیشتر از ‪ 09‬کامالً مناسب برای تأمین مصالح‬
‫فیلتر باشند‪.‬‬
‫‪ )۰‬گاهی منحنی دانهبندی پوسته و هستة سد خیلی باهم فاصله دارند‪ ،‬بهطوری که یک الیه‬
‫فیلتر نمیتواند شرایط مناسب را برای ممانعت از حرکت ریزدانهها به درون درشتدانهها‬
‫‪390‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫ایجاد کند‪ .‬در این شرایط فیلتر پاییندست در دو الیه اجرا میگردد‪ .‬الیة اول که نزدیک‬
‫هسته است‪ ،‬بهعنوان فیلتر ریزدانه و الیه دوم که نزدیک پوسته است بهعنوان فیلتر‬
‫درشتدانه یا زهكش طراحی میگردد‪ .‬برای طراحی فیلتر درشتدانه خاک مبنا و مورد‬
‫محافظت همان فیلتر ریزدانه است‪.‬‬
‫‪ )1‬برای سدهای با ارتفاع بلندتر از ‪ 399‬متر در همه جا و برای سدهای با ارتفاع بلندتر از‬
‫‪ 99‬متر در مناطق شدیداً لرزهخیز‪ ،‬و نیز در جاهایی که خاک هسته احتمال واگرایی دارد‪،‬‬
‫بهتر است از دو الیه فیلتر در پاییندست سد استفاده شود‪.‬‬

‫‪ -4-8‬طراحی زهکشها‬
‫هدف از احداث زهكش جمعآوری و هدایت آبهای نشییت یافته اسییت‪ .‬درواقع با این کار تالش‬
‫می شود که پو ستة پاییند ست سد همواره خ شک بماند و ف شار آب حفرهای ا ضافی در اثر جریان‬
‫ن شت به وجود نیاورد‪ .‬زهكشها معموالً نفوذپذیری زیادی دارند و از م صالح در شتدانه ساخته‬
‫می شوند‪ .‬دو نوع ا صلی زهكش‪ ،‬زهكش افقی و زهكش پنجه‪ ،‬در شكل (‪ )3-9‬نمایش داده شده‬
‫اسیییت‪ .‬عالوه بر این دو‪ ،‬گاهی به موازات فیلتر پاییندسیییت هسیییته یک الیه زهكش مایل اجرا‬
‫میگردد‪ .‬درواقع اجرای این الیه در شیییرایطی اسیییت که فیلتر به تنهایی نتواند انتقال آسیییان زه به‬
‫پاییندسییت را انجام دهد و یا این که اختالف دانهبندی هسییته و پوسییته زیاد باشیید‪ .‬همچنین در‬
‫سییدهای همگن معموالً یک زهكش دودکشییی‪ ،‬نظیر آنچه در شییكل (‪ )9-9‬دیده میشییود در نظر‬
‫گرفته میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪399‬‬

‫شكل (‪ :)9-9‬زهكش دودکشی در یک سد همگن‬

‫برای جلوگیری از فرسایش ریزدانهها‪ ،‬اصوالً زهكش بهطور مستقیم در مجاورت مصالح ریزدانه‬
‫یا خاکهای مخلوط ریز و درشتدانه قرار نمیگیرد‪ .‬درواقع بین زهكش و مصالح ریزدانه یک یا دو‬
‫الیه فیلتر ماسهای قرار میگیرد‪ .‬بر همین اساس در بسیاری از موارد زهكش افقی پاییندست از سه‬
‫الیه تشكیل شده است که روند تبدیل دانهبندی از ریز به درشت در طی آنها انجام میشود‪.‬‬

‫قابل ذکر است که در سدهای سنگریز با هستة رسی و همچنین سایر سدهای سنگریز اصوالً‬
‫در بدنة سد الزم نیست زهكش تعبیه شود‪ .‬زیرا مصالح سنگریز به سهولت و بدون فرسایش نشتهای‬
‫احتمالی را عبور میدهند‪ .‬بااینحال در مواردی که سنگریز بر روی ساختگاه آبرفتی حاوی ریزدانه‬
‫قرار میگیرد‪ ،‬ممكن است یک الیه فیلتر برای جلوگیری از فرسایش منظور گردد‪.‬‬

‫‪ -3-4-8‬طراحی ابعاد زهکشها‬

‫برای طراحی هندسی زهكش افقی پاییندست‪ ،‬باید سه پارامتر طول زهكش (‪ ،)ld‬ضخامت زهكش‬
‫(‪ )td‬و عرض زهكش (‪ )bd‬م شخص شود‪ .‬طول زهكش در سدهای همگن حدود سه برابر ارتفاع‬
‫آب پ شت سد در نظر گرفته می شود‪ .‬در سدهای ه ستهدار‪ ،‬همانگونه که در شكل (‪ )9-9‬ن شان‬
‫داده شده‪ ،‬طول زهكش اجباراً از پنجة ه سته تا پنجة سد خواهد بود‪ .‬عرض زهكش هم بعد عمود‬
‫بر صفحه است و برای انتخاب آن معموالً به شرایط هندسی درّه توجه میشود‪.‬‬
‫‪393‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)9-9‬موقعیت زهكش افقی پاییندست و زهكش مایل در سدهای هستهدار‬

‫معموالً عرض زهكش معادل قسمت افقی درّة سد در نظر گرفته میشود‪ .‬هر چه عرض زهكش‬
‫بیشتر باشد‪ ،‬ضخامت آن کمتر میگردد‪ .‬بنابراین طراح مقادیر اجرایی این دو و همچنین شكل هندسی‬
‫درّه را موردتوجه قرار میدهد و با قضاوت مهندسی عرض زهكش را انتخاب میکند‪ .‬پساز انتخاب‬
‫عرض زهكش‪ ،‬ضخامت آن با استناد به قانون دارسی به نحوی انتخاب میشود که زهكش به سهولت‬
‫بتواند دبی زه را عبور دهد‪.‬‬

‫بر اساس شكل (‪ )9-9‬برای تعیین ضخامت زهكش افقی میتوان قانون دارسی را بهصورت‬
‫زیر نوشت‪:‬‬

‫𝑑𝑏 ‪𝑄 = k 𝑑 . 𝑖. 𝐴𝑑 , 𝐴𝑑 = 𝑡𝑑 .‬‬ ‫(‪)6-9‬‬

‫در معادلة باال 𝑄 مجموع کلیة نشتهای وارده به زهكش و 𝑑𝑘 ضریب نفوذپذیری مصالح آن‬
‫است‪ .‬برای آنکه پاییندست سد کامالً خشک باشد‪ ،‬در جهت اطمینان میتوان فرض کرد که جریان‬
‫در طول زهكش بهصورت ثقلی برقرار است و بر این اساس گرادیان هیدرولیكی را از معادلة زیر به‬
‫دست آورد‪:‬‬
‫𝑑𝑡‬
‫=𝑖‬ ‫𝑑𝑙‬
‫(‪)0-9‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫بنابراین از مجموع روابط باال ضخامت زهكش افقی به دست خواهد آمد‪ .‬همچنین برخی منابع‬
‫علمی توصیه کردهاند که ضخامت هر الیه از الیههای زهكش افقی حداقل ‪ 199‬میلیمتر و بزرگتر‬
‫از ‪ 99‬برابر ‪ 𝑑15‬مصالح همان الیه باشد‪ .‬البته باید توجه شود که استفاده از رابطة (‪ )0-9‬برای سدهای‬
‫کوتاه مناسب است و در سدهای بزرگ منجر به طراحی زهكشهای بسیار ضخیم خواهد شد‪ .‬در‬
‫این موارد توصیه نگارنده آن است که گرادیان هیدرولیكی بزرگتر از یکدهم در نظر گرفته شود‪.‬‬

‫برای تعیین ضخامت محاسباتی زهكش مایل در سدهای هستهدار و بدون هسته نیز فرآیند‬
‫مشابهی طی خواهد شد‪ .‬با این تفاوت که در اینجا گرادیان هیدرولیكی مقدار بیشتری خواهد داشت‬
‫و از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫𝑐‪ℎ‬‬
‫=𝑖‬ ‫𝑐𝑙‬
‫‪,‬‬ ‫‪𝐴𝑐 = 𝑡𝑐 . 𝑏𝑐 ,‬‬ ‫𝑐𝐴 ‪𝑄 = k 𝑐 . 𝑖.‬‬ ‫(‪)9-9‬‬

‫در این رابطه 𝑐𝑡 و 𝑐𝑙 و 𝑐𝑏 به ترتیب ضخامت‪ ،‬طول و عرض زهكش مایل هستند که در شكل‬
‫(‪ )9-9‬نیز نشان دادهشدهاند‪ .‬همچنین 𝑐‪ ℎ‬ارتفاع عمودی زهكش مایل است‪ .‬معموالً فیلتر و زهكش‬
‫اطراف هسته در تمام طول سد اجرا میگردند‪ .‬بر همین اساس تحلیل برای عرض واحد (‪)𝑏𝑐 = 1‬‬
‫انجام میشود‪.‬‬

‫‪ -2-4-8‬طراحی دانهبندي زهکشها‬

‫بهطور کلی طراحی دانهبندی زهكشها از همان قوانین طراحی دانهبندی فیلترها تبعیت میکند‪ .‬بر‬
‫این اساس میتوان مراحل کامل بیانشده در روش ‪ USBR‬را برای طراحی زهكشها نیز منظور‬
‫داشت‪ .‬بااینحال باید توجه شود که خاک مورد محافظت در هر حالت الیهای است که در مجاورت‬
‫زهكش است و جریان آب از آن به زهكش انتقال مییابد‪ .‬در مورد کارهای بسیار کماهمیت میتوان‬
‫بهعنوان یک تخمین کلی فرض کرد که الزم است ‪ 𝑑15‬هر الیه از زهكش بین ‪ 9‬تا ‪ 3‬برابر ‪ 𝑑15‬الیة‬
‫مورد محافظت آن باشد‪ .‬بنابراین اگر زهكش دارای سه الیه باشد‪ 𝑑15 ،‬برای الیة دوم باید ‪ 9‬تا ‪3‬‬
‫برابر ‪ 𝑑15‬برای الیة اول باشد‪ .‬برای طراحی دانهبندی الیة اول هم باید ‪ 𝑑15‬خاک مورد محافظت‬
‫مد نظر قرار گیرد‪.‬‬
‫‪333‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫برای طراحی زهكش پنجه در سدهای همگن نیز میتوان از الگویی مشابه موارد یادشده استفاده‬
‫کرد‪ .‬در شكل (‪ )6-9‬جزئیات زهكش پنجه برای یک سد همگن که بدنه آن از مصالح ریزدانه‬
‫ساختهشده و بر روی بستر سنگی قرارگرفته‪ ،‬نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-9‬جزئیات زهكش پنجه برای سد همگن‬

‫‪ -5-8‬طراحی پوشش شيروانیهاي سد‬

‫شیروانی باالدست سدهای خاکی در معرض امواج دریاچه قرار دارد‪ .‬عالوه بر این یخبندان و وزش‬
‫باد شدید هم ممكن است آسیبهایی به آن وارد کند‪ .‬بر همین اساس الزم است پوشش محافظی‬
‫برای آن طراحی گردد‪ .‬برای حفاظت شیروانیهای سد در برابر فرسایش‪ ،‬هفت روش وجود دارد‪:‬‬
‫حفاظت توسط الیة سنگچین‪ ،‬حفاظت توسط پوشش بتنی درجا‪ ،‬حفاظت توسط قطعات بتنی پیش‪-‬‬
‫ساخته‪ ،‬حفاظت توسط الیة بتن آسفالتی‪ ،‬حفاظت توسط الیة خاک‪-‬سیمان‪ ،‬حفاظت توسط الیة‬
‫ژئوسینتتیكی و حفاظت توسط پوشش گیاهی‬

‫در میان روشهای ذکر شده‪ ،‬پوشش بتنی درجاریز مخصوص سدهای سنگریز با رویة بتنی‬
‫(‪ )CFRD‬است‪ .‬همچنین پوشش گیاهی چندان قابل اطمینان نیست و صرفاً برای حفاظت شیروانی‬
‫پاییندست قابلقبول است‪ .‬حفاظت توسط الیة سنگچین بیشترین کاربرد را در سدهای خاکی دارد‬
‫و در ادامه این روش تشریح میگردد‪ .‬این نوع حفاظت در اصطالح ریپرا ‪ 3‬نامیده میشود و برای‬
‫اجرای آن نظیر آنچه در شكل (‪ )0-9‬دیده میشود‪ ،‬قطعات سنگی در کنار هم و در یک عرض‬

‫‪1‬‬
‫‪riprap‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪33۰‬‬
‫خاص چیده میشوند‪ .‬سایر روشها نیز در تعداد کمی از سدها و اغلب در شرایطی که امكان اجرای‬
‫سنگچین نبوده است‪ ،‬مورداستفاده قرارگرفتهاند‪ .‬مراحل طراحی یک الیة سنگچین از این قرار است‪:‬‬

‫‪ ‬گام اول‪ :‬تعیین ضخامت الیة سنگچین‬

‫‪ ‬گام دوم‪ :‬تعیین دانهبندی الیة سنگچین‬
‫‪ ‬گام سوم‪ :‬طراحی فیلتر زیر الیة سنگچین‬
‫‪ ‬گام چهارم‪ :‬تعیین خصوصیات فیزیكی و مكانیكی مصالح مناسب برای سنگچینی‬

‫شكل (‪ :)0-9‬جزئیات الیة سنگچین و فیلتر آن در سدهای خاکی‬

‫‪ -3-5-8‬طراحی الیة سنگچين بر اساس ركوردهاي اجرایی‬

‫گروه مهندسان ارتش آمریكا (‪ )USACE‬بر اساس اطالعات جمعآوری شده از سدهای ساختهشده‪،‬‬
‫جدول (‪ )9-9‬را برای طراحی الیة سنگچین پیشنهاد کرده است‪ .‬هرچند این جدول از دقت چندانی‬
‫برخوردار نیست‪ ،‬ولی برای تخمین اولیه و همچنین طراحی سنگچین در سدهای کوچک‪ ،‬مرجع‬
‫قابلاستفادهای است‪ .‬بر اساس این روش صرفاً با داشتن حداکثر ارتفاع موج میتوان متوسط اندازة‬
‫دانهها در الیة سنگچین (ستون دوم جدول)‪ ،‬حداکثر وزن قطعات سنگی در الیة سنگچین (ستون‬
‫سوم جدول) و ضخامت الیة سنگچین (ستون چهارم جدول) را تعیین کرد‪.‬‬
‫‪331‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫جدول (‪ :)9-9‬طراحی الیة سنگچین بر اساس رکوردهای اجرایی‬
‫حداكثر ارتفاع موج‬ ‫متوسط اندازه قطعات سنگ (متر)‪،‬‬ ‫حداكثر وزن قطعات سنگ‬ ‫ضخامت الیه‬
‫(‪)mm‬‬ ‫‪D50‬‬ ‫(كيلوگرم)‬ ‫(متر)‬
‫‪ 9‬تا ‪139‬‬ ‫‪9/۰‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪9/19‬‬
‫‪ 139‬تا ‪639‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪9/99‬‬
‫‪ 639‬تا ‪3۰۰9‬‬ ‫‪9/19‬‬ ‫‪۰19‬‬ ‫‪9/99‬‬
‫‪ 3۰۰9‬تا ‪3919‬‬ ‫‪9/9‬‬ ‫‪699‬‬ ‫‪9/69‬‬
‫‪ 3919‬تا ‪۰999‬‬ ‫‪9/99‬‬ ‫‪3319‬‬ ‫‪9/06‬‬
‫‪ ۰999‬تا ‪1999‬‬ ‫‪9/69‬‬ ‫‪3939‬‬ ‫‪9/33‬‬

‫برای تعیین دانهبندی مصالح سنگچین‪ ،‬با داشتن ‪ D50‬و ‪ Dmax‬یک منحنی به موازات منحنی‬
‫دانهبندی پوسته ترسیم میگردد‪ Dmax .‬حداکثر اندازه قطعات سنگی است که با داشتن حداکثر وزن‬
‫قطعات و با فرض کروی بودن آنها از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫‪4𝑤 1‬‬ ‫(‪)3-9‬‬
‫‪𝐷 = ( 3 )3‬‬

‫که در آن ‪ w‬وزن قطعه و ‪ ‬وزن مخصوص آن است‪.‬‬

‫‪ -2-5-8‬طراحی الیة سنگچين بر اساس روابط تجربی‬

‫محققان مختلف در آزمایشگاه الیههای سنگچین را در برابر امواج آب مورد آزمایش کردهاند و نهایت ًا‬
‫روابطی برای تعیین اندازه و وزن قطعات ارائه کردهاند‪ .‬رابطة پیشنهادی گروه مهندسان ‪(USACE,‬‬
‫)‪ 1975‬برای تعیین متوسط اندازة دانهها در الیة سنگچین بهصورت زیر است‪:‬‬
‫‪ Ha‬‬
‫‪𝑤50 = k (G‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪b‬‬
‫(‪)39-9‬‬
‫)‪s −1) (cot ‬‬

‫در این رابطه‪ Gs ،‬وزن مخصوص دانههاست و معموالً معادل ‪ ۰/6‬تا ‪ ۰/0‬است‪ .‬همچنین ‪‬‬
‫دانسیتة مصالح سنگچین و ‪ ‬زاویة شیب باالدست با افق و ‪ H‬ارتفاع موج طراحی برحسب متر‬
‫است‪ .‬عالوه بر اینها‪ a ،‬و ‪ b‬و ‪ k‬ثوابتی هستند که برای تعیین آنها محققان مختلف مطالعات‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫آزمایشگاهی گستردهای انجام دادهاند و در کُتب مرجع مقادیر پیشنهادی آنها ارائهشده است‪ .‬در‬
‫طراحی مقدماتی‪ ،‬میتوان مقادیر سرانگشتی زیر را برای این ثوابت در نظر گرفت‪:‬‬

‫‪a =1 ,‬‬ ‫‪b =3 , k = 9/10‬‬

‫در کتب مرجع مقدار دقیق ‪ k‬تابع ارتفاع موج‪ ،‬هندسة شیب سطح خطر ارائهشده است‪.‬‬

‫پسازآنکه از رابطة باال ‪ 𝑤50‬به دست آمد‪ 𝐷50 ،‬نیز از رابطة (‪ )3-9‬حاصل میشود و نهایت ًا‬
‫کوچکترین و بزرگترین اندازة دانهها نیز از روابط زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫) ‪𝐷min = 0.125(D50‬‬ ‫(‪)33-9‬‬

‫) ‪𝐷max = 4(D50‬‬ ‫(‪)3۰-9‬‬

‫به این ترتیب با در دست داشتن ‪ Dmin‬و ‪ D50‬و ‪ Dmax‬منحنی دانهبندی الیة سنگچین ترسیم‬
‫میگردد‪ .‬همچنین برای تعیین ضخامت الیة سنگچین رابطة زیر پیشنهاد شده است‪:‬‬
‫‪𝑤𝑚𝑎𝑥 1‬‬ ‫(‪)31-9‬‬
‫‪𝑡 = 𝑚𝑎𝑥 { 1.5𝐷50 ,‬‬ ‫(‬ ‫‪‬‬
‫} ‪)3‬‬

‫‪ -1-5-8‬طراحی فيلتر زیر الیة سنگچين‬

‫در زیر الیة سنگچین یک الیه فیلتر قرار میگیرد تا از فرسایش مصالح پوسته جلوگیری کند‪ .‬درواقع‬
‫چون قطعات سنگ در الیة سنگچین بسیار بزرگتر از دانهبندی پوسته هستند‪ ،‬الزم است یک الیه‬
‫فیلتر بین این دو قرار گیرد‪ .‬برای طراحی فیلتر مذکور میتوان از معیارهای کلی طرح فیلتر استفاده‬
‫کرد‪ .‬بااینحال گروه مهندسین و برخی دیگر از منابع معیارهای سادهتری برای طرح فیلتر مذکور‬
‫معادل ‪3‬‬ ‫پیشنهاد کردهاند‪ .‬بر اساس پیشنهاد )‪ USACE(2004‬حداقل ضخامت فیلتر زیر ریپرا‬
‫اینچ است‪ .‬همچنین جدول (‪ )9-9‬برای انتخاب ضخامت فیلتر مذکور پیشنهاد شده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)9-9‬طراحی اولیة فیلتر بر اساس ضخامت الیة سنگچین‬

‫‪ 9/1‬تا ‪ 9/6‬متر‬ ‫‪ 9/6‬تا ‪ 3‬متر‬ ‫بزرگتر از یک متر‬ ‫ضخامت الیة سنگچين‬

‫‪ 9/۰1‬متر‬ ‫‪ 9/1‬متر‬ ‫‪ 9/99‬متر‬ ‫حداقل ضخامت فيلتر‬

‫‪339‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫بر اساس پیشنهاد )‪ USACE(2004‬در صورتی که مصالح پوسته شاخص خمیری پایینی داشته‬
‫باید مطابق معیارهای زیر‬ ‫باشند (که معموالً همینگونه است)‪ ،‬دانهبندی مصالح فیلتر ریپرا‬
‫طراحی شوند‪:‬‬

‫)‪𝐷15 (F) ≤ 5𝐷85 (E‬‬ ‫‪ ‬معیار جلوگیری از فرسایش مصالح پوسته به درون فیلتر‪:‬‬
‫≤ )𝑅( ‪𝐷15‬‬ ‫‪ ‬معیار جلوگیری از فرسایش مصالح فیلتر به درون ریپرا ‪:‬‬
‫)‪5𝐷85 (F‬‬
‫)‪𝐷15 (𝐹)  5𝐷15 (E‬‬ ‫‪ ‬معیار تأمین نفوذپذیری الزم برای مصالح فیلتر‪:‬‬

‫هستند‪.‬‬ ‫در روابط ارائهشده‪ ،‬نمادهای ‪ E‬و ‪ F‬و ‪ R‬به ترتیب مربوط به پوسته‪ ،‬فیلتر و ریپرا‬
‫را تعیین کرد‪ .‬در‬ ‫بنابراین با معیارهای یادشده میتوان ضخامت و دانهبندی فیلتر زیر ریپرا‬
‫سدهای کوچک‪ ،‬اگر دانهبندی فیلتر مذکور با دانهبندی پوسته کامالً مشابه باشد‪ ،‬میتوان این فیلتر را‬
‫را مستقیماً روی پوسته قرار داد‪ .‬در سدهای بزرگ ممكن است دو فیلتر برای‬ ‫حذف کرد و ریپرا‬
‫حفاظت از پوسته طراحی شود‪.‬‬

‫‪ -4-5-8‬خصوصيات فيزیکی و مکانيکی مصالح مناسب براي سنگچين‬

‫مصالح سنگچین در معرض یخبندان‪ ،‬هوازدگی و فرسایش شیمیایی هستند‪ .‬بر همین اساس سنگ‪-‬‬
‫هایی که در این قسمت مورداستفاده قرار میگیرند باید خصوصیات فیزیكی و مكانیكی مناسبی‬
‫قابلاستفاده‬ ‫داشته باشند‪ .‬بسیاری از قلوهسنگهایی که برای پوسته مناسب هستند‪ ،‬در ریپرا‬
‫نیستند‪ .‬در برخی از سدهای ساختهشده به دلیل عدم توجه به معیارهای فنی و استفاده از مصالح‬
‫در همان سالهای اول بهرهبرداری خراب شده و عملكرد‬ ‫متخلخل و فرسایشپذیر‪ ،‬الیه ریپرا‬
‫سد را مختل کرده است‪ .‬بر همین اساس مصالح موردنظر برای الیة سنگچین پیش از استفاده باید‬
‫مورد آزمایشهای زیر قرار گیرند‪:‬‬

‫‪ ‬آزمایش تعیین مدول االستیسته و مقاومت تکمحوری در حالت خشک و اشباع‬

‫‪ ‬آزمایش تعیین میزان جذب آب و آزمایش تعیین میزان تخلخل سنگدانهها‬
‫‪ ‬آزمایش سایش لوسآنجلس (مقاومت در برابر ضربه)‬
‫‪ ‬آزمایش مقاومت در برابر سولفات سدیم و منیزیم‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪336‬‬
‫‪ ‬آزمایش مقاومت در برابر سیكلهای ذوب و یخبندان‬
‫‪ ‬آزمایش دوام با آب‬

‫روش انجام آزمایشهای مذکور و همچنین محدودة قابلقبول برای دادههای آنها در کتب مرجع‬
‫آمده است‪.‬‬

‫‪ -5-5-8‬طراحی پوشش شيروانی پایيندست‬

‫شیروانی پاییندست سد در معرض امواج دریاچه نیست‪ ،‬ولی ممكن است در بارندگیهای شدید‬
‫آبراهههای باریكی بر سطح آن ایجاد شده و بهمرورزمان عمیقتر شوند‪ .‬بر همین مبنا برای شیروانی‬
‫پایین دست هم باید تدابیر الزم منظور گردد‪ .‬در همین راستا باید شیب عرضی تاج سد به طرف‬
‫دریاچه باشد تا آبهای سطحی موجب تخریب شیروانی پاییندست نگردد‪ .‬همچنین در اغلب سدها‬
‫سكوهایی بر روی شیروانی پاییندست طراحی میگردد که هم کار راه دسترسی را انجام میدهند‪،‬‬
‫هم به پایداری سد کمک میکنند و هم جریان آبهای سطحی از طریق آنها کنترل میگردد‪.‬‬

‫نهایتاً دو گزینه برای حفاظت دامنه پاییندست وجود دارد؛ پوشش گیاهی یا الیة سنگچین از‬
‫قلوهسنگ‪ .‬پوشش گیاهی برای مناطقی مناسب است که از بارندگی قابل توجهی برخوردار هستند و‬
‫در مناطق خشک کارآیی ندارد‪ .‬در مناطق خشک بهتر است یک الیه قلوه سنگ به ضخامت ‪199‬‬
‫میلیمتر برای حفاظت شیروانی پاییندست طراحی گردد‪.‬‬

‫‪ -6-8‬مثال از طراحی فيلتر و زهکشها در یک سدخاكی‬

‫برای سد خاکی نشان دادهشده در شكل (‪ )9-9‬فیلتر و زهكش پاییندست را طراحی کنید‪ .‬دانهبندی‬
‫مصالح هسته و پوستة سد در شكل (‪ )3-9‬نشان دادهشده است‪ .‬بر اساس تحلیل کامپیوتریک نشت و‬
‫با اعمال ضریب اطمینان‪ ،‬دبی ورودی از هسته به فیلتر ‪ 9/۰‬لیتر بر ثانیه در واحد عرض و دبی‬
‫ورودی از پی به فیلتر حدود ‪ ۰9‬لیتر بر ثانیه در کل درّه است‪ .‬ابعاد نشان دادهشده در شكل برحسب‬
‫متر هستند‪.‬‬
‫‪330‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)9-9‬بزرگترین مقطع عرضی و شكل درّه برای سد خاکی موردنظر‬

‫شكل (‪ :)3-9‬منحنی دانهبندی مصالح هسته برای سد خاکی موردنظر‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪339‬‬
‫حل مسئله‪:‬‬
‫در ادامه الزم است فیلتر مایل کنار هسته و دو زهكش طراحی گردد؛ یكی زهكش مایل که در‬
‫پاییندست هسته و به موازات فیلتر قرار میگیرد و دومی زهكش افقی پاییندست که بهصورت افقی‬
‫بر روی زمین اجرا میگردد‪ .‬برای هر یک از این سه باید محدودة مجاز دانهبندی و ضخامت مناسب‬
‫تعیین گردد‪.‬‬

‫الف) طراحی فيلتر مایل كنار هسته‬

‫این فیلتر در تمام عرض سد اجرا میگردد‪ .‬در ابتدای طراحی نفوذپذیری فیلتر مشخص نیست‪ ،‬زیرا‬
‫دانهبندی آن تعیین نشده است‪ .‬پس مسئله بهصورت سعی و خطا حل میگردد‪ .‬فرض کنید‬
‫نفوذپذیری این الیه معادل ‪ 3/۰39-9‬متر بر ثانیه باشد‪ ،‬در این صورت بر اساس رابطة (‪ )9-9‬داریم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑜‬
‫‪ = tan−1(4) = 39‬‬
‫𝑐‪ℎ‬‬ ‫‪100‬‬
‫=𝑖‬ ‫=‬ ‫‪100‬‬ ‫‪= 9/30 ,‬‬ ‫‪𝐴𝑐 = 𝑡𝑐 . 𝑏𝑐 = 𝑡𝑐 3=𝑡𝑐 ,‬‬
‫𝑐𝑙‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪𝑐𝑜𝑠‬‬
‫‪𝑄 = k 𝑐 . 𝑖. 𝐴𝑐 = 3/۰39-99/30𝑡𝑐 =9/۰39-1 𝑡𝑐 =3/03 m‬‬

‫این ضخامت برای اجرا مناسب است‪ .‬در عمل فرض کنید از ضخامت ‪ 3/9‬متر استفاده کنیم‪.‬‬
‫در ادامه دانهبندی این فیلتر بر اساس ‪ USBR‬طراحی میشود‪ .‬منحنی دانهبندی خاک مبنا که در‬
‫اینجا خاک هسته است‪ ،‬نیاز به اصالح دارد‪ ،‬زیرا دانههای بزرگتر از ‪ 9/09‬میلیمتر دارد‪ .‬درواقع‬
‫درصد عبوری از الک شماره ‪ 9‬فقط ‪ 99‬درصد است‪ .‬در جدول (‪ )6-9‬و شكل (‪ )39-9‬درصد‬
‫عبوری موجود و اصالحشده برای ذرات کوچکتر از ‪ 9/09‬میلیمتر در خاک هسته ارائهشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)6-9‬درصد عبوری موجود و اصالحشده برای خاک هسته‬

‫‪9/09 ۰/16 3/39 9/6 9/1 9/39 9/909 9/93‬‬ ‫اندازه الک (‪)mm‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪1۰‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪۰9‬‬ ‫‪۰9‬‬ ‫‪39‬‬ ‫درصد عبوري واقعی‬
‫‪399‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪00‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪6۰‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪۰۰‬‬ ‫درصد عبوري اصالحشده‬
‫‪333‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬

‫در گام چهارم‪ ،‬بر اساس جدول (‪ )3-9‬خاک مبنا در گروه ‪ ۰‬قرار میگیرد‪ ،‬برای این گروه‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪( 𝐷15 (F) ≤ 0.7 mm‬كنترل پایپينگ)‬

‫‪ ‬حداکثراندازة دانههای فیلتر باید کوچکتر از ‪ 09‬میلیمتر در نظر گرفته شود‪.‬‬

‫‪ ‬درصد عبوری از الک شمارة ‪ ۰99‬در منحنی دانهبندی فیلتر همواره باید کوچکتر از ‪9‬‬
‫درصد باشد‪.‬‬
‫‪ PI ‬بخش ریزدانة خاک فیلتر (عبوری از الک شماره ‪ )99‬باید صفر باشد‪.‬‬
‫‪ ‬برای اطمینان از نفوذپذیری فیلتر الزم است شرایط زیر برقرار باشد‪:‬‬

‫)‪ 𝐷15 (F) > 5𝐷15 (B‬و 𝑚𝑚 ‪𝐷15 (F) > 0.1‬‬

‫)‪ D15 (B‬حدود ‪ 9/93‬میلیمتر است‪ ،‬لذا باید‪:‬‬

‫‪𝐷15 (F) > 0.05 mm‬‬ ‫‪ 𝐷15 (F) > 0.1 mm‬و‬

‫بنابراین )‪ 𝐷15 (F‬باید از ‪ 9/3‬میلیمتر بزرگتر باشد‪ .‬در این صورت فرض کنید )‪ 𝐷10 (F‬بین‬
‫‪ 9/9‬تا ‪ 3‬میلیمتر انتخاب شود‪ .‬حال در گام هفتم برای به حداقل رساندن جداشدن دانهها از همدیگر‪،‬‬
‫الزم است مطابق جدول (‪ )1-9‬حداکثر )𝐹( ‪ 𝐷90‬فیلتر معادل ‪ ۰9‬میلیمتر انتخاب شود‪ .‬در نهایت‬
‫معیارهای به دست آمده در گامهای پیشین بر روی منحنی دانهبندی مشخص شده و محدودة مجاز‬
‫دانهبندی فیلتر در شكل (‪ )39-9‬ترسیم شده است‪ .‬برای اطمینان بیشتر از عملكرد فیلتر میتوان‬
‫آزمایش ‪ NEF‬را نیز انجام داد‪.‬‬

‫اگر فرض کنیم )‪ 𝐷10 (F‬معادل ‪ 9/9‬میلیمتر است‪ ،‬بر اساس رابطة (‪ )۰-9‬نفوذپذیری این فیلتر‬
‫معادل ‪ 3639-9‬متر بر ثانیه به دست میآید‪ .‬این مقدار بیش از نفودپذیری در نظر گرفته شده در‬
‫فرض اولیه است و لذا طراحی مناسب است‪ .‬دقت کنید که الزم است در برآورد دبی ضریب اطمینان‬
‫باالیی منظور گردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬

‫شكل (‪ :)39-9‬محدودة منحنی دانهبندی فیلتر با خطچین مشخص شده است‬

‫ب) طراحی زهکش مایل كنار هسته‬
‫برای زهكش مایل میتوان از ضخامت کمتر یا مساوی فیلتر استفاده کرد؛ زیرا نشت عبوری از‬
‫نفوذپذیری آن باالتر از فیلتر است‪ .‬بااینحال چون ضخامت فیلتر معادل ‪ 3/9‬متر تعیین شده است و‬
‫این مقدار به حداقل اجرایی نزدیک است‪ ،‬ضخامت این زهكش هم معادل ‪ 3/9‬در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫برای تعیین دانهبندی زهكش مایل دو راه وجود دارد‪:‬‬
‫‪ ‬الف) استفاده از معیارهای طراحی فیلتر؛ در این حالت فرض میگردد که زهكش مایل‬
‫بهعنوان یک فیلتر وظیفة جلوگیری از شسته شدن دانههای فیلتر اصلی را به عهدهدارد‪.‬‬
‫بر این اساس از روش گام به گام ‪ USBR‬برای تعیین دانهبندی آن استفاده میشود‪.‬‬
‫‪ ‬ب) استفاده از معیارهای طراحی ناحیة انتقالی؛ در این حالت زهكش بهعنوان یکالیة‬
‫واسطه بین فیلتر و پوسته دیده میشود‪ .‬بر این اساس دانهبندی زهكش مایل باید بین‬
‫فیلتر و پوسته قرار گیرد و تا حد امكان به موازات آن دو باشد‪ .‬همچنین حداکثر ریزدانة‬
‫آن نظیر فیلتر به ‪ 9‬درصد محدود میگردد‪.‬‬

‫روش اول یک طرح محافظهکارانه و روش دوم یک طرح اقتصادی و احتماال مخاطرهآمیز را‬
‫به دست خواهد داد‪ .‬اگر فرض کنیم حداکثر دانهها در پوستة سد موردمطالعه ‪ ۰9‬سانتیمتر باشد‪،‬‬
‫میتوان حداکثر اندازه دانهها در زهكش را معادل ‪ 39‬سانتیمتر در نظر گرفت و محدودة منحنی‬
‫دانهبندی آن را به موازات فیلتر ترسیم کرد‪.‬‬
‫‪۰93‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫ج) طراحی زهکش افقی پایيندست‬
‫برای طراحی زهكش افقی پاییندست ابتدا باید دبی وارد شده به آن محاسبه گردد‪ .‬از سه جهت‬
‫جریان آب وارد این زهكش خواهد شد‪:‬‬
‫الف) از زهكش و فیلترهای اطراف هسته؛ دبی این جریان برابر ‪ 9/۰‬لیتر در ثانیه در واحد‬
‫عرض محاسبه گردید‪.‬‬
‫ب) از پی؛ دبی این جریان در صورت مسئله برابر ‪ ۰9‬لیتر در ثانیه اعالم گردیده است‪.‬‬
‫ج) دبی نشتهای ناشی از بارندگی؛ این عدد تابع وضعیت بارندگی منطقه است‪ .‬در اینجا‬
‫فرض میشود که حداکثر مقدار این عدد ‪ 9/1‬لیتر در ثانیه در واحد عرض‪ ،‬باشد‪.‬‬

‫بهعنوان یک فرض اولیه برای ضریب نفوذپذیری مصالح زهكش طول زهكشی افقی از هندسة‬
‫سد برابر‪۰99‬متر به دست میآید‪ .‬همچنین فرض میشود که این زهكش در قسمت میانی دره به‬
‫عرض ‪ 99‬متر گسترده شده باشد‪ .‬در این صورت با داشتن دبی کل ورودی و ضریب نفوذپذیری‬
‫مصالح زهكش‪ ،‬ضخامت آن از روابط زیر به دست میآید‪.‬‬

‫‪𝑄 = k 𝑑 . 𝑖. 𝐴𝑑 , 𝑄 = Q1 + 𝑄2 + 𝑄3 = 0.2(400) + 25 + 0.3(400) = 225 𝐿𝑖𝑡𝑒𝑟𝑠/sec‬‬

‫‪𝐴𝑑 = 𝑡𝑑 × 𝑏𝑑 = 80𝑡𝑑 ,‬‬ ‫(‪)9-9‬‬

‫چون زهكش از طول قابلتوجهی برخوردار است‪ ،‬فرض جریان ثقلی منجر به دست آمدن یک‬
‫ضخامت غیر اجرایی برای آن به دست خواهد داد‪ .‬اگر فرض کنیم گرادیان در طول زهكش معادل‬
‫یکدهم و ضریب نفوذپذیری مصالح زهكش یک صدم متر بر ثانیه باشد‪ ،‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑑𝐴 ‪𝑄 = k 𝑑 . 𝑖.‬‬ ‫𝑚 ‪ 0.225= 0.01 0.1  80𝑡𝑑  𝑡𝑑 =2.81‬‬

‫بنابراین از مجموع روابط باال ضخامت زهكش افقی برابر ‪ ۰/93‬متر به دست خواهد آمد که‬
‫برای اطمینان میتوان آن را معادل ‪ 1‬متر در نظر گرفت‪ .‬بهتر است در مقطع سه متری‪ ،‬زهكش به سه‬
‫الیة یک متری تقسیم شود و یکالیه بهصورت ساندویچی در میان دو الیه دیگر قرار گیرد‪ .‬دانهبندی‬
‫الیههای بیرونی باید به نحوی باشد که ریزدانههای پوسته و پی به درون زهكش نفوذ نكنند‪ ،‬ولی‬
‫آب از آنها بگذرد‪ .‬دانهبندی الیة میانی هم با توجه به عدد فرض شده برای ضریب نفوذپذیری و‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9۰‬‬
‫با استفاده از رابطة (‪ )۰-9‬به دست خواهد آمد‪ .‬همچنین ضخامت هر الیه از الیههای زهكش افقی‬
‫باید بزرگتر از ‪ 99‬برابر ‪ d15‬مصالح همان الیه باشد‪ .‬بنابراین این معیار هم برای تعیین دانهبندی‬
‫زهكش به کار خواهد آمد‪.‬‬
‫‪۰91‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫مسائل حل نشدۀ فصل هشتم‪:‬‬

‫‪ -3‬در شكل زیر خط وسط محدودة دانهبندی هسته و پوسته برای یک سد خاکی نشان‬
‫دادهشده است‪ .‬محدودة مجاز دانهبندی فیلترها و الیه سنگچین را برای این سد به دست‬
‫آورید‪.‬‬

‫‪ -۰‬اگر گرادیان هیدرولیكی موجود برابر ‪ 9/9‬باشد‪ ،‬ابعاد الزم برای فیلتر پاییندست هستة‬
‫یک سد خاکی با مشخصات زیر را محاسبه کنید‪:‬‬
‫نشت عبوری از هسته‪ 9/9 :‬لیتر بر ثانیه بر متر عرض‬
‫ضریب نفوذپذیری مصالح فیلتر‪ :‬یک هزارم متر بر ثانیه‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫‪ -1‬محدودة مناسب برای دانهبندی فیلتر اطراف هسته در سد نشان دادهشده در شكل زیر را‬
‫بر اساس روش ‪ USBR‬به دست آورید‪ .‬متوسط دانهبندی هستة سد در جدول کنار شكل‬
‫نشان دادهشده است‪.‬‬

‫‪ 39‬درصد‬ ‫درصد ریزتر از یک صدم میلیمتر‬

‫‪ ۰9‬درصد‬ ‫درصد عبوری از الک شماره ‪۰99‬‬
‫‪ 99‬درصد‬ ‫درصد عبوری از الک ‪ 3‬میلیمتر‬
‫‪ 09‬درصد‬ ‫درصد عبوری از الک شماره ‪9‬‬
‫‪ 99‬میلیمتر‬ ‫حداکثر اندازه دانهها‬
‫‪۰99‬‬ ‫طراحی فیلتر‪ ،‬زهكش و سنگچین برای سدهای خاکی‬
‫سؤاالت فصل هشتم‪:‬‬

‫‪ -3‬حداکثر اندازة دانهها و حداکثر درصد عبوری از الک ‪ ۰99‬در فیلتر چه قدر باید باشد؟‬
‫الف) حداکثر اندازة دانه ‪ ۰/9‬سانتیمتر و درصد عبوری ‪ 39‬درصد‬
‫ب) حداکثر اندازة دانه ‪ ۰/9‬سانتیمتر و درصد عبوری ‪ 9‬درصد‬
‫ج) حداکثر اندازة دانه ‪0/9‬سانتیمتر و درصد عبوری ‪ 39‬درصد‬
‫د) حداکثر اندازة دانه ‪0/9‬سانتیمتر و درصد عبوری ‪ 9‬درصد‬

‫‪ -۰‬در مورد الیة سنگچین در سدهای خاکی کدام عبارت صحیح است؟‬
‫الف) درصورتیکه دانهبندی پوسته به سنگچین نزدیک باشد‪ ،‬فیلتر آن حذف میگردد‬
‫ب) ضخامت الیة سنگچین بر اساس ارتفاع سد تعیین میگردد‬
‫ج) حداکثر اندازة دانهها در سنگچین بیست سانتیمتر است‪.‬‬
‫د) اگر ارتفاع موج کمتر از یک متر باشد‪ ،‬الیة سنگچین حذف میگردد‪.‬‬

‫‪ -1‬در مورد وظیفة فیلتر در سدهای خاکی کدام گزینه صحیح است؟‬
‫الف) فیلتر باید مانع نشت آب از هستة سد به پاییندست شود‬
‫ب) فیلتر باید مانع عبور ریزدانة هستة سد شود‬
‫ج) فیلتر باید مانع وقوع پایپینگ در پی شود‬
‫د) فیلتر باید از مصالح پوستة سد محافظت کند‬

‫‪ -9‬اگر ضخامت الیة سنگچین در یک سد ‪ 9/9‬متر باشد‪ ،‬کدام عدد را برای ضخامت فیلتر آن‬
‫درست میدانید؟‬
‫د) ‪ 9/9‬تا ‪ 3‬م‬ ‫ج) ‪ 9/6‬تا ‪ 9/9‬متر‬ ‫ب) ‪ 9/9‬تا ‪ 9/6‬متر‬ ‫الف) ‪ 9/۰‬تا ‪ 9/9‬متر‬
 ‫فصل نهم‪:‬‬

‫تحليل پایداري سدهاي بتنی وزنی‬

‫‪ -3-3‬مقدمه‬
‫در فصل اول انواع سدهای بتنی معرفی گردید‪ .‬در میان سدهای مذکور تحلیل و طراحی سدهای‬
‫قوسی و دوقوسی از همه دشوارتر و تحلیل و طراحی سدهای بتنی وزنی از سایر سدها سادهتر است‪.‬‬
‫طراحی سدهای بتن غلطكی هم مانند سدهای وزنی انجام میشود‪ .‬در این فصل ابتدا بارهای وارده‬
‫بر سدهای وزنی و نحوة طراحی اولیة این سدها بیان میشود و سپس روشهای تحلیل و کنترل‬
‫طراحی نیز بهاختصار معرفی میگردد‪ .‬در شكل (‪ )3-3‬ابعاد و نشانههای عمومی برای یک سد وزنی‬
‫معرفی شده است‪ .‬تعاریف این نشانهها بهقرار زیر است‪:‬‬

‫محور سد‪ :3‬خطی است که بیانگر موقعیت لبة باالدست تاج سد است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫طول سد‪ :‬فاصلة بین دو تكیهگاه سد در راستای محور وسط تاج سد را طول سد گویند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫‪dam axis‬‬
‫‪۰90‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫ارتفاع هیدورلیكی سد‪ :‬اختالف بین رقوم نرمال مخزن سد و رقوم کف رودخانه است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ارتفاع سد‪ :‬اختالف بین رقوم تاج سد و رقوم کف فونداسیون سد را ارتفاع سد گویند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تكیهگاه چپ و تكیهگاه راست‪ :‬برای تعیین جهتهای چپ و راست در طرحهای‬ ‫‪‬‬
‫سدسازی‪ ،‬معیار قرارگیری در جهت حرکت آب رودخانه است‪ .‬در این حالت‪ ،‬صورت‬
‫شخص بهسوی پاییندست است و دست راست او تكیة راست سد را نشان میدهد‪.‬‬

‫معموالً یک سد بتنی شامل اجزای زیر است‪:‬‬

‫بدنة سد‪ :‬که معموالً به شكل ذوزنقهای ا ست و نحوة طراحی اولیة هند سة آن در ف صل‬ ‫‪‬‬
‫چهارم بیان گردید‪ .‬وجه باالدسیییت آن در بسییییاری از موارد بهصیییورت قائم و وجه‬
‫پاییندست همواره شیبدار است‪.‬‬
‫سرریز‪ :‬که معموالً بر روی بدنه قرار میگیرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سی ستم آبگیری‪ :‬در درون مخزن سد واقع شده ا ست و به و سیلة یک مجرا از بدنة سد‬ ‫‪‬‬
‫عبور میکند‪.‬‬
‫گالری‪ :‬در برخی از سدهای بتنی برای دسترسی به پی سد منظور می شود‪ .‬درواقع از این‬ ‫‪‬‬
‫طریق امكان ساخت و ترمیم پردة آببند مهیا میشود‪.‬‬
‫پردة آببند‪ :‬سدهای بتنی بر روی پی سنگی ساخته می شوند‪ .‬در مواردی که ساختگاه‬ ‫‪‬‬
‫کامالً آببند نیست‪ ،‬از پردة تزریق برای آببندی استفاده میشود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬

‫شكل (‪ :)3-3‬ابعاد و نشانهها برای یک سد بتنی وزنی‬

‫‪ -2-3‬بارهاي وارد بر سدهاي وزنی‬

‫نیروهای وارد بر یک سد بتنی ترکیبی از بارهای مرده‪ ،‬زنده و زلزله ه ستند که در اثر وزن بدنة سد‬
‫یا فشار آب مخزن به وجود میآیند‪ .‬برای تحلیل کامل یک سد الزم است مقدار‪ ،‬جهت و محل اثر‬
‫هر یک از این بارها بهدقت تعیین شود‪.‬‬

‫‪ -3-2-3‬بار مرده‬
‫بار مُرده شامل وزن سد است که محل اثر آن نیز مرکز ثقل بدنه است‪ .‬ازآنجا که معموالً تحلیل‬
‫پایداری سدهای وزنی بهصورت دوبعدی انجام میشود‪ ،‬مرکز ثقل بدنه منطبق بر مرکز سطح آن‬
‫خواهد بود‪ .‬وزن سد با در دست داشتن وزن مخصوص بتن و هندسه سد بهراحتی محاسبه میگردد‪.‬‬
‫برای اطمینان‪ ،‬وزن گالری و مجراهای دیگری که از داخل بدنه عبور میکنند از وزن کل کاسته‬
‫نمیشود‪ .‬وزن دریچهها‪ ،‬پلها و سایر تجهیزاتی که همواره بر روی سد قرار دارند در محاسبة بار‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫مرده وارد میگردد‪ .‬در شكل (‪ )۰-3‬نحوة ناحیهبندی یک سد وزنی برای محاسبة وزن آن و محل‬
‫اثر وزن هر قسمت نشان دادهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰-3‬ناحیهبندی یک سد وزنی برای محاسبة وزن هر قسمت و فشار هیدرواستاتیكی آب در مخزن‬

‫‪ -2-2-3‬بار زلزله‬
‫نیروی ناشی از زلزله از مهمترین نیروها در تحلیل پایداری سدهای وزنی است‪ .‬درواقع زلزله دو‬
‫نیرو بر سد وارد میکند‪:‬‬

‫‪ ‬الف) نیروی اینرسی در بدنة سد ناشی از ارتعاش بدنة سد‬

‫‪ ‬ب) نیروی هیدرودینامیكی ناشی از ارتعاش مخزن سد‬

‫دربارة نیروی هیدرودینامیكی در بند بعدی بحث شده است‪ .‬در مورد نیروی اینرسی ناشی از‬
‫ارتعاش بدنة سد‪ ،‬باید توجه شود که سدهای بتنی از اینرسی باالیی برخوردار هستند و نیروی زلزله‬
‫در آنها مقدار قابل توجهی دارد‪ .‬برای محاسبة این نیرو میتوان از راهکار شبهاستاتیک برای‬
‫معادلسازی نیروی زلزله استفاده کرد‪ .‬در این حالت نیروی زلزله که در اصل یک نیروی دینامیكی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬
‫است و با زمان تغییر میکند بهصورت یک نیروی ثابت استاتیكی معادل میگردد‪ .‬نظیر آنچه در مورد‬
‫ساختمانها استفاده میشود‪ ،‬نیروی شبهاستاتیكی زلزله از روابط زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫𝑊 ‪𝐹ℎ = 𝑘ℎ‬‬ ‫(‪)3-3‬‬

‫𝑊 𝑣𝑘 = 𝑣𝐹‬ ‫(‪)۰-3‬‬

‫در روابط باال ‪ W‬وزن بدنة سد‪ 𝐹ℎ ،‬نیروی زلزله در جهت افقی و 𝑣𝐹 نیروی زلزله در جهت‬

‫قائم است‪ .‬همچنین ‪ 𝑘ℎ‬و 𝑣𝑘 ضرایب زلزله در جهتهای افقی و قائم هستند که مقدار آنها تابع‬

‫شرایط لرزهخیزی هر منطقه است‪ .‬محل اثر نیروی زلزله مرکز جرم سد خواهد بود‪ .‬برای تعیین‬

‫ضرایب زلزله توصیههای مختلفی توسط برخی مراجع ارائهشده است‪ .‬عالقهمندان میتوانند به‬

‫دستورالعمل منتشر شده توسط گروه مهندسین به شمارة )‪ EM 1110-2-2200 (1995‬مراجعه کنند‪.‬‬

‫بهطورکلی برای ضریب افقی زلزله در حالتی که مقدار آن در ارتفاع ثابت است‪ ،‬میتوان بین‬

‫یکدوم تا سهچهارم ضریب شتاب مبنای طرح (پارامتر ‪ A‬در آییننامه ‪ )۰999‬را در نظر گرفت‪ .‬ولی‬

‫ضریب قائم تأثیر چندانی در نتایج نهایی تحلیل ندارد‪ Vitharana et al. (2002) .‬یک سد وزنی را‬

‫مورد تحلیل لرزهای قرار دادهاند و این جمعبندی از تحقیق آنها به دست آمده است که در نظرگیری‬

‫مؤلفة قائم زلزله تأثیر قابل توجهی در پاسخ لرزهای سد ندارد‪ .‬همچنین )‪ NCHRP (2008‬در گزارش‬

‫شماره ‪ 633‬خود که با عنوان «تحلیل لرزهای دیوارهای حائل‪ ،‬سازههای مدفون‪ ،‬شیبها و خاکریزها»‬

‫منتشر شده‪ ،‬پیشنهاد کرده است که به علت تأثیر ناچیز مؤلفة قائم در نتایج حاصله‪ ،‬این مؤلفه در‬

‫تحلیل منظور نگردد‪.‬‬

‫‪۰33‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫‪ -1-2-3‬فشار هيدرواستاتيکی مخزن‬
‫فشار آب مخزن در حالت استاتیكی بهصورت عمود بر سطح باالدست در نظر گرفته میشود‪ .‬این‬
‫فشار با عمق بهصورت خطی افزایش مییابد و در هر نقطه از عمق مخزن از رابطة زیر به دست‬
‫میآید‪:‬‬
‫𝑧 𝑤‪𝑝𝐻𝑆 = ‬‬ ‫(‪)1-3‬‬

‫در این رابطه 𝑤‪ ‬وزن مخصوص آب و ‪ z‬ارتفاع آب بر روی نقطة مورد بررسی است‪ .‬در‬
‫شكل (‪ )۰-3‬نحوة محاسبة نیروهای ناشی از فشار هیدرواستاتیكی مخزن برای یک نمونه سد وزنی‬
‫نشان دادهشده است‪ .‬نهایتاً نیروی برآیند فشار هیدرواستاتیكی مخزن از رابطة زیر به دست خواهد‬
‫آمد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪𝑃𝐻𝑆 = 2 𝑤 ℎ2‬‬ ‫(‪)9-3‬‬
‫در این رابطه ‪ h‬ارتفاع کل آب مخزن است و محل اثر نیروی 𝑆𝐻𝑃 در یک سوم ارتفاع آب از‬
‫کف مخزن میباشد‪.‬‬

‫‪ -4-2-3‬فشار هيدرودیناميکی آب مخزن‬

‫مخزن سد در حین زلزله با پریود خاصی ارتعاش میکند‪ .‬در اثر این ارتعاش‪ ،‬فشار وارده از طرف‬
‫آب مخزن به بدنة سد دچار تغییر میشود‪ .‬به عبارت دیگر فشار آب در طی سیكلهای کوتاه از‬
‫مقدار هیدرواستاتیكی آن بیشتر یا کمتر میشود‪ .‬این تغییر فشار تحت عنوان «فشار هیدرودینامیكی»‬
‫شناخته میشود و برای تحلیل سدهای وزنی حالتی در نظر گرفته میشود که مقدار آن مثبت باشد‪.‬‬
‫مقدار فشار هیدرودینامیكی اولین بار توسط )‪ Westergaard (1933‬برای یک دیوارة عمودی‬
‫بهصورت نشان دادهشده در شكل (‪ )1-3‬به شكل غیرخطی در ارتفاع پیشنهاد گردید‪ .‬بر این اساس‬
‫مقدار فشار هیدرودینامیكی برای نقطهای در عمق ‪ y‬از سطح مخزن از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪7‬‬
‫‪𝑝𝐻𝐷 = 8 𝑘ℎ 𝑤 ℎ0.5 𝑦 0.5‬‬ ‫(‪)9-3‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰3۰‬‬
‫در این رابطه ‪ h‬ارتفاع آب مخزن سد‪ 𝑤 ،‬وزن مخصوص آب و ‪ 𝑘ℎ‬ضریب زلزلة افقی است‪.‬‬
‫در این صورت برآیند فشار هیدرودینامیكی در فاصلة ‪ 𝑦̅ = 0.6ℎ‬واقع خواهد شد و مقدار آن از‬
‫رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫‪𝑃𝐻𝐷 = 12 𝑘ℎ 𝑤 ℎ2‬‬ ‫(‪)6-3‬‬

‫هرچند راهكار پیشنهادی )‪ Westergaard (1933‬روشی ساده برای مدلسازی اثرات دینامیكی‬
‫آب مخزن است‪ ،‬محققان دیگر نشان دادهاند که مقدار دقیق فشار هیدرودینامیكی تابع فرکانس‬
‫ارتعاش است و عدم توجه به فرکانس ارتعاش منجر به نتایج غیر واقعبینانهای خواهد شد‪ .‬بر همین‬
‫اساس چندین روش دیگر برای محاسبة نیروی هیدرودینامیكی ارائهشده است که پارامترهای بیشتری‬
‫از پاسخ لرزهای سد و مشخصات تحریک زلزله را موردتوجه قرار دادهاند‪ .‬عالقهمندان میتوانند به‬
‫مراجع )‪ BUREAU (1987‬و ‪ EM 1110-2-6050‬مراجعه نمایند‪.‬‬

‫شكل (‪ :)1-3‬توزیع فشار هیدرودینامیكی ناشی از فشار آب مخزن در حین زلزله‬

‫‪۰31‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫زیرفشار‪3‬‬ ‫‪-5-2-3‬‬

‫جریان آب از طریق خاک و سنگ پی سد از باالدست به پاییندست سد برقرار است‪ .‬بر همین اساس‬
‫فشار آب در زیر پی سد به وجود میآید و یک نیروی به طرف باال به پی وارد میکند‪ .‬این فشار رو‬
‫به باال اصطالحاً زیرفشار نامیده میشود و از باالدست به پاییندست از شدت آن کاسته میشود‪ .‬هر‬
‫چه پی نفوذناپذیرتر باشد فشار آب با شیب تندتری کاهش مییابد‪ .‬زیر فشار در جهت واژگونی سد‬
‫عمل میکند و الزم است اثر آن در تحلیل پایداری سد موردتوجه قرار گیرد‪.‬‬

‫برای کاهش زیرفشار میتوان از پردة تزریق یا دیوار آببند استفاده کرد‪ .‬در شكل (‪ )9-3‬با‬
‫اجرای یک پردة تزریق و یک ردیف زهكش بعد از آن‪ ،‬افت قابل توجهی در زیر فشار ایجاد شده‬
‫است‪ .‬روند واقعی کاهش زیرفشار در پی غیرخطی است‪ ،‬ولی برای سادگی محاسبات معموالً برای‬
‫آن توزیع خطی در نظر گرفته میشود‪ .‬از طرف دیگر مقدار باالی زیرفشار در خاکهای ماسهای‬
‫ممكن است باعث جوشش ماسهها در پنجة سد گردد‪ .‬همچنین افزایش زیرفشار در حین زلزله خطر‬
‫بروز روانگرایی در ساختگاههای ماسهای را افزایش میدهد‪ USBR (1977) .‬بیان داشته است که‬
‫برای طراحی اولیة سدهای وزنی میتوان فرض کرد که میزان کاهش زیرفشار به علت اجرای پردة‬
‫تزریق به میزان دو سوم اختالف هد آب بین باالدست و پاییندست سد است‪ .‬بااینحال در مواردی‬
‫که درصد کارآیی پردة تزریق مشخص باشد‪ ،‬باید همان درصد در محاسبات منظور شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪uplift‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬

‫شكل (‪ :)9-3‬توزیع زیرفشار برای یک سد وزنی با پرده تزریق‬

‫دریاچه‪3‬‬ ‫‪ -6-2-3‬نيروي امواج‬

‫سییطح باالدسییت بدنة سیید تحت تأثیر ضییربات ناشییی از امواج دریاچه قرار دارد‪ .‬در فصییلهای‬
‫قبل‪،‬دربارة نحوة محا سبة ارتفاع این امواج مباحثی ارائه گردید که در برآورد ارتفاع آزاد سد به کار‬
‫میآ مد‪ .‬در اغ لب موارد این امواج اثرات ناچیزی در کاهش پا یداری سییید خواه ند داشیییت‪.‬‬
‫درهرصورت‪ ،‬با در دست داشتن ارتفاع موج میتوان از رابطة زیر نیروی خطی امواج بر بدنة سد را‬
‫بهطور تقریبی محاسبه نمود‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫𝑤‪𝑃𝑤𝑎𝑣𝑒 = 20ℎ‬‬ ‫(‪)0-3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪wave pressure‬‬
‫‪۰39‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫که در آن ‪ ℎw‬ارتفاع موج است و نحوة محاسبة آن در مباحث مربوط به ارتفاع آزاد سد بیان‬
‫گردید‪ .‬همچنین 𝑒𝑣𝑎𝑤𝑃 نیروی گسترده خطی ناشی از امواج دریاچه است که برحسب کیلونیوتن‬
‫‪3‬‬
‫از سطح آب مخزن دریاچه‬ ‫بر متر از رابطة باال به دست خواهد آمد‪ .‬محل اثر نیروی مذکور ‪ℎw‬‬
‫‪8‬‬

‫خواهد بود‪.‬‬

‫یخ‪3‬‬ ‫‪ -7-2-3‬فشار‬

‫در مناطق سردسیر ممكن است مخزن سد دچار یخبندان شود‪ .‬در چنین شرایطی یکالیه از یخ سطح‬
‫دریاچه را میپوشاند‪ .‬افزایش حجم ناشی از یخ شدن آب باعث وارد آمدن فشار به بدنه و دیوارههای‬
‫مخزن سد میگردد‪ .‬گرچه الزم نیست برای همة سدهای بتنی فشار یخ در نظر گرفته شود‪ ،‬اگر‬
‫ضخامت الیة یخ زیاد باشد و دیوارههای مخزن هم از سنگ سخت و صلب تشكیل شده باشند‪،‬‬
‫ممكن است فشار یخ بر سطح باالدست سد قابل توجه شود‪.‬‬

‫بار یخ معموالً بهصورت یک بار گسترده خطی بر رقوم نرمال وجه باالدست سد وارد میشود‪.‬‬
‫مقدار این بار تابع دمای منطقه در فصل یخبندان‪ ،‬شرایط باد در منطقه و ضخامت الیة یخ میباشد‪.‬‬
‫)‪ USBR(1977‬پیشنهاد کرده است که در مناطق سردسیر اگر دادههای مذکور در دست نباشد‪ ،‬بار‬
‫یخ بهطور تقریبی معادل ‪ 396‬کیلونیوتن بر متر در نظر گرفتهشود‪.‬‬

‫مخزن‪2‬‬ ‫‪ -8-2-3‬بار رسوب‬

‫باگذشت زمان بخشی از مخزن سدها توسط رسوب پُر میشود‪ .‬این رسوبات فشار وارد بر مخزن را‬
‫افزایش میدهند و نیرویی در جهت واژگونی سد به آن وارد میکنند‪ .‬بر همین اساس الزم است در‬
‫بررسی پایداری سد‪ ،‬بار رسوب مخزن هم موردتوجه قرار گیرد‪ .‬برای این منظور از یک توزیع فشار‬
‫خطی در زیر رقوم مردة مخزن سد استفاده میشود‪ .‬در برخی از سدها ممكن است حجم رسوب‬

‫‪1‬‬
‫‪ice pressure‬‬
‫‪2‬‬
‫‪silt pressure‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰36‬‬
‫قابل توجه نباشد و از آن صرفنظر شود‪ .‬برای تصمیمگیری راجع به لزوم در نظرگیری بار رسوب‬
‫الزم است شرایط خاک در منطقه بررسی شود‪ .‬درهرصورت نیروی برآیند فشار ناشی از رسوبات را‬
‫میتوان از رابطة زیر محاسبه کرد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑡𝑙𝑖𝑠𝐻 ‪𝑃𝑠𝑖𝑙𝑡 = 𝑘′‬‬ ‫(‪)9-3‬‬
‫‪2‬‬
‫که در آن 𝑘 ضریب فشار خاک‪ ′ ،‬وزن مخصوص غوطهور سیلت و 𝑡𝑙𝑖𝑠𝐻 ضخامت الیه‬
‫رسوبات است‪ .‬توزیع این فشار در عمق خطی است و محل اثر نیروی برآیند آن در یکسوم ارتفاع‬
‫الیة رسوب از کف مخزن خواهد بود‪ .‬برای تخمین 𝑘 میتوان از ضریب فشار خاک در حالت سكون‬
‫استفاده کرد‪ .‬قابلذکر است که در برخی از موارد فونداسیون سد در عمقی پایینتر از زمین طبیعی‬
‫اجرا میشود و درواقع بخشی از بدنة سد همواره مدفون خواهد بود‪ .‬در این حالت فشار خاک در‬
‫باالدست و پاییندست سد وجود خواهد داشت‪ .‬اگر عمق کارگذاری پی سد قابل توجه باشد‪،‬‬
‫میتوان این فشارها را نیز در تحلیل پایداری بدنه موردنظر قرار داد‪ .‬در شكل (‪ )9-3‬توزیع فشارهای‬
‫وارد بر وجه باالدست سد‪ ،‬در شرایطی که بار رسوب هم موردتوجه باشد‪ ،‬ارائهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)9-3‬نیروهای وارد بر وجه باالدست سد‪ ،‬در شرایطی که بار رسوب هم موردتوجه باشد‬
‫‪۰30‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫‪ -3-2-3‬عکسالعمل پی‬
‫در برابر بار وزن سد‪ ،‬عكسالعمل پی بهصورت نیروی عمود بر سطح شكل میگیرد‪ .‬برای برآورد‬
‫نیروی عكسالعمل پی الزم است تعادل لنگرها و تعادل نیروها در جهت قائم نوشته شود‪ .‬وقتی‬
‫ضریب اطمینان پایداری سد در برابر واژگونی بررسی میگردد‪ ،‬عكسالعمل پی در معادالت وارد‬
‫نمیشود‪.‬‬

‫‪ -1-3‬تركيب بارگذاري‬
‫بارهای گوناگونی بر سدهای وزنی وارد میشوند‪ .‬بااینحال احتمال بسیار کمی وجود دارد که همة‬
‫این بارها بهصورت همزمان وجود داشته باشند‪ .‬بر همین اساس تحلیل پایداری سد فقط برای ترکیب‬
‫بارهایی که احتمال وقوع قابل توجهی دارند انجام میشود‪ .‬در جدول (‪ )3-3‬ترکیب بارهای محتمل‬
‫برای تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی بیانشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)3-3‬ترکیب بارهای مختلف برای تحلیل سدهای وزنی‬

‫وضعيت بارها‬ ‫عنوان تركيب بار‬ ‫شماره‬
‫سد ساختهشده است‪ ،‬ولی مخزن آن آبگیری نشده‬
‫است‪ .‬بار وزن سد وجود دارد‪ ،‬ولی فشار آب مخزن‬ ‫دوران ساخت‬ ‫‪3‬‬
‫وجود ندارد‪.‬‬
‫مخزن سد تا رقوم نرمال از آب پُر است‪ .‬زیر فشار‪،‬‬
‫شرایط معمول بهرهبرداری از سد‬ ‫‪2‬‬
‫بار یخ و بار سیلت هم وجود دارد‪.‬‬
‫مخزن سد تا رقوم حداکثر از آب پُر است‪ .‬رقوم سطح‬
‫آب پاییندست در شرایط تخلیه است‪ .‬زیر فشار و بار‬ ‫شرایط سیالبی‬ ‫‪1‬‬
‫سیلت هم وجود دارد‪.‬‬
‫ترکیب بار یک ‪ +‬بار زلزله‬ ‫شرایط زلزله در دوران ساخت‬ ‫‪4‬‬
‫ترکیب بار دو (بدون بار یخ) ‪ +‬بار زلزله‬ ‫شرایط زلزله در دوران بهرهبرداری‬ ‫‪5‬‬
‫عملكرد ناقص سیستم آببندی و زهكشی در‬
‫ترکیب بار سه با در نظرگیری حداکثر زیر فشار‬ ‫‪6‬‬
‫شرایط عادی‬
‫عملكرد ناقص سیستم آببندی و زهكشی در‬
‫ترکیب بار پنج با در نظرگیری حداکثر زیر فشار‬ ‫‪7‬‬
‫شرایط زلزله‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬
‫ضریب اطمینان مجاز برای پایداری سد در هر یک از حالتهای بیان شده در جدول (‪)3-3‬‬
‫متفاوت است و در آییننامههای طراحی سد بیان میگردد‪.‬‬

‫‪ -4-3‬معيارهاي ارزیابی پایداري سدهاي وزنی‬

‫برای طراحی یک سد باید ابتدا کلیة شكلهای خرابی آن (مود خرابی) بررسی شده و سپس هندسة‬
‫سد به نحوی طراحی شود که ضریب اطمینان پایداری برای همة آنها بیش از حد مجاز باشد‪ .‬چهار‬
‫مود اصلی شكست برای بدنة سدهای وزنی بهقرار زیر است‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ ‬واژگونی‬
‫‪۰‬‬
‫‪ ‬لغزش‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬بروز ترکهای کششی در بدنه‬
‫‪9‬‬
‫‪ ‬خردشدگی در اثر تنش فشاری یا برشی باال‬
‫همچنین اگر ساختگاه سد از سنگ سخت تشكیل نشده باشد‪ ،‬الزم است دو معیار زیر هم‬
‫کنترل گردد‪:‬‬
‫‪ ‬کنترل نشست پی‬
‫‪ ‬کنترل ظرفیت باربری پی سد‬

‫در یک طرح مناسب‪ ،‬باید بدنة سد ضریب اطمینان کافی در برابر واژگونی حول هر نقطه و‬
‫لغزش در امتداد هر صفحه از پی را داشته باشد‪ .‬برای ضریب اطمینان مجاز‪ ،‬مقادیر متفاوتی توسط‬
‫آییننامههای مختلف تعریف شده است‪ .‬بااینحال در اغلب آییننامهها حداقل ضریب اطمینان‬
‫قابلقبول برای واژگونی حدود ‪ 3/9‬و برای لغزش حدود ‪ ۰‬میباشد‪ .‬ضریب اطمینان پایداری سد در‬
‫برابر واژگونی از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫مجموع لنگرهای مقاوم‬ ‫𝑅𝑀 ∑‬

‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫(‪)3-3‬‬
‫مجموع لنگرهای محرک‬ ‫𝑜𝑀 ∑‬

‫‪1‬‬
‫‪overturning‬‬
‫‪2‬‬
‫‪sliding‬‬
‫‪3‬‬
‫‪tension‬‬
‫‪4‬‬
‫‪compression or crushing‬‬
‫‪۰33‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫معموالً واژگونی حول پنجة سد محتمل است ‪ ،‬بنابراین لنگرها هم حول همین نقطه محاسبه‬
‫میگردند‪ .‬همچنین برای بررسی لغزش‪ ،‬صفحة مشترک بین بدنة سد و پی آن مورد بررسی واقع‬
‫میشود‪ .‬هرچند اگر احتمال لغزش در امتداد هر صفحة افقی یا مایل دیگری هم باشد‪ ،‬الزم است‬
‫مورد ارزیابی واقعشده و ضریب اطیمنان آن هم محاسبه شود‪ .‬ضریب اطمینان پایداری سد در برابر‬
‫لغزش از رابطة زیر محاسبه میشود‪:‬‬

‫مجموع نیروهای مقاوم در امتداد صفحه لغزش‬ ‫𝑅𝐹 ∑‬ ‫(‪)39-3‬‬

‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫𝑜𝐹 ∑‬
‫مجموع نیروهای محرک در امتداد صفحه لغزش‬

‫از سوی دیگر برای ارائة یک طراحی مناسب الزم است مقادیر تنشهای کششی‪ ،‬برشی و‬
‫فشاری برای همة نقاط بدنة سد در محدودة مجاز باشند‪ .‬برای محاسبة مقدار تنشهای مذکور بهتر‬
‫است از تحلیل اجزای محدود استفاده شود‪ .‬همچنین مقادیر مجاز این تنشها در آییننامههای طراحی‬
‫سازههای بتن آرمه بیانشده است‪.‬‬

‫‪ -5-3‬روشهاي تحليل سدهاي وزنی‬

‫ارزیابی پایداری سدهای وزنی مانند سایر سازهها به روشهای گوناگونی امكانپذیر است‪ .‬در مراحل‬
‫اولیة طراحی‪ ،‬روشهای ساده و تقریبی و در مراحل نهایی طراحی سد روشهای دقیقتر و کاملتر‬
‫بهکارگرفته میشود‪ .‬روش تعادل حدی یک روش ساده و قدیمی است که در تحلیل پایداری شیروانی‬
‫سدهای خاکی و همچنین ارزیابی پایداری سدهای بتنی در برابر واژگونی و لغزش به کار گرفته‬
‫میشود‪ .‬عالوه بر تعادل حدی‪ ،‬روش اجزای محدود که بهطور وسیعی در تحلیل سازهها کاربرد یافته‬
‫است‪ ،‬در تحلیل استاتیكی و لرزهای سدهای بتنی وزنی هم به کار گرفته میشود‪ .‬تحلیل مودال‪،‬‬
‫تحلیل طیفی و روش جرم افزوده ازجمله راهكارهای تقریبی دیگر برای مدلسازی سد در شرایط‬
‫لرزهای هستند‪ .‬در ادامه بهاختصار روشهای معمول برای تحلیل سدهای وزنی معرفی میگردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰9‬‬
‫صلب‪3‬‬ ‫‪ -3-5-3‬روش بلوک‬
‫در روش بلوک صلب‪ ،‬بدنة سد یک جسم یکپارچة صلب در نظر گرفته میشود و ضریب اطمینان‬
‫پایداری آن در برابر لغزش و دوران محاسییبه میگردد‪ .‬این روش بر اسییاس تعادل تنشها ضییریب‬
‫اطمینان را برآورد میکند و هیچگونه اطالعاتی از وضیییعیت تغییرشیییكل ها به دسیییت نمیدهد‪.‬‬
‫همانگونه که در بخشهای قبلی این ف صل بیان گردید‪ ،‬بر این ا ساس برای یک سد وزنی ضریب‬
‫اطمی نان در برابر واژگونی و لغزش م حاسییی به میگردد‪ .‬نیروی زلز له در تحل یل های ت عادل حدی‬
‫بهصورت یک بار استاتیكی معادل شبیهسازی میگردد‪.‬‬

‫‪ -2-5-3‬روش اجزاي محدود‬

‫در این روش با استفاده از نرمافزارهای اجزای محدود‪ ،‬بدنه و پی سد المانبندی شده و مقادیر تنشها‬
‫و تغییر مكانها در نقاط مختلف شبكه محاسبه میگردد‪ .‬برای بدنه و پی سد از المانهای دوبعدی‬
‫و برای مرز بین بدنة سد و پی میتوان از المانهای فصل مشترک استفاده کرد‪ .‬با استفاده از تكنیک‬
‫اجزای محدود میتوان سه گونه آنالیز انجام داد‪:‬‬

‫‪ ‬الف) آنالیز استاتیكی برای برآورد تنشها و تغییرمكانها در شرایط بارگذاری استاتیكی‬

‫‪ ‬ب) آنالیز مودال برای برآورد فرکانس ارتعاش آزاد سد در مودهای مختلف‬

‫‪ ‬ج) آنالیز دینامیكی (تاریخچة زمانی) برای محاسبة پاسخ لرزهای بدنة سد‬

‫نتایج تحلیل اجزای محدود شامل مقادیر تنش‪ ،‬کرنش و تغییر مكان در تمام نقاط شبكه خواهد‬
‫بود‪ .‬بنابراین در این روش امكان کنترل نشست سازه و پی و همچنین کنترل مقادیر تنشهای کششی‪،‬‬
‫برشی و فشاری وجود دارد‪ .‬عالوه بر این رفتار المانها پس از تسلیم و پالستیک شدن هم قابل‬
‫بررسی است‪ .‬بااینحال در شیوههای معمول تحلیل به روش اجزای محدود‪ ،‬شكسته شدن و خُرد‬

‫‪1‬‬
‫‪rigid block method‬‬
‫‪۰۰3‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫شدن مصالح دیده نمیشود‪ .‬بهعبارتدیگر در روش اجزای محدود رفتار المانها پس از شكست و‬
‫ترکخوردگی به راحتی قابل بررسی نیست‪.‬‬

‫در آنالیز مودال‪ ،‬مودهای مختلف ارتعاش بدنة سد محاسبه میشود و سپس فرکانس ارتعاش آزاد به‬
‫دست میآید‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬با استفاده از روشهای ترکیب آثار مودهای مختلف میتوان با دقت‬
‫مناسبی تغییر مكانهای بدنة سد را نیز محاسبه کرد‪ .‬در یک آنالیز دینامیكی کامل‪ ،‬رکورد شتاب زلزله‬
‫به پایة مدل اعمال شده و مقادیر شتاب‪ ،‬سرعت و جابهجایی در نقاط مختلف شبكه به دست خواهد‬
‫آمد‪ .‬هرچند تحلیل دینامیكی تاریخچة زمانی یک تحلیل کامل و دقیق است‪ ،‬بااینحال برای انجام‬
‫آن الزم است اطالعات مناسبی از رفتار دینامیكی مصالح بدنه و پی سد در دسترس باشد‪ .‬بر همین‬
‫اساس این آنالیز برای اغلب سدهای کوتاه و کمخطر انجام نمیشود‪ .‬عالقهمندان برای مطالعة بیشتر‬
‫دربارة تحلیل لرزهای سدهای بتنی میتوانند به نشریههای ‪ EM 1110-2-6050‬و ‪EM 1110-2-6051‬‬

‫که توسط گروه مهندسین ارائهشده است‪ ،‬مراجعه کنند‪.‬‬

‫‪ -1-5-3‬روش جرم افزودۀ هيدرودیناميکی‬

‫روش «جرم افزوده» در تحلیل دینامیكی دو محیط مجاور هم بر این ایده استوار است که میتوان‬
‫اثرات یک محیط بر محیط دیگر را بهصورت یک جرم اضافی در نظر گرفت‪ .‬از این ایده میتوان‬
‫برای تحلیل دینامیكی بدنة سدها که در مجاورت مخزن قرار دارند استفاده کرد و اثرات‬
‫هیدرودینامیكی مخزن بر بدنه را صرفاً بهصورت یک جرم افزوده شده در نظر گرفت‪.‬‬
‫اولین بار‪ Westergaard (1933) ،‬نتایج مطالعات خود را در مورد اندرکنش سیستم سد بتنی‬
‫و مخزن‪ ،‬هنگام وقوع زلزله‪ ،‬تحت عنوان فشار هیدرودینامیک وارد بر سد ارائه داد‪ .‬او در تحقیق‬
‫خود به این نتیجه رسید که فشار هیدرودینامیكی مخزن بر بدنة سد را میتوان معادل نیروی وارد از‬
‫طرف مقدار مشخصی از جرم آب دانست که همزمان و همفاز با سازة سد تحت تأثیر زلزله در نوسان‬
‫میباشد‪ .‬این راهكار با عنوان «روش جرم افزودة هیدرودینامیكی» شناخته شده است و بر پایة فرض‬
‫صلب بودن سازه‪ ،‬تراکمناپذیری آب و رفتار خطی مصالح سازه ارائهشده است‪ .‬همچنین وسترگارد‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰۰‬‬
‫فرض کرد که طول سازة سد بهاندازة کافی بزرگ و نیز دارای وجه باالدست قائم باشد‪ .‬مقدار جرم‬
‫افزوده بستگی به فرکانس حرکت ارتعاشی زمین دارد‪.‬‬
‫تحقیقات اخیر درخصوص تحلیل لرزهای سدهای بتنی حاکی از آن است که استفاده از روش‬
‫جرم افزوده صرفاً برای طراحی اولیة این سازهها قابلقبول است و پیش از طراحی نهایی الزم است‬
‫تحلیل عددی با استفاده از تكنیک اجزای محدود انجام شود‪.‬‬

‫‪ -6-3‬مسائل حل شده‬
‫مثال ‪ :3-3‬برای سد وزنی نشان‬
‫دادهشده در شكل (‪ )6-3‬ضریب‬
‫اطمینان لغزش حول پایة سد و‬
‫واژگونی حول پنجة سد را محاسبه‬
‫کنید‪ .‬مشخصات بدنه و پی سد در‬
‫شكل دادهشده است‪ .‬در حل این‬
‫مسئله بارهای زلزله‪ ،‬سیلت و یخ را‬
‫در نظر نگیرید‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-3‬نمونه سد وزنی بتنی برای تحلیل استاتیكی‬

‫حل‪ :‬ابتدا وزن بدنة سد و سپس فشار آب مخزن و زیرفشار محاسبه میشود‪ .‬توزیع فشار‬
‫نیروهای یادشده در شكل (‪ )0-3‬ارائهشده است‪.‬‬
‫𝑚‪𝑊 = 8.812 𝑀𝑁/‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑚‪P𝐻𝑆 = 𝑤 ℎ2 = 0.5(0.00981)(30.48)2 = 4.557 𝑀𝑁/‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑚‪𝑈 = 𝑤 ℎ𝑏 = 0.5(0.00981)(30.48)(22.86) = 3.418 𝑀𝑁/‬‬
‫‪2‬‬
‫‪۰۰1‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫از تعادل نیروها در جهت افقی این نتیجه به دست میآید که نیروی برشی موجود در پایة سد‬
‫(𝑇) مساوی 𝑆𝐻‪ P‬خواهد بود‪.‬‬
‫𝑚‪𝑇 = P𝐻𝑆 = 4.557 𝑀𝑁/‬‬

‫نیروی عمود بر سطح (𝑁) ازتعادل نیروها در جهت قائم به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫𝑚‪𝑁 = 𝑊 − 𝑈 = 8.812 − 3.418 = 5.394 𝑀𝑁/‬‬

‫و نهایتاً ضریب اطمینان در برابر لغزش از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫𝑏𝑐‪𝑁 𝑡𝑎𝑛+‬‬ ‫)‪5.394(𝑡𝑎𝑛45𝑜 )+0.4789(22.86‬‬

‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫‪= 3.59 > 2 𝑂. 𝐾.‬‬
‫𝑇‬ ‫‪4.557‬‬

‫همچنین ضریب اطیمنان در برابر واژگونی سد بهصورت زیر محاسبه خواهد شد‪:‬‬
‫) ̅𝑥(𝑊‬ ‫)‪8.812(15.2‬‬
‫= ‪Fs‬‬ ‫‪30.48‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.361  1.5 𝑁. 𝐺.‬‬
‫( 𝑆𝐻𝑃‬ ‫) ‪)+𝑈(22.86‬‬ ‫‪98.34‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫شكل (‪ :)0-3‬نمایش نیروهای وارده به سد وزنی مثال ‪3-39‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰9‬‬
‫مثال ‪ :2-3‬برای سد وزنی نشان دادهشده در مسئلة قبل ضریب اطمینان در برابر لغزش در‬
‫راستای پی و دوران حول پنجة سد را محاسبه کنید‪ .‬عالوه بر بارهای منظورشده در مثال ‪ ،3-39‬بار‬
‫رسوب مخزن و بار امواج دریاچه را نیز در نظر بگیرید‪ .‬فرض کنید ضخامت رسوب مخزن سد‬
‫حداکثر ‪ 9‬متر است و ارتفاع موج معادل ‪ ۰‬متر برآورد شده است‪ .‬خاک سیلتی رسوب مخزن دارای‬
‫وزن مخصوص ‪ 3699‬کیلوگرم بر مترمكعب و زاویة اصطكاک داخلی معادل ‪ 19‬درجه میباشد‪.‬‬

‫حل‪ :‬ابتدا بار امواج دریاچه و بار رسوب محاسبه میشود‪ .‬ازآنجا که ضریب اطمینان واژگونی‬
‫سد در حالت حدی موردنظر است‪ ،‬میتوان فرض کرد که فشار جانبی سیلت در حالت فعال قرار‬
‫دارد‪ ،‬لذا ضریب فشار جانبی خاک (𝑘) معادل 𝑎𝑘 فرض میشود و از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪𝐾𝑎 =𝑡𝑔2 (45-2) = 0.33‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑡𝑙𝑖𝑠𝐻 ‪𝑃𝑠𝑖𝑙𝑡 = 2 𝑘′‬‬ ‫‪= 0.5(0.33)(1600 − 1000)(42 ) = 1600 kg/m‬‬

‫‪2‬‬ ‫𝑁𝑘‬
‫𝑤‪𝑃𝑤𝑎𝑣𝑒 = 20ℎ‬‬ ‫‪= 20(22 ) = 80‬‬ ‫𝑚‪= 7840 𝑘𝑔/‬‬
‫𝑚‬

‫محل اثر نیروهای محاسبهشده در شكل (‪ )9-3‬ارائهشده است‪ .‬از مثال قبل داشتیم‪:‬‬
‫= 𝑁 ‪𝑊 = 8.812 𝑀𝑁/𝑚, P𝐻𝑆 = 4.557 𝑀𝑁/𝑚𝑈 = 3.418 𝑀𝑁/𝑚,‬‬
‫𝑚‪5.394 𝑀𝑁/‬‬

‫از تعادل نیروها در جهت افقی نیروی برشی موجود در پایه سد (𝑇) به صورت زیر به د ست‬
‫خواهد آمد‪:‬‬
‫= } ‪𝑇 = P𝐻𝑆 + 𝑃𝑠𝑖𝑙𝑡 + 𝑃𝑤𝑎𝑣𝑒 = 4.557 + {(1600 + 7840) × 10−5‬‬
‫𝑚‪4.651 𝑀𝑁/‬‬
‫ضریب اطمینان در برابر لغزش از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫𝑏𝑐‪𝑁 𝑡𝑎𝑛+‬‬ ‫)‪5.394(𝑡𝑎𝑛45𝑜 )+0.4789(22.86‬‬
‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫‪= 3.51‬‬
‫𝑇‬ ‫‪4.651‬‬
‫چنانکه دیده می شود‪ ،‬در نظرگیری نیروهای جدید چندان تغییری در ضریب اطمینان لغزش‬
‫ایجاد نمیکند‪ .‬همچنین ضریب اطیمنان در برابر واژگونی سد از رابطة زیر محاسبه خواهد شد‪:‬‬

‫) ̅𝑥(𝑊‬ ‫)‪8.812(15.2‬‬
‫= ‪Fs‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪100.90‬‬
‫‪= 1.32‬‬
‫)) (‪𝑃𝐻𝑆 (30.48/3)+𝑃𝑠𝑖𝑙𝑡 ( )+𝑃𝑤𝑎𝑣𝑒 (30.48+0.75)+𝑈 (22.63‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪۰۰9‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫بر این اساس نیروی امواج دریاچه و بار رسوب فقط کمتر از ‪ 9‬درصد ضریب اطمینان واژگونی‬
‫را کاهش دادهاند‪ .‬این دو نیرو در تحلیل سدهای بلند تأثیر چندانی نخواهند داشت‪ ،‬ولی برای سدهای‬
‫کوتاه ممكن است تأثیر قابل توجهی داشته باشند‪.‬‬

‫مثال ‪ :1-3‬برای سد وزنی نشان دادهشده در‬

‫شكل (‪ )9-3‬ضریب اطمینان در برابر لغزش در‬
‫راستای پی و دوران حول پنجه سد را در شرایط‬
‫زلزله محاسبه کنید‪ .‬از بارهای رسوب مخزن و‬
‫امواج دریاچه صرفنظر کنید‪ .‬فرض کنید ضریب‬
‫افقی زلزله معادل ‪ 9/3‬است‪ .‬همچنین میزان‬
‫شكل (‪ :)9-3‬نمونه سد وزنی بتنی با پرده‬ ‫کارآیی پرده تزریق در کاهش فشار آب ‪ 09‬درصد‬
‫تزریق‬ ‫است‪ .‬زاویة اصطكاک بین سنگ کف و سد بتنی‬
‫‪ 93‬درجه و چسبندگی آن ‪ 9999‬کیلوگرم بر متر‬
‫مربع است‪.‬‬

‫حل‪ :‬ابتدا بدنة سیید به دو ناحیه تقسیییم و برای هر یک نیروی وزن محاسییبه میشییود‪ .‬از اثر‬
‫گالری در کاهش نیروی وزن صرفنظر میشود‪.‬‬
‫𝑚‪𝑊1 = 3(26)(2400) = 187200 𝑘𝑔/‬‬
‫𝑚‪𝑊2 = 0.5(12)(26)(2400) = 374400 𝑘𝑔/‬‬

‫نیروی اینرسی بدنة سد بهصورت شبهاستاتیک از روابط زیر به دست میآید‪:‬‬

‫𝑚‪𝐹1 = 𝑘ℎ 𝑊1 = 187200(0.1) = 18720 𝑘𝑔/‬‬
‫𝑚‪𝐹2 = 𝑘ℎ 𝑊2 = 374400(0.1) = 37440 𝑘𝑔/‬‬

‫نیروی هیدرواستاتیكی آب مخزن بهصورت زیر محاسبه میشود‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫𝑚‪𝑃𝐻𝑆 = 2 𝑤 ℎ2 = 0.5(1000)(242 ) = 288000 𝑘𝑔/‬‬
‫نیروی هیدرودینامیكی آب مخزن از رابطة وسترگارد بهصورت زیر محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫𝑚‪𝑃𝐻𝐷 = 12 𝑘ℎ 𝑤 ℎ2 = 12 (0.1)(1000)(242 ) = 33600 𝑘𝑔/‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰6‬‬
‫محل اثر نیروهای هیدرواستاتیكی و هیدرودینامیكی آب مخزن در شكل (‪ )3-3‬نشان دادهشده‬
‫است‪ .‬همچنین برای محاسبة زیرفشار فرض میگردد که فشار آب در پاشنة سد معادل ارتفاع آب‬
‫مخزن و در پنجة آن معادل صفر باشد‪ .‬عالوه بر این فشار در محل پردة تزریق با فرض کارآیی‬
‫‪09‬درصد مطابق رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫𝑤‪ = 24(1-0.7)𝑤 = 7.2‬فشار در محل پرده تزریق‬
‫در نتیجه توزیع زیر فشار مطابق آنچه در شكل (‪ )3-3‬دیده میشود‪ ،‬شامل یک ناحیة ذوزنقهای‬
‫و یک ناحیة مثلثی میگردد‪ .‬نیروی برآیند ناحیة اول (‪ )U1‬و نیروی برآیند ناحیة دوم (‪ )U2‬مطابق‬
‫رابطة زیر محاسبه میگردد‪:‬‬
‫𝑚‪𝑈1 = 0.5(24 + 7.2)(4)𝑤 = 62.4𝑤 = 62400 𝑘𝑔/‬‬
‫𝑚‪𝑈2 = 0.5(7.2)(11)𝑤 = 39.6𝑤 = 39600 𝑘𝑔/‬‬
‫نیروهای ‪ N‬و ‪ T‬از تعادل نیروهای افقی و عمودی مطابق رابطة زیر به دست میآیند‪:‬‬
‫‪∑ 𝐹𝑥 = 0  𝑇 = 𝑃𝐻𝑆 + 𝑃𝐻𝐷 + 𝑘ℎ 𝑊1 + 𝑘ℎ 𝑊2  T= 377760 kg/m‬‬

‫‪∑ 𝐹𝑦 = 0  𝑁 = 𝑊1 + 𝑊2 − 𝑈1 − 𝑈2  N= 459600 kg/m‬‬

‫ضریب اطمینان در برابر لغزش از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫𝑏𝑐‪𝑁 𝑡𝑎𝑛+‬‬ ‫)‪459600(𝑡𝑎𝑛 41𝑜 )+5000(15‬‬
‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.26‬‬
‫𝑇‬ ‫‪377760‬‬

‫ضریب اطمینان لغزش کمتر از حد مجاز است‪ ،‬لذا باید یک کلید برشی در پی طراحی گردد‪.‬‬
‫در این صورت در طول کلید برشی مقاومت برشی بتن به جای چسبندگی خاک در محاسبات وارد‬
‫میشود‪ .‬همچنین ضریب اطیمنان در برابر واژگونی سد از رابطة زیر محاسبه خواهد شد‪:‬‬

‫)‪𝑊1 (13.5)+𝑊2 (8‬‬ ‫‪5522400‬‬

‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫‪= 1.28  1.5 𝑁. 𝐺.‬‬
‫)‪𝑃𝐻𝑆 (8)+𝑃𝐻𝐷 (9.6)+𝐹1 (13)+𝐹2 (8.67)+𝑈1 (13.36)+𝑈2 (7.33‬‬ ‫‪4318457‬‬

‫ضریب اطمینان واژگونی از حد مجاز کمتر است‪ .‬الزم است سطح مقطع پی بزرگتر گردد و‬
‫مجدداً محاسبات با درنظرگیری کلید برشی و سطح مقطع بزرگتر انجام شود‪ .‬توجه کنید که نیروی‬
‫عكسالعمل سطح )‪ (N‬در محاسبة لنگر واژگونی وارد نمیشود‪.‬‬
‫‪۰۰0‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬

‫شكل (‪ :)3-3‬نمایش نیروهای وارده به سد وزنی مثال ‪1-39‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰۰9‬‬
‫مسائل حل نشدۀ فصل نهم‪:‬‬

‫‪ -3‬برای سد بتنی شكل زیر ضریب اطمینان در برابر‬

‫لغزش سد را محاسبه کنید‪ .‬ضریب زلزلة شبهاستاتیک‬
‫در راستای افقی دو دهم و ارتفاع موج دو متر است‪.‬‬
‫ارتفاع رسوب مخزن نیز ‪ 9‬مترخواهد بود‪.‬‬

‫‪ -۰‬برای سد بتنی نشان دادهشده در شكل مقابل‬

‫اگر کارآیی پردة تزریق در کاهش فشار آب در‬
‫پی به میزان ‪ 69‬درصد باشد‪ ،‬نیروی برآیند زیر‬
‫فشار و محل اثر آن را محاسبه کنید‪.‬‬
‫سد بر روی توده سنگ درزهدار قرارگرفته‬
‫است‪ .‬فاصلة مرکز گالری تا دیوارة باالدست‬
‫سد ‪ 1‬متر است‪.‬‬

‫‪ -1‬برای سد بتنی نشان دادهشده در شكل مسئلة ‪ ،۰‬ضریب اطمینان پایداری در برابر واژگونی را محاسبه‬
‫کنید‪ .‬ضریب لرزهای افقی و قائم به ترتیب ‪ 9/۰‬و ‪ 9/3‬فرض شوند‪ .‬ضخامت رسوب در مخزن سد‬
‫را معادل ‪ 1‬متر در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪۰۰3‬‬ ‫تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‬
‫سؤاالت فصل نهم‪:‬‬

‫‪ -3‬تفاوت ترکیب بار ‪ 6‬و ‪ 0‬در تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی در چیست؟‬
‫‪ -۰‬معیارهای ارزیابی پایداری سدهای وزنی را بیان کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬در تحلیل پایداری سدهای بتنی وزنی‪ ،‬کدام کنترل الزم نیست انجام شود؟‬

‫ب) کنترل وقوع گوه لغزش در بدنه‬ ‫الف) کنترل واژگونی‬

‫د) کنترل ظرفیت باربری پی‬ ‫ج) کنترل وقوع لغزش از مرز بدنه و پی‬

‫‪ -9‬برای بررسی واژگونی سد بتنی کدام یک از موراد زیر لنگر محرک و کدامیک لنگر مقاوم دارند؟‬

‫الف) نیروی وزن و فشار یخ هر دو لنگر مقاوم دارند‬

‫ب) نیروی هیدرودینامیک مخزن لنگر محرک و نیروی هیدرواستاتیک لنگر مقاوم دارد‬
‫ج) نیروی اصطكاک کف لنگر مقاوم است و نیروی امواج لنگر محرک دارد‬
‫د) نیروی رسوب مخزن لنگر محرک و نیروی وزن لنگر مقاوم دارد‬
‫‪ -9‬چرا وجه باالدست سدهای بتنی وزنی را اندکی شیب دار میکنند؟‬
‫الف) برای کاهش فشار هیدرواستاتیک مخزن‬
‫ب) برای افزایش ضریب اطمینان در برابر هر دو عامل لغزش و واژگونی‬
‫ج) برای افزایش نیروی هیدرودینامیک مخزن‬
‫د) برای کاهش حجم رسوب‬
‫‪ -6‬کدام عبارت در مورد فشار هیدرودینامیكی ناشی از فشار آب مخزن در سدهای بتنی صحیح است؟‬

‫الف) توزیع آن در ارتفاع سد غیرخطی است‬

‫ب) محل اثر برآیند آن پایینتر از محل اثر برآیند نیروی هیدرواستاتیكی است‬
‫ج) مقدار دقیق آن مستقل از فرکانس ارتعاش است‬
‫د) برای سدهای خاکی مقدار بیشتری نسبت به سدهای بتنی داد‬
 ‫فصل دهم‪:‬‬

‫تحليل پایداري شيروانیها در سدهاي خاكی‬

‫‪ -3-31‬مقدمه‬
‫در ف صل اول انواع سدهای خاکی معرفی گردید‪ .‬همچنین در مقدمة ف صل هفتم عناوین تحلیلهای‬
‫مختلفی که برای طراحی ایمن یک سد خاکی باید انجام شود‪ ،‬بیان گردید‪ .‬در بین تحلیلهای ذکر‬
‫شده‪ ،‬ارزیابی پایداری شیروانیها نقش تعیینکنندهای در طراحی بدنة سد خواهد دا شت‪ .‬در این‬
‫فصل دربارة روشهای مختلف محاسبة ضریب اطمینان پایداری شیروانی سدهای خاکی و سنگریز‬
‫بحث میشییود‪ .‬در پایان فصییل چندین مثال کاربردی از تحلیل سییدهای خاکی به روش دسییتی و‬
‫همچنین با استفاده از نرمافزارهای موجود ارائهشده است‪.‬‬
‫‪۰13‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -2-31‬روشهاي مختلف تحليل پایداري‬
‫یكی از متداولترین روشهای ارزیابی و تحلیل پایداری شیروانیهای خاکی‪ ،‬استفاده از روش تعادل‬
‫حدی است‪ .‬در این روش ابتدا یک تودة لغزشی فرضی در نظر گرفته میشود سپس با حل معادالت‬
‫تعادل نیروی مقاوم و محرک محاسبه و بر همین مبنا ضریب اطمینان تودة مفروض در مقابل لغزش‬
‫تعیین میگردد‪ .‬برای حل معادالت تعادل و محاسبة ضریب اطمینان پایداری روشهای مختلفی‬
‫وجود دارد که در حالت کلی به دو گروه قابل تقسیمبندی است‪:‬‬

‫الف‪ -‬روش توده‪ :‬در این روش کل تودة خاک واقع در باالی سطح لغزش بهصورت یک‬
‫جسم صلب واحد در نظر گرفته شده و معادالت تعادل نیرو و لنگر برای آن نوشته میشود‪ .‬از این‬
‫روش زمانی استفاده میشود که کل توده خاک بهصورت همگن باشد‪ .‬روش تحلیل شیبهای‬
‫نامحدود‪ ،3‬روش سطح لغزش صفحهای‪ ۰‬و همچنین روش سوئدی‪ 1‬بر این اساس استوار هستند‪.‬‬

‫ب‪ -‬روش قطعات‪ :‬در این روش تودة خاک باالی سطح لغزش به تعدادی قطعة قائم تقسیم‬
‫شده و با درنظر گرفتن نیروی بین قطعات و برخی فرضیات سادهکننده‪ ،‬معادالت تعادل برای هریک‬
‫از قطعات بهصورت جداگانه نوشته میشود‪ .‬با حل این معادالت‪ ،‬ضریب اطمینان کل تودة خاک در‬
‫مقابل لغزش نیز محاسبه میشود‪ .‬این روش قادر است ناهمگنی خاک و همچنین تأثیرات وجود آب‬
‫در خاک را در محاسبات منظور نماید‪ .‬روشهایی نظیر روش ساده شدة بیشا ‪ ، 9‬اسپنسر‪، 9‬‬
‫مورگنسترن ‪ -‬پرایس‪ 6‬و برخی دیگر از روشهای تحلیل پایداری از این روش برای ارزیابی پایداری‬
‫شیروانیها بهره میگیرند‪.‬‬

‫توسط )‪Fellenius (1936‬‬ ‫ایدة تقسیم یک توده لغزشی فرضی به تعدادی قطعة قائم اولین بار‬
‫استفاده شد و پسازآن بهسرعت در میان محققان مورد استقبال قرار گرفت‪ .‬هماکنون روشهای‬
‫متعددی بر اساس ایدة قطعات در منابع علمی ارائهشده است و درواقع راه حل اساسی تحلیل پایداری‬
‫شیبها بر اساس تعادل حدی بهکارگیری روش قطعات است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪infinite slope method‬‬
‫‪2‬‬
‫‪planar surfacemethod‬‬
‫‪3‬‬
‫‪swedish method‬‬
‫‪4‬‬
‫‪bishop‬‬
‫‪5‬‬
‫‪spencer‬‬
‫‪6‬‬
‫‪morgenstern and price‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰1۰‬‬
‫در روش قطعات در ابتدا صرفاً از سطوح گسیختگی دایرهای استفاده میشد و از نیروی بین‬
‫قطعات (نیروهای فشاری و برشی) صرفنظر میشد‪ .‬با توسعه این روشها در حال حاضر شكل‬
‫این سطوح بهصورت اسپیرال لگاریتمی یا شكلهای اختیاری دیگر در نظر گرفته شده و نیروهای‬
‫موجود بین قطعات نیز در محاسبه ضریب اطمینان پایداری موردتوجه واقع میشود‪ .‬بدین ترتیب‬
‫تعادل یک قطعه تابع ارضا شرایط زیر میباشد‪:‬‬

‫‪ .3‬تعادل نیرو در جهت قائم‬

‫‪ .۰‬تعادل نیرو در جهت افقی‬

‫‪ .1‬تعادل لنگر حول هر نقطة مورد بررسی‬

‫در شكل (‪ )3-39‬نحوة تقسیم تودة لغزشی فرضی به قطعات قائم‪ ،‬نیروهای موجود بین قطعات‬
‫و فرضیات روشهای مختلف موجود در این زمینه نشان دادهشده است‪ .‬برخی از شیوههای موجود‬
‫برای تحلیل پایداری (نظیر روشهای اسپنسر و مورگنسترن‪ -‬پرایس) ضریب اطمینان را بر اساس‬
‫ارضا هر سه شرط باال به دست میدهند‪ .‬بااینحال برخی دیگر از روشها (ازجمله روشهای بیشاب‬
‫ساده شده) صرفاً یک یا دو شرط از شرایط مذکور را ارضا مینمایند‪ .‬الزم به ذکر است که برای‬
‫انتخاب شیوة مناسب تحلیل ممكن است هندسة شیب‪ ،‬خصوصیات خاک و اهداف موردنظر از‬
‫تحلیل نیز مؤثر باشند‪.‬‬

‫درهرصورت روش قطعات در مقایسه با روش توده از جامعیت و عمومیت بیشتری در تحلیل‬
‫و ارزیابی پایداری شیبها برخوردار بوده و کاربرد بیشتری یافته است‪ .‬قابل ذکر است که برای‬
‫تحلیل شیروانیها قطعات در جهت قائم در نظر گرفته میشوند‪ ،‬بااینحال در سالهای اخیر روش‬
‫‪(Nouri et‬‬ ‫قطعات افقی هم برای تحلیل شیروانیهای خاک مسلح توسط محققان توسعه یافته است‬
‫)‪.al., 2007; Ghanbari and Ahmadabadi, 2010‬‬
‫‪۰11‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫صرف نظر از نیروهای بین‬ ‫صرف نظر از نیروهای قائم‬ ‫نیروهای بین قطعات کامالً در‬
‫قطعات (روش اولیه قطعات)‬ ‫بین قطعات‬ ‫نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫شكل ‪ -3-39‬تقسیم یک توده لغزش به قطعات قائم و شیوههای مختلف در نظر گرفتن نیروی بین قطعات‬

‫‪ -1-31‬تعریف ضریب اطمينان‬

‫معیار اصییلی در تحلیل و ارزیابی پایداری شیییروانیهای خاکی برآورد ضییریب اطمینان حداقل و‬
‫مقای سة آن با مقادیر مجاز میبا شد‪ .‬بهطورکلی سه تعریف م شخص برای ضریب اطمینان وجود‬
‫دارد‪:‬‬

‫الف) نسبت مقاومت برشی خاک به تنش برشی بسیج شده (موجود) در طول سطح لغزش‪:‬‬

‫‪SF   Si li /  i li‬‬ ‫(‪)3-39‬‬

‫ب) نسبت نیرویهای مقاوم به نیروهای محرک‪:‬‬

‫‪SF   Fr /  Fd‬‬ ‫(‪)۰-39‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰19‬‬
‫ج) نسبت لنگرهای مقاوم به لنگرهای محرک‪:‬‬

‫‪SF   M r /  M d‬‬ ‫(‪)1-39‬‬

‫در این روابط‪:‬‬

‫ضریب اطمینان توده خاک در برابر لغزش‬‫‪SF‬‬
‫‪  i‬تنش برشی بسیج شدة خاک در قطعة ‪ i‬از سطح لغزش مورد بررسی‬
‫مقاومت برشی در قطعة ‪ i‬از سطح لغزش مورد بررسی‬ ‫‪Si‬‬
‫طول قطعة ‪ i‬از سطح لغزش مورد بررسی‬ ‫‪li‬‬
‫جمع نیروی مقاوم در طول سطح لغزش‬ ‫‪Fr‬‬
‫جمع نیروی محرک در طول سطح لغزش‬ ‫‪Fd‬‬
‫لنگر مقاوم‬ ‫‪Mr‬‬
‫لنگر محرک‬ ‫‪Md‬‬

‫رابطة (‪ )3-39‬تعریف بنیادی ضریب اطمینان در مكانیک خاک و مسائل پایداری شیروانی‬
‫است و استفاده از تعاریف (‪ )۰-39‬و (‪ )1-39‬در روشهای مختلف تحلیل پایداری درواقع به نوعی‬
‫سادهسازی کاربرد رابطة (‪ )3-39‬میباشند‪.‬‬

‫هریک از روشهای تحلیل پایداری با توجه به مفروضات خود یكی از تعاریف یا هردوی‬
‫آنها (ب و ج) را برای محاسبة ضریب اطمینان لحاظ میکند‪ .‬در تحلیل پایداری یک شیب‪ ،‬تودهای‬
‫که در میان تمامی تودههای تحت بررسی‪ ،‬کمترین ضریب اطمینان را داراست بهعنوان «تودة‬
‫گسیختگی بحرانی» شناخته میشود و ضریب اطمینان آن بهعنوان ضریب اطمینان پایداری آن شیب‬
‫در برابر لغزش تلقی میگردد‪ .‬شكل (‪ )۰-39‬شمایی از نحوة تعریف ضریب اطمینان را در حاالت‬
‫مختلف نشان میدهد‪.‬‬
‫‪۰19‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل ‪ -۰-39‬تعاریف مختلف ضریب اطمینان‬

‫‪ -4-31‬انواع روشهاي تعادل حدي‬

‫‪ -3-4-31‬شيبهاي نامحدود‪:‬‬
‫این روش برای تحلیل شیروانیهایی با طول نامحدود کاربرد دارد‪ .‬بهعبارتدیگر اگر ضخامت گوه‬
‫در برابر طول سطح گسیختگی قابل صرفنظر باشد‪ ،‬میتوان آن را بهعنوان یک شیب نامحدود مورد‬
‫تحلیل قرار داد‪ .‬در این روش صفحة گسیختگی یا لغزش به موازات شیب درنظر گرفته شده و مقادیر‬
‫نیروها در تمام صفحات عمودی (نظیر صفحات نشان دادهشده در شكل ‪ )1-39‬مقادیر یكسانی‬
‫خواهند داشت‪ .‬بدین ترتیب معادالت تعادل نیروهای افقی و قائم‪ ،‬تنها برای یک طول واحد از این‬
‫شیب نوشته میشود‪ .‬اصلیترین اشكال این روش آن است که در آن از اثر وضعیت هندسی شیب‬
‫در باال و پایین آن صرفنظر‪ ،‬و خاک‪ ،‬همگن درنظر گرفته شده است‪ .‬بااینحال این روش برای‬
‫شیبهایی که از ارتفاع و طول زیادی برخوردارند و خاک نیز در محدودة سطح لغزش الیهبندی‬
‫مشخصی ندارد‪ ،‬جوابهای نسبتاً دقیقی به دست میدهد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰16‬‬

‫شكل ‪ -1-39‬نیروهای وارد بر یک شیب نامحدود‬

‫)‪ Budhu (2011‬نشان داده است که برای حالتی که تحلیل تنش مؤثر مورد نظر باشد و از اثر‬
‫چسبندگی هم صرف نظر شده باشد‪ ،‬ضریب اطمینان پایداری شیب از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪tan ′‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫(‪)9-39‬‬
‫𝑠‪tan ‬‬

‫𝑠‪ ‬زاویة شیب است و در شكل (‪ )1-39‬موقعیت آن نمایش دادهشده است‪ .‬همچنین در حالت‬
‫زهكشی نشده (تحلیل تنش کل) ضریب اطمینان از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫𝑢𝑐‪2‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫(‪)9-39‬‬
‫) 𝑠‪𝑧 sin(2‬‬

‫از سوی دیگر )‪ Duncan and Wright (2005‬نشان دادهاند که اگر تحلیل با فرض وجود هر‬
‫دو پارامتر چسبندگی و زاویه اصطكاک داخلی انجام شود‪ ،‬ضریب اطمینان از روابط زیر به دست‬
‫خواهد آمد‪:‬‬
‫‪𝑐+(𝑧 cos2 𝑠 )tan ‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫در حالت تنش کل‪:‬‬ ‫(‪)6-39‬‬
‫𝑠‪𝑧 (cos 𝑠 )𝑠𝑖𝑛 ‬‬

‫‪𝑐 ′ +{(𝑧 cos2 𝑠 )−u}tan ′‬‬

‫= 𝑠𝐹‬ ‫در حالت تنش مؤثر‪:‬‬ ‫(‪)0-39‬‬
‫𝑠‪𝑧 (cos 𝑠 )𝑠𝑖𝑛 ‬‬
‫‪۰10‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -2-4-31‬روش دایرۀ سوئدي (‪:) =0‬‬

‫این روش یكی از قدیمیترین روشهای برآورد ضریب اطمینان پایداری شیبهاست‪ .‬در این روش‬
‫سطوح لغزش بهصورت دایرهای شكل و مصالح مورد بررسی فاقد زاویة اصطكاک داخلی فرض‬
‫میشوند (شكل ‪ .)9-39‬بدین ترتیب با نوشتن یک معادله تعادل لنگر حول مرکز دایره‪ ،‬ضریب‬
‫اطمینان توده خاک در مقابل لغزش به دست میآید‪ .‬در شكل (‪ )9-39‬رابطة ضریب اطمینان در چهار‬
‫حالت مختلف بر اساس روش دایرة لغزش سوئدی ارائهشده است‪.‬‬

‫رابط ضریب اطمينان‬ ‫شکل شماتيک‬ ‫حالت تحليل‬

‫تحلیل زهكشی‬
‫نشده‬
‫‪𝑐𝑢 𝑅 ‬‬
‫‪2‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫(خاک اشباع‪ ،‬بدون‬ ‫الف‬
‫𝑑𝑊‬
‫آب در جلوی‬
‫شیروانی)‬
‫تحلیل زهكشی‬
‫نشده‬
‫‪𝑐𝑢 𝑅 ‬‬‫‪2‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫(بخشی از خاک‬ ‫ب‬
‫‪𝑊𝑑 + 𝑊 ′ 𝑑 ′‬‬
‫اشباع‪ ،‬با آب در‬
‫جلوی شیروانی)‬

‫حالت (ب) با‬

‫‪𝑐𝑢 𝑅2 ‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫فرض تخلیه سریع‬ ‫ج‬
‫‪𝑊𝑑 + 𝑊𝑠𝑎𝑡 𝑑 ′‬‬
‫مخزن سد‬

‫حالت (الف) با‬

‫𝑐‪𝑐𝑢 𝑅2 ‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫درنظرگیری ترک‬ ‫د‬
‫) 𝑐𝑦( ‪𝑊𝑑 + 0.5𝑤 𝑧𝑐 2‬‬
‫کششی پُر از آب‬

‫شكل ‪ -9-39‬نیروهای وارد بر یک سطح لغزش دایرهای در روش سوئدی (‪)=0‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰19‬‬
‫‪ -1-4-31‬روش سطح لغزش صفحهاي‪:‬‬

‫این روش عموماً در مورد شیروانیهایی به کار میرود که در آن وجود یکالیه خاک با ضخامت کم‬
‫و با خصوصیات مقاومتی ضعیف نسبت به سایر الیهها باعث بروز لغزش در شیب میشود‪ .‬سطح‬
‫لغزش در این روش بهصورت صفحهای در نظر گرفته شده و ضریب اطمینان با استفاده از حل‬
‫معادالت تعادل‪ ،‬برای نیروهای وارد بر آن محاسبه میشود‪ .‬شكل (‪ )9-39‬نمایی از فرضیات این‬
‫روش را نشان میدهد‪.‬‬

‫شكل ‪ -9-39‬نیروهای وارد بر یک سطح لغزش صفحهای‬

‫‪ -4-4-31‬روش چندگوهاي‪:‬‬

‫در این روش هندسة سطوح لغزش فرضی بهصورت یک مسیر چند خطی در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫بدین ترتیب نیروهای وارده بر هر بلوک از این توده لغزش‪ ،‬نظیر آنچه در شكل (‪ )6-39‬دیده‬
‫میشود‪ ،‬ترسیم و با نوشتن معادالت تعادل برای هر بلوک ضریب اطمینان پایداری شیب محاسبه‬
‫میگردد‪ .‬در حالتی که گوه بهصورت دو خطی در نظر گرفته شود معموالً ناحیة مقاوم پاییندست‬
‫وجود ندارد‪ .‬تفاوت این روش با روش قطعات که در بخش بعدی بیانشده آن است که در روش‬
‫قطعات‪ ،‬معموالً باریكهها عمودی هستند و عرض یكسانی دارند‪ ،‬ولی در اینجا میتوانند قائم نباشند‬
‫و عرضهای متفاوت هم داشته باشند‪ .‬در هر حال هر دو روش در اساس یكی هستند‪.‬‬
‫‪۰13‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل ‪ -6-39‬تجزیة تودة گسیخته شده به بلوکهای مختلف و نیروهای وارد بر بلوک اول‬

‫‪ -5-4-31‬روشهاي مبتنی بر قطعات قائم‬

‫تاکنون بیش از ‪ 99‬روش مبتنی بر تقسیم گوه گسیختگی به قطعات قائم ارائهشده است که بر اساس‬
‫آنها می توان ضریب اطمینان پایداری شیب را با دقت مناسبی به دست آورد‪ .‬در ادامه چند روش‬
‫اصلی در این دسته معرفی میگردد‪.‬‬

‫الف) روش اولية قطعات‪ : 3‬روش اولیة قطعات یا روش فلینیوس بهعنوانیكی از ابتداییترین‬
‫روشهای تحلیل پایداری شیب با استفاده از روش قطعات محسوب میگردد‪ .‬در این روش با انتخاب‬
‫سطح لغزش دایرهای و تقسیم تودة لغزشی به قطعات قائم و با صرفنظر از نیروهای بین قطعهای‪،‬‬
‫معادالت تعادل تنها برای لنگر نوشته شده و ضریب اطمینان پایداری بر همین اساس به دست میآید‬
‫(شكل ‪ .)3-39‬روش فلینیوس که از اولین روشهای ارائهشده برای تحلیل پایداری شیبهاست‪،‬‬
‫دقت بسیار پایینی در محاسبه ضریب اطمینان دارد و نهتنها برای تحلیلهای شبهاستاتیكی بلكه برای‬
‫تحلیل پایداری استاتیكی سدهای خاکی نیز توصیه نمیگردد‪ Duncan and Wright (2005) .‬نشان‬

‫‪1‬‬
‫‪ordinary method of slice‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫داده است که بر اساس راهكار روش اولیه قطعات ضریب اطمینان پایداری شیب در حالت زهكشی‬
‫شده از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬
‫} ‪∑{𝑐 ′ 𝑙+(𝑊 𝑐𝑜𝑠 −𝑢(𝑙)𝑐𝑜𝑠2 )𝑡𝑎𝑛′‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫‪∑ 𝑊 sin ‬‬
‫(‪)9-39‬‬

‫ساده شده محاسبة ضریب اطمینان صرفاً برای‬ ‫ب) روش بيشاپ ساده شده‪ :3‬در روش بیشا‬
‫سطوح لغزش دایرهای و با نوشتن معادالت تعادل نیرو در جهت قائم برای هر قطعه و همچنین‬
‫تعادل لنگر حول مرکز دایره برای مجموعه قطعات صورت میپذیرد‪ .‬در این روش از نیروی برشی‬
‫بین قطعات صرف نظر میشود‪ ،‬بنابراین نیروی بین قطعات فقط بهصورت عمود بر سطح بین قطعات‬
‫(بهصورت افقی) در نظر گرفته میشود (شكل ‪ .)3-39‬نتایج این روش برای تحلیل شبهاستاتیكی‬
‫ساده شده سطوح‬ ‫بیش از نتایج تحلیل استاتیكی با خطا مواجه میباشد‪ .‬عالوه بر این روش بیشا‬
‫گسیختگی را صرفاً بهصورت دایرهای در نظر میگیرد و توانایی تحلیل سایر اشكال را ندارد‪.‬‬

‫روش بیشا ساده شده برای خاکهای چسبنده‪ ،‬اصطكاکی و چسبنده اصطكاکی به کار میآید‪.‬‬
‫نتایج مطالعات برخی محققان (‪ )Duncan and Wright, 1980‬نشان میدهد که این روش در تحلیل‬
‫استاتیكی از دقت قابلقبولی برخوردار است‪ .‬همچنین )‪ Wright et al. (1973‬نشان داده است که‬
‫ساده شده در شرایط استاتیكی فقط در حدود ‪ 9‬درصد با‬ ‫ضریب اطمینان حاصل از روش بیشا‬
‫نتایج تحلیل انجامشده به روش اجزای محدود اختالف دارد‪.‬‬

‫ج) روش جانبو‪ :2‬در این روش ضریب اطمینان پایداری شیب صرفاً بر مبنای تعادل نیروها‬
‫در دو جهت افقی و قائم محاسبهشده و معادلة لنگر تنها در محاسبة رابطة نیروهای قائم و افقی بین‬
‫قطعات به کار گرفته میشود‪ .‬همانگونه که در شكل (‪ )0-39‬نشان دادهشده‪ ،‬این روش برای روش‬
‫سطوح لغزش غیردایرهای نیز قابلاستفاده است‪ .‬همچنین در این روش نیروهای نرمال و برشی بین‬
‫قطعات در محاسبه وارد خواهند شد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪simplified bishop procedure‬‬
‫‪2‬‬
‫‪janbu’smethod‬‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)0-39‬نیروهای وارده بر یک قطعه قائم در روش جانبو‬

‫)‪ Budhu (2011‬نشان داده است که برای یک تحلیل تنش مؤثر‪ ،‬با صرفنظر از ‪ 𝑐 ′‬میتوان‬
‫ضریب اطمینان روش جانبو را از رابطة زیر به دست آورد‪:‬‬

‫(‪)3-39‬‬

‫که در آن 𝑗𝑚 از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫(‪)39-39‬‬

‫و 𝑢𝑟 ضریب فشار آب حفرهای است که برای هر قطعه از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫(‪)33-39‬‬

‫همچنین برای شرایط زهكشی نشده‪ ،‬مطابق روش جانبو میتوان از رابطة زیر ضریب اطمینان‬
‫پایداری شیب را محاسبه کرد‪.‬‬

‫(‪)3۰-39‬‬

‫در روابط باال ‪ f0‬ضریب تأثیر نیروی بین قطعات است که برای دو تحلیل تنش کل (‪ )TSA‬و‬
‫تنش مؤثر (‪ )ESA‬از شكل (‪ )9-39‬به دست میآید‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9۰‬‬

‫شكل (‪ :)9-39‬روش برآورد ضریب اصالح جانبو در تحلیل تنش کل و تحلیل تنش مؤثر‬

‫د) روش اسپنسر‪ :3‬در روش اسپنسر‪ ،‬همة نیروهای بین قطعات‪ ،‬تحت یک زاویة مشخص با‬
‫محور افقی با یكدیگر موازی فرض میشوند‪ .‬مقدار این زاویه و محل اثر نیروی برآیند بین قطعات‬
‫بهعنوان دو مجهول از حل دستگاه معادالت تعادل به دست میآید‪ .‬همچنین در این روش نیروهای‬
‫عمود بر کف هر قطعه در جهت عمود بر سطح و در وسط قطعه در نظر گرفته میشود‪ .‬درصورتیکه‬
‫تعداد قطعات بهاندازه کافی زیاد باشد‪ ،‬این فرض تغییر چندانی درنتیجة نهایی ایجاد نمیکند‪ .‬از‬
‫سوی دیگر در روش اسپنسر امكان در نظر گیری مولفة شبهاستاتیكی نیروی زلزله و نیز سطوح‬
‫لغزشی غیر دایرهای وجود دارد‪ .‬بدین ترتیب در این روش‪ ،‬تعادل نیروها در جهت افقی و قائم و‬
‫همچنین تعادل لنگرها حول هر نقطه دلخواه ارضا میگردد‪.‬‬

‫روش اسپنسر یک راه حل کامل برای تحلیل پایداری شیبها به روش تعادل حدی است و در‬
‫بسیاری از دستورالعملهای طراحی موردتوجه واقعشده است‪ .‬بااینحال ازآنجا که برای حل آن باید‬
‫از شیوة سعی و خطا برای دستیابی به جواب نهایی استفاده گردد‪ ،‬الزاماً باید نرمافزارهای کامپیوتری‬
‫به کار گرفته شود و حل دستی آن بسیار دشوار و تقریبا غیرممكن است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪spencer’s method‬‬
‫‪۰91‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫ه) روش مرگنسترن و پرایس‪ :3‬کلیات روش مرگنسترن و پرایس مشابه روش اسپنسر است‪.‬‬
‫با این تفاوت که در این روش زاویة نیروی برآیند بین قطعات نسبت به افق‪ ،‬بهصورت ضریبی از‬
‫یک تابع فرضی در نظر گرفته شده که این ضریب بهعنوان یک مجهول در معادالت تعادل وارد‬
‫میشود‪ .‬این روش بعدها توسط )‪ (Chen and Morgenstern, 1983‬با تغییرات اندکی مورد اصالح‬
‫قرار گرفت‪.‬‬

‫‪ -5-31‬انتخاب روش مناسب تحليل‬

‫انتخاب روش مناسب برای تحلیل پایداری یک شیروانی خاکی اصوالً تابع اهداف موردنظر و‬
‫ابزارهای در دسترس میباشد‪ .‬برخی از این روشها برای تحلیلهای دستی و اولیه و کنترل صحت‬
‫تحلیلهای کامپیوتری مناسب هستند‪ .‬برخی دیگر برای تحلیل مكانیزم گوهای برتری دارند و گروهی‬
‫از این تحلیلها با توجه به پیچیدگیها و تحلیلهای متعدد و زمانبری که نیاز دارند‪ ،‬تنها در قالب‬
‫نرمافزارهای کامپیوتری کاربرد دارند‪.‬‬

‫آنچه در انتخاب روش مناسب برای تحلیل پایداری شیب اهمیت دارد آن است که روش‬
‫مورداستفاده از دقت کافی برخوردار باشد‪ .‬در همین راستا هر چه معادالت بیشتری در تحلیل به کار‬
‫برده شود‪ ،‬نتایج دقیقتر خواهد بود‪ .‬همچنین هرچه نیروهای بین قطعات با دقت بیشتری در تحلیل‬
‫منظور شوند‪ ،‬دقت محاسبات بیشتر است‪ .‬در تحلیل شبهاستاتیک‪ ،‬مهم آن است که روش منتخب به‬
‫خوبی نیروی بین قطعات را موردتوجه قرار داده باشد‪ .‬بدیهی است روشهایی که از نیروهای بین‬
‫قطعات صرفنظر میکنند شرایط مناسبی برای تحلیل شبهاستاتیكی ندارند‪ .‬جدول (‪ )3-39‬مبانی و‬
‫فرضیات و جدول (‪ )۰-39‬قابلیت و محدودیتهای هریک از روشهای فوق را بهاختصار نشان‬
‫میدهد‪ .‬چنان که در این جداول مشخص است در میان روشهایی که کلیه معادالت تعادل نیروها و‬
‫لنگر را ارضا میکنند‪ ،‬دو روش مرگنسترن – پرایس و اسپنسر توجه مناسبی به نیروی بین قطعات‪،‬‬
‫محل اثر آنها و زاویة برایند آنها با افق داشتهاند و برای تحلیلهای شبهاستاتیک مناسبتر هستند‪.‬‬

‫در تحلیلهای پایداری الزم است شكل سطوح لغزش محتمل بهطور ویژه موردتوجه قرار‬
‫گیرد‪ .‬بدین معنا که در مدلسازی عددی عالوه بر سطوح لغزشی که در نرمافزارها (عمدتاً بهصورت‬

‫‪1‬‬
‫‪morgenstern and price method‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫دایرهای) در نظرگرفته میشود‪ ،‬سایر اشكال سطوح گسیختگی محتمل ازجمله گوهای‪ ،‬صفحهای یا‬
‫نامشخص نیز در محاسبة ضریب اطمینان پایداری لحاظ گردد‪ .‬این مسئله بهویژه در مواردی که‬
‫الیههای ضعیف یا با قابلیت روانگرایی در پی (یا احتماالً بدنة سد) وجود داشته باشد‪ ،‬حائز اهمیت‬
‫خواهد بود‪ .‬در حل اینگونه مسائل‪ ،‬چنانکه جدول (‪ )۰-39‬نشان میدهد روشهای مرگنسترن –‬
‫پرایس و اسپنسر به دلیل عدم محدودیت در شكل سطوح لغزش‪ ،‬نسبت به سایر روشهای موجود‬
‫برتری دارند‪.‬‬

‫جدول ‪ -3-39‬مقایسة فرضیات روشهای مختلف تعادل حدی برای محاسبة ضریب اطمینان با استفاده از‬
‫معادالت تعادل‬
‫تعادل نيرو‬
‫نيروي برشی‬ ‫نيروي نرمال‬ ‫روشهاي مختلف‬
‫زاویه نيروي برآیند بين قطعهاي‬ ‫تعادل لنگر‬
‫بين قطعات‬ ‫بين قطعات‬ ‫قائم‬ ‫افقی‬
‫تعادل حدي‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫شیب نامحدود‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫دایره سوئدی‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫لغزش صفحهای‬
‫بین صفر تا ‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫گوهای‬
‫‪-‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫روش اولیه قطعات‬
‫روش سوئدی‬
‫به موازات سطح شیب‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫اصالحشده‬
‫صفر‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫ساده شده‬ ‫بیشا‬
‫متغیر‪ :‬بر اساس تعادل‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫روش عمومی جانبو‬
‫لنگر قطعه‬
‫ثابت‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫اسپنسر‬
‫متغیر‪ :‬بهصورت تابع‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫مرگنسترن و پرایس‬
‫فرضی‬
‫‪۰99‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫جدول ‪ -۰-39‬مقایسة ویژگیهای روشهای مختلف تعادل حدی‬
‫اسپنسر‬
‫عمومی‬ ‫بیشا‬ ‫روش اولیه‬ ‫لغزش‬ ‫دایره‬ ‫شیب‬
‫مرگنسترن و‬ ‫گوهای‬
‫جانبو‬ ‫اصالحشده‬ ‫قطعات‬ ‫صفحهای‬ ‫نامحدود سوئدی‬
‫پرایس‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫دقت‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫صفحه لغزش موازی شیب‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫صفحه لغزش دایرهای‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫مكانیزم لغزش گوهای‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫صفحه لغزش غیر دایرهای‬
‫×‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫مناسب برای تحلیل دستی‬
‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫مناسب برای تحلیل شبهاستاتیكی‬

‫‪ -6-31‬حالتهاي مختلف تحليل پایداري‬

‫بهطورکلی مراحل بحرانی در ارزیابی پایداری سدهای خاکی و سنگریز را میتوان بهصورت زیر بیان‬
‫نمود‪:‬‬

‫‪ ‬پایان مرحلة ساخت (استاتیكی و شبهاستاتیكی)‬

‫‪ ‬آبگیری اولیة مخزن سد‬
‫‪ ‬تراوش پایدار سد (مخزن پر و نیمهپر) (استاتیكی و شبهاستاتیكی)‬
‫‪ ‬تخلیة سریع مخزن سد‬

‫ارزیابی پایداری سد در شرایط استاتیكی برای تمامی حاالت الزامی است‪ .‬بااینحال در‬
‫نظرگرفتن وقوع زلزله در تمامی حاالت فوق ضرورتی ندارد؛ هرچند بسته به ویژگیهای یک سد‬
‫خاص ممكن است ضرورت یابد‪ .‬در ادامه ضرورت درنظرگیری نیروی زلزله در هر یک از شرایط‬
‫مذکور بحث میشود‪.‬‬

‫ارزیابی پایداری لرزهای سدها در مرحلة پایان ساخت الزامی است‪ .‬ازآنجا که زمان این دوره‬
‫از عمر سد نسبتاً کوتاه میباشد‪ ،‬احتمال وقوع زلزله طرح در آن اندک است‪ .‬لذا میتوان زلزلههای‬
‫خفیفتر با دورة بازگشت کوتاهتر را مالک طراحی قرار داد یا ضریب اطمینان کمتری را قابلقبول‬
‫دانست‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰96‬‬
‫بررسی پایداری لرزهای در مرحلة آبگیری اولیه‪ ،‬برای همة سدها ضرورت ندارد‪ .‬بااینحال اگر‬
‫زمان آبگیری اولیه قابل توجه باشد‪ ،‬توصیه میشود پایداری لرزهای سد در این مرحله نیز موردتوجه‬
‫قرار گیرد‪ .‬در این صورت میتوان زلزلههای خفیفتر (با دورة بازگشتی متناسب با مدتزمان‬
‫آبگیری) را برای طراحی سد در نظر گرفت و یا ضریب اطمینان کمتری را پذیرفت‪ .‬از سوی دیگر‬
‫مرحلة تراوش پایدار تقریبا بخش قابلتوجهی از طول عمر یک سد را تشكیل میدهد‪ .‬لذا ضروری‬
‫است پایداری لرزهای سد در شرایط تراوش پایدار در ترازهای مختلف مخزن‪ ،‬بررسی و تأمین گردد‪.‬‬

‫تخلیه سریع مخزن در طول عمر یک سد مخزنی ممكن است به ندرت و در زمان اندکی اتفاق‬
‫بیفتد‪ .‬بنابراین همزمانی این شرایط با وقوع زلزله بسیار دور از انتظار است‪ .‬بااینحال در سدهای‬
‫تلمبهای‪-‬ذخیرهای و یا بهطورکلی در سدهایی که سطح آب بهطور مداوم و به شدت در نوسان است‪،‬‬
‫چون این وضعیت شرایط عملكردی و بهرهبرداری سد محسوب میشود‪ ،‬الزم است پایداری لرزهای‬
‫سد در شرایط تخلیه سریع مخزن‪ ،‬موردتوجه قرار گیرد‪.‬‬

‫‪ -7-31‬انتخاب نوع تحليل‬

‫خاکهای اشباع محیطی دو فازی هستند که در آن خاک و آب‪ ،‬با توجه به خصوصیات رفتاری‬
‫متفاوت‪ ،‬تحت تنشهای متفاوتی قرار میگیرند؛ هرچند به واسطة اندرکنش بین خاک و آب‪ ،‬شرایط‬
‫تنش هریک بر دیگری تأثیر میگذارد‪.‬‬

‫با توجه به اینکه در روشهای ارزیابی پایداری شیب‪ ،‬ضریب اطمینان‪ ،‬تابع تنشها و نیروهای‬
‫داخلی خاک‪ ،‬فشار آب و خصوصیات مقاومتی خاک میباشد‪ ،‬در یک تحلیل پایداری لرزهای صحیح‪،‬‬
‫باید رویكرد تحلیلی متناسب با شرایط واقعی زهكشی در بخشهای مختلف بدنه و پی سد اتخاذ‬
‫گردد‪.‬‬

‫دو رویكرد «تحلیل تنش کل‪ » 3‬و «تحلیل تنش مؤثر‪ » ۰‬برای بررسی پایداری تودههای خاکی‬
‫اشباع وجود دارد‪ .‬در رویكرد تحلیل تنش کل‪ ،‬محیط خاک اشباع بهصورت تک فازی در تحلیل‬
‫منظور شده و فشار آب حفرهای اضافی در تحلیل لحاظ نمیگردد‪ .‬در تحلیل تنش مؤثر‪ ،‬محیطهای‬

‫‪1‬‬
‫‪total stress analysis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪effective stress analysis‬‬
‫‪۰90‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫جامد و سیال بهصورت مجزا‪ ،‬هر یک با مشخصات رفتار مربوط به خود‪ ،‬و با در نظر گرفتن اثر‬
‫متقابل خاک و آب بر همدیگر‪ ،‬مدلسازی و تحلیل میگردد‪ .‬امكان استفاده از هریک از روشهای‬
‫فوق‪ ،‬ارتباط مستقیم با امكان تخمین مناسب فشار آب حفرهای اضافی‪ ،‬در بدنه و پی سد دارد‪.‬‬

‫برای نواحی خشک مانند پوستة پاییندست ‪ ،‬به علت عدم وجود آب و فشار منفذی‪ ،‬عمالً شرایط‬
‫زهكشیشده است و تحلیل تنش کل معادل تحلیل تنش مؤثر خواهد بود‪ .‬در مصالح اشباع با قابلیت‬
‫زهكشی آزاد‪ ،‬فشار آب حفرهای در زلزله معادل فشار آب حفرهای در شرایط استاتیكی است‪.‬‬
‫ازآنجاکه مقادیر فشار آب حفرهای استاتیكی به سهولت قابل محاسبه است‪ ،‬میتوان از تحلیل تنش‬
‫مؤثر برای این مصالح استفاده کرد‪ .‬بااینوجود تحلیل تنش کل (معادل تنش مؤثر) نیز برای این‬
‫مصالح قابلاستفاده است‪.‬‬

‫در طول زلزله‪ ،‬مقداری فشار آب حفرهای اضافی در مصالح اشباع بدنة سد و پی‪ ،‬در اثر اعمال‬
‫تنشها و کرنشهای دینامیكی ناشی از زلزله تولید میگردد‪ .‬با توجه به شرایط زهكشی‪ ،‬فشار آب‬
‫حفرهای اضافی به تدریج زایل میشود‪ .‬فرآیند زهكشی تابع سرعت بارگذاری‪ ،‬هندسه و نفوذپذیری‬
‫مصالح بدنه و پی است‪ .‬در مصالح نفوذپذیری مانند پوستههای سنگریز‪ ،‬فشار آب حفرهای اضافی‬
‫بالفاصله پس از تولید‪ ،‬زایل میشود و انباشت فشار آب حفرهای صورت نمیگیرد‪ .‬درنتیجه‪ ،‬عمالً‬
‫شرایط کامالً زهكشیشده حاکم است‪ .‬در مصالح هسته‪ ،‬به دلیل نفوذپذیری کم‪ ،‬امكان زهكشی فشار‬
‫آب حفرهای اضافی تا زمان قابلتوجهی پس از اتمام زلزله وجود ندارد‪ .‬درنتیجه‪ ،‬در هنگام زلزله در‬
‫هستة سد‪ ،‬فشار آب حفرهای اضافی ایجاد میگردد و تا مدتی پس از زلزله نیز شرایط زهكشینشده‬
‫برقرار میباشد‪.‬‬

‫در مصالح اشباع با شرایط کامالً زهكشینشده یا با قابلیت زهكشی نسبی‪ ،‬عالوه بر فشار آب‬
‫حفرهای استاتیكی‪ ،‬مقداری فشار آب حفرهای اضافی ناشی از بارگذاری گذرا و سریع زلزله نیز تولید‬
‫میشود‪ .‬ازآنجاکه تخمین فشار آب حفرهای در حین زلزله یا پس از آن دارای پیچیدگی خاصی است‬
‫و نیاز به انجام آزمایشهای تناوبی بر روی مصالح یا استفاده از مدلهای رفتاری دقیق دارد‪ ،‬برای‬
‫این مصالح بهطور معمول تحلیل تنش کل سادهتر میباشد‪ .‬در صورت انجام آزمایشهای تناوبی یا‬
‫تحلیلهای عددی دینامیكی تنش مؤثر و تخمین صحیح فشار آب حفرهای اضافی دینامیكی‪ ،‬انجام‬
‫تحلیل پایداری به روش تنش مؤثر نیز برای این مصالح امكانپذیر خواهد بود‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫شایان ذکر است که شرایط زهكشی تنها تابع نفوذپذیری مصالح نیست‪ ،‬بلكه به عوامل دیگری از‬
‫قبیل سرعت بارگذاری‪ ،‬هندسه (طول مسیر زهكشی) و نفوذپذیری مصالح نواحی مجاور نیز بستگی‬
‫دارد‪.‬‬

‫در تحلیل تنش مؤثر الزم است از پارامترهای مقاومت برشی برحسب تنش مؤثر (حاصل از‬
‫نتایج آزمایشهای زهكشی شده یا زهكشی نشده با اندازهگیری فشار آب حفرهای)‪ ،‬که درواقع بیانگر‬
‫مقاومت برشی اسكلت خاک میباشد‪ ،‬استفاده گردد‪ .‬در تحلیل تنش مؤثر فشار آب حفرهای نیز در‬
‫معادالت تعادل وارد میگردد‪ .‬بدین ترتیب کمیتهای موردنیاز برای تحلیل پایداری با رویكرد تنش‬
‫مؤثر عبارتند از‪:‬‬

‫‪ ‬وزن مخصوص کل‬

‫‪′‬‬
‫‪ ‬پارامترهای مقاومت برشی برحسب تنشهای مؤثر ( ‪ ‬و ‪)𝑐 ′‬‬
‫‪ ‬فشار آب حفرهای محاسبهشده از شرایط هیدرواستاتیكی یا تحلیل تراوش پایدار‬
‫‪ ‬فشار آب حفرهای اضافی دینامیكی (ناشی از زلزله)‬

‫در تحلیل تنش کل‪ ،‬محیط خاک اشباع بهصورت یک مصالح واحد فرض میشود‪ .‬درنتیجه از‬
‫پارامترهای مقاومت برشی زهكشینشده (برحسب تنش کل) که بیانگر مقاومت تودة آب‪-‬خاک‬
‫میباشد استفاده میگردد‪ .‬در این تحلیل فشار آب حفرهای اضافی ناشی از بارگذاری زلزله در‬
‫محاسبات منظور نمیگردد‪ ،‬زیرا اثرات آن در پارامترهای مقاومت برشی برحسب تنش کل لحاظ‬
‫شده است‪ ،‬ولی ضرورت دارد که فشار آب حفرهای ناشی از تراوش و هیدرواستاتیک در محاسبات‬
‫پایداری منظور گردد‪ .‬کمیتهای موردنیاز برای تحلیل پایداری با رویكرد تنش کل عبارتند از‪:‬‬

‫‪ ‬وزن مخصوص کل‬

‫‪ ‬پارامترهای مقاومت برشی برحسب تنشهای کل(‪ ‬و𝑐)‬
‫‪ ‬فشار آب حفرهای محاسبهشده از شرایط هیدرواستاتیكی یا تحلیل تراوش پایدار‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -8-31‬حالتهاي مختلف تحليل پایداري براي یک سدخاكی‬

‫‪ -3-8-31‬پایان ساخت‬

‫تحلیل پایداری بدنة سد در مرحلة پایان ساخت باید برای هر دو شیب باالدست و پاییندست انجام‬
‫گیرد‪ .‬پایداری سد در شرایط پایان ساخت غالباً به روش «تحلیل تنش کل» ارزیابی میشود‪.‬‬

‫پارامترهاي مقاومت برشی‪:‬‬

‫‪ ‬هستة سد (شرایط کامالً زهكشی نشده) در پایان ساخت به خاطر رطوبت مصالح در‬
‫زمان تراکم و همچنین متراکم شدن مصالح براثر وزن الیههای فوقانی‪ ،‬بهصورتمحافظه‬
‫کارانه اشباع فرض میشود و یا درجة اشباع آن از تحلیلهای تنش‪-‬کرنش مرحلة ساخت‬
‫محاسبه میشود‪ .‬ازآنجا که امكان زهكشی مناسب برای این مصالح در زمان اجرا وجود‬
‫ندارد‪ ،‬مصالح هسته در انتهای ساخت حالت تحكیم نیافته دارند‪ .‬وقوع زلزله در مصالح‬
‫ریزدانة اشباع به علت عدم امكان زهكشی مناسب‪ ،‬یک بارگذاری سریع و شرایط‬
‫زهكشی نشده تلقی میگردد‪ .‬لذا برای تحلیل پایداری لرزهای سد در زمان انتهای ساخت‪،‬‬
‫استفاده از پارامترهای مقاومت برشی تحكیم نیافته زهكشی نشده (‪ UU‬یا ‪ )Q‬در شرایط‬
‫اشباع توصیه میشود‪ .‬در الیههای پی با نفوذپذیری کم نیز شرایط مشابه برقرار است‪.‬‬
‫باید توجه شود که در شرایطی که رطوبت تراکم هستة سد‪ ،‬نفوذپذیری مصالح هسته و‬
‫سرعت اجرا در حدی نیست که آن را اشباع کند‪ ،‬در پایان مرحلة ساخت‪ ،‬هستة سد‬
‫ممكن است غیراشباع باشد‪ .‬در این صورت‪ ،‬صرفاً در مواردی که طراح بر اساس دالیل‬
‫و شواهد متقن میتواند وقوع شرایط فوق را تضمین نماید‪ ،‬میتوان برای مصالح هستة‬
‫سد از پارامترهای مقاومت برشی تحكیم نیافتة زهكشینشده (‪ UU‬یا ‪ )Q‬در شرایط غیر‬
‫اشباع با درصد رطوبت پایان ساخت استفاده نمود‪.‬‬

‫‪ ‬مصالح نفوذپذیر پوسته یا پی (با قابلیت زهكشی آزاد) در طول زمان ساخت تحكیم‬
‫میشود‪ .‬در زمان زلزله نیز فشار آب حفرهای اضافی بهسرعت زایل میگردد‪ .‬لذا برای‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫چنین مصالحی در تحلیل استاتیكی و لرزهای پایان ساخت از پارامترهای مقاومت برشی‬
‫زهكشیشده (‪ CD‬یا ‪ )S‬استفاده میشود‪.‬‬

‫‪ ‬در مصالح با نفوذپذیری متوسط (با قابلیت زهكشی نسبی) امكان تحكیم نسبی در زمان‬
‫اجرا وجود دارد ولی با توجه به اینکه اطالع دقیقی از وضعیت تحكیم این مصالح در‬
‫دسترس نیست‪ ،‬مصالح بهطور محافظهکارانه تحكیم نیافته فرض میشوند‪ .‬همچنین‬
‫ازآنجاکه فشار آب حفرهای اضافی تولیدشده در اثر زلزله بهطور مناسب زهكشی نمی‪-‬‬
‫گردد‪ ،‬استفاده از پارامترهای مقاومت برشی تحكیمنیافته زهكشینشده (‪ UU‬یا ‪ )Q‬توصیه‬
‫میگردد‪ .‬بااینحال بهترین و دقیقترین روش‪ ،‬انجام تحلیل عددی تنش مؤثر بهمنظور‬
‫تخمین صحیح فشار آب حفرهای ناشی از ساخت و زلزلة پساز آن است‪ .‬در این حالت‬
‫میتوان از تحلیل پایداری با رویكرد تنش و پارامترهای مقاومت برشی مؤثر (‪)CD‬‬
‫استفاده کرد‪.‬‬

‫فشار آب حفرهاي‪ :‬در تحلیل تنش کل‪ ،‬فشار آب حفرهای اضافی دینامیكی در پارامترهای‬
‫مقاومت برشی برحسب تنش کل منعكس شده و لزومی به لحاظ نمودن مضاعف آن در تحلیل‬
‫نیست‪ .‬لذا برای مصالح هست ه فشار آبی در نظر گرفته نشده و برای سایر مصالح بدنه و پی‪ ،‬فشار‬
‫آب حفرهای استاتیكی متناسب با تراز آب مخزن در باالدست و تراز پایاب محاسبه میگردد‪ .‬ازآنجا‬
‫که در زمان طراحی سد‪ ،‬تراز آب مخزن در انتهای مرحلة ساخت‪ ،‬به علت امكان آبگیری نسبی سد‬
‫در زمان اجرا‪ ،‬مشخص نیست‪ ،‬تحلیل پایداری برای سطوح آب محتمل مخزن سد‪ ،‬انجام میشود و‬
‫بحرانیترین حالت در طراحی لحاظ میگردد‪ .‬در تحلیل تنش مؤثر‪ ،‬فشار آب حفرهای مطابق نتایج‬
‫تحلیلهای عددی در نظر گرفته میشود‪.‬‬

‫ضریب زلزله و ضریب اطمينان‪ :‬بهطوریکه پیشتر اشاره شد‪ ،‬طول مرحلة پایان ساخت در‬
‫مقایسه با طول عمر سد نسبتاً کوتاه است و احتمال وقوع زلزلة طرح در این زمان اندک میباشد‪ .‬از‬
‫سوی دیگر خسارت خرابی سد در این حالت کمتر از حالتی است که سد در حالت مخزن پر دچار‬
‫خرابی شود‪ .‬لذا میتوان زلزلههای با دوره بازگشت کوتاهتر را مالک طراحی قرار داد‪.‬‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -2-8-31‬تراوش پایدار – مخزن پر‬

‫تحلیل پایداری لرزهای بدنة سد در شرایط تراوش پایدار از تراز نرمال مخزن برای شیب پاییندست‬
‫الزامی است‪ .‬پایداری لرزهای سد در شرایط تراوش پایدار به دو روش «تحلیل تنش کل» و «تحلیل‬
‫تنش مؤثر» ارزیابی شده و بحرانیترین حالت‪ ،‬مالک طراحی قرار میگیرد‪.‬‬

‫پارامترهاي مقاومت برشی‪:‬‬

‫‪ ‬هستة سد و الیههای مصالح ریزدانه اشباع پی (شرایط کامالً زهكشینشده) و همچنین‬

‫مصالح با نفوذپذیری متوسط (با قابلیت زهكشی نسبی)‪ ،‬در زمان تراوش پایدار به خاطر‬
‫گذشت زمان کافی و زایل شدن فشار آب حفرهای اضافی ناشی از بارگذاریهای قبلی‪،‬‬
‫حالت تحكیم یافته دارد‪ .‬وقوع زلزله در مصالح ریزدانه اشباع به علت عدم امكان زهكشی‬
‫مناسب‪ ،‬یک بارگذاری سریع و شرایط زهكشینشده تلقی میگردد‪ .‬لذا برای تحلیل‬
‫پایداری لرزهای سد در شرایط تراوش پایدار‪ ،‬در «تحلیل تنش کل» از پارامترهای مقاومت‬
‫برشی زهكشینشده (‪ CU‬یا ‪ )R‬و در «تحلیل تنش مؤثر» از پارامترهای مقاومت برشی‬
‫زهكشیشده (‪ CD‬یا ‪ )S‬استفاده میگردد‪.‬‬

‫‪ ‬در مصالح نفوذپذیر پوسته یا پی (با قابلیت زهكشی آزاد) هنگام زلزله فشار آب حفرهای‬
‫اضافی تولیدشده‪ ،‬بهسرعت زایل میگردد‪ .‬لذا برای چنین مصالحی در ارزیابی پایداری‬
‫لرزهای در شرایط تراوش دائم‪ ،‬در هر دو حالت «تحلیل تنش کل» و «تحلیل تنش مؤثر»‬
‫همواره از پارامترهای مقاومت برشی زهكشیشده (‪ CD‬یا ‪ )S‬برحسب تنشهای مؤثر‬
‫استفاده میشود‪.‬‬

‫فشار آب حفرهاي‪ :‬در هر دو «تحلیل تنش کل» و «تحلیل تنش مؤثر»‪ ،‬فشار آب حفرهای‬
‫متناسب با سطح آب در باالدست‪ ،‬بدنه و پاییندست‪ ،‬و با فرض شرایط هیدرواستاتیک یا تحلیل‬
‫تراوش پایدار از تراز نرمال مخزن‪ ،‬در نظر گرفته میشود‪ .‬عالوه بر فشار آب حفرهای استاتیكی‪ ،‬در‬
‫تحلیلهای تنش مؤثر الزم است فشار آب حفرهای اضافی دینامیكی نیز‪ ،‬با استفاده از آزمایشهای‬
‫تناوبی یا تحلیلهای عددی دینامیكی‪ ،‬تخمین و در محاسبات لحاظ گردد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9۰‬‬
‫ضریب زلزله و ضریب اطمينان‪ :‬این مرحله طوالنیترین مرحله از طول عمر سد به شمار‬
‫میآید و احتمال وقوع حداکثر زلزلة طرح در این شرایط قابل توجه میباشد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬در‬
‫صورت آسیب یا خرابی سد‪ ،‬حداکثر خسارت قابلتصور پیشبینی میگردد‪ .‬بنابراین‪ ،‬حداکثر زلزلة‬
‫طرح با ضریب اطمینان مناسب باید مالک طراحی قرار گیرد‪ .‬بر این اساس توصیه میشود که سد‬
‫در شرایط تراوش پایدار برای زلزلهای با ضریب ‪ Kh‬طراحی گردد‪ .‬دراین شرایط حداقل ضریب‬
‫اطمینان مجاز پایداری لرزهای را میتوان بسته به درجه اهمیت سد بین ‪ 3/99‬الی ‪ 3/39‬اختیار نمود‪.‬‬

‫‪ -1-8-31‬تراوش پایدار – مخزن نيمهپر‬

‫تحلیل پایداری بدنة سد در مرحلة تراوش پایدار از مخزن نیمهپر (ترازهای مختلف سطح آب مخزن‬
‫از تراز نرمال تا تراز حداقل) برای شیب باالدست الزامی است‪ .‬نمودار ضریب اطمینان برحسب تراز‬
‫آب مخزن ترسیم شده و بحرانیترین حالت مالک طراحی قرار میگیرد‪ .‬تراز سطح آب مخزن مربوط‬
‫به بحرانیترین وضعیت پایداری (کمترین ضریب اطمینان) در شرایط استاتیكی و زلزله ممكن است‬
‫متفاوت باشد‪.‬‬

‫پارامترهاي مقاومت برشی‪ :‬مطابق حالت تراوش پایدار مخزن پر میباشد‪.‬‬

‫فشار آب حفرهاي‪ :‬مطابق حالت تراوش پایدار مخزن پر‪ ،‬با این تفاوت که فشار آب حفرهای‬
‫هیدرواستاتیكی متناسب با تراز مخزن نیمهپر (بسته به تراز آب مخزن) میباشد‪.‬‬

‫ضریب زلزله و ضریب اطمينان‪ :‬مطابق حالت تراوش پایدار مخزن پر میباشد‪.‬‬

‫جداول (‪ )1-39‬و (‪ )9-39‬حالتهای مختلف تحلیل‪ ،‬پارامترهای موردنیاز در هر نوع تحلیل‬

‫و ضرایب اطمینان مجاز را بهاختصار نشان میدهد‪.‬‬
‫‪۰91‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫جدول ‪ -1-39‬حالتهای مختلف تحلیل سدخاکی در شرایط استاتیكی‬
‫ضریب اطمينان‬ ‫پارامترهاي مقاومت‬
‫مصالح‬ ‫نوع تحليل‬ ‫شيروانی‬ ‫حالت تحليل‬
‫مجاز‬ ‫برشی‬

‫‪UU‬‬ ‫هسته‬ ‫باالدست و‬

‫‪3/1‬‬ ‫تنش کل‬ ‫پایان ساخت‬
‫‪CD‬‬ ‫پوسته‬ ‫پاییندست‬

‫‪UU‬‬ ‫هسته‬
‫‪3/9‬‬ ‫تنش کل‬ ‫باالدست‬ ‫آبگیری اولیه‬
‫‪CD‬‬ ‫پوسته‬

‫‪CD‬‬ ‫هسته‬
‫‪3/9‬‬ ‫تنش مؤثر‬ ‫باالدست‬ ‫تخلیه سریع مخزن‬
‫‪CD‬‬ ‫پوسته‬

‫‪CU‬‬ ‫هسته‬
‫تنش کل‬ ‫تراوش پایدار‬
‫‪CD‬‬ ‫پوسته‬ ‫باالدست و‬
‫‪3/9‬‬ ‫(مخزن پر‬
‫هسته‬ ‫پاییندست‬
‫‪CD‬‬ ‫تنش مؤثر‬ ‫و یا نیمه پر)‬
‫پوسته‬

‫جدول ‪ -9-39‬حالتهای مختلف تحلیل لرزهای سدخاکی به روش شبهاستاتیكی‬

‫ضریب‬ ‫پارامترهاي‬
‫نوع‬
‫اطمينان‬ ‫فشار آب منفذي‬ ‫مقاومت‬ ‫مصالح‬ ‫شيروانی‬ ‫حالت تحليل‬
‫تحليل‬
‫مجاز‬ ‫برشی‬

‫در نظر گرفته نمیشود‬ ‫‪UU‬‬ ‫هسته‬ ‫باالدست‬

‫زلزله در پایان‬
‫‪3/99‬‬ ‫سطح آب مخزن و پایاب در‬ ‫تنش کل‬ ‫و پایین‪-‬‬
‫‪CD‬‬ ‫پوسته‬ ‫ساخت‬
‫پایان ساخت‬ ‫دست‬

‫‪ 3/99‬تا‬ ‫سطح آب مخزن پر در‬ ‫‪CU‬‬ ‫هسته‬

‫تنش کل‬
‫‪3/39‬‬ ‫شرایط هیدرواستاتیكی‬ ‫پوسته‬
‫‪CD‬‬ ‫باالدست‬ ‫زلزله در‬
‫(بسته به‬ ‫سطح آب مخزن پر در‬
‫هسته‬ ‫و پایین‪-‬‬ ‫تراوش پایدار‬
‫درجه‬ ‫شرایط هیدرواستاتیكی ‪+‬‬
‫تنش مؤثر‬ ‫دست‬ ‫مخزن پر‬
‫اهمیت‬ ‫‪CD‬‬
‫فشار آب حفرهای اضافی‬
‫سد)‬ ‫پوسته‬
‫دینامیكی‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫‪ -3-31‬پارامترهاي مصالح بدنه و پی‬

‫میزان دقت ضریب اطمینان محاسبهشده برای پایداری شیروانیهای یک سد وابسته بهدقتی است که‬
‫در تعیین مشخصات فیزیكی و مكانیكی مصالح آن به کار گرفته شده است‪ .‬بر همین اساس الزم‬
‫است خصوصیات و پارامترهای مصالح با دقت مناسبی برای پی سد و هر یک از قرضههای‬
‫مورداستفاده در ساخت بدنة سد برآورد گردد‪.‬‬

‫با توجه به اینکه در تحلیل شبهاستاتیک از روشهای تعادل حدی برای ارزیابی ضریب ایمنی‬
‫شیبهای بدنة سد استفاده میشود‪ ،‬در این قسمت تنها به معرفی و نحوة تعیین پارامترهای موردنیاز‬
‫این روشها پرداخته شده و برای رعایت اختصار از پرداختن به سایر پارامترهای موردنظر در سایر‬
‫تحلیلهای موردنیاز سدها نظیر تحلیل تراوش و تنش‪-‬کرنش خودداری میشود‪.‬‬

‫بهطورکلی پارامترهای فیزیكی و مكانیكی موردنیاز برای مصالح یک سد در تحلیل پایداری شبه‪-‬‬
‫استاتیک عبارتند از‪:‬‬
‫‪ : ‬ضریب اصطكاک داخلی مصالح خاکی‬
‫‪ :c ‬چسبندگی‬
‫‪ : ‬وزن مخصوص مصالح در حالت طبیعی‬
‫‪ :sat ‬وزن مخصوص مصالح در حالت اشباع‬

‫از این پارامترها بسته به نوع بارگذاری در دو حالت تنش کل و مؤثر در تحلیلهای شبهاستاتیک‬
‫استفاده میشود‪ .‬برای تخمین این پارامترها الزم است آزمایشهای مختلفی انجام شود که در ادامه‬
‫دربارة آنها بحث شده است‪.‬‬

‫‪ -3-3-31‬روشهاي تعيين مشخصات فيزیکی و مکانيکی مصالح پی‬

‫اغلب بسترهای سنگی از مقاومت برشی بسیار باالیی در مقایسه با مصالح خاکی برخوردارند‬
‫و در این حالت سطوح لغزش از مسیر سنگبستر عبور نمیکند و عموماً در داخل بدنة سد محدود‬
‫میگردد‪ .‬سنگبستر مقاوم در مدل سازی تحلیل پایداری شبهاستاتیكی شیروانیها‪ ،‬تكیه گاه صلب‬
‫محسوب میشود و نیازی به مدلسازی آن نیست‪ .‬در شرایطی که سنگبستر از مقاومت باالیی‬
‫‪۰99‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫برخوردار نباشد یا دارای درزههایی با امتداد نامطلوب باشد‪ ،‬ممكن است سطوح لغزش بحرانی از‬
‫داخل الیههای سنگبستر نیز عبور نماید‪ .‬در این صورت الزم است پی سنگی بهطور مناسب‪ ،‬با‬
‫توجه به پارامترهای مقاومت برشی و وضعیت درزهها‪ ،‬در تحلیلهای پایداری مدلسازی شود‪.‬‬

‫در مواردی که پی سد یا بخشهایی از آن از نوع آبرفتی و خاک باشد‪ ،‬تخمین پارامترهای‬

‫موردنیاز برای تحلیل بر اساس آزمایشهای آزمایشگاهی و صحرایی زیر امكان پذیر است‪:‬‬

‫آزمایشهاي آزمایشگاهی‪ :‬بهطورکلی شامل آزمایش تعیین وزن مخصوص در حالت طبیعی‬
‫و اشباع خاک‪ ،‬مقاومت فشاری محدود نشده یا تکمحوری‪ ،‬برش مستقیم‪ ،‬سه محوری در هر سه‬
‫حالت تحكیم نیافتة زهكشی نشده (‪ ،)UU‬تحكیم یافتة زهكشی نشده (‪ )CU‬و تحكیم یافتة زهكشی‬
‫شده (‪ )CD‬بر روی نمونههای دست نخورده و یا نمونههای بازسازی شده میباشد‪ .‬انجام آزمایشهای‬
‫برشی زهكشینشده (تکمحوری و ‪ )UU‬برای خاکهای نفوذپذیر ضرورتی ندارد‪.‬‬

‫البته انجام آزمایش عمومی شناسایی و طبقهبندی خاک نظیر دانهبندی‪ ،‬هیدرومتری‪ ،‬حدود‬
‫اتربرگ و ‪ ...‬نیز در کنار آزمایشهای اصلی ضروری است و میتواند در تخمین بهتر پارامترها‬
‫راهگشا باشد‪.‬‬

‫آزمایشهاي صحرایی‪ :‬شامل آزمایش برش مستقیم برجا‪ ،‬آزمایش نفوذ استاندارد‪ ،‬نفوذ‬
‫مخروط‪ ،‬برش پره و پرسیومتر‬

‫با توجه به محدودیت آزمایشهای آزمایشگاهی در تخمین پارامترهای خاکهای سیمانتهشده‬

‫و یا خاکهای ریزدانه حساس و نیز محدودیت حداکثر اندازه دانهها و ‪ ...‬آزمایشهای صحرایی و‬
‫برجا میتواند نتایج بهتری را نسبت به آزمونهای آزمایشگاهی به دست دهد‪ .‬برای یک برآورد اولیه‬
‫از خصوصیات مقاومت برشی خاک در سدهای کوتاه و یا در مراحل اولیه طراحی سدهای بزرگ‬
‫می توان پارامترهای مقاومت برشی خاک را از روابط موجود بین عدد آزمایش نفوذ استاندارد و‬
‫مقاومت برشی به دست آورد‪ .‬بااینحال انجام آزمایشهای فوق در مراحل بعدی دقیق طراحی الزامی‬
‫خواهد بود‪.‬‬

‫هرچند ممكن است مدلسازی پیهای سنگی در محاسبات و تحلیلهای پایداری سدهای‬
‫خاکی و سنگریز ضرورت نیابد‪ ،‬اما پیش از آغاز مراحل تحلیل پایداری‪ ،‬شناسایی خصوصیات این‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰96‬‬
‫قبیل پیها برای اطالع از میزان مقاومت آن و انتخاب تراز مناسب قرارگیری پی و تعیین ضرورت‬
‫مدلسازی پی سنگی اجتنابناپذیر است‪ .‬طبیعتاً این آزمونها در سنگبسترهایی که در تحلیلهای‬
‫پایداری مدلسازی میشوند (شامل سنگهای ضعیف یا دارای درزههای نامطلوب و سنگهای نرم‬
‫و انعطاف پذیر)‪ ،‬از اهمیت بیشتری برخوردار است‪ .‬آزمایشهای معمول برای شناسایی خصوصیات‬
‫سنگبستر بهقرار زیر است‪:‬‬

‫آزمایشهاي آزمایشگاهی‪ :‬نظیر آزمایش تکمحوری تعیین سرعت موج برشی برای تعیین‬
‫خصوصیات فیزیكی و مكانیكی سنگ‬

‫آزمایشهاي صحرایی‪ :‬شامل آزمونهای ژئوفیزیک برای تعیین الیهبندی بستر سنگی تا عمق‬
‫مناسب و محاسبة سرعت موج برشی در هر الیه‪ ،‬آزمونهای درزهنگاری برای تعیین مشخصات‬
‫هندسی و پرشدگی درزهها‪ ،‬آزمایشهای درجا نظیر برش مستقیم‪ ،‬دیالتومتر سنگ‪ ،‬بارگذاری صفحه‪،‬‬
‫برای تعیین خصوصیات مكانیكی توده سنگ‬

‫‪ -2-3-31‬روشهاي تعيين مشخصات فيزیکی و مکانيکی مصالح بدنه‬

‫بخش اصلی سطوح گسیختگی عمیق و تمامی سطوح گسیختگی سطحی‪ ،‬در بدنة سد واقعشده‬
‫است‪ .‬بر همین اساس شناخت بیشتر از خصوصیات مصالح این بخش از سد و تخمین زاویه‬
‫اصطكاک داخلی و چسبندگی خاک و سنگریز مورداستفاده برای هسته و پوستة سد بیش از مصالح‬
‫پی سد اهمیت خواهد داشت‪ .‬معموالً مصالح مورداستفاده برای بدنه از قرضههای مختلفی تأمین‬
‫میگردند و گاهی پیش از استفاده در سد‪ ،‬دانهبندی آنها اصالح یا دو یا چند نوع مصالح باهم‬
‫ترکیب میشوند‪ .‬پسازآن این مصالح به محل سد حمل میشوند و بر اساس مشخصات فنی طرح‬
‫با تراکم و درصد رطوبت مشخص اجرا میشوند‪.‬‬

‫بدین ترتیب آزمایشهای عمومی شناسایی مصالح خاک نظیر دانهبندی‪ ،‬هیدرومتری‪ ،‬حدود‬
‫اتربرگ‪ ،‬درصد رطوبت طبیعی و ‪ ....‬در مرحلة ابتدایی شناسایی قرضه اجتنابناپذیر خواهد بود‪ .‬پس‬
‫از این مرحله آزمایشهای تراکم انجام میشود تا حدود درصد رطوبت بهینه و میزان حداقل وزن‬
‫مخصوص مصالح بهمنظور اعمال در مشخصات فنی طرح معین گردد‪.‬‬
‫‪۰90‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫برای شناسایی مشخصات و خصوصیات مقاومت برشی و وزن مخصوص مصالح که در‬
‫تحلیلهای پایداری به کار گرفته میشوند الزم است نمونههایی با حداقل تراکم مجاز و حداکثر‬
‫درصد رطوبت تعیینشده در مشخصات فنی عملیات اجرایی طرح بهصورت بازسازیشده‪ 3‬تهیه شود‬
‫و بر روی آنها آزمایشهای مقاومت برشی انجام شود‪ .‬با توجه به امكان اشباع شدن مصالح‪ ،‬اندازه‪-‬‬
‫گیری وزن مخصوص و مقاومت برشی در دو حالت شرایط ساخت رطوبت بهینه (یا هر شرایطی‬
‫که طبق آن سد ساخته میشود) و اشباع انجام میگیرد‪.‬‬

‫خصوصیات مقاومت برشی مصالح مورداستفاده در بدنة سد بر اساس آزمایشهای آزمایشگاهی‬

‫برش مستقیم و سه محوری تعیین میشود‪ .‬بر این اساس انجام آزمایش برش مستقیم در حالت کند‬
‫)‪ (S‬و آزمایش سهمحوری در سه حالت تحكیم نیافته و زهكشی نشده )‪ ،(UU‬تحكیم یافته و زهكشی‬
‫نشده با اندازهگیری فشار آب حفرهای )‪ (CU‬و تحكیم یافته و زهكشی شده )‪ ،(CD‬برای تخمین این‬
‫پارامترها الزامی است‪ .‬در انجام آزمایشهایی که نیاز به اعمال فشار همهجانبه یا قائم بر روی نمونهها‬
‫میباشد‪ ،‬الزم است این فشار با تنشهای وارده در ترازی از سد که قرار است آن مصالح در آنجا‬
‫به کار گرفته شوند مطابقت داشته باشد‪ .‬توصیه میشود‪ ،‬از مدلسازی اولیه برای تخمین شرایط تنش‬
‫در نقاط مختلف بدنة سد‪ ،‬بهمنظور تعیین دستور کار آزمایشهای برش استفاده شود‪.‬‬

‫در ضمن الزم است هماهنگی مناسبی بین مشخصات فنی عملیات اجرایی‪ ،‬آزمایشهای‬
‫آزمایشگاهی و شرایط اجرایی در محل در مورد میزان تراکم‪ ،‬درصد رطوبت و میزان اشباع نمونههای‬
‫تحت آزمایش برقرار شود‪ .‬همچنین تعداد آزمایشها باید ازنظر آماری کافی باشد تا نمایندة واقعی‬
‫رفتار مصالح و تغییرات احتمالی آن باشد‪.‬‬

‫پساز انجام تعداد قابلقبولی از آزمایشها‪ ،‬با توجه به حجم بدنه و تعدد منابع قرضهها‪ ،‬پوش‬
‫مقاومت برشی برای تحلیل به نحوی انتخاب شود که حداقل دو سوم نقاط آزمایش در زیر آن قرار‬
‫داشته باشد‪ .‬برای سدهای کوتاه که ممكن است در آنها تعداد کمی آزمایش انجامشده باشد‪ ،‬بهترین‬
‫خط مماس بر دایرههای موهر (پوش موهر کلمب) بهعنوان معیار انتخاب پارامترهای مقاومت برشی‬
‫محسوب میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪remold‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫در خصوص سدهای سنگریز با توجه به دانهبندی و ابعاد مصالح سنگریز تخمین پارامترهای‬
‫مقاومت برشی با استفاده از آزمایش سهمحوری بزرگ مقیاس توصیه میشود‪ .‬در مواردی که تعیین‬
‫پارامترهای مقاومتی مصالح درشتدانه مستلزم اصالح دانهبندی آن باشد‪ ،‬الزم است از روشهای‬
‫مناسب اصالح دانهبندی مانند روش موازیسازی دانهبندی آزمایشگاهی با دانهبندی صحرایی استفاده‬
‫گردد‪.‬‬

‫‪ -31-31‬استفاده از نرمافزار براي تحليل پایداري شيبها‬

‫تحلیل دستی پایداری شیروانیها فقط برای شكلهای ساده امكانپذیر است‪ .‬در عمل برای محاسبة‬
‫ضریب اطمینان پایداری شیب از نرمافزار استفاده میشود‪ .‬مبنای محاسبة ضریب اطمینان در نرم‪-‬‬
‫‪Slope/w, PLAXIS,‬‬ ‫افزارها نیز در بسیاری از موارد روش قطعات است‪ .‬هماکنون سه نرمافزار‬
‫‪ FLAC‬برای این منظور به کار گرفته میشود‪.‬‬

‫بهتر است پیش از استفاده از هر نرمافزار از صحت عملكرد آن اطمینان حاصل شود‪ .‬برای این‬
‫منظور معموالً نتایج حاصل از نرمافزار با نتایج یک مسئلة از پیش حل شده مقایسه میشود‪ .‬این کار‬
‫در اصطالح صحتسنجی نامیده میشود‪ .‬برای صحتسنجی نرمافزارهای تحلیل پایداری شیبها‪،‬‬
‫‪ EM 1110-2-1902‬و )‪ Duncan and Wright (2005‬در فصل هفتم کتاب خود ‪ 39‬مسئلة حل شدة‬
‫تحلیل پایداری شیب به روش تعادل حدی ارائه کردهاند‪ .‬در ادامه دو مثال واقعی از تحلیل پایداری‬
‫شیبها در سدهای کشور توسط نرمافزار ‪ Slope/w‬ارائهشده است‪.‬‬

‫‪ -3-31-31‬تحليل شبهاستاتيک سد نمونة شمارۀ یک‬

‫این سد یک سد ناحیهبندی شده با هستة رسی است که به ارتفاع ‪ 93‬متر از سطح زمین و ‪ 93‬متر از‬
‫سنگبستر طراحیشده است‪ .‬هستة سد از مصالح ‪ GM-GC‬ساختهشده و ازلحاظ هندسی یک هستة‬
‫قائم با عرض نسبتاً زیاد برای آن در نظر گرفته شده است‪ .‬پوستة سد از دو بخش ناحیة انتقالی و‬
‫سنگریز طراحیشده است‪ .‬بهمنظور تأمین پایداری بیشتر برای شیروانی باالدست سد‪ ،‬فرازبند به بدنة‬
‫سد متصل شده و درواقع در طرح نهایی جزء بدنة سد شده است‪ .‬ناحیه بین نشیببند و بدنة سد‬
‫هم توسط مصالح اضافی حاصل از حفاریهای مختلف پر خواهد شد‪.‬‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫با مراجعه به مفاد فصل اول نشريۀ ‪ 426‬روشن میشود که با توجه به آنکه ارتفاع سد مورد‬
‫بررسی بیش از ‪ 19‬متر است‪ ،‬در شمار سدهای بزرگ دستهبندی میشود‪ .‬از سوی دیگر هرچند‬
‫سكنة قابلتوجهی در پاییندست سد وجود ندارد‪ ،‬به دلیل وجود یک راه ارتباطی اصلی در پاییندست‬
‫سد‪ ،‬تخریب سد پتانسیل خطر باالیی را به همراه خواهد داشت‪ .‬به این ترتیب و با توجه به مفاد‬
‫نشریه ‪ 6۰9‬انجام تحلیل شبهاستاتیک‪ ،‬تحلیل برآورد تغییر مكان لرزهای و تحلیل دینامیكی برای سد‬
‫الزامی است‪.‬‬

‫در شكل (‪ )3-39‬مقطع شماتیک سد نمایش دادهشده است‪ .‬این مقطع بزرگترین مقطع بدنة‬
‫سد است و بر همین اساس تحلیلهای پایداری شیب در حالت استاتیكی و شبهاستاتیكی در حالت‬
‫دوبعدی بر روی این مقطع انجام خواهد شد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3-39‬مقطع موردنظر برای بدنة سد شماره یک‬

‫رقوم مختلف آب در مخزن سد در شرایط مختلف از گزارشهای مطالعات منابع آب و طراحی‬

‫اولیة بدنة سد استخراج شده و بهطور خالصه در جدول (‪ )9-39‬ارائهشده است‪ .‬بر اساس اطالعات‬
‫موجود در گزارش زمینشناسی و همچنین نقشههای توپوگرافی رقوم سنگبستر و زمین طبیعی نیز‬
‫استخراج شده و در جدول (‪ )9-39‬ارائه است‪ .‬همچنین شتاب زلزله طرح در سطوح مختلف از‬
‫گزارش لرزهخیزی مربوط به طرح استخراج شده و بهطور خالصه در جدول (‪ )6-39‬ارائهشده است‪.‬‬
‫عالوه بر این بهمنظور شناسایی دقیق خصوصیات ژئومكانیكی مصالح مورداستفاده‪ ،‬آزمایشهای‬
‫مختلف مهندسی ژئوتكنیک انجامشده و سرانجام مشخصات مصالح مطابق جدول (‪ )0-39‬انتخاب‬
‫شده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰69‬‬
‫زاویة اصطكاک داخلی مصالح سنگریز نقش اساسی در محاسبة ضریب اطمینان پایداری شیب‬
‫دارد‪ .‬بر همین اساس برای تعیین این پارامتر از آزمایشهای بزرگ مقیاس سهمحوری به قطر ‪ ۰99‬و‬
‫ارتفاع ‪ 999‬میلیمتر استفادهشده است‪ .‬برای تعیین مقاومت برشی مصالح هسته نیز از نتایج آزمایش‬
‫سهمحوری در شرایط مختلف زهكشی شده و زهكشی نشده‪ ،‬که بر روی نمونههای با قطر ‪39‬‬
‫سانتیمتر انجامشده‪ ،‬استفادهشده است‪.‬‬

‫در جدول (‪ )9-39‬ضريب اطيمنان موردنظر برای این سد بر اساس توصیهنامة طرح لرزهای‬
‫سدهای خاکی و سنگریز و همچنین با توجه به سطوح لرزهای بیانشده در جدول (‪ ،)9-39‬ارائهشده‬
‫است‪ .‬بر اساس اطالعات جدول (‪ )9-39‬و با توجه به مستندات فصل دوم توصیهنامة طراحی لرزهای‬
‫سدهای خاکی و سنگریز و با فرض‪ α= 9/99‬ضریب شتاب شبهاستاتیكی معادل ‪ 9/36‬انتخاب‬
‫میگردد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)9-39‬رقوم مختلف آب در مخزن سد‪ ،‬زمین طبیعی و سنگبستر‬

‫سنگبستر سد در زیر‬ ‫تراز مرده آب در مخزن‬
‫زمین طبیعی‬ ‫حداکثر آب در مخزن سد‬ ‫موقعیت‬
‫هسته‬ ‫سد‬
‫‪3133‬‬ ‫‪39۰3‬‬ ‫‪3919‬‬ ‫‪3909‬‬ ‫رقوم‬

‫جدول (‪ :)6-39‬حداکثر شتاب زمین بر مبنای مطالعات لرزهخیزی طرح برای سد نمونه ‪3‬‬
‫سطح خطر‬ ‫‪Return Period‬‬
‫)‪PGAH (g‬‬ ‫)‪PGAV (g‬‬
‫)‪(Year‬‬
‫‪DBL‬‬ ‫‪9/19‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫‪999‬‬
‫‪MDL‬‬ ‫‪9/99‬‬ ‫‪9/۰6‬‬ ‫‪۰999‬‬
‫‪MCL‬‬ ‫‪9/96‬‬ ‫‪9/1۰‬‬ ‫‪39999‬‬

‫جدول (‪ :)0-39‬خصوصیات منتخب برای تحلیلهای استاتیكی و شبهاستاتیكی پایداری شیروانیهای سد‬
‫موقعيت‬ ‫شماره‬
‫‪sat‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cd‬‬ ‫‪ccd‬‬ ‫‪cu‬‬ ‫‪ccu‬‬ ‫‪uu‬‬ ‫‪cuu‬‬
‫)‪(kN/m3‬‬ ‫)‪(kN/m3‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫)‪(kN/m2‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫‪kN/m2‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫)‪(kN/m2‬‬ ‫در سد‬ ‫مصالح‬
‫‪33‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ناحية انتقالی‬ ‫‪3‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫پوستة سنگریز‬ ‫‪2‬‬
‫‪21/5‬‬ ‫‪33/5‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫آبرفت‬ ‫‪1‬‬
‫‪38/2‬‬ ‫‪37/8‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪45‬‬ ‫هسته‬ ‫‪4‬‬
‫‪۰63‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫برای ارزیابی پایداری شیروانیها‪ ،‬شرایط زیر موردنظر بوده است‪:‬‬

‫‪ ‬الف) تحلیل استاتیكی در پایان مرحلة ساخت‬

‫‪ ‬ب) تحلیل شبهاستاتیكی در پایان مرحلة ساخت‬
‫‪ ‬ج) تحلیل استاتیكی در شرایط تراوش پایدار‬
‫‪ ‬د) تحلیل شبهاستاتیكی در شرایط تراوش پایدار‬
‫‪ ‬ه) تحلیل شبهاستاتیكی در شرایط مخزن نیمهپر‬

‫برای محاسبة ضریب اطمینان از روش تحلیل تنش مؤثر استفادهشده است‪ .‬همچنین برای‬
‫انتخاب پارامترهای مقاومت برشی مصالح‪ ،‬برای ناحیة انتقالی و پوستة سنگریز در کلیه شرایط از‬
‫نتایج آزمایشهای زهكشی شده و تحكیم یافته استفادهشده است‪ .‬بااینحال پارامترهای مقاومت‬
‫برشی هسته در پایان مرحله ساخت از نتیجة آزمایشهای ‪ UU‬و در شرایط تراوش پایدار استاتیكی‬
‫از نتیجة آزمایشهای ‪ CD‬استخراج شده است‪ .‬برای شرایط تراوش پایدار و همچنین مخزن نیمهپر‬
‫باوجود زلزله از نتایج آزمایشهای ‪ CU‬استفادهشده است‪.‬‬

‫در ادامه نتایج حاصل از تحلیلهای مذکور که شامل ضریب اطمینان پایداری شیروانیهاست‪،‬‬
‫در جداول (‪ )9-39‬تا (‪ )39-39‬ارائهشده است‪ .‬در انجام تحلیلهای مذکور فرضیات زیر موردنظر‬
‫بوده است‪:‬‬

‫الف) برای محاسبة ضریب اطمینان از شیوة قطعات قائم به روش جانبو و مرگنسترن‪-‬پرایس‬
‫استفادهشده است‪ .‬برای هر گوه ‪ 19‬قطعه قائم در نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫ب) حداقل عمق گوههای گسیختگی معادل ‪ 39‬متر در نظر گرفته شده است‪ .‬در صورت‬
‫لزوم میتوان برای گوههای نازکتر هم بررسیهای الزم را انجام داد‪.‬‬

‫ج) در مورد شكل گوه گزینه بهینهسازی شكل گوه در نرمافزار فعال گردیده و شكل نهایی‬
‫گوه در مواردی غیر دایرهای شده است‪ .‬بر این اساس بحرانیترین ضریب اطمینان با‬
‫توجه به امكان گسیختگی در هر دو حالت دایرهای و غیر دایرهای محاسبهشده است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰6۰‬‬
‫د) مقدار ضریب فشار آب حفرهای )‪ (Ru‬در پایان مرحله ساخت برای هسته معادل ‪ 9/1‬در‬
‫نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)9-39‬ضریب اطمینان حاصل ارزیابی پایداری شیروانیها در پایان مرحلة ساخت‬
‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی باالدست‬ ‫شیروانی باالدست‬
‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬
‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬ ‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪3/1‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪3/1‬‬
‫مجاز‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/۰39‬‬ ‫‪3/996‬‬ ‫‪3/۰03‬‬ ‫‪3/669‬‬
‫بحرانیترین گوه‬

‫جدول (‪ :)3-39‬ضریب اطمینان حاصل ارزیابی پایداری شیروانیها در حالت تراوش پایدار‬
‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی باالدست‬ ‫شیروانی باالدست‬
‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬
‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬ ‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/3‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪3/3‬‬ ‫‪3/9‬‬
‫مجاز‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/۰39‬‬ ‫‪۰/993‬‬ ‫‪3/۰33‬‬ ‫‪۰/399‬‬
‫بحرانیترین گوه‬

‫جدول (‪ :)39-39‬ضریب اطمینان حاصل ارزیابی پایداری شیروانی باالدست در حالت مخزن نیمهپر‬
‫‪3999‬‬ ‫‪3999‬‬ ‫‪3969‬‬ ‫‪3909‬‬ ‫رقوم سطح آب مخزن‬
‫ضریب اطمینان بحرانیترین گوه‬
‫‪3/319‬‬ ‫‪3/0۰0‬‬ ‫‪3/993‬‬ ‫‪۰/399‬‬
‫در شرایط استاتیكی‬
‫ضریب اطمینان بحرانیترین گوه‬
‫‪3/33‬‬ ‫‪3/369‬‬ ‫‪3/396‬‬ ‫‪3/۰33‬‬
‫در شرایط شبهاستاتیكی‬
‫‪۰61‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫نتایج ارائهشده در جداول (‪ )9-39‬تا (‪ )39-39‬حاکی از آن است که در همة شرایط موردنظر‪،‬‬
‫ضرایب اطمینان به دست آمده بیش از ضرایب اطمینان مجاز است بنابراین طرح موردنظر ازلحاظ‬
‫تحلیل پایداری شیروانیها در شرایط مطلوبی قرار دارد‪.‬‬

‫شكل(‪ :)39-39‬موقعیت بحرانیترین گوه باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی تراوش پایدار‬

‫شكل(‪ :)33-39‬موقعیت بحرانیترین گوه پاییندست در تحلیل شبهاستاتیكی تراوش پایدار‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰69‬‬

‫شكل(‪ :)3۰-39‬موقعیت بحرانیترین گوه پاییندست در تحلیل شبهاستاتیكی پایان مرحلة ساخت‬

‫شكل(‪ :)31-39‬موقعیت بحرانیترین گوه باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی پایان مرحله ساخت‬

‫شكل(‪ :)39-39‬موقعیت بحرانیترین گوه باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی مخزن نیمهپر‬

‫‪۰69‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -2-31-31‬تحليل شبهاستاتيک سد نمونة شماره ‪2‬‬
‫این سد یک سد سنگریز با هستة رسی قائم است که هستة آن از خاک ریزدانه با طبقهبندی ‪ CL‬و‬
‫پوستة آن از سنگریز طراحیشده است‪ .‬همچنین بخش اصلی فرازبند سد از شن و ماسة رودخانهای‬
‫با طبقهبندی ‪ GW-GP‬طراحیشده است‪ .‬سد بر روی سنگبستر واقعشده است و آبرفت قابلتوجهی‬
‫در ساختگاه سد وجود ندارد‪ .‬ارتفاع سد حدود ‪ 60‬متر و رقوم تاج آن ‪ 190‬متر از سطح دریاست‪.‬‬
‫بهمنظور افزایش پایداری سد‪ ،‬بدنة سد به فراز بند متصل شده است‪ .‬در شكل (‪ )39-39‬مقطع‬
‫شماتیک سد نمایش دادهشده است‪.‬‬

‫شكل(‪ :)39-39‬مقطع بدنة سد سنگریز موردنظر برای تحلیل (نمونه‪)۰‬‬

‫بر اساس اصول بیانشده در فصل اول نشریة ‪ 6۰9‬و با توجه به آنکه ارتفاع سد مورد بررسی‬
‫بیش از ‪ 19‬متر است‪ ،‬این سد در شمار سدهای بزرگ دستهبندی میشود‪ .‬همچنین اطالعات مطالعات‬
‫اجتماعی طرح نشان میدهد که چندین روستا با مجموع سكنة چندین هزار نفر در مسیل رودخانه‬
‫پاییندست سد قرارگرفتهاند‪ .‬بر این اساس تخریب سد پتانسیل خطر باالیی را به همراه خواهد‬
‫داشت‪ .‬به این ترتیب و با توجه به مفاد نشریة ‪ 6۰9‬انجام تحلیل شبهاستاتیک‪ ،‬تحلیل برآورد تغییر‬
‫مكان لرزهای و تحلیل دینامیكی برای سد ضرورت دارد‪.‬‬

‫مشخصات مصالح موردنظر برای ساخت سد در جدول (‪ )33-39‬ارائهشده است‪ .‬همچنین در‬
‫جدول (‪ )3۰-39‬خالصه اطالعات حاصل از گزارش لرزهخیزی طرح پیرامون سطوح مختلف خط‬
‫زلزله ارائهشده است‪ .‬بر این اساس و با توجه به مفاد فصل دوم توصیهنامة طراحی لرزهای سدهای‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰66‬‬
‫خاکی و سنگریز‪ ،‬با فرض ‪ α=9/99‬ضریب ‪ Kh=9/39‬برای تحلیل شبهاستاتیكی طرح انتخاب شده‬
‫است‪.‬‬

‫در شكلهای (‪ )36-39‬تا (‪ )۰9-39‬نتایج برخی تحلیلهای انجامشده برای محاسبه ضریب‬
‫اطمینان پایداری شیبهای سد نمونه ‪ ۰‬ارائهشده است‪.‬‬

‫جدول (‪ :)33-39‬مشخصات ژئومكانیكی بخشهای مختلف بدنة سد در نمونة شماره ‪۰‬‬

‫‪sat‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cd‬‬ ‫‪ccd‬‬ ‫‪cu‬‬ ‫‪ccu‬‬ ‫‪uu‬‬ ‫‪cuu‬‬ ‫موقعيت‬ ‫شماره‬
‫)‪(kN/m3‬‬ ‫)‪(kN/m3‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫)‪(kN/m2‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫‪kN/m2‬‬ ‫)‪(Degrees‬‬ ‫)‪(kN/m2‬‬
‫در سد‬ ‫مصالح‬
‫‪21‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪81‬‬ ‫هستة رسی‬ ‫‪3‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫پوسته‬ ‫‪2‬‬
‫سنگریز‬
‫‪23/5‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫شن و‬ ‫‪1‬‬
‫ماسه‬
‫‪24‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪3111‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫سنگ یستر‬ ‫‪4‬‬

‫جدول(‪ :)3۰-39‬اطالعات حاصل از مطالعات لرزهخیزی طرح در سد نمونة ‪۰‬‬

‫سطح خطر‬ ‫)‪PGAH (g‬‬ ‫)‪PGAV (g‬‬ ‫)‪Return Period (Year‬‬
‫‪DBL‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫‪9/30‬‬ ‫‪999‬‬
‫‪MDL‬‬ ‫‪9/19‬‬ ‫‪9/16‬‬ ‫‪۰999‬‬
‫‪MCL‬‬ ‫‪9/91‬‬ ‫‪9/93‬‬ ‫‪39999‬‬

‫شكل(‪ :)36-39‬موقعیت بحرانیترین گوة باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی پایان مرحلة ساخت‬
‫‪۰60‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل(‪ :)30-39‬موقعیت بحرانیترین گوة پاییندست در تحلیل شبهاستاتیكی پایان مرحلة ساخت‬

‫شكل(‪ :)39-39‬موقعیت بحرانیترین گوة باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی مخزن پر‬

‫شكل(‪ :)33-39‬موقعیت بحرانیترین گوة پاییندست در تحلیل شبهاستاتیكی مخزن پر‬

‫شكل(‪ :)۰9-39‬موقعیت بحرانیترین گوة باالدست در تحلیل شبهاستاتیكی مخزن نیمهپر‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰69‬‬
‫جدول (‪ :)31-39‬ضریب اطمینان حاصل ارزیابی پایداری شیروانیها در پایان مرحلة ساخت‬
‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی باالدست‬ ‫شیروانی باالدست‬
‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬
‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬ ‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪3/1‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪3/1‬‬
‫مجاز‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/690‬‬ ‫‪۰/399‬‬ ‫‪3/039‬‬ ‫‪۰/933‬‬
‫بحرانیترین گوه‬

‫جدول (‪ :)39-39‬ضریب اطمینان حاصل ارزیابی پایداری شیروانیها در حالت تراوش پایدار‬
‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی پاییندست‬ ‫شیروانی باالدست‬ ‫شیروانی باالدست‬
‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬ ‫در حالت‬
‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬ ‫شبهاستاتیكی‬ ‫استاتیكی‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/3‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪3/3‬‬ ‫‪3/9‬‬
‫مجاز‬
‫ضریب اطمینان‬
‫‪3/119‬‬ ‫‪۰/399‬‬ ‫‪3/۰99‬‬ ‫‪۰/919‬‬
‫بحرانیترین گوه‬

‫جدول (‪ :)39-39‬ضریب اطمینان حاصل از ارزیابی پایداری شیروانی باالدست در حالتهای مختلف‬

‫‪۰09‬‬ ‫‪۰99‬‬ ‫‪۰39‬‬ ‫‪199‬‬ ‫‪199‬‬ ‫رقوم سطح آب مخزن‬

‫‪۰/999‬‬ ‫‪3/399‬‬ ‫‪3/310‬‬ ‫‪۰/919‬‬ ‫‪۰/169‬‬ ‫ضریب اطمینان بحرانیترین گوه در شرایط استاتیكی‬
‫‪3/۰63‬‬ ‫‪3/339‬‬ ‫‪3/۰06‬‬ ‫‪3/۰99‬‬ ‫‪3/36۰‬‬ ‫ضریب اطمینان بحرانیترین گوه در شرایط شبهاستاتیكی‬
‫ارتفاع آب مخزن‬

‫نتایج ارائهشده در جداول (‪ )31-39‬تا (‪ )39-39‬حاکی از آن است که در کلیة شرایط موردنظر‪،‬‬

‫ضرایب اطمینان به دست آمده بیش از ضرایب اطمینان مجاز است‪ ،‬بنابراین طرح موردنظر ازلحاظ‬
‫تحلیل پایداری شیروانیها در شرایط مطلوبی قرار دارد‪.‬‬
‫‪۰63‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫‪ -33-31‬نمودارهایی براي تخمين سریع و تقریبی ضریب اطمينان شيبهاي ساده‬
‫چندین منحنی طراحی برای تخمین سریع و تقریبی ضریب اطمینان پایداری شیبها توسط محققان‬
‫ارائهشده است‪ .‬خالصهای از این نمودارها در ‪ Em-1110-2-1902‬ارائهشده است‪ .‬این نمودارها برای‬
‫شیبهای با هندسة ساده و حداکثر دو الیه خاک مناسب هستند‪.‬‬

‫در شكل (‪ )۰3-39‬منحنی پیشنهادی )‪ Taylor (1948‬برای محاسبة ضریب اطمینان خاکهای‬
‫) ‪(𝑁0‬‬ ‫ریزدانه در شرایط زهكشی نشده (‪ )UU‬نشان دادهشده است‪ .‬در این حالت ابتدا عدد پایداری‬
‫از شكل (‪ )۰۰-39‬به دست آمده و سپس با استفاده از رابطة زیر ضریب اطمینان پایداری شیب‬
‫محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪N0 cu‬‬
‫= ‪𝐹s‬‬ ‫(‪)31-39‬‬
‫‪H0‬‬

‫در رابطة باال ‪ 𝑐u‬چسبندگی زهكشی نشدة خاک و ‪ 𝐻0‬ارتفاع شیروانی است‪ .‬همچنین در شكل‬
‫(‪ )۰1-39‬نمودارهای پیشنهادی توسط )‪ Bishop and Morgenstern (1960‬برای محاسبة ضریب‬
‫اطمینان شیبهای با هندسة ساده در حالت زهكشی شده (‪ )CD‬با فرض صرفنظر از ‪ 𝑐 ′‬ارائهشده‬
‫است‪ .‬در این حالت ضریب اطمینان پایداری شیب از رابطة زیر به دست میآید‪:‬‬

‫) 𝑢𝑟(‪𝐹s = m - n‬‬ ‫(‪)39-39‬‬

‫برای محاسبة ضریب اطمینان ‪ m , n‬از شكل (‪ )۰1-39‬به دست میآیند‪ 𝑟𝑢 .‬ضریب‬
‫فشار آب حفرهای است که م توسط وزنی آن برای کل گوه مورد بررسی محاسبهشده و در‬
‫رابطة باال در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫𝑤‪𝑧𝑤 ‬‬
‫= ‪𝑟u‬‬ ‫‪ℎ‬‬
‫(‪)39-39‬‬

‫در این رابطه ‪ ℎ‬وزن خاک روی نقطة مورد بررسی و 𝑤‪ 𝑧𝑤 ‬فشار آب بر نقطة مذکور‬
‫است‪ .‬ضریب 𝑢𝑟 برای شیروانیهای خشک معادل صفر و برای شیروانیهای اشباع معموال‬
‫بین ‪ 9/1‬تا ‪ 9/9‬به دست میآید‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰09‬‬

‫شكل (‪ :)۰3-39‬مشخصات شیروانی موردنظر برای برآورد ضریب اطمینان از نمودار شكل (‪)۰۰-39‬‬

‫شكل (‪ :)۰۰-39‬منحنی پیشنهاد شده برای محاسبة عدد پایداری شیروانی شكل (‪)۰3-39‬‬
‫‪۰03‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)۰1-39‬منحنیهای پیشنهاد شده برای محاسبة ضریب اطمینان در حالت زهكشی شده ( ‪Budhu,‬‬
‫‪)2011‬‬

‫‪ -32-31‬مسائل حل شده‪:‬‬

‫مثال ‪( -3-31‬نمونة مسئله از روش دایره سوئدي)‬

‫در شكل (‪ )۰9-39‬یک دیوارة عمودی از خاک رس اشباع نشان دادهشده است‪ .‬اگر فرض شود که‬
‫گوة گسیختگی به شكل یک ربع دایره به شعاع ‪ 9‬متر باشد‪ ،‬ضریب اطمینان پایداری این دیواره را‬
‫با استفاده از روش دایرة سوئدی محاسبه کنید‪ .‬از اثر ترک کششی صرفنظر کنید‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰9-39‬موقعیت گوة گسیختگی و مشخصات خاک در مسئلة ‪3-39‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰0۰‬‬
‫حل‪:‬‬

‫ابتدا وزن قطعه ربع دایرهای و مرکز ثقل آن محاسبه میگردد‪:‬‬

‫‪ 𝑅2‬‬
‫= 𝑊‪‬‬ ‫‪=18 0.25 (25) = 353.25 kN/m‬‬
‫‪4‬‬
‫𝑅‪4‬‬
‫= 𝑑)‪2.12 m= 20/ (3‬‬
‫‪3‬‬

‫با استفاده از رابطة ردیف (الف) از شكل (‪ )9-39‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪c u R 2 c‬‬ ‫‪2025/2‬‬ ‫‪785‬‬
‫= ‪Fs‬‬ ‫=‬ ‫‪= 749 = 1.05‬‬
‫‪Wd‬‬ ‫)‪(353.252.12‬‬

‫در صورتی که بخواهیم ضریب اطمینان را باوجود ترک کششی محاسبه کنیم‪ ،‬از رابطة ردیف‬
‫(د) در شكل (‪ )9-39‬استفاده خواهیم کرد‪ .‬در این حالت 𝑐‪ ‬کمتر از ‪ 39‬درجه خواهد بود و عمق‬
‫ترک کششی هم باید محاسبه شود‪ .‬عمق ترک کششی ( 𝑐𝑧) و فاصلة برآیند فشار آب داخل ترک از‬
‫محل لنگرگیری ( 𝑐𝑦) بهصورت زیر محاسبه میشود‪:‬‬
‫𝑢𝑐‪2‬‬ ‫‪40‬‬
‫= 𝑐𝑧‬ ‫𝑚 ‪= 18 = 2.22‬‬
‫‪‬‬
‫𝑐𝑧‪2‬‬ ‫‪4.44‬‬
‫= 𝑐𝑦‬ ‫=‬ ‫𝑚 ‪= 1.48‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫میتوان نشان داد که در این حالت دیواره پایدار نخواهد بود‪.‬‬

‫مثال ‪( -2-31‬نمونة مسئله از روش چندبلوكی)‬

‫مطابق شكل (‪ )۰9-39‬یک شیروانی از خاک درشتدانه بر روی یکالیه خاک رس قرارگرفته است‪.‬‬
‫با استفاده از روش تحلیل تنش مؤثر و با بهکارگیری فرضیات روش جانبو ضریب اطمینان پایداری‬
‫گوة نشان دادهشده را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪۰01‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)۰9-39‬موقعیت گوه گسیختگی و مشخصات الیههای خاک در مثال ‪۰-39‬‬

‫در شكل (‪ )۰6-39‬مجدداً مسئله ترسیم شده و این بار محدودة داخل گوة گسیختگی به چهار‬
‫بلوک مجزا تقسیم شده است‪ .‬با صرفنظر از ‪ 𝑐 ′‬میتوان از رابطة (‪ )3-39‬ضریب اطمینان را به دست‬
‫آورد‪ .‬برای این منظور ابتدا پارامترهای موردنیاز برای هر چهار بلوک محاسبهشده و نهایت ًا ضریب‬
‫اطمینان به دست خواهد آمد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰6-39‬تقسیم گوه گسیختگی به چهار بلوک مجزا‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰09‬‬
‫محاسبات الزم برای هر بلوک بهطور خالصه در جدول زیر ارائهشده است‪:‬‬

‫مثال ‪( -1-31‬نمونة مسئله از روش قطعات)‬

‫در شكل (‪ )۰0-39‬ابعاد هندسی و مشخصات مكانیكی بدنة یک سد خاکی همگن نشان دادهشده‬
‫است‪ .‬ضریب اطمینان پایداری شیب را بر اساس روش اولیة قطعات در حالت ترواش پایدار‬
‫(زهكشی شده) به دست آورید‪.‬‬

‫شكل (‪ :)۰0-39‬مشخصات سد خاکی همگن‬

‫حل‪ :‬برای محاسبة ضریب اطمینان ابتدا یک گوة گسیختگی نظیر آن چه در شكل (‪)۰9-39‬‬
‫دیده میشود‪ ،‬در نظر گرفته شده‪ ،‬توده موردنظر به ‪ 3‬باریكة قائم تقسیم شده و پارامترهای مختلف‬
‫رابطة (‪ )9-39‬طبق جدول زیر و بر اساس روش اولیه قطعات محاسبهشده است‪.‬‬
‫‪۰09‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬

‫شكل (‪ :)۰9-39‬موقعیت گوة موردنظر برای تحلیل در مثال (‪)1-39‬‬

‫با استفاده از اطالعات جدول نتایج‪ ،‬نهایتاً ضریب اطمینان پایداری شیب برای گوه مورد بررسی‬
‫بهصورت زیر محاسبه میگردد‪:‬‬
‫} ‪∑{𝑐 ′ 𝑙+(𝑊 𝑐𝑜𝑠 −𝑢(𝑙)𝑐𝑜𝑠2 )𝑡𝑎𝑛′‬‬ ‫‪25087+9126‬‬
‫= 𝑠𝐹‬ ‫‪∑ 𝑊 sin ‬‬
‫=‬ ‫‪28832‬‬
‫‪= 1.19‬‬

‫در عمل برای یافتن بحرانیترین سطح گسیختگی تعداد خیلی زیادی گوة فرضی بررسی می‪-‬‬
‫شود و برای همه آنها ضریب اطمینان محاسبه میگردد‪ .‬گوهای که کمترین ضریب اطمینان را داشته‬
‫باشد‪ ،‬بهعنوان گوة بحرانی معرفی میگردد‪ .‬محاسبة دستی برای این کار بسیار وقتگیر است‪ ،‬بر‬
‫همین اساس معموالً تحلیل پایداری شیروانیهای سد توسط نرمافزار انجام میشود‪.‬‬

‫جدول (‪ :)36-39‬محاسبة ضریب اطمینان بر اساس روش قطعات برای سد شكل (‪)۰0-39‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰06‬‬
‫مسائل حل نشدۀ فصل دهم‪:‬‬

‫‪ -3‬بر اساس روش تحلیل چند بلوکی‪ ،‬ضریب اطمینان پایداری گوة نشان دادهشده را محاسبه کنید‪.‬‬
‫خصوصیات مصالح بدنة سد و پی آن در جدول زیر ارائهشده است‪.‬‬

‫)‪ (kN/m3‬‬ ‫)‪c (kPa‬‬ ‫)‪ (Degrees‬‬

‫‪۰9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪99‬‬ ‫بدنة سد‬
‫‪۰9‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪16‬‬ ‫پی سد‬

‫‪ -۰‬بر اساس فرضیات تحلیل تنش کل‪ ،‬ضریب‬

‫اطمینان پایداری برای دیوارة عمودی شكل‬
‫مقابل را محاسبه کنید‪ .‬فرض کنید گوة‬
‫گسیختگی بهصورت ربع دایره نشان‬
‫دادهشده باشد‪.‬‬

‫‪ -1‬برای یک شیب با زوایة ‪ 19‬درجه با افق‪ ،‬اگر زاویة اصطكاک داخلی مصالح ‪ 9۰‬درجه باشد‪ ،‬بر اساس‬
‫منحنیهای پیشنهاد شده برای محاسبة ضریب اطمینان در حالت زهكشی شده توسط ‪Bishop and‬‬
‫)‪ Morgenstern (1960‬ضریب اطمینان پایداری شیب را در دو حالت کامالً خشک و کامالً اشباع‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪۰00‬‬ ‫تحلیل پایداری شیروانیها در سدهای خاکی‬
‫سؤاالت فصل دهم‪:‬‬
‫‪ -3‬ضریب اطمینان الزم برای تأمین پایداری شیروانیهای سد در حالت تراوش پایدار در شرایط‬
‫استاتیكی چه قدر است؟‬
‫د) ‪۰/9‬‬ ‫ج) ‪۰‬‬ ‫ب)‪3/39‬‬ ‫الف) ‪3/9‬‬
‫‪ -۰‬در محاسبة ضریب اطمینان پایداری شیراونیهای سد خاکی از کدام پارامترها باید استفاده کرد؟‬
‫الف) در پایان مرحلة ساخت از نمونههای غیراشباع و در زلزله از ‪CD‬‬

‫ب) در تراوش پایدار از ‪ CD‬و در تخلیه سریع از ‪CU‬‬

‫ج) در آبگیری اولیه از ‪ CD‬و در مدلسازی مراحل ساخت از ‪UU‬‬

‫د) در حالت مخزن نیمهپر از ‪ CD‬و در شرایط زلزله از ‪UU‬‬

‫‪ -1‬کدام عبارت در مورد تحلیلهای تنش کل و تنش مؤثر صحیح است؟‬

‫الف) در تنش کل نیروی آب مخزن سد وارد بر وجه باالدست‪ ،‬در محاسبات وارد نمیشود‪.‬‬
‫ب) در تنش کل از پارامترهای ‪ CU‬استفاده میشود‪.‬‬
‫ج) در تنش مؤثر نیروی آب مخزن سد وارد بر وجه باالدست‪ ،‬در محاسبات وارد نمیشود‪.‬‬
‫د) در تنش مؤثر از پارامترهای ‪ CD‬استفاده میشود‪.‬‬
‫‪ -9‬کدام عبارت در مورد تحلیلهای تنش کل صحیح است؟‬
‫الف) از پارامترهای مقاومت برشی زهكشی شده استفاده میشود‪.‬‬
‫ب) فشار آب حفرهای محاسبهشده از تحلیل تراوش پایدار منظور نمیشود‪.‬‬
‫ج) از پارامترهای مقاومت برشی زهكشی نشده تحكیم یافته استفاده میشود‪.‬‬
‫د) فشار آب حفرهای اضافی ناشی از بارگذاری زلزله منظور نمیشود‪.‬‬
‫‪ -9‬کدام یک از روشهای محاسبة ضریب اطیمنان شیب بر اساس قطعات قائم کلیة معادالت تعادل‬
‫نیرویی و لنگر را ارضا میکنند؟‬
‫ساده شده‬ ‫د) بیشا‬ ‫ج) سوئدی اصالحشده‬ ‫ب) اسپنسر‬ ‫الف) جانبو‬
 ‫فصل یازدهم‪:‬‬

‫تحليل تنش‪-‬كرنش سدهاي خاكی‬

‫‪ -3-33‬مقدمه‬
‫در فصلهای قبل‪ ،‬دربارة روشهای تحلیل نشت و تحلیل پایداری در سدها بحث شد‪ .‬یكی دیگر‬
‫از محورهای مهم در طراحی سدها تحلیل تنش‪-‬کرنش است‪ .‬در این مرحله الزم است تنشها‪،‬‬
‫تغییرشكلها و کرنشهای ایجاد شده در بدنه و پی سد محاسبه و مقادیر آن با حد مجاز آنها مقایسه‬
‫شود‪ .‬تحلیل تنش‪-‬کرنش در دو مرحلة استاتیكی و دینامیكی انجام میشود‪ .‬در مرحله دینامیكی‬
‫بارگذاری زلزله موردنظر است که در فصل بعدی این کتاب بیانشده است‪.‬‬
‫قابل ذکر است که جزئیات اجرای سدها در این نوشتار موردبحث واقع نشده و نشریة شماره‬
‫‪ 33‬کمیته ملی سدهای بزرگ ایران با عنوان «راهنمای نظارت فنی بر سدها در دوران ساخت و‬
‫بهرهبرداری» به این موضوع اختصاص یافته است (نورزاد و نوربخش‪ .)3133 ،‬در مورد سدهای‬
‫خاکی‪ ،‬پسازانجام تحلیل تنش‪-‬کرنش استاتیكی الزم است کنترلهای زیر انجام شود‪:‬‬
‫‪۰03‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫‪ ‬الف) بررسی میزان نشست تاج سد‬
‫‪ ‬ب) بررسی پایداری شیروانیهای سد‬
‫‪ ‬ج) محاسبة میزان قوسزدگی در هستة سد‬
‫‪ ‬د) بررسی احتمال ترکخوردگی در بدنة سد‬
‫‪ ‬ه) بررسی احتمال وقوع شكست هیدرولیكی‬
‫پیشنیاز کنترلهای ذکر شده انجام یک تحلیل کامپیوتری است که در طی آن تغییرات تنش‪،‬‬
‫کرنش و تغییر مكان در تمام نقاط سد به دست خواهد آمد‪ .‬چنانکه در فصل قبل بیان گردید‪ ،‬مراحل‬
‫مختلفی از سد باید تحلیل شود و کنترلهای ذکر شده در تمام این مراحل باید انجام شوند‪ .‬معموالً‬
‫تحلیل کامپیوتری تنش‪-‬کرنش در شرایط استاتیكی برای مراحل زیر انجام میگردد‪:‬‬
‫‪ ‬مرحلة اول‪ :‬تحلیل تنشهای اولیه در ساختگاه‬
‫‪ ‬مرحلة دوم‪ :‬تحلیل مرحلة ساخت سد (آنالیز الیه به الیه)‬
‫‪ ‬مرحلة سوم‪ :‬تحلیل آبگیری اولیه‬
‫‪ ‬مرحلة چهارم‪ :‬تحلیل تراوش پایدار‬
‫‪ ‬مرحلة پنجم‪ :‬تحلیل تخلیة سریع مخزن‬
‫چسبندگی و زاویة اصطكاک داخلی خاک در هر مرحله با مراحل دیگر متفاوت است‪.‬‬
‫‪CD‬‬ ‫بهعنوانمثال در مرحلة تراوش پایدار هسته زهكشی شده است و از خصوصیات زهكشی شده‬
‫خاک استفاده میشود‪ ،‬ولی در مرحلة تخلیه سریع یا آبگیری اولیه رفتار هسته ‪ CU‬میباشد‪ .‬در این‬
‫مورد در فصلهای قبل به تفصیل بحث گردید‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬تنشها و تغیرمكانهای حاصل از هر‬
‫مرحله بهعنوان شرایط اولیه برای مرحلة بعد به کار گرفته میشوند‪ .‬این در حالی است که در تحلیل‬
‫پایداری شیروانیها به شیوه تعادل حدی چنین فرضی منظور نمیگردید‪.‬‬

‫‪ -2-33‬تحليل تنشهاي اوليه در ساختگاه‬

‫در این مرحله تنشهای موجود در ساختگاه در اثر وزن الیهها محاسبه میگردد‪ .‬نتایج این مرحله‬
‫بهعنوان تنشهای اولیه برای تحلیل مرحلة بعد کارآیی دارد‪ .‬معموالً این کار توسط نرمافزار ‪Sigma/w‬‬

‫و یا ‪ PLAXIS‬انجام میشود‪ .‬گرچه خروجی نرمافزار شامل تنش و تغییر مكان برای نقاط مختلف‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫مدل خواهد بود‪ ،‬بااینحال مقادیر تغییرمكانها به مرحلة بعد منتقل نمیشود‪ .‬زیرا مبدأ شروع‬
‫تغییرمكانها برای نقاط مختلف بدنه و پی سد‪ ،‬شروع ساخت سد است و نشستهایی که در طول‬
‫هزاران سال پیش از ساخت سد ساختگاه به خود دیده است موردتوجه نیست‪.‬‬

‫برای ساختگاههایی که از الیههای افقی خاک تشكیل شدهاند‪ ،‬مقدار تنش اولیه در هر نقطه به‬
‫عمق ‪ h‬تقریباً مساوی ‪ h‬است‪ .‬بنابراین نتایج نرمافزار در مقایسه با این رابطة کُلی صحتسنجی‬
‫خواهند شد‪.‬‬

‫‪ -1-33‬تحليل الیه به الیه‬

‫باتوجه به اجرای الیهبهالیة سدهای خاکی و با در نظر گرفتن اثر تراکم در تغییر خواص مصالح‪،‬‬
‫کامالً واضح است که برای حصول نتایج دقیق باید سد خاکی بهصورت الیهبهالیه مدل گردد و بعد‬
‫از اعمال هر الیه‪ ،‬الیة بعدی بهصورت نیروی وزن روی بخش پیشساخته قرار گیرد‪ .‬درصورتیکه‬
‫تحلیل یک سد خاکی نظیر یک ساختمان یا یک سد بتنی بهصورت یکمرحلهای انجام شود‪ ،‬تنشها‬
‫و مخصوصاً تغییر مكانهای حاصله غیرواقعی خواهند بود‪.‬‬
‫برای شبیهسازی ساخت سد بهصورت الیهبهالیه‪ ،‬ابتدا تنشهای موجود در پی سد بهعنوان‬
‫شرایط اولیه تعیین شده و سپس با صفر منظور کردن جابجایی پی‪ ،‬که ناشی از وزن خود پی است‪،‬‬
‫مدلسازی الیههای موردنظر آغاز میگردد‪ .‬نكتة قابل توجه در این مرحله آن است که بدنة سد باید‬
‫با تعداد الیة مناسبی مدلسازی گردد‪ .‬در عملیات اجرای واقعی ساخت الیهبهالیة سدهای خاکی‬
‫بسته به نوع خاک از تعداد زیادی الیه که معموالً ضخامت ‪ ۰99‬تا ‪ 999‬میلیمتر دارند‪ ،‬استفاده‬
‫میگردد‪ .‬اما در مدلسازی عددی مرحله ساخت با المانهای محدود‪ ،‬امكان در نظرگرفتن کلیة این‬
‫الیهها به دلیل وقتگیر بودن فرآیند مدلسازی وجود ندارد‪ .‬لذا مدلسازی عددی با استفاده از‬
‫الیههای ضخیمتر و در مدتزمان کوتاهتر انجام میگیرد‪.‬‬
‫تعداد الیههای استفادهشده برای مدلسازی استاتیكی و دینامیكی یكی از مالحظاتی است که‬
‫‪Brown and Goodman‬‬ ‫در طراحی بهعنوان پارامتری تأثیرگذار موردتوجه واقع میشود‪ .‬اولین بار‬
‫)‪ (1963‬و سپس )‪ Clough and Woodward (1967‬اثر ساخت الیهبهالیه را برای سدهای خاکی‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫بررسی کرد‪ .‬محققان مذکور تحلیل یکالیهای و چندالیهای را برای یک سد همگن بر روی پی‬
‫صلب ارزیابی نموده و به این نتیجه رسیدند که اختالف بسیار فاحشی در مورد تغییر شكلها در‬
‫بدنة سدهای مدلسازی شده وجود دارد‪ .‬مطالعات محققان بعدی نشان داد که در نظرگیری ‪ 9‬تا ‪39‬‬
‫الیه کافی است‪ .‬شیردل و قنبری (‪ )3193‬نشان دادهاند که تعداد ‪ 39‬الیه برای انطباق عینی رفتار سد‬
‫با نتایج به دست آمده از مدلسازی مناسب است‪.‬‬
‫اگر تحلیل بدنة سد بهصورت الیه به الیه انجام شود‪ ،‬حداکثر تغییر مكان قائم بدنة سد در میانة‬
‫ارتفاع و در هسته اتفاق خواهد افتاد‪ .‬این در حالی است که در تحلیل یکمرحلهای همواره حداکثر‬
‫نشست و تغییر مكان قائم مربوط به تاج سد است‪ .‬در شكل (‪ )3-33‬نمونهای از نتایج تحلیل الیه به‬
‫الیه برای یک سد خاکی ارائهشده است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)3 -33‬منحنیهای همتراز تغییر مكان قائم در پایان مرحله ساخت برحسب متر‬

‫‪ -4-33‬تحليل آبگيري اوليه‬

‫در آبگیری اولیه‪ ،‬پوستة باالدست سد کامالً اشباع و پوستة پاییندست خشک است‪ .‬هستة سد بسیار‬
‫نفوذناپذیر است و بنابراین بهجز ریشه آن‪ ،‬در بقیة قسمتها اشباع نشده خواهد بود‪ .‬در این وضعیت‬
‫هستة سد نظیر یک تیر طرهای است که در یک طرف آن فشار بیش از طرف دیگر است‪ .‬بنابراین‬
‫احتمال ترکخوردگی در یک سوم باالیی آن وجود دارد‪ .‬از سوی دیگر در اولین آبگیری احتمال‬
‫وقوع ترکهای ناشی از شكست هیدرولیكی نیز وجود دارد‪ .‬بر این اساس تحلیل تنش‪-‬کرنش بدنة‬
‫سد در این مرحله حائز اهمیت است‪.‬‬

‫نتایج تحلیلهای پایان مرحلة ساخت (آخرین الیة اجرای سد) بهعنوان شرایط اولیة تنش و‬
‫تغییر مكان برای این مرحله به نرمافزار داده میشود و مقادیر تنشها و فشار آب حفرهای محاسبه‬
‫خواهند شد‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰9۰‬‬
‫‪ -5-33‬تحليل تنش – كرنش سدهاي خاكی با استفاده از نرمافزار‬
‫برآورد تنشها و تغییرشكلهای سد معموالً توسط نرمافزارهای اجزای محدود‪ 3‬یا تفاوتهای‬
‫محدود‪ ۰‬انجام میگردد‪ .‬یكی از بهترین ابزارها برای این منظور نرمافزار ‪ Sigma/w‬است که بر اساس‬
‫اجزای محدود و المانبندی بدنة سد استوار است‪ .‬مراحل انجام تحلیل تنش‪-‬کرنش نرمافزاری برای‬
‫یک سدخاکی بهقرار زیر است‪:‬‬
‫‪ ‬قدم اول‪ :‬تعریف هندسة سد‬
‫‪ ‬قدم دوم‪ :‬تعریف خصوصیات مصالح برای بخشهای مختلف بدنه‬
‫‪ ‬قدم سوم‪ :‬تعریف شرایط مرزی‬
‫‪ ‬قدم چهارم‪ :‬تعریف بارگذاری‬
‫‪ ‬قدم پنجم‪ :‬المانبندی سد‬
‫‪ ‬قدم ششم‪ :‬تحلیل‬
‫‪ ‬قدم هفتم‪ :‬مشاهده نتایج‬

‫تشریح کامل قدمهای بیانشده از اهداف این نوشتار نیست‪ .‬بااینحال در ادامه چند نكتة مهم‬
‫در تحلیلهای عددی سدهای خاکی بیان میگردد‪.‬‬
‫‪ )3‬در مدلسازی عددی‪ ،‬سد و ساختگاه (پی) باهم تحلیل میشوند‪ .‬پیشنهاد میشود فقط وقتی‬
‫ساختگاه در مدلسازی وارد نشود که مدول االستیسیته پی بیش از ‪ ۰9‬برابر بدنة سد باشد‪.‬‬
‫‪ )۰‬بهتر است تعداد المانهای سد‪ ،‬بسته به ارتفاع سد‪ ،‬بین ‪ ۰999‬تا ‪ 39999‬المان باشد‪.‬‬
‫‪ )1‬مرز زیرین سد معموالً در هر دو جهت بسته فرض میشود و مرزهای کناری فقط در جهت قائم‬
‫آزاد خواهند بود‪.‬‬
‫‪ )9‬المانهای سد بهتر است مربعی یا مثلثی باشند‪ .‬بااینحال نباید ابعاد المان در یک جهت بیش از‬
‫‪ 9‬برابر جهت دیگر باشد‪.‬‬
‫‪ )9‬پیشنهاد میشود هستة سد در جهت عرض حداقل ‪ 9‬المان داشته باشد تا بهطور مناسبی بتوان‬
‫درصد قوس زدگی در آن را محاسبه نمود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪finite element‬‬
‫‪2‬‬
‫‪finitedifference‬‬
‫‪۰91‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫‪ )6‬مدل رفتاری موهر ‪ -‬کلمب برای تحلیل االستوپالستیک بدنة سد مناسب است‪ .‬بااینحال اگر‬
‫زاویة اتساع مصالح بهدقت محاسبهشده است‪ ،‬میتوان از مدل دراکر‪-‬پراکر هم استفاده کرد‪.‬‬
‫‪ )0‬در تحلیلهای استاتیكی‪ ،‬مرزهای چپ و راست مدل باید حداقل به میزان یک برابر ارتفاع سد‬
‫از پاشنة سد فاصله داشته باشند‪.‬‬

‫در شكل(‪ )۰-33‬نمونهای از نتایج نرمافزار ‪ Sigma/w‬که برای تحلیل یک سد خاکی به کار‬
‫گرفته شده‪ ،‬ارائهشده است‪ .‬چنانکه دیده میشود حداکثر تنش قائم در کف پوسته و در مجاورت‬
‫گوشههای هسته اتفاق افتاده است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬تنشهای قائم در هستة سد دچار افت قابلتوجهی‬
‫شدهاند‪ .‬این پدیده قوسزدگی نامیده میشود‬

‫شكل (‪ :)۰ -33‬کانتورهای تنشهای قائم در پایان مرحلة ساخت برحسب کیلونیوتن بر متر مربع‬

‫‪ -6-33‬قوسزدگی‬
‫هنگامی که دو محیط با سختی متفاوت در کنار هم قرار میگیرند‪ ،‬محیط ضعیفتر بخشی از سهم‬
‫بار خود را به محیط قویتر منتقل میکند‪ .‬به عبارت دیگر هر یک از دو محیط به نسبت سختیهای‬
‫خود بار میبرند‪ .‬این عامل باعث میشود دو نقطه که دارای عمق یكسانی هستند‪ ،‬تنشهای متفاوتی‬
‫داشته باشند‪ .‬در سدهای خاکی هسته سختی کمتری نسبت به پوسته دارد‪ .‬بر همین اساس برای یک‬
‫ارتفاع مشخص برخی از نقاط هسته تنش کمتری نسبت به نقاط پوستة مجاور خود دارند‪ .‬به عبارت‬
‫دیگر هسته بخشی از بار وزن خود را بر روی پوسته میاندازد و خود دچار کمتنشی میشود‪ .‬این‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫پدیده را قوسزدگی‪ 3‬گویند‪ .‬در شكل (‪ )1-33‬نحوة انتقال بار هسته به پوسته و وقوع قوسزدگی‬
‫در هسته نشان دادهشده است‪.‬‬

‫قوسزدگی مختص هستة سد نیست و ممكن است در هر جای دیگری که دو عامل زیر وجود‬
‫داشته باشند‪ ،‬به وقوع بپیوندد‪:‬‬
‫‪ ‬الف) دو محیط با سختی متفاوت در مجاورت هم قرار گیرند‪.‬‬
‫‪ ‬ب) شرایط هندسی به نحوی باشد که امكان انتقال تنش از محیط ضعیف به محیط قویتر‬
‫وجودداشته باشد‪.‬‬

‫در سدهای خاکی سه حالت مختلف برای قوسزدگی امكانپذیر است‪ ،‬قوسزدگی عرضی‪،‬‬
‫طولی و موضعی‪ .‬قوسزدگی عرضی بین پوسته و هسته اتفاق میافتد و ناشی از اختالف جنس‬
‫مصالح این دو قسمت میباشد‪ .‬در شكل (‪ 1 -33‬الف) نحوة انتقال بار در قوسزدگی عرضی دیده‬
‫میشود‪ .‬مطالعات عددی دربارة میزان تأثیر عوامل مختلف در تشدید قوسزدگی عرضی نشان میدهد‬
‫که عریضترشدن الیههای انتقالی و فیلتر و افزایش سختی مصالح هسته‪ ،‬اثر منفی قوسزدگی در‬
‫کاهش تنش قائم هسته را کاهش میدهد‪.‬‬

‫الف) قوسزدگی عرضی‬ ‫ب) قوسزدگی طولی‬ ‫ج) قوسزدگی موضعی‬

‫شكل (‪ :)1 -33‬انواع قوسزدگی و کاهش تنش قائم در بدنة سدهای خاکی‬
‫قوسزدگی طولی معموالً زمانی اتفاق میافتد که دره شیب تندی داشتهباشد و ‪ V‬شكل باشد‬
‫(شكل ‪ 1 -33‬ب)‪ .‬در این صورت بین دو تكیهگاه سد‪ ،‬قوسی تشكیل میشود و میزان تنش در بدنة‬
‫خاکریز کاهش مییابد‪ .‬نتایج شبیهسازی عددی یک درة تنگ برای محاسبة میزان کاهش تنش در اثر‬
‫بروز قوسزدگی نشان می دهد میزان کاهش تنیش در حالتی که شیب تكیهگاه ‪ 99 ،19‬و ‪ 69‬درجه‬
‫باشد به ترتیب ‪ 99 ،۰9‬و ‪ 99‬درصد است‪ .‬ضمن ًا تكیهگاههای تندتر از ‪ 69‬درجه اختالف زیادی با‬
‫حالت قائیم نخواهند داشت‪ .‬قوسزدگی موضعی در محل ناهمواریهای پی و محل اتصال هسته با‬

‫‪1‬‬
‫‪arching‬‬
‫‪۰99‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫سازههای بتنی نظیر کالورتها اتفاق میافتد‪ .‬در این نواحی بهطور محلی سطح تنش کاهش مییابد‪.‬‬
‫در شكل (‪ 1 -33‬ج) نحوة انتقال بار در قوسزدگی موضعی نشان دادهشده است‪.‬‬

‫درصد قوسزدگی ( 𝐴𝑟) معرف مقدار کاهش تنش در اثر قوسزدگی است و برای هر نقطه از‬
‫بدنة سد از رابطة زیر محاسبه میشود‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪𝑟𝐴 = (1 − h𝑣 ) 100‬‬ ‫(‪)3-33‬‬

‫در این رابطه 𝑣‪ ‬تنش کُل قائم در نقطة مورد بررسی‪  ،‬وزن مخصوص خاک و ‪ h‬ارتفاع‬
‫خاک بر روی نقطة مورد بررسی است‪ .‬هر چه مقدار 𝐴𝑟 بیشتر باشد‪ ،‬قوسزدگی موثرتر است و‬
‫کاهش سطح تنش بیشتر اتفاق میافتد‪ .‬در سدهای خاکی‪ ،‬بهطور معمول اگر درصد قوسزدگی بیش‬
‫از ‪ 99‬درصد باشد‪ ،‬شكست هیدرولیكی اتفاق خواهد افتاد‪ .‬بااینحال برای تعیین دقیقتر احتمال‬
‫وقوع شكست هیدرولیكی‪ ،‬در بخشهای بعدی این فصل روابطی ارائهشده است‪.‬‬
‫مرادی و همكاران (‪ ،)3131‬بر اساس تعداد قابل توجهی تحلیل عددی برای سدهای خاکی‪،‬‬
‫روابط زیر را برای تخمین درصد قوسزدگی طولی در بدنة سد ناشی از اختالف سختی بدنه و پی‬
‫ارائه کردند‪:‬‬

‫𝐵‬
‫‪≤ 0.5  𝑟𝐴 = −63.278(𝐸𝑑 /𝐸𝑟 ) − 41.875(𝐵/𝐻) − 0.725(𝛼) + 105.441‬‬ ‫(‪)۰-33‬‬
‫𝐻‬

‫𝐵‬
‫‪> 0.5 𝑟𝐴 = −44.216(𝐸𝑑 /𝐸𝑟 ) − 1.890(𝐵/𝐻) − 0.554(𝛼) + 71.712‬‬ ‫(‪)1-33‬‬
‫𝐻‬

‫در این روابط 𝑑𝐸 مدول االستیسیته برای بدنة سد و 𝑟𝐸 مدول االستیسیته برای پی سد هستند‪.‬‬
‫همچنین ‪ ‬زاویة دیوارة دره با محور قائم است که برحسب درجه در این روابط قرار میگیرد‪ .‬سایر‬
‫پارامترهای مورداستفاده بیانگر هندسة درّه هستند و در شكل (‪ )9-33‬معرفی شدهاند‪ .‬قابل ذکر است‬
‫که این روابط صرفاً درصد قوسزدگی طولی (شكل ‪ -1-33‬ب) را به دست میدهند و برای محاسبة‬
‫قوسزدگی عرضی کاربرد ندارند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰96‬‬

‫شكل (‪ :)9-33‬مقطع طولی بدنة سد و درّة آن برای محاسبة درصد قوسزدگی طولی‬

‫‪ -7-33‬ترکخوردگی در سدهاي خاكی‬

‫بهطور کلی هر عاملی که سطح تنش مؤثر در توده خاک را کاهش دهد یا از مقاومت خاک در مقابل‬
‫برش یا کشش بكاهد‪ ،‬خاک را به سوی ترکخوردگی سوق میدهد‪ .‬همچنین فشار آب بهعنوان یک‬
‫بار خارجی از عوامل اصلی بروز ترک در سدهای خاکی است‪ .‬در برخی از موارد عوامل کاهندة‬
‫سطح تنش مؤثر خاک نظیر قوسزدگی‪ ،‬شرایطی به وجود میآورند که فشار آب بهراحتی بتواند بر‬
‫تنش مؤثر خاک غلبه کند‪ .‬بر همین اساس ترکخوردگی حاصل از آن معموال ترکیبی از مكانیزمهای‬
‫مختلف مخرب در سدهای خاکی است‪ .‬پسازآنکه سطح تنش از بخش االستیک باالتر میرود‪،‬‬
‫ترکهای ریزی بهطور مجزا به وجود میآیند که با توجه به ماهیتشان به ترکهای انقباضی‪ ،‬حرارتی‪،‬‬
‫کششی و ترکهای شكست دستهبندی میشوند‪.‬‬

‫ترکهای انقباضی درواقع ناشی از خشکشدن و از دسترفتن رطوبت خاک هستند‪ .‬اینگونه‬
‫ترکها بهصورت موزاییكی در گکل خشک شده بهطور معمول دیده میشوند‪ .‬ترکهای حرارتی ناشی‬
‫از تغییر درجه حرارت هستند که به علت رابطة تنگاتنگ رطوبت و حرارت و تأثیر هر دو روی رفتار‬
‫خاک‪ ،‬اینگونه ترکها نسبت به سایر مصالح از ماهیت متفاوتی برخوردارند‪ .‬گسترش ترک در هستة‬
‫‪۰90‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫سدهای خاکی جهتهای متفاوتی دارد‪ .‬چنانکه در شكل (‪ )9-33‬نیز نشان دادهشده است‪ ،‬میتوان‬
‫انواع ترک در هستة سد را با توجه به جهت آنها در ‪ 9‬نوع اصلی زیر دستهبندی کرد‪:‬‬
‫‪ ‬ترکهای عرضی خارجی‬
‫‪ ‬ترکهای طولی خارجی‬
‫‪ ‬ترکهای عرضی داخلی‬
‫‪ ‬ترکهای طولی داخلی‬
‫ترکهای خارجی قابل مشاهده هستند و بر روی سطح سد قرار دارند؛ ولی ترکهای داخلی‬
‫قابل مشاهده نیستند و به همین دلیل به سادگی قابل تشخیص و رفع نیستند‪ .‬با توجه بهاحتمال‬
‫گسترش ترک در اثر فرسایش داخلی‪ ،‬و ازآنجا که ترکهای عرضی داخلی همجهت با جریان آب‬
‫در هستة سد هستند‪ ،‬این دسته از ترکها خطرآفرینترین نوع ترک در سدهای خاکی می باشند‪.‬‬

‫شكل (‪ :)9-33‬ترکهای اصلی در هستة سدهای خاکی (‪)Vanicek and Vanicek, 2008‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰99‬‬
‫‪ -8-33‬نشستهاي اختالفی در بدنة سد‬
‫نشست اختالفی میتواند در اثر شیب تند تكیهگاهها‪ ،‬اختالف جنس مصالح پی‪ ،‬وجود یک سازة‬
‫ناهمگن در داخل بدنه یا ناهمگنی توزیع آب مخزن در پی سد‪ ،‬به وجود آید‪ .‬چنانکه در شكل‬
‫(‪ )6-33‬دیده میشود‪ ،‬شیب تند تكیهگاه یا وجود عوارض ناهماهنگ هندسی در تكیهگاهها منجر به‬
‫ایجاد ترکهای عرضی قائیم در هسته میشود‪ .‬این ترکها عموم ًا در تاج قابل رویت هستند و‬
‫میتوان نسبت به ترمیم آنها اقدام کرد‪ .‬بااینحال این احتمال وجود دارد که ترک بهصورت مایل‬
‫گسترشیابد و موجب خرابی نهایی سد گردد‪ .‬در شكل (‪ )6-33‬ترکهای توسعهیافته در اثر تغییر‬
‫جنس مصالح پی در طول درّه نشان دادهشده است‪ .‬احتمال بروز همین پدیده در اثر تغییر عمق‬
‫آبرفت یا وجود یک کالورت بتنی در بدنة سد وجود دارد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-33‬ایجاد ترک در بدنه ناشی از اختالف جنس مصالح و نشست اختالفی‬
‫‪۰93‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫از طرف دیگر هنگامی که مخزن سد برای اولین بار آبگیری میشود‪ ،‬نفوذ آب به داخل پی و‬
‫بدنه آغاز میگردد‪ .‬سرعت نفوذ تابع جنس مصالحی است که در پی و بدنه به کار برده شده است‪.‬‬
‫در برخی از نهشتههای آبرفتی ساختار مصالح در فواصل کوتاه دارای تغییرات قابل توجهی هستند‪،‬‬
‫لذا سرعت نفوذ آب در داخل این مصالح یكسان نیست‪ .‬بدینترتیب پروفیل سطح آب در اولین‬
‫آبگیری وضعیت یكنواختی ندارد و نظیر آنچه در شكل (‪ )0-33‬دیده میشود‪ ،‬جبهة نفوذ در بعضی‬
‫از قسمتها جلوتر از قسمتهای دیگر است‪ .‬این مسئله باعث ایجاد ناهمگنی در نشست خاکریز‬
‫روی این پی میشود و نهایتاً ممكن است برخی نواحی کمتنش یا ترکخورده را درون هستة سد‬
‫ایجاد نماید‪.‬‬

‫در جریان اولین آبگیری‪ ،‬پوسته و بخشی از هسته که آب در آن نفوذ کرده است به علت‬
‫حضور آب و اشباع شدن نشست میکنند‪ .‬چنانکه در شكل (‪ )0-33‬دیده میشود‪ ،‬این پدیده باعث‬
‫میشود تاج سد اندکی به طرف باالدست خم شود و در همین حال به علت بروز نواحی کمتنش در‬
‫وجه پاییندست هسته ترکهایی در این مناطق به وجود آید‪.‬‬

‫شكل (‪ :)0 -33‬نشستهای اختالفی در بدنة سد در جریان اولین آبگیری‬

‫‪ -3-33‬شکست هيدروليکی‬
‫منظور از شكست هیدرولیكی وقوع ترکخوردگی در یک تودة خاکی در اثر افزایش فشار آب روی‬
‫مرزهای این محیط و لبة ترکهای موجود میباشد‪ .‬بدیهی است این خرابی متمایز از روانگرایی‬
‫است که در آن فشار آب حفرهای در جریان بارگذاری سیكلیک بر تنش مؤثر خاک غلبه میکند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬
‫پدیدة شكست هیدرولیكی اولین بار در صنعت نفت برای افزایش میزان بازدهی چاههای نفت‬
‫شناسایی شد و به کار گرفته شد‪ .‬ولی در سدهای خاکی این پدیده نقش مخربی دارد و طراحان‬
‫سدهای خاکی در تالش هستند از وقوع آن جلوگیری کنند‪.‬‬
‫شكست هیدرولیكی به واسطة غلبة فشار آب بر تنش مؤثر در یک تودة خاکی ایجاد میشود‪.‬‬
‫هر عاملی که فشار سیال را تقویت نماید یا موجب کاهش سطح تنش مؤثر گردد یا بهطور موضعی‬
‫در خاک فرسایش ایجاد نماید‪ ،‬زمینهساز بروز ترک هیدرولیكی میشود‪ .‬کاهش سطح تنش مؤثر در‬
‫تودة خاک باعث میشود مقدار فشار الزم برای ایجاد و توسعة ترک کاسته شود‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫تودهای که سطح تنش مؤثر باالیی دارد بهراحتی دچار ترک هیدرولیكی نمیشود و عمدتاً نقاطی که‬
‫به دلیلی دچار کاهش سطح تنش مؤثر شدهاند در خطر ترکخوردگی هستند‪ .‬مهمترین عوامل مؤثر‬
‫در کاهش سطح تنش توده خاک عبارتند از‪:‬‬

‫‪ ‬نشستهای اختالفی‬
‫‪ ‬نشست باالدست سد در آبگیری اولیه‬
‫‪ ‬قوسزدگی‬
‫‪ ‬ترکخوردگی‬

‫این عوامل درواقع با کم کردن سطح تنش مؤثر خاک‪ ،‬شرایط را برای وقوع شكست هیدرولیكی‬
‫فراهم میکنند‪ .‬فشار آب الزم برای شروع شكست هیدرولیكی با ‪ Pf‬نشان داده میشود‪ .‬درواقع‬
‫وقتی فشار آب در محیطی بیش از این مقدار باشد ( ‪ ،) u  Pf‬شكست هیدرولیكی اتفاق خواهد‬
‫افتاد‪ .‬برای تعیین ‪ Pf‬دو راهكار وجود دارد‪:‬‬
‫الف) راهكار محافظهکارانه ( تقریبی‪ ،‬برای اطمینان‪ ،‬غیر اقتصادی)‪ :‬مطابق این روش در هر نقطهای‬
‫که فشار آب بیش از تنش اصلی کوچکتر باشد‪ ،‬شكست هیدرولیكی اتفاق میافتد‪.‬‬
‫‪Pf   3‬‬ ‫(‪)9-33‬‬
‫ب) راهكار دقیقتر‪ :‬در این روش مشخصات مكانیكی خاک هم در محاسبة فشار شكست وارد‬
‫میشوند و مقدار فشار شكست دقیقتر از روش قبل به دست میآید‪ .‬در این مورد محققان مختلف‬
‫‪۰33‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫بهصورت آزمایشگاهی به مطالعة شكست هیدرولیكی پرداختهاند و نهایتاً رابطة پیشنهادی خود را‬
‫برای محاسبة فشار شكست هیدرولیكی ارائه کردهاند‪ Fukushima (1986) .‬پیشنهاد کرده است فشار‬
‫شكست از رابطة زیر محاسبه گردد‪:‬‬
‫‪Pf  m 3‬‬ ‫(‪)9-33‬‬
‫که در آن ‪ m‬ضریبی بدون بعد است که با توجه به نوع خاک بین ‪ 3/1‬تا ‪ 3/6‬انتخاب میشود‪.‬‬
‫همچنین )‪ Ghanbari and Shams Rad (2014‬بر اساس مطالعات آزمایشگاهی و عددی رابطة زیر را‬
‫پیشنهاد کردهاند‪:‬‬
‫‪Pf  m 3  n‬‬ ‫(‪)6-33‬‬
‫که پارامتر ‪ m‬بین ‪ 3‬تا ‪ 3/۰‬و پارامتر ‪ n‬برحسب ‪ ،kg/cm2‬بین ‪ 9/۰‬تا ‪ 9/9‬با توجه به نوع خاک‬
‫تغییر مینماید‪ .‬مقادیر این پارامترها برای انواع مختلف خاک در جدول (‪ )3-33‬آمده است‪ .‬در‬
‫صورتی که تراکم به روش سبک )‪ (ASTM-D698‬صورت پذیرد میتوان مقدار ‪ m‬و ‪ n‬را به میزان‬
‫‪ 9/99‬کاهش داد‪ .‬در صورتی که نمونه پس از اشباع شدن آزمایش شده باشد میتوان مقدار ‪ n‬را به‬
‫میزان ‪ 9/3‬تا ‪ 9/۰‬کاهش داد‪.‬‬
‫جدول (‪ )3-33‬نحوة استخراج پارامترهای رابطة تجربی فشار شكست هیدرولیكی‬
‫‪m‬‬ ‫)‪n (kg/cm2‬‬ ‫نوع خاک‬
‫‪3/۰‬‬ ‫‪9/9‬‬ ‫خاکهای مخلوط درشتدانه با دانهبندی خوب‪ ،‬حاوی‬
‫ریزدانة رسی‬
‫‪3/39‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫خاکهای شنی حاوی ریزدانه سیلتی و رسی‬
‫‪3/99‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫خاکهای ماسهای با دانهبندی خوب‪ ،‬حاوی رس و سیلت‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪9/۰‬‬ ‫خاکهای ماسهای با دانهبندی بد‪ ،‬حاوی رس و سیلت‬
‫‪3/9‬‬ ‫‪9/9‬‬ ‫)‪(CH‬‬ ‫خاکهای ریزدانه با پالستیسیتة باال‬
‫‪3/99‬‬ ‫‪9/1‬‬ ‫)‪(CL‬‬ ‫خاکهای ریزدانه با پالستیسیتة پایین‬

‫بررسیهای انجامشده حاکی از آن است که محور مرکزی هستة سد و وجه باالدست هسته دو‬
‫مقطع بحرانی برای وقوع شكست هیدرولیكی هستند‪ .‬بر همین اساس الزم است برای کلیة نقاط‬
‫قرارگرفته بر روی این دو خط مقدار فشار آب حفرهای و تنش اصلی کوچکتر ( ‪ )  3‬با استفاده از‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰3۰‬‬
‫تحلیلهای عددی محاسبه گردد‪ .‬سپس با استفاده از روابط محققان مختلف برای فشار شكست‪،‬‬
‫ضریب اطمینان وقوع شكست هیدرولیكی برآورد گردد‪.‬‬
‫در شكل (‪ )9-33‬تغییرات فشار آب حفرهای و فشار شكست هیدرولیكی در وجه باالدست‬
‫هستة سد برای یک نمونه سد تحلیل شده توسط )‪ Ghanbari and ShamsRad (2014‬نمایش‬
‫دادهشده است‪ .‬بر این اساس بخشهایی از انتهای هسته که در آنها فشار آب حفرهای بیش از فشار‬
‫شكست هیدرولیكی است‪ ،‬در معرض وقوع شكست هیدرولیكی قرار دارد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)9-33‬بررسی شكست هیدرولیكی در هستة یک سد نمونه بر اساس نظرات محققان مختلف‬

‫‪ -31-33‬توصيههایی براي جلوگيري از وقوع شکست هيدروليکی‬

‫با توجه به نتایج به دست آمده از مطالعات نگارنده‪ ،‬و بررسی مطالعات قبلی‪ ،‬توصیههای زیر برای‬
‫طراحی سدهای خاکی بهمنظور طراحی ایمن سدهای خاکی در برابر شكست هیدرولیكی ارائه‬
‫میگردد‪:‬‬
‫‪ )3‬مقاومت برشی و کششی خاک نقش حائز اهمیتی در جلوگیری از بروز شكست هیدرولیكی‬
‫دارد‪ ،‬بنابراین نوع مصالح هستة سد به نحوی انتخاب گردد که عالوه بر تأمین آببندی از‬
‫مقاومت قابل توجهی نیز برخوردار باشد‪ .‬توجه به مسئلة مذکور از سه جهت زیر قابل توجه‬
‫میباشد‪:‬‬
‫‪ ‬الف) افزایش مقاومت برشی موجب کاهش اثر پدیدة قوسزدگی میگردد‪.‬‬
‫‪۰31‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫‪ ‬ب) افزایش مقاومت برشی موجب افزایش پارامترهای ‪ m‬و ‪ n‬در رابطة شكست هیدرولیكی‬
‫میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬ج) افزایش مقاومت کششی خاک موجب تأخیر در بروز ترکخوردگی میشود‪.‬‬
‫‪ )۰‬مصالح هستة سد حتیالمقدور خواص خمیری باالیی داشته باشند‪ .‬شاخص خمیری خاک )‪(PI‬‬
‫بهتر است بین ‪ 39‬تا ‪ ۰9‬باشد‪ .‬دراین صورت هستة سد ضمن برخوداری از انعطافپذیری مناسب‬
‫از خاصیت خود ترمیمیترکها نیز بهرهمند میگردد‪.‬‬
‫‪ )1‬از طراحی هستههای باریک اجتناب شود‪ .‬در صورتی که هستة مایل موجب بهبود موقعیت‬
‫تنشهای سد شود بهتر است از هستة مایل استفاده شود‪.‬‬
‫‪ )9‬طراحی هسته و پی باید به نحوی صورت پذیرد که از بروز نواحی کمتنش اجتناب شود‪ .‬بهتر‬
‫است درکنارهسته یک فیلتر چندالیه و سپس ناحیة انتقالی و نهایتاً پوسته وجود داشته باشد‪.‬‬
‫سدهای ناحیهبندی شده در مقابل شكست هیدرولیكی بهتر از سدهای همگن رفتار مینمایند‪.‬‬
‫در سدهایی که بدون ناحیة انتقالی و صرفاً با هستة مرکزی باریک و قائم ساختهشدهاند امكان‬
‫ترکخوردگی وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )9‬تكیهگاههایی که شیب تند دارند یا بهصورت پلهای هستند‪ ،‬نواحی کمتنش موضعی ایجاد میکنند‪.‬‬
‫ممكن است در نواحی مذکور ترکهای نازک و کوچكی ایجاد شده و سپس توسط فشار آب‬
‫مخزن باز شود‪.‬‬
‫‪ )6‬حتیالمقدور سد با آرامی آبگیری شده و از آبگیری سریع مخزن اجتناب شود‪.‬‬
‫‪ )0‬سطح تماس هسته با پی و تكیهگاهها باید به نحوی باشد که آببندی کامالً برقرار باشد‪ .‬در این‬
‫ارتباط مالیم کردن ناهمواریهای سطح پی و استفاه از یک الیه رس با پالسیستة باال در ناحیة‬
‫تماسی توصیه میگردد‪.‬‬
‫‪ )9‬گرچه تراکم سنگین اندکی مقاومت خاک را افزایش میدهد ولی برای تأمین انعطافپذیری و‬
‫افزایش مقاومت کششی بهتر است هسته با تراکم سبک متراکم گردد‪.‬‬
‫‪ )3‬بهتر است ناحیة انتقالی دارای ضخامت قابل توجهی باشد و از مصالح غیرچسبنده تشكیل شده‬
‫باشد‪ .‬در این صورت ترکهایی که در این مصالح رخ میدهد پایدار نمیماند و سریعاً با ریزش‬
‫بسته میشوند‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬
‫‪ -33-33‬شکست ذرات‪ 3‬در مصالح سنگریز‬
‫پوستههای سنگریز از قطعات بزرگ سنگ ساختهشدهاند که اغلب از طریق انفجار در معادن کوهی‬
‫به دست میآیند‪ .‬شكل هندسی این قطعات به گونهای است که دارای گوشههای تیز و شكننده‬
‫هستند‪ .‬در صورتی که ارتفاع سد زیاد باشد‪ ،‬سطح تنش در بخشهایی از پوستة سد به حدی باالست‬
‫که دانههای سنگ خُرد شده و لبههای آنها شكسته میشود‪ .‬این پدیده اصطالحاً شكست ذرات‬
‫نامیده میشود و مطالعة آن در سدهای سنگریزک بلند اهمیت زیادی دارد‪ .‬شكست ذرات در برخی از‬
‫سدها موجب بروز نشستهای قابل توجه در دوران بهرهبرداری از سد شده است‪.‬‬
‫بهطور کلی سنگدانههای سخت نظیر سنگهای آذرین غیر هوازده‪ ،‬با شكست کمتری مواجه‬
‫هستند؛ ولی تهیة مصالح و انفجار در این تودهها دشوار است و نیاز به صرف هزینة باالتری دارد‪.‬‬
‫بنابراین طراحان سدهای سنگریز تالش میکنند از سنگهایی استفاده کنند که نه چندان سخت باشند‬
‫که انفجار در آنها دشوار باشد و نه چندان نرم باشند که بهراحتی دچار شكست ذرات شوند‪ .‬یكی‬
‫از شاخصهای اصلی برای شناسایی سنگدانههای مناسب برای پوسته‪ ،‬میزان سایش لوسآنجلس آن‬
‫است‪ .‬شاید میزان سایش بین ‪ ۰9‬تا ‪ 99‬معیار قابلقبولی برای تشخیص مصالح سنگریز مناسب باشد‪.‬‬
‫بااینحال امكان استفاده از مصالح قویتر و ضعیفتر نیز وجود دارد‪ .‬عالوه بر این مطالعات‬
‫آزمایشگاهی )‪ Ghanbari et al. (2013‬نیز شاخصهای مناسب دیگری بر مبنای دانهبندی سنگدانهها‬
‫قبل و بعد از تراکم‪ ،‬معرفی کرده است‪ .‬در جدول (‪ )۰-33‬شاخص سایش لوسآنجلس برای چهار‬
‫سد ساختهشده در شمال غرب ایران آورده شده است‪.‬‬
‫جدول (‪ :)۰-33‬شاخص سایش لوسآنجلس برای مصالح چهار سد سنگریز ساختهشده در ایران‬
‫سد شهيد مدنی‬ ‫سد ميانه سد سهند سد سبالن‬ ‫نام سد‬
‫‪1۰‬‬ ‫‪۰9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪۰3‬‬ ‫شاخص سایش لوسآنجلس‬

‫‪1‬‬
‫‪particle breakage‬‬
‫‪۰39‬‬ ‫تحلیل تنش – کرنش سدهای خاکی‬
‫سؤاالت فصل یازدهم‪:‬‬

‫‪ -3‬چه ضرورتی دارد که تحلیل شرایط اولیة ساختگاه انجام شود؟ چرا تغییر مكانهای این‬
‫تحلیل برای مرحلة بعد منظور نمیشود؟‬
‫‪ -۰‬پدیدههای زیر را تعریف کنید‪:‬‬
‫ج) شكست ذرات‬ ‫ب) شكست هیدرولیكی‬ ‫الف) قوسزدگی‬
‫‪ -1‬در یک نقطه از هستة سد فشار آب منفذی موجود معادل ‪ 99‬کیلوپاسكال است‪ .‬اگر خاک‬
‫هستهدارای طبقهبندی ‪ GC‬باشد‪ ،‬تحت چه فشار همهجانبهای امكان وقوع شكست‬
‫هیدرولیكی در آن وجود دارد؟‬
‫‪ -9‬انواع ترک در هستة سدهای خاکی را نام ببرید و بر روی یک هستة شماتیک شكل آنها را‬
‫ترسیم کنید‪.‬‬
‫‪ -9‬چه آزمایشی برای تخمین قابلیت شكست ذرات در مصالح سنگریز پوستة سد وجود دارد؟‬
‫مقدار قابلقبول آن در چه محدودهای است؟‬
‫‪ -6‬چهار توصیه برای جلوگیری از وقوع شكست هیدرولیكی در سدهای خاکی را بیان کنید‪.‬‬
‫‪ -0‬قرار است بر یک درّه که دیوارههای آن با افق زاویة ‪ 69‬درجه میسازد‪ ،‬یک سد خاکی به‬
‫ارتفاع ‪ 99‬متر ساخته شود‪ .‬اگر مقدار مدول االستیسیتة ساختگاه سه برابر مقدار مدول‬
‫االستیسیتة بدنة سد باشد‪ ،‬درصد قوسزدگی طولی ناشی از تنگ بودن درّه را محاسبه کنید‪.‬‬
‫عرض کف دره ‪ 19‬متر است‪.‬‬
‫‪ -9‬انواع مختلف قوسزدگی در سدهای خاکی را با رسم شكل نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -3‬وضعیت مرزها در تحلیل استاتیكی تنش‪-‬کرنش سدهای خاکی به چه صورت است؟ در چه‬
‫جهتی آزاد و در چه جهتی بسته هستند؟‬
‫‪ -39‬چه ضرورتی دارد که تحلیل الیه به الیه (آنالیز مرحلة ساخت سد) برای سدهای خاکی انجام‬
‫شود؟ چرا برای ساختمانهای اسكلت فلزی تحلیل طبقه به طبقه انجام نمیشود و تمام سازه‬
‫در یک مرحله مدلسازی میشود؟‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰36‬‬
‫‪ -33‬برای جلوگیری از شكست هیدرولیكی در هستة سد سنگریز با هستة رسی کدام راهكار‬
‫مناسبتر است؟‬
‫الف) استفاده از فیلتر چندالیه در اطراف هسته‬
‫ب) استفاده از هستة رسی قائم بهجای هستة مایل‬
‫ج) استفاده از خاک با اندیس خمیری باال در هسته‬
‫د) افزایش رطوبت اجرای هسته‬
‫‪ -3۰‬کدام عبارت در ارتباط با پدیدة آرچینگ صحیح است؟‬
‫الف) در آرچینگ ‪ 1‬از حالت معمول بیشتر میشود‪.‬‬
‫ب) آرچینگ احتمال وقوع شكست هیدرولیكی را کاهش میدهد‪.‬‬
‫ج) هر چه زاویة دره تندتر باشد‪ ،‬درصد آرچینگ بیشتر است‪.‬‬
‫د) آرچینگ احتمال وقوع رگاب را کاهش میدهد‪.‬‬

‫‪ -31‬برای یک المان خاک که تنشهای اصلی آن مطابق رابطة زیر است‪ ،‬ضریب اطمینان وقوع‬
‫شكست هیدرولیكی را بر اساس معیار سادة شكست کششی محاسبه کنید‪.‬‬
‫) ‪(1=24 kPa, 3=12 kPa, u=8 kPa, =30o, c=24kPa‬‬
 ‫فصل دوازدهم‪:‬‬

‫تحليل لرزهاي سدهاي خاكی‬

‫‪ -3-32‬مقدمه‬
‫سدها تحت تأثیر بارگذاری ناشی از زلزله رفتارهای گوناگونی از ترکخوردگی جزئی تا انهدام کامل‬

‫از خود نشان دادهاند‪ .‬تا به امروز سدهایی که با رعایت اصول مهندسی ساختهشده زلزلههای شدید‬

‫را بدون آن که اثرات زیانآوری بر عملكرد ایمن آنها داشته باشد‪ ،‬تحمل کردهاند‪ .‬موارد گزارششده‬

‫از شكست سد یا سازههای جنبی در زلزله‪ ،‬بسیارکمشمار‪ ،‬ولی در حد فاجعه بودهاند‪ .‬بر این اساس‬

‫الزم است سدها در برابر بارگذاری زلزله ایمن باشند‪( .‬نشریه ‪)313۰ ،6۰9‬‬

‫ارزیابی پایداری و عملكرد سدهای خاکی و سنگریز در زمان زلزله به سه روش زیر امكانپذیر است‪:‬‬

‫‪ ‬روش شبهاستاتیک‬

‫‪ ‬روش دینامیكی کامل‬

‫‪ ‬روش محاسبة جابهجاییهای ماندگار‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪۰39‬‬
‫این سه روش در اغلب موارد مكمل یكدیگر هستند و ارزیابی نهایی بر اساس مجموع نتایج‬

‫حاصل از آنها صورت میپذیرد‪ .‬در روش شبهاستاتیک پتانسیل لغزش یک توده خاک با استفاده از‬

‫روشهای مختلف تحلیل پایداری‪ ،‬مانند روش قطعات‪ ،‬بررسی میشود و با اعمال یک ضریب زلزله‬

‫افقی یا قائم (برحسب نیاز) ضریب اطمینان پایداری آن در مقابل لغزش محاسبه میگردد‪ .‬درواقع‪،‬‬

‫در این روش اثر زلزله بهصورت استاتیكی و با اعمال نیروهایی که از حاصل ضرب ضرایب زلزله‬

‫در وزن تودة لغزنده در دو امتداد افق و قائم به دست میآید‪ ،‬در تحلیل لحاظ میشود‪ .‬قدمت استفاده‬

‫از این روش به قبل از سال ‪ 3399‬باز میگردد‪ .‬بنابراین میتوان نتیجه گرفت بسیاری از سدهای‬

‫جهانکه هماکنون مورد بهرهبرداری قراردارند‪ ،‬با این روش طراحیشدهاند‪.‬‬

‫در مقابلک روش نسبتاً سادة شبهاستاتیک‪ ،‬روشهای پیچیدهتری وجود دارند که در آنها پاسخ‬

‫سازه در طول زلزله با استفاده از روشهای عددی (مانند اجزای محدود یا تفاضل محدود) تحلیل‬

‫میشود‪ .‬از این روش عموماً با نام روش تحلیل دینامیكی یاد میشود‪ .‬از مهمترین مزایای این روش‬

‫در مقایسه با روش شبهاستاتیک‪ ،‬اعمال اثر تنشهای اولیه‪ ،‬تأثیر پارامترهای رفتاری مصالح در پاسخ‬

‫سازه‪ ،‬تغییر مقاومت برشی در طول زلزله‪ ،‬اثر پارامترهای زلزله شامل دامنه‪ ،‬محتوای فرکانسی و مدت‬

‫دوام زلزله و همینطور امكان تخمین افزایش فشار آب حفرهای در طول زلزله است‪ .‬از این روشها‪،‬‬

‫برای کنترل طراحی اولیه (که بر اساس تحلیل شبهاستاتیک انجامشده) استفاده میشود‪ .‬البته این‬

‫روشها محدودیتها و مشكالتی نیز دارند‪ .‬ازجمله میتوان به عدم قطعیت در کمیتهای ورودی‬

‫تحلیل همانند نوع مدل رفتاری مصالح و مقدار پارامترهای موردنیاز آن‪ ،‬ابهام در پارامترهای زلزلههای‬

‫ورودی و همینطور محدودیتهای نرمافزاری اشاره نمود‪.‬‬

‫در روش محاسبة جابهجاییهای ماندگار‪ ،‬یک گوة صلب از سد در نظر گرفته شده و میزان‬

‫تغییر مكان کُل توده در پایان زلزله برآورد میگردد‪ .‬به تغییر مكان گوه مذکور‪ ،‬تغییر مكانهای ماندگار‬

‫حاصل از زلزله گویند‪ .‬روشهای تحلیل تغییر مكان لرزهای بهویژه در تكمیل تحلیلهای شبهاستاتیک‬
‫‪۰33‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫با توجه به محدودیتهای این روش در تخمین میزان نشستهای حاصل از زلزله میتواند کاربردهای‬

‫فراوانی داشته باشد‪.‬‬

‫تشریح کامل این روشها در نشریة ‪ 6۰9‬آمده است‪ .‬در اینجا بهاختصار پیرامون هر روش بحث‬

‫میشود و خالصهای از مطالب نشریه مذکور نیز ذکر میگردد‪.‬‬

‫‪ -2-32‬تحليل شبهاستاتيک‬
‫بهطورکلی اساس روش شبهاستاتیک بر معادلسازی بارگذاری حاصل از ارتعاشات زلزله با یک بار‬

‫استاتیكی استوار است‪ .‬درحالیکه بارهای ناشی از یک زلزله طی لحظات بسیار کوتاهی اعمال شده‬

‫و تغییر جهت و مقدار میدهد‪ ،‬در این روش‪ ،‬بار استاتیكی معادل همواره جهت و مقدار ثابتی دارد‬

‫و بهصورت دائمی اعمال میگردد‪.‬‬

‫در اینگونه تحلیلها معموالً نیروی شبهاستاتیک در جهت افقی و به سمت بیرون شیب در نظر‬

‫گرفته میشود‪ .‬این شرایط در حالت کلی بحرانیترین شرایط برای پایداری یک شیب به شمار میآید‪.‬‬

‫بااینحال اعمال مؤلفة نیروی شبهاستاتیكی حاصل از زلزله در جهت قائم نیز امكانپذیر است‪ .‬در‬

‫این صورت تحلیل پایداری بر اساس اثر همزمان مؤلفههای قائم و افقی زلزله صورت میپذیرد‪.‬‬

‫شكل (‪ )3-3۰‬شمایی کلی از نیروهای وارد بر یک شیروانی خاکی را در یک تحلیل شبهاستاتیک‬

‫نشان میدهد‪.‬‬

‫شكل ‪ -3-3۰‬نحوه تأثیر نیروهای حاصل از زلزله بر پایداری شیروانی‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪199‬‬
‫نیروهای شبهاستاتیكی بر اساس روابط زیر محاسبه میگردند‪:‬‬
‫‪ah .W‬‬ ‫(‪)1-12‬‬
‫‪Fh ‬‬ ‫‪ k h .W‬‬
‫‪g‬‬
‫‪a .W‬‬ ‫(‪)2-12‬‬
‫‪Fr  v‬‬ ‫‪ k v .W‬‬
‫‪g‬‬
‫در این روابط‪:‬‬

‫‪ av‬و ‪ ah‬به ترتیب شتابهای قائم و افقی شبهاستاتیک زلزله‬

‫‪ kv‬و ‪ kh‬به ترتیب ضرایب زلزله قائم و افقی بدون بعد شبهاستاتیكی‬

‫‪ W‬وزن توده لغزشی مفروض است‪.‬‬

‫در نشریة شمارة ‪ 6۰9‬که به دستورالعمل طرح لرزهای سدهای خاکی و سنگریز اختصاص‬

‫دارد‪ ،‬جزئیات بیشتری دربارة تحلیل شبهاستاتیكی سدهای خاکی ارائهشده است‪ .‬بر اساس این‬

‫دستورالعمل‪ ،‬انجام تحلیل لرزهای به روش شبهاستاتیک برای همة سدهای خاکی و سنگریز در هر‬

‫دو مرحلة اول و دوم مطالعاتی الزامی است‪ .‬الزم به ذکر است که در خصوص بسیاری از انواع سدها‬

‫تحلیل شبهاستاتیک به تنهایی کافی نیست و الزم است سایر تحلیلهای لرزهای موردنیاز در مورد‬

‫آنها انجام شود‪.‬‬

‫‪ -3-2-32‬محدودیتها و مزایاي روش شبهاستاتيک‬

‫روش شبها ستاتیک باوجود قدمت و سادگی بهکارگیری آن معایب و کا ستیهایی دارد که ا ستفادة‬

‫مطلق از آن را در تحلیلهای لرزهای با محدودیتهایی روبهرو کردهاسیییت‪ .‬از آن جمله میتوان به‬

‫موارد زیر اشاره نمود‪:‬‬

‫‪ ‬استفاده از روش تعادل حدی برای تحلیل شبهاستاتیكی‬

‫‪ ‬عدم در نظر گرفتن رفتار تنش‪-‬کرنش مصالح خاکی‬

‫‪ ‬عدم در نظر گرفتن میرایی و جذب انرژی توسط پی و بدنة سد‬

‫‪193‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫‪ ‬عدم امكان محاسبه و اعمال تغییرات تنش حاصل از تغییرات فشار آب حفرهای در حین زلزله‬

‫‪ ‬عدم امكان محاسبة مستقل تغییر شكلها‬

‫‪ ‬عدم امكان بررسی مستقیم پدیدههایی نظیر روانگرایی و شكست هیدرولیكی‬

‫‪ ‬در نظر گرفتن سد به صورت یک ج سم کامالً صلب و درنتیجه اعمال شتاب یك سان در تمامی‬

‫نقاط بدنة سد‬

‫‪ ‬عدم تغییر شتاب در طول زمان‬

‫باوجود تمامی محدودیتهای فوق‪ ،‬استفاده از روش شبهاستاتیک بنابر دالیل زیر همچنان در‬

‫طراحی لرزهای سدها متداول و مرسوم است‪:‬‬

‫‪ ‬سادگی درک مفاهیم و سهولت بهکارگیری و استفاده از آن‬

‫‪ ‬پشتوانه تجربی استفاده از روش شبهاستاتیک‬

‫‪ ‬امكان انجام تحلیل در زمان کوتاه‬

‫‪ ‬امكان دستیابی نسبتاً آسان به پارامترهای ژئوتكنیكی موردنیاز این روش‬

‫‪ -2-2-32‬ضریب شتاب شبهاستاتيک (ضریب زلزله‪)3‬‬

‫انتخاب ضریب شتاب شبهاستاتیک یا ضریب زلزله مهمترین مرحله در انجام تحلیلهای شبهاستاتیک‬

‫به شمار میآید‪ .‬با مشخص شدن این ضریب‪ ،‬دستیابی به ضریب اطمینان پایداری لرزهای شیروانی‪-‬‬

‫های سد با انجام یک تحلیل پایداری به سهولت امكانپذیر خواهد بود‪ .‬ضریب زلزله یا ضریب‬

‫شتاب شبهاستاتیكی‪ ،‬بهطورکلی تابع عوامل ذیل میباشد‪:‬‬

‫‪ ‬شرایط لرزهخیزی ساختگاه‬

‫‪ ‬طول عمر مفید سد‬

‫‪1‬‬
‫‪seismic coefficient‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪19۰‬‬
‫‪ ‬درجة اهمیت سد و مخاطرات و خسارات احتمالی در صورت خرابی سد‬

‫‪ ‬شرایط هندسی بدنه و پی سد‬

‫‪ ‬خصوصیات فیزیكی و مكانیكی مصالح بدنه و پی‬

‫روشهای مختلفی برای تخمین ضریب زلزله پیشنهاد شده است که هر یک قادر به درنظرگیری‬

‫یک یا چند عامل فوقالذکر میباشند‪ .‬برخی مراجع با پیشنهاد اتخاذ یک مقدار ثابت برای ضریب‬

‫زلزله‪ ،‬صرفاً به ارائه محدوده مقادیر ضریب زلزله (مثال بین ‪ 9/3‬تا ‪ )9/39‬بدون اشاره به هیچیک از‬

‫عوامل مؤثر بر آن بسنده نمودهاند‪ .‬برخی دیگر یک ضریب زلزلة ثابت بهصورت کسری از حداکثر‬

‫شتاب زلزله طرح پیشنهاد میکنند که خود تابع عواملی نظیر لرزهخیزی ساختگاه‪ ،‬طول عمر و درجه‬

‫اهمیت سد میباشد‪ .‬برخی روشها با لحاظ نمودن اثرات هندسة بدنة سد‪ ،‬ضریب زلزله را بهصورت‬

‫متغیر (افزایشی) در ارتفاع توصیه نمودهاند‪.‬‬

‫روشهای دیگری نیز وجود دارد که اثرات جنس مصالح و هندسة بدنه و پی سد را نیز در‬

‫تخمین ضریب زلزله اعمال مینمایند‪ .‬تعدادی از این روشها مبتنی بر تئوری انتشار موج میباشد‪،‬‬

‫که درنهایت به تاریخچه زمانی ضریب زلزله و یا تاریخچه زمانی ضریب اطمینان منجر میشود‪ .‬با‬

‫توجه به تغییرات ضریب اطمینان یا ضریب زلزله در طول زمان‪ ،‬ارزیابی پایداری لرزهای سد به‬

‫سهولت امكانپذیر نیست و نیازمند تفسیر نتایج و تحلیلهای تكمیلی میباشد‪.‬‬

‫یكی از متداولترین روشهای تعیین شتاب شبهاستاتیک‪ ،‬انتخاب مقدار آن بر اساس حداکثر‬

‫میزان شتاب زمین (‪ )PGA3‬در طی یک زلزله با سطح خطر مشخص و بر اساس رابطة زیر است‪:‬‬

‫‪  PGA‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪Kh ‬‬ ‫؛‬ ‫‪ ‬‬ ‫(‪)1-3۰‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪peak ground acceleration‬‬
‫‪191‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫در این رابطه ‪ α‬بهصورت یک ضریب ثابت در محدودة ‪ 9/11‬تا ‪ 9/9‬توصیه میشود‪ .‬شتاب‬

‫‪ PGA‬نیز معادل شتاب بیشینة زمین در صورت رخداد زلزله طرح‪ 3‬میباشد که عموماً در سدهای‬

‫متعارف بر مبنای سطح خطر‪( MDE۰‬حداکثر زلزله طراحی) درنظر گرفته میشود‪.‬‬

‫زلزلة مربوط به سطح خطر ‪ MDE‬طی مطالعات لرزهخیزی ساختگاه سد بر اساس طول عمر‬

‫مفید و درصد احتمال وقوع این سطح از زلزله محاسبه میشود‪ .‬در این محاسبات معموالً طول عمر‬

‫سدها بین ‪ 99‬تا ‪ 399‬سال و درصد وقوع زلزله ‪ MDE‬در طول این مدت‪ ،‬بین ‪ 9‬تا ‪ 39‬درصد درنظر‬

‫گرفته میشود‪ .‬انتخاب هر یک از این پارامترها در یک سد اصوالً تابعی از درجه اهمیت سد و اقتصاد‬

‫طرح و تبعات اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی است که در صورت آسیب آن در زلزله انتظار‬

‫میرود‪ .‬مقادیر حداقل و حداکثر ضریب زلزله افقی مطابق رابطه زیر توسط نشریه ‪ 6۰9‬پیشنهاد‬

‫میشود‪:‬‬

‫‪0.1  K h  0.20‬‬ ‫(‪)9-3۰‬‬

‫‪ -1-2-32‬ضریب شتاب شبه استاتيک قائم‬

‫معموالً رکوردهای شتابنگاشت زلزله در دو جهت متعامد افقی و یک جهت قائم ثبت میگردند‪.‬‬

‫بااینحال در تحلیلهای شبهاستاتیک غالباً شتاب افقی موردتوجه بیشتری واقع میشود و طراحی‬

‫سدها تنها برای تحمل بارهای ناشی از این مؤلفه زلزله صورت میپذیرد‪ .‬بررسیها نیز نشان میدهند‬

‫در شرایط متعارف‪ ،‬مؤلفة قائم زلزله تأثیر قابل مالحظهای بر پایداری شیروانیها ندارد‪ .‬لذا در حالت‬

‫کلی نیازی به اعمال این ضریب در تحلیل پایداری شیب سدها در حالت شبهاستاتیک نخواهد بود‪.‬‬

‫در صورتی که به تشخیص تیم طراحی و با توجه به موقعیت ساختگاه‪ ،‬نیاز به اعمال ضریب زلزله‬

‫در جهت قائم (‪ )Kv‬باشد‪ ،‬این ضریب حداکثر برابر دو سوم ضریب زلزله در حالت افقی (‪)Kh‬‬

‫‪1‬‬
‫‪design earthquake‬‬
‫‪2‬‬
‫‪maximun design earthquake‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪199‬‬
‫درنظر گرفته میشود‪ .‬در این صورت با توجه به اینکه در جریان زلزله‪ ،‬مؤلفههای قائم و افقی بهطور‬

‫هم زمان به حداکثر میزان خود نمیرسند‪ ،‬میتوان مقدار مؤلفة افقی نیروی شبهاستاتیک را کاهش‬

‫داد‪ .‬درصد کاهش بر مبنای قضاوت مهندسی تعیین میگردد‪( .‬نشریه ‪)6۰9‬‬

‫موارد فوقالذکر مختص ساختگاههای واقع در حوزه دور‪ 3‬است و برای ساختگاههای واقع در‬

‫حوزة نزدیک‪ ۰‬الزم است مطالعات ویژه صورت پذیرد‪.‬‬

‫‪ -1-32‬تحليل دیناميکی‬
‫تحلیل دینامیكی کاملترین نوع تحلیل لرزهای سدهای خاکی و سنگریز به شمار میآید‪ .‬چراکه بر‬

‫خالف تحلیلهای معمول شبهاستاتیک که صرفاً به مبحث پایداری سد میپردازد‪ ،‬تحلیلهای‬

‫دینامیكی قادرند تا عالوه بر نمایش رفتار سد در خالل زلزله و پسازآن‪ ،‬برخی دیگر از پارامترهای‬

‫حائز اهمیت در طرح لرزهای سدهای خاکی‪ ،‬ازجمله میزان تغییر شكلهای ماندگار‪ ،‬میزان فشار آب‬

‫حفرهای اضافی‪ ،‬روانگرایی و ‪ ...‬را نیز تحلیل و ارزیابی کنند و تخمین مناسبی از شرایط یا مقدار‬

‫آنها به دست دهند‪.‬‬

‫بهطور معمول تحلیل دینامیكی با استفاده از نرمافزارهای موجود و با مدلسازی عددی انجام‬

‫میشود‪ .‬برای آنکه یک مدلسازی و تحلیل عددی قادر باشد شبیهسازی مناسبی را از رفتار یک سد‬

‫هنگام زلزله ارائه دهد‪ ،‬الزم است مدل ساختهشده تا حد ممكن با مشخصات واقعی سد تطابق داشته‬

‫باشد‪ .‬هندسه و شرایط مرزی مدل و نیز نحوة اعمال بار و رفتار مصالح از مهمترین عواملی به شمار‬

‫میآیند که میتوانند تأثیر به سزایی در صحت نتایج حاصل از تحلیل عددی داشته باشند‪.‬‬

‫تجربه نشان داده که در آبرفتهای معمولی با مشخصات متوسط تا خوب‪ ،‬در صورت استفاده‬

‫از مرز جاذب‪ ،‬مدلسازی ‪ 3/9‬تا ‪ ۰‬برابر ارتفاع سد از پنجة پاییندست و باالدست بهسوی مرزهای‬

‫‪1‬‬
‫‪far field‬‬
‫‪2‬‬
‫‪near field‬‬
‫‪199‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫خارجی مدل مناسب خواهد بود‪ .‬در صورت استفاده از مرزهای معمولی محدودة مذکور به ‪ 1‬تا ‪9‬‬

‫برابر ارتفاع سد تبدیل میگردد‪ .‬همچنین در مدلسازی پی سدهای خاکی الزم است به زیر توجه‬

‫شود‪:‬‬

‫‪ ‬سدهای بر پی آبرفتی‪ :‬در این سدها مدلسازی پی الزامی است‪.‬‬

‫‪ ‬سدهای بر پی سنگی‪ :‬درصورتیکه سد خاکی بر روی یک بستر سنگی با سختی باال‬

‫ساخته شود و هیچیک از سطوح لغزش در کنترل پایداری سد از پی سنگی عبور نكند‪،‬‬

‫مدلسازی هندسة بدنة سد به تنهایی کافی است و نیازی به مدلسازی هندسة پی در‬

‫مدل نخواهد بود‪ .‬در غیر این صورت مدلسازی پی سنگی ضروری است‪ .‬تجربیات‬

‫نگارنده نشان میدهد که وقتی سختی پی بیش از ‪ 39‬برابر سختی بدنة سد است‪ ،‬میتوان‬

‫پی را در تحلیل وارد نكرد‪.‬‬

‫شكل ‪ -۰-3۰‬مدلی برای تحلیلهای لرزهای سازههای سطحی و شبكة مرز آزاد‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪196‬‬
‫بهطور کلی معادلة تعادل دینامیكی بهصورت زیر نوشته میشود‪:‬‬

‫‪M u C u K u  F a ‬‬ ‫(‪)9-3۰‬‬

‫که در آن]‪ [M‬ماتریس جرم‪ [C] ،‬ماتریس میرایی و ]‪ [K‬ماتریس سختی است‪ .‬همچنین ‪، u‬‬

‫‪ u‬و ‪ u‬به ترتیب بردار شتاب‪ ،‬سرعت و تغییر مكان در نقاط مختلف هستند و }‪ {Fa‬بردار نیروی‬

‫وارده در زلزله است که برابر با حاصلضرب شتاب زلزله در جرم میباشد‪ .‬روشهای تحلیل دینامیكی‬

‫سدهای خاکی به سه دستة کلی تقسیم میشوند‪:‬‬

‫‪ ‬روش االستیک خطی‬

‫‪ ‬روش معادل خطی‬

‫‪ ‬روشهای غیرخطی‬

‫در روشهای االستیک خطی‪ ،‬مقدار مدول برشی و میرایی مصالح در طول تحلیل ثابت است‬

‫و تنها در شرایطی که نیروهای وارده کوچک باشند‪ ،‬قابلاستفاده است‪ .‬با توجه به آنکه در بارگذاری‪-‬‬

‫های سطوح متوسط و باال‪ ،‬مقدار مدول برشی سكانت و میرایی در مصالح ژئوتكنیكی‪ ،‬بسته به‬

‫کرنش برشی ایجاد شده در المانها تغییر میکند‪ ،‬این روش برای تحلیل دینامیكی سدها مناسب‬

‫نیست و معموالً از روشهای معادل خطی و غیرخطی برای بررسی پاسخ لرزهای سدها استفاده‬

‫میشود‪.‬‬

‫با توجه به رفتار غیرخطی خاک‪ ،‬مقدار مدول برشی و میرایی در طول یک زلزله ثابت نیست‬

‫و بسته به مقدار کرنشهای برشی ایجاد شده در خاک تغییر میکنند‪ .‬بدین ترتیب بهمنظور افزایش‬

‫دقت تحلیل دینامیكی خطی الزم است اثر همة پارامترهای مؤثر بر مدول برشی و میرایی‪ ،‬ازجمله‬

‫تاریخچة کرنش برشی در تخمین این پارامترها لحاظ گردد‪ ،‬به نحویکه بتوان مقادیر مدول برشی و‬

‫میرایی منتخب برای هریک از مصالح بدنة سد را با تقریب مناسبی معادل متوسط مدول برشی و‬

‫میرایی مصالح در طول زلزله دانست‪ .‬این روش نسبتاً ساده تحلیل دینامیكی که درگذشته بهطور‬
‫‪190‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫گستردهای برای تخمین پاسخ دینامیكی سدهای خاکی و سنگریز مورداستفاده قرارگرفته است‪ ،‬روش‬

‫معادل خطی نامیده میشود‪.‬‬

‫از سوی دیگر در روشهای غیرخطی‪ ،‬رفتار مصالح (رابطة تنش در برابر کرنش) بهصورت‬

‫غیرخطی در نظر گرفته میشود‪ ،‬که تطابق بیشتری با رفتار مصالح ژئوتكنیكی دارد‪ .‬همچنین در این‬

‫روشها برخی نارساییهایی که در تحلیل لرزهای سد به روش خطی و معادل خطی وجود داشت تا‬

‫حد زیادی رفع شده است‪ .‬ازجمله در روشهای غیرخطی تغییر مكان حاصل از زلزله بهطور مستقیم‬

‫در طول تحلیل محاسبه میشود و مشابه روشهای خطی و معادل خطی نیازی به استفاده از روشهای‬

‫کمكی نظیر بلوک لغزش نیومارک نخواهد بود‪ .‬همچنین در برخی از انواع پیشرفتهتر این مدلها‪،‬‬

‫تولید و گسترش فشار آب حفرهای در طول مدت تحلیل از طریق حل معادلة تعادل دینامیكی و‬

‫روابطی که میزان کرنش حجمی را وابسته به نرخ کرنشهای برشی مینمایند قابل محاسبه است‪.‬‬

‫علیرغم این مزایا‪ ،‬اغلب مدلهای رفتاری به کار گرفته شده در مدلسازیهای غیرخطی نیازمند‬

‫پارامترهای متعددی هستند که تخمین و برآورد آنها مستلزم انجام آزمایشهای پیچیدة دینامیكی‬

‫است‪ .‬همچنین استفاده از این روشها مهارتهای خاصی را میطلبد که استفاده از آنها را تا حدودی‬

‫محدود ساخته است‪.‬‬

‫‪ -4-32‬تحليل تغيير مکانهاي ماندگار‬

‫تخمین میزان تغییر مكانهای حاصل از زلزله و بررسی عملكرد سد در اثر وقوع این تغییر شكلها‪،‬‬

‫پس از محاسبة مقادیر ضرایب اطمینان پایداری شیروانیهای سد در مقابل لغزش در حالت‬

‫شبهاستاتیک‪ ،‬دومین گام در ارزیابی رفتار لرزهای یک سد به شمار میآید‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬در صورتی‬

‫که تغییرمكانهای حاصل از تحلیل لرزهای سد از مقدار مجاز تغییر مكان در سطح لرزهای موردنظر‬

‫کمتر باشد‪ ،‬سد ایمن شناخته شده و در غیر اینصورت میتوان از طریق اعمال اصالحات مناسب‬

‫در طرح اولیه شامل تغییر مصالح بدنه‪ ،‬اصالح شیبها‪ ،‬بهبود وضعیت پی و ‪ ...‬نسبت به کاهش‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪199‬‬
‫مقادیر تغییر شكل و بهبود رفتار لرزهای سد اقدام نمود‪ .‬در حالتیکه تغییر مكانهای سد در محدوده‬

‫مجاز قرار دارد‪ ،‬میتوان نشست ماندگار حاصل از زلزله را به ارتفاع آزاد سد اضافه نمود‪.‬‬

‫روشهای مختلفی برای تعیین تغییر مكان ماندگار پس از زلزله وجود دارد که برخی از آنها‬

‫مبتنی بر تحلیلهای عددی دینامیكی است و برخی دیگر با استفاده از روابط و فرضیات سادهکننده‬

‫میزان تغییر مكان سد را تخمین میزنند‪ .‬در ادامه دو روش بلوک لغزشی نیومارک و روش سید و‬

‫مكدیسی‪ 3‬که از کاربرد بیشتری برخوردارند‪ ،‬بر اساس مطالب بیانشده در نشریة ‪ ، 6۰9‬معرفی‬

‫میگردد‪.‬‬

‫‪ -3-4-32‬روش بلوک لغزشی نيومارک‬

‫در طول مدت زلزله لحظاتی وجود دارد که در آنها‪ ،‬شتاب و درنتیجه نیروی لرزهای وارده بر‬

‫گوههایی از سد‪ ،‬بیش از توان مقاومت سطح لغزش آن گوههاست‪ .‬اما ازآنجا که این حالت تنها در‬

‫لحظات بسیار کوتاهی رخ میدهد‪ ،‬سد پایدار باقی میماند‪ ،‬ولی مقداری تغییر مكان ماندگار در بدنة‬

‫سد به وجود میآید‪ .‬اصول روش نیومارک بر پایة محاسبة این تغییرمكانها در سطوح لغزش مختلف‬

‫بنا شده است‪.‬‬

‫برای محاسبة تغییر مكانهای ماندگار‪ ،‬نیومارک یک توده در آستانه لغزش از یک شیروانی را‬

‫با یک بلوک لغزشی بر روی یک سطح شیبدار همانندسازی نمود (شكل ‪.)1 -3۰‬‬

‫‪1‬‬
‫‪seed & makdisi, 1978‬‬
‫‪193‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬

‫شكل ‪ -1-3۰‬شبیهسازی تودة لغزشی با بلوک لغزش نیومارک بر روی سطح شیبدار‬

‫درصورتیکه مطابق شكل (‪ - 9-3۰‬الف)‪ ،‬تعادل نیروها درشرایط استاتیكی و در جهت موازی‬

‫سطح شیب در نظر گرفته شود‪ ،‬نسبت نیروی مقاوم بسیج شده ‪ Rs‬به نیروی محرک ‪ Ds‬ضریب‬

‫اطمینان لغزش خواهد بود‪ .‬در این صورت با فرض چسبندگی صفر در سطح لغزش رابطة ضریب‬

‫اطمینان بهصورت زیر خواهد بود‪:‬‬

‫‪Rs W cos  tan  tan ‬‬
‫‪FS ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪)6-3۰‬‬
‫‪Ds‬‬ ‫‪W sin ‬‬ ‫‪tan ‬‬
‫که در آن ‪ ‬زاویة اصطكاک بین بلوک لغزشی و سطح شیبدار است‪.‬‬

‫حال اگر نیروی حاصل از زلزله در هر زمان بهصورت ضریب زلزله ‪ ah(t)=kh(t).g‬بر روی‬

‫بلوک لغزشی عمل کند (برای سادگی اثر زلزله قائم درنظر گرفته نشده است)‪ ،‬در یک زمان خاص‪،‬‬

‫شتاب افقی در بلوک منجر به نیروی ‪ khW‬بر روی بلوک میشود (شكل ‪-9-3۰‬ب)‪ .‬در صورتی که‬

‫نیروها در جهت شیب اعمال شوند‪ ،‬با حل معادالت تعادل‪ ،‬ضریب اطمینان شبهاستاتیكی در یک‬

‫زمان معین از رابطة زیر به دست خواهد آمد‪:‬‬

‫‪Rd (t ) [cos   kh sin  ] tan ‬‬
‫‪FS d (t ) ‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪)0-3۰‬‬
‫) ‪Dd (t‬‬ ‫‪sin   kh (t ) cos ‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪139‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫شكل ‪ -9-3۰‬نیروهای اعمالی بر بلوک لغزشی بر روی سطح شیبدار‪ ،‬الف) شرایط استاتیكی و ب) شرایط‬
‫دینامیكی‬

‫بدین ترتیب با افزایش مقدار ‪ kh‬ضریب اطمینان کاهش پیدا میکند و در یک مقدار خاص از‬

‫‪ kh‬ضریب اطمینان لرزهای برابر با یک میشود‪ .‬ضریبی که بدین ترتیب به دست میآید ضریب زلزلة‬

‫بحرانی‪ )ky( 3‬و شتاب حاصل از آن نیز شتاب بحرانی ‪ ay=kyg‬نامیده میشود‪.‬‬

‫برای بلوک لغزش شكل (‪ )9-3۰‬مقدار ضریب زلزلة بحرانی برای وقتی که بلوک لغزشی به سمت‬

‫پایین حرکت کند‪ ،‬عبارت خواهد بود از‪:‬‬

‫) ‪k y  tan(  ‬‬ ‫(‪)9-3۰‬‬

‫در شرایطی که بلوک لغزشی در جهت باالدست در آستانة حرکت قرار گیرد‪ ،‬مقدار ضریب‬

‫شتاب بحرانی عبارت است از‪:‬‬

‫‪tan   tan ‬‬
‫‪ky ‬‬ ‫(‪)3-3۰‬‬
‫‪1  tan  tan ‬‬
‫بنابراین بر اساس روشهای تعادل حدی‪ ،‬ضریب اطمینان کمتر از یک بیانگر حرکت سطح‬

‫لغزش مورد بررسی است‪ .‬در صورتیکه شتاب زلزله که به بلوک لغزش وارد میشود از مقدار شتاب‬

‫بحرانی آن بیشتر شود بلوک لغزشی شروع به حرکت خواهد کرد‪ .‬در این شرایط درواقع نیروی زلزله‬

‫‪1‬‬
‫‪yield coefficient‬‬
‫‪133‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫بیشتر از مقاومت شیب موردنظر است و اختالف این مقادیر منجر به اعمال نیرو به بلوک لغزشی و‬

‫در نهایت جابهجایی بلوک میشود‪ .‬این ایده اولین بار توسط نیومارک مطرح شد‪.‬‬

‫شكل (‪ )9-3۰‬اصول تعیین تغییر مكان به روش نیومارک را نشان میدهد‪ .‬در شكل (‪-9-3۰‬‬

‫الف)‪ ،‬تاریخچة شتاب زلزلة القا شده بر بلوک لغزشی نشان دادهشده است‪ .‬مقدار ‪ ay‬در این شكل‬

‫معرف شتاب بحرانی این بلوک لغزشی میباشد‪ .‬اختالف شتاب القایی و شتاب بحرانی ‪ ay‬منجر به‬

‫پیدایش سرعت در بلوک لغزشی و در نهایت جابهجایی آن میشود‪ .‬بهعبارتدیگر در هنگام وقوع‬

‫زلزله‪ ،‬تودة لغزشی از لحظهایکه ضریب اطمینان به کمتر از یک کاهش مییابد در طول سطح‬

‫گسیختگی حرکت میکند و در زمان و محلی که تنش حاصل از زلزله از مقاومت سطح لغزش کمتر‬

‫شد توقف مینماید و مجدداً تعادل برقرار میشود‪ .‬بر اساس مقادیر تجمعی تغییر مكان نسبی سطح‬

‫لغزش که بدین ترتیب محاسبه میشود و ممكن است در محدودة چند سانتیمتر تا چند متر باشد‪،‬‬

‫پایداری و ناپایداری سد مورد ارزیابی قرار میگیرد‪.‬‬

‫در روش نیومارک رفتار پی و تودة در آستانه لغزش بهصورت صلب در نظر گرفته شده است‪،‬‬

‫درحالیکه در طول زلزله‪ ،‬بلوک لغزش در درون خود نیز تغییرمكانهایی خواهد داشت که در این‬

‫روش لحاظ نمیگردد‪.‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪13۰‬‬

‫شكل‪ -9-3۰‬روش نیومارک در تعیین تغییر مكان بلوکهای لغزشی‬

‫‪ -2-4-32‬روش سيد و مکدیسی‬

‫بر اساس مطالعات انجامشده توسط سارما‪ 3‬بر روی پاسخ دینامیكی سد با بدنة انعطافپذیر‪ ،‬میزان‬

‫شتاب در بدنة سد بهصورت تابعی از عمق بلوک تا تاج سد محاسبه گردید‪ .‬سید و مكدیسی از نتایج‬

‫این مطالعات بهره گرفتند و روش زیر را برای تعیین تغییر مكانهای خاکریزها و سدها معرفی‬

‫نمودند‪ .‬در این روش ابتدا شتاب تاج سد با استفاده از جذر مجموع مربعات وزنی طیف پاسخ طرح‬

‫در سه پریود نوسانی اول محاسبه میشود‪:‬‬

‫‪amax  (1.6Sa1 ) 2  (1.06Sa 2 ) 2  (0.86Sa3 ) 2‬‬ ‫(‪)39-3۰‬‬

‫‪1‬‬
‫‪sarma, 1975‬‬
‫‪131‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫در رابطة فوق ‪ S ai‬طیف پاسخ طرح در پریود نوسانی ‪ i‬است‪ .‬با فرض ثابت بودن مدول برشی در‬

‫بدنة سد مقدار فرکانسهای دورانی در سه مود اول نوسانی سد از رابطههای زیر به دست میآیند‪:‬‬

‫‪2.404 G‬‬
‫‪1 ‬‬ ‫(‪-33-3۰‬الف)‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5.52 G‬‬
‫‪2 ‬‬ ‫(‪-33-3۰‬ب)‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8.65 G‬‬
‫‪3 ‬‬ ‫(‪) -33-3۰‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬
‫که در آن ‪ G ،H‬و ‪ ‬به ترتیب ارتفاع سد‪ ،‬مدول برشی و جرم حجمی متوسط در بدنة سد‬

‫هستند‪.‬‬

‫سپس بر اساس نمودار ارائهشده در شكل (‪ ، )6-3۰‬مقدار شتاب متوسط حداکثر (‪)amax,ave‬‬

‫وارد بر تودة لغزشی بر اساس شتاب حداکثر تاج و نسبت عمق توده لغزشی به ارتفاع سد‪ ،‬تعیین‬

‫میگردد‪ .‬مقدار ضریب شتاب بحرانی ‪ ky‬نیز (ضریب زلزله افقی که براثر اعمال آن سطح لغزش‬

‫موردنظر شروع به حرکت میکند و یا ضریب اطمینان پایداری مساوی ‪ 3‬میشود) از تحلیل پایداری‬

‫به روش شبهاستاتیک و یا از روشهای تقریبی محاسبه میشود‪ .‬در نهایت با توجه به نسبت شتاب‬

‫بحرانی به شتاب متوسط حداکثر تودة لغزشی و استفاده از شكل (‪ )0-3۰‬مقدار تغییر مكان ماندگار‬

‫نرمال شده با توجه به بزرگی زلزله اعمال شده محاسبه میشود‪ .‬در شكل مذکور تغییر مكان نرمال‬

‫شده دارای رابطة زیر است‪:‬‬

‫) ‪u*  u /( amax To‬‬ ‫(‪)3۰-3۰‬‬

‫که در آن ‪ amax‬شتاب متوسط حداکثر تودة لغزشی و ‪ To‬پریود نوسانی مود اول سد میباشد‪.‬‬

‫بنابراین تغییر مكان نرمال شده دارای واحد ثانیه است‪ .‬اگر چه در روش ارائهشده‪ ،‬ارتفاع سد در‬

‫تعیین پریود طبیعی وارد میشود ولی ارتفاع سد به درستی در مقدار تغییر مكان محاسبهشده لحاظ‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪139‬‬
‫نمیشود‪ .‬درواقع از این روش میتوان در سدهای با ارتفاع متوسط (تا حدود ‪ 69‬متر) استفاده کرد‪،‬‬

‫اما در سدهای با ارتفاع باالتر مقدار شتاب مطابق آنچه در شكل (‪ )6-3۰‬ارائهشده در ارتفاع سد‬

‫افزایش نمییابد (‪ )Bureau,1985‬و استفاده از این روش منجر به تخمین درست در شتاب متوسط‬

‫حداکثر در هر توده نمیشود‪.‬‬

‫از فرضیات دیگر روش فوق‪ ،‬عدم کاهش مقاومت برشی در طول مدت زلزله است‪ .‬بنابراین‬

‫نمیتوان از این روش در تخمین تغییر مكان در زلزلههای شدید (بزرگتر از ‪ )9/9g‬استفاده کرد‪.‬‬

‫همچنین این روش به مقدار شتاب تاج بسیار حساس است که این موضوع میتواند نتایج حاصله را‬

‫به شكل محسوسی تحت تأثیر خود قرار دهد و با تقریب همراه سازد‪.‬‬

‫شكل (‪ :)6-3۰‬تغییرات ضریب شتاب ماکزیمم نسبت به عمق جرم لغزش‬

‫)‪(Makdisi and Seed, 1978‬‬
‫‪139‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬

‫شكل(‪ :)0-3۰‬تعیین تغییر مكان ماندگار با استفاده از روش (‪)Makdisi and Seed, 1978‬‬

‫‪ -5-32‬محدودۀ كاربرد روشهاي مختلف تحليل لرزهاي بر اساس نشریة ‪624‬‬

‫میزان مخاطرات و خسارات ناشی از تخریب احتمالی سد‪ ،‬تابع عوامل مختلفی همچون بزرگی‬

‫ارتفاع و حجم مخزن‪ ،‬و نیز میزان تمرکز جوامع انسانی‪ ،‬صنایع‪ ،‬زمینهای کشاورزی و تأسیسات‬

‫زیرساختی در محدودة سد میباشد‪ .‬هرچه اندازة یک سد ازنظر ارتفاع یا حجم مخزن بزرگتر یا‬

‫هزینههای انسانی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی که به واسطة تخریب احتمالی سد رخ میدهد بیشتر‬

‫باشد‪ ،‬بر میزان اهمیت سد افزوده شده و به تبع آن حجم بیشتری از مطالعات و تحلیلها را طلب‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪136‬‬
‫خواهد کرد‪ .‬درنتیجه‪ ،‬نوع و گستردگی تحلیلهای موردنیاز برای هر سد باید متناسب با درجة اهمیت‬

‫آن باشد‪ .‬نحوة تعیین درجة اهمیت و درجه خطرپذیری سد در مراجع مختلف با توجه به شرایط هر‬

‫کشور یا منطقه متفاوت است که برخی از مهمترین این دستهبندیها در پیوست ارائهشده است‪ .‬در‬

‫نشریة ‪ 6۰9‬پیشنهاد شده است که از روش ارائهشده ذیل که متناسب با شرایط بومی کشور است‬

‫استفاده گردد‪.‬‬

‫دستهبندي سد بر اساس اندازه‪:‬‬

‫سدها ازنظر اندازه بر اساس ارتفاع و حجم مخزن‪ ،‬مطابق جدول (‪ ،)3-3۰‬به سه دسته تقسیم می‪-‬‬

‫شوند‪:‬‬

‫سد كوچک‪ :‬به سدهایی اتالق میشود که ارتفاع آنها کمتر از ‪ 39‬متر و حجم مخزن آنها‬

‫کمتر از ‪ 3‬میلیون مترمكعب باشد‪.‬‬

‫سد متوسط‪ :‬سدهای با حجم مخزن کمتر از ‪ 9‬میلیون مترمكعب و ارتفاع بین ‪ 39‬تا ‪ 19‬متر در‬

‫دستة سدهای متوسط قرار دارند‪ .‬همچنین سدهایی با ارتفاع کمتر از ‪ 39‬متر که حجمی در حدود ‪3‬‬

‫تا ‪ 99‬میلیون مترمكعب را دارا هستند جزء سدهای متوسط هستند‪.‬‬

‫سد بزرگ‪ :‬سدهایی با ارتفاع بیش از ‪ 19‬متر یا حجم مخزن بیش از ‪ 99‬میلیون مترمكعب را‬

‫شامل میشود‪ .‬همچنین سدهایی با ارتفاع ‪ 39‬تا ‪ 19‬متر و حجم مخزن ‪ 9‬تا ‪ 99‬میلیون مترمكعب نیز‬

‫در این دسته از سدها طبقهبندی میشود‪.‬‬

‫‪130‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫جدول ‪ -3-3۰‬معیار دستهبندی سدهای خاکی و سنگریز بر اساس اندازة سد‬

‫حجم مخزن (ميليون مترمکعب)‬ ‫ارتفاع سد‬

‫‪<99‬‬ ‫‪ 9‬تا ‪99‬‬ ‫‪ 3‬تا ‪9‬‬ ‫‪ 9‬تا ‪3‬‬ ‫(متر)‬

‫‪1‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪3‬‬ ‫كمتر از ‪35‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪ 35‬تا ‪11‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪<11‬‬

‫‪:3‬سد کوچک‪ :۰ ،‬سد متوسط‪ :1 ،‬سد بزرگ‬

‫‪ -3-5-32‬درجهبندي اهميت سد بر اساس پتانسيل خطر‬

‫بهمنظور دستیابی به یک طرح موفق و ایمن و در عین حال اقتصادی‪ ،‬همواره الزم است پتانسیل‬

‫خطر‪ 3‬سد در اثر عملكرد نامطلوب آن تعیین شود‪ .‬بدین ترتیب با مشخص شدن میزان اهمیت سد‬

‫و آثار و تبعات خرابی احتمالی آن میتوان نسبت به انتخاب نوع تحلیلهای موردنیاز اقدام نمود‪.‬‬

‫همچنین درصورتی که در طول عمر سد تغییراتی در طرح یا عوامل تأثیرپذیر از خرابی سد‬

‫صورت گیرد که منجر به باالتر رفتن اهمیت سد گردد‪ ،‬الزم است پس از ارزیابی مجدد‪ ،‬نسبت به‬

‫بازبینی طرح و احتماالً ایمنسازی آن اقدام گردد‪.‬‬

‫پتانسیل خطر سد بر اساس معیارهای جدول (‪ )۰-3۰‬تعیین میشود‪ .‬با توجه به اینکه یک سد‬

‫میتواند پتانسیلهای خطر متفاوتی ازنظر تلفات جانی‪ ،‬آثار اقتصادی‪ ،‬فرهنگی و زیستمحیطی داشته‬

‫باشد‪ ،‬باید باالترین پتانسیل خطر به دست آمده از جنبههای مختلف را بهعنوان «پتانسیل خطر» سد‬

‫انتخاب نمود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪hazard rating‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪139‬‬
‫جدول ‪ -۰-3۰‬میزان پتانسیل خطر سد بر اساس تبعات و عواقب احتمالی ناشی از آسیب آن در زلزله‬

‫پتانسيل خطر سد‬ ‫اثرات نامطلوب مورد‬

‫انتظار‬
‫کم‬ ‫متوسط‬ ‫باال‬ ‫براثر خرابی سد‬

‫انتظار تلفات جانی نمی‪-‬‬ ‫به علت محدودیت تمرکز‬
‫رود‪.‬‬ ‫جوامع انسانی‪ ،‬تلفات‬
‫(کمتر از ‪ 39‬نفر تخلیه‬ ‫جانی قابلتوجهی انتظار‬
‫شوند)‬ ‫نمیرود‪.‬‬
‫(کمتر از ‪ 399‬نفر تخلیه‬
‫شوند)‬
‫خسارت اقتصادی‬ ‫خسارت اقتصادی قابل‬
‫قابلتوجهی وجود ندارد‪.‬‬ ‫توجه مانند تخریب راهها‬
‫ولی احتمال تخریب‬ ‫و ریلهای درجه دو‪،‬‬
‫زمینهای کشاورزی و‬ ‫تأسیسات وابسته به سد‪،‬‬
‫راههای فرعی و تأسیسات‬ ‫زمینهای کشاورزی و‬
‫معدنی و‪ ...‬بهصورت‬ ‫صنایع محدود و‪...‬‬
‫محدود وجود دارد‪.‬‬
‫عدم وجود آثار خاص ملی‬ ‫وجود آثار ملی و فرهنگی‬
‫و فرهنگی‬ ‫محدود و با اهمیت کم‬
‫به علت وجود جوامع‬
‫انسانی گسترده انتظار‬
‫تلفات جانی چشمگیر می‪-‬‬
‫تلفات جانی‬
‫رود‪.‬‬
‫(بیش از ‪ 399‬نفر تخلیه‬
‫شوند)‬
‫خسارت اقتصادی بسیار‬
‫قابل توجه مانند تخریب‬
‫راهها و ریلهای اصلی‪،‬‬
‫زمینهای وسیع کشاورزی‬ ‫آثار اقتصادي‬
‫و صنایع و تأسیسات‬
‫زیربنایی و ملی‪ ،‬خود سد‬
‫یا سدهای پاییندست و‪...‬‬
‫تخریب گسترده و جبران‬
‫آثار فرهنگی و‬
‫ناپذیر محیطزیست و آثار‬
‫زیستمحيطی‬
‫ملی‪ -‬فرهنگی‬

‫‪ -2-5-32‬تحليلهاي موردنياز در طرح لزرهاي سدها‬

‫حداقل تحلیلهای لرزهای موردنیاز برای ارزیابی پایداری و عملكرد سد تحت زلزله‪ ،‬بر اساس درجه‬

‫اهمیت سد (اندازه و پتانسیل خطر)‪ ،‬مطابق جدول (‪ )1-3۰‬تعیین میشود‪ .‬در خصوص کفایت‬

‫تحلیلهای مذکور‪ ،‬الزم است بر اساس شرایط خاص هر سد‪ ،‬گروه طراحی بر پایه قضاوت مهندسی‬

‫تصمیمگیری نماید‪.‬‬
‫‪133‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫الزم به ذکر است تحلیلهای لرزهای مذکور در جدول (‪ )1-3۰‬با فرض این است که مصالح‬

‫پی سد‪ ،‬سنگی یا از نوع آبرفت متراکم باشد‪ .‬در صورتیکه احتمال وقوع روانگرایی در مصالح پی‬

‫یا بدنة سد وجود داشته باشد‪ ،‬الزم است تحلیلهای الزم برای ارزیابی رفتار روانگرایی مصالح در‬

‫حین زلزله و پسازآن بر اساس مطالب نشریه ‪ 6۰9‬انجام گردد‪.‬‬

‫جدول ‪ -1-3۰‬حداقل تحلیل موردنیاز برای طرح لرزهای سدهای خاکی و سنگریز‬

‫پتانسيل خطر‬
‫طبقهبندي سد‬
‫باال‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬

‫‪۰‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫كوچک‬

‫‪1‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪3‬‬ ‫متوسط‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫بزرگ‬

‫‪ -3‬لزوم انجام تحلیل شبهاستاتیک‬

‫‪ -۰‬لزوم انجام تحلیل شبهاستاتیک و تحلیل برآورد تغییر مكان لرزهای‬
‫‪ -1‬لزوم انجام تحلیل شبهاستاتیک‪ ،‬تحلیل برآورد تغییر مكان لرزهای و انجام تحلیل دینامیكی‬

‫برای سدهای با ارتفاع بیش از ‪ 399‬متر یا حجم مخزن بیش از ‪ ۰‬میلیارد مترمكعب‪ ،‬الزم است‬

‫کمیتة ویژهای به منظور ارزیابی عملكرد لرزهای این سدها تشكیل گردد و نیاز استفاده از آزمایشهای‬

‫مدل سد نظیر سانتریفوژ بررسی گردد‪.‬‬

‫برای سدهای با ارتفاع بیش از ‪ 399‬متر واقع در مناطق با لرزهخیزی باال توصیه میشود در‬

‫انتهای مطالعات مرحلة اول (مطالعات مرحلة شناخت) بر روی گزینة منتخب بدنه‪ ،‬تحلیل دینامیكی‬

‫با پارامترهای در دسترس مصالح انجام گیرد تا در صورت عملكرد لرزهای نامطلوب‪ ،‬سایر گزینههای‬

‫بدنه مجدداً ارزیابی گردد‪ .‬برای سدهای با ارتفاع کمتر یا واقع در مناطق با لرزهخیزی کم‪ ،‬انجام‬

‫تحلیلهای پایداری سد به روش شبهاستاتیک در این مرحله از مطالعات کفایت میکند‪.‬‬

 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰9‬‬
‫‪ -6-32‬روانگرایی در سدهاي خاكی‬
‫خاکهای سُست براثر تنشها و کرنشهای برشی ناشی از زلزله تمایل به کاهش حجم دارند‪.‬‬

‫در خاکهای اشباع این کاهش حجم میتواند منجر به افزایش فشار آب حفرهای گردد‪ .‬اضافه فشاری‬

‫که بدین ترتیب ایجاد میشود‪ ،‬بسته به میزان نفوذپذیری مصالح‪ ،‬شرایط زهكشی‪ ،‬سرعت اعمال‬

‫بارهای تناوبی ناشی از زلزله و همچنین میزان تمایل خاک به کاهش حجم‪ ،‬ممكن است به سادگی‬

‫زائل نشده و نهایتاً بخشی از آن در سیكلهای مختلف زلزله در داخل خاک انباشته شود‪ .‬با ادامة‬

‫بارگذاری ناشی از زلزله این میزان اضافه فشارهای باقی مانده میتوانند بهاندازهای زیاد شود که میزان‬

‫تنش مؤثر بین ذرات خاک را به مقدار قابلتوجهی کاهش داده و حتی به صفر برسانند‪.‬‬

‫با کاهش تنش مؤثر بین ذرات خاک از مقاومت و سختی آن کاسته شده و رفتار خاک بیشتر‬

‫به سیال نزدیک میشود که آنرا پدیدة روانگرایی مینامند‪ .‬بروز پدیدة روانگرایی ممكن است به‬

‫تغییر شكلهای بزرگ و ناپایداری در سازهها بینجامد‪ .‬خرابی در سازههای مدفون‪ ،‬ناپایداریهای‬

‫وسیع در شیبهای مالیم‪ ،‬جوشش و فوران ماسه‪ ،‬بازشدگی سطح زمین و نظایر آن از سایر نشانه‬

‫های وقوع روانگرایی است‪ .‬سه شرط الزم برای آن که یک نقطه از توده خاک مستعد روانگرایی‬

‫باشد بهقرار زیر هستند‪:‬‬

‫خاک نفوذپذیری باالیی داشته باشد (درصد ریزدانه در آن اندک باشد)‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خاک اشباع باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تراکم خاک در حد متوسط یا کم باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در سدهای خاکی‪ ،‬این پدیده میتواند هم در پی و هم گاهی در بدنة سد رخ دهد‪ .‬سدهای‬

‫مختلفی در اثر روانگرایی تخریب شدهاند که البته این خرابیها در سدهایی رخ داده که به روش‬

‫هیدرولیكی ساختهشدهاند‪ .‬با توجه به آن که در سالهای اخیر عمدتاً مصالح بدنة سدهای خاکی با‬

‫تراکم نسبتاً باالیی (دانسیتة نسبی باالتر از ‪ 99‬درصد) ساخته میشود‪ ،‬میتوان با اطمینان از روشهای‬
‫‪1۰3‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫اجرایی‪ ،‬احتمال وقوع روانگرایی در بدنة سدهای در دستساخت را تا حد زیادی منتفی دانست‪.‬‬

‫بااینحال ارزیابی پتانسیل روانگرایی در سدهای موجود که به روشهای (هیدرولیكی) نامناسب اجرا‬

‫شده باشند و در کلیة پیهای آبرفتی ضروری است‪ .‬در چنین مواردی الزم است تا با انجام تحلیلهای‬

‫دینامیكی غیرخطی با استفاده از مدلهای مناسب که قابلیت شبیهسازی روانگرایی را داشته باشند‪،‬‬

‫نشست سد و پایداری آن پس از زلزله مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد‪.‬‬

‫بررسی دقیق وقوع روانگرایی نیاز به آزمایشهای پیچیدة دینامیكی بر روی مصالح‬

‫دستنخورده دارد‪ .‬اما روشهای سادهتر کیفی‪-‬تحلیلی نیز وجود دارد که جزئیات هریک از آنها در‬

‫«راهنمای ارزیابی پتانسیل روانگرایی خاک و پیامدهای ناشی از آن» (نشریة شماره ‪ )9۰9‬بهتفصیل‬

‫آمده است‪ .‬بهطور خالصه روشهای زیر برای بررسی امكان وقوع روانگرایی وجود دارد‪:‬‬
‫‪ )3‬روشهای تقریبی با استفاده از خصوصیات پایة خاک‪ ،‬نظیر دانهبندی‪ ،‬سرعت موج برشی و دانسیته‬

‫نسبی خاک‬

‫خاکهای سیمانته‪ ،‬خاکهای ریزدانه‪ ،‬خاکهای درشتدانه که درصد باالیی ریزدانه نیز دارند‬

‫و خاکهای درشتدانه با تراکم بسیار باال مستعد روانگرایی نیستند‪ .‬در مقابل ماسههای سُست و‬

‫خاکهایی درشتدانه با تراکم کم ممكن است روانگرا شوند‪.‬‬

‫روشهای مبتنی بر نتایج آزمونهای صحرایی‪ ،‬نظیر ‪ SPT‬و ‪CPT‬‬ ‫‪)۰‬‬

‫در این روشها معموالً با استفاده از نتایج آزمونهای صحرایی نسبت تنشی که باعث روانگرایی‬

‫میشود‪ ،‬تخمین زده شده و با نسبت تنش موجود مقایسه میشود‪ .‬منظور از نسبت تنش‪ ،‬نسبت تنش‬

‫برشی به تنش قائم در نقطة مورد بررسی است‪.‬‬

‫درصورتیکه افزایش قابل توجه فشار آب حفرهای در طول زلزله‪ ،‬در الیههای مختلف سد و‬

‫بدنة پی سدهای خاکی محتمل باشد یا آنكه روانگرایی در این الیهها رخ دهد امكان بروز تغییر‬

‫شكلهای بیشازحد مجاز وجود خواهد داشت‪ .‬برای تعیین میزان تغییر شكلهای ماندگار در این‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰۰‬‬
‫شرایط‪ ،‬باید از تحلیلهای دینامیكی به روش غیرخطی از قبیل مدلهای پالستیک با سطح حدی و‬

‫یا مدل رفتاری با سخت شوندگی سینماتیكی که در آن فشار آب حفرهای به نحو مناسبی شبیهسازی‬

‫میگردد‪ ،‬استفاده شود‪.‬‬

‫تحلیل دینامیكی در این حالت بهصورت حل توأم‪ 3‬خواهد بود که در آنها معادلة تعادل و‬

‫معادلة تراوش بهطور همزمان حل خواهند شد‪ ،‬در این شرایط پارامترهای مقاومت برشی بهصورت‬

‫زهكشی شده استفاده خواهد شد چرا که تولید فشار آب حفرهای در طول بارگذاری لرزهای خود‬

‫منجر به کاهش مقاومت برشی میگردد‪.‬‬

‫مسئلة (‪ :)3-32‬محاسبة شتاب حداكثر تاج سد از تحليل طيفی‬

‫برای سد نشان دادهشده در شكل (‪ )9-3۰‬حداکثر شتاب تاج سد را بر اساس تحلیل طیفی به دست‬
‫آورید‪ .‬حداکثر شتاب مبنای طرح برای ساختگاه این سد ‪ PGA=9/1g‬و میرایی مصالح بدنة سد بهطور‬
‫متوسط ‪ 9‬درصد میباشد‪ .‬جنس مصالح پوستة سد از شن رودخانهای با ‪ e=9/9‬است و رفتار‬
‫غیرخطی مصالح بدنة سد با استفاده از منحنی ارائهشده در شكل (‪ )39-3۰‬قابل بیان است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)9-3۰‬سد خاکی به ارتفاع ‪ 19‬متر موردنظر برای محاسبة حداکثر شتاب تاج‬

‫‪1‬‬
‫‪coupled‬‬
‫‪1۰1‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫حل مسئله‪:‬‬

‫قدم اول‪ :‬انتخاب طيف طرح‬

‫در قدم اول الزم است طیف طرح تعیین شود‪ .‬روشهای مختلفی برای تهیة طیف طرح یک ساختگاه‬
‫وجود دارد‪:‬‬

‫‪ ‬تهیة طیف طرح با استفاده از شتابنگاشت زلزلههای قوی گذشته‬

‫‪ ‬تهیة طیف طرح به روش مصنوعی‬
‫‪ ‬استفاده از طیفهای ارائهشده در آییننامهها و متون علمی‬

‫در شكل (‪ )3-3۰‬طیف رایج زلزلههای آمریكا نشان دادهشده و در این مسئله از طیف مذکور‬
‫استفادهشده است‪ .‬حداکثر شتاب ساختگاه در این طیف ‪ amax=9/۰g‬است‪ .‬بنابراین برای استفاده از آن‬
‫الزم است مقادیر شتاب به دست آمده از آن را در نسبت ‪ PGA‬طرح به ‪ 9/۰g‬ضرب کنیم‪ ،‬تا نتایج‬
‫قابلاستفاده گردد‪ .‬با داشتن ضریب میرایی و پریود اصلی سد میتوان از طیف طرح‪ ،‬شتاب طیفی را‬
‫محاسبه نمود‪.‬‬

‫قدم دوم‪ :‬محاسبة اولية حداكثر شتاب تاج سد‬

‫بر اساس دادههای مسئله حداکثر مدول برشی )‪ (Gmax‬برابر‪ 3۰9999‬کیلونیوتن بر مترمربع‬
‫میباشد‪ .‬قابل ذکر است که محققان روابط متعددی برای محاسبة حداکثر مدول برشی در‬

‫خاکهای مختلف ارائه کردهاند که در کتب مرجع دینامیک خاک این روابط بیانشده است‪.‬‬

‫بااینحال ‪ Gmax‬به دست آمده از این روابط (و همچنین مقدار دادهشده در این مسئله) فقط برای‬
‫کرنش های محدوده االستیک صادق است و در عمل مقدار واقعی مدول برشی کمتر از آن است‪.‬‬
‫فرض کنید نسبت مدول برشی واقعی به حداکثر مدول برشی برابر ‪ 9/6‬باشد‪ ،‬در این صورت با‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰9‬‬
‫داشتن فرکانس مودهای ارتعاشی سد‪ ،‬شتاب طیفی از شكل (‪ )3-3۰‬محاسبه میشود و آنگاه شتاب‬
‫ماکزیمم تاج به دست میآید‪ .‬مقادیر فرکانس برای سه مود اول از روابط زیر به دست میآید‪:‬‬

‫‪2.404 G 2.404 120000000  0.6‬‬

‫‪w1 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 24.04‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪2000‬‬

‫‪5.52 G‬‬
‫‪w2 ‬‬ ‫‪ 55.2‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8.65 G‬‬
‫‪w3 ‬‬ ‫‪ 86.5‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪‬‬

‫همچنین مقادیر دورة تناوب برای سه مود اول طبق روابط زیر محاسبه میشود‪:‬‬

‫‪T1  2 w1  0.066 sec‬‬

‫‪T2  2 w2  0.027 sec‬‬
‫‪T3  2 w3  0.018 sec‬‬

‫با داشتن ‪ T1‬و ‪ T2‬و ‪ T3‬مقادیر شتاب طیفی مود اول تا سوم ( ‪ S a1‬و ‪ S a 2‬و ‪ ) S a 3‬از شكل‬
‫(‪ )3-3۰‬به دست میآید‪.‬‬
‫‪Sa1  0.25g , Sa 2  0.21g , Sa3  0.2 g‬‬

‫ولی شتاب مبنای طرح برای سد موردنظر ‪ 3/9‬برابر شتاب پایة منحنی طیف طرح است‪ ،‬بنابراین‬
‫مقادیر به دست آمده باید ‪ 3/9‬برابر شوند‪ .‬لذا داریم‪:‬‬
‫‪Sa1  0.37 g , Sa 2  0.32 g , Sa3  0.3g‬‬

‫حال مقدار شتاب ماکزیمم تاج بر اساس روش جذر مجذور مربعات)‪ (SRSS‬از رابطة زیر به‬
‫دست میآید‪:‬‬

‫‪1.6S a1 2  1.06S a 2 2  0.86S a3 2 g   0.73g‬‬

‫‪..‬‬
‫‪U max ‬‬
 ‫‪1۰9‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫قدم سوم‪ :‬كنترل مقدار مدول برشی‬
‫با استفاده از شتاب به دست آمده در قدم قبل‪ ،‬از رابطة زیر کرنش برشی محاسبه میشود و سپس با‬
‫استفاده از شكل (‪ )39-3۰‬نسبت مدول برشی برآورد میگردد‪ .‬برای محاسبه کرنش برشی از روابط‬
‫بیانشده در کتب دینامیک خاک خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪ av‬‬ ‫) ‪ (r‬‬ ‫) ‪ (hav‬‬

‫‪ 0.65a max 0 d   av  0.65a max‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫) ‪ 0 ( g‬‬ ‫) ‪G( g‬‬

‫‪‬‬ ‫‪2000‬‬
‫‪ av  0.65  0.3H  ‬‬ ‫‪  amax  0.65  9 ‬‬ ‫‪ (0.43  9.81)  0.0007‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪72000000‬‬

‫درواقع نقطهای در یک سوم ارتفاع سد بهعنوان متوسط وضعیت سد در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫اگر روند افزایش شتاب در ارتفاع سد خطی باشد‪ ،‬شتاب این نقطه حدود ‪ 9/91g‬خواهد بود‪ .‬بر‬
‫اساس منحنی (‪ )39-3۰‬نسبت مدول برشی متناسب با کرنش ‪ 9/9990‬حدود ‪ 9/99‬است که با دقت‬
‫قابلقبولی منطبق بر فرض اولیه است‪ .‬بنابراین شتاب تاج سد معادل ‪ 9/01g‬است و بر این اساس‬
‫بدنة سد موجب میشود که شتاب ساختگاه با حدود ‪ ۰/9‬برابر بزرگنمایی در تاج سد نمایان شود‪.‬‬

‫اگر بین فرض اولیه برای نسبت تنش برشی و مقدار به دست آمده انطباق کافی وجود نداشته‬
‫باشد‪ ،‬مقدار جدیدی برای نسبت مدول برشی انتخاب میشود و محاسبات از قدم دوم به بعد تكرار‬
‫میشود‪ .‬قابل ذکر است که منحنی شكل (‪ )39-3۰‬فقط یک نمونه منحنی رفتار غیرخطی خاک برای‬
‫پوستة سدهای خاکی است‪ .‬در این مورد منحنیهای دیگری در کتب مرجع دینامیک خاک ارائهشده‬
‫است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰6‬‬

‫شكل (‪ :)3-3۰‬طیف طراحی معتبر و رایج آمریكا بر اساس زلزلههای بزرگ ایاالتمتحده‬
‫(مقیاس شده بر اساس شتاب حداکثر ‪)9/۰g‬‬
‫‪1۰0‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬

‫شكل (‪: )39-3۰‬نمونة منحنی تغییرات مدول برشی در برابر کرنش برشی برای مصالح دانه ای‬
‫)‪(Kokusho,1980‬‬

‫مسئله (‪ :)2-32‬برآورد تغيير مکان ماندگار سد بر اساس روش ماكدیسی و سيد‬

‫برای سد نشان دادهشده در مسئلة قبل حداکثر تغییر شكل ماندگار بدنة سد در اثر بارگذاری زلزله را‬
‫محاسبه کنید‪ .‬بزرگی زلزله برای این منطقه حدود ‪ 0/9‬است‪.‬‬

‫شكل (‪ :)33-3۰‬سد خاکی به ارتفاع ‪ 19‬متر موردنظر برای محاسبه حداکثر تغییر مكان ماندگار‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪1۰9‬‬
‫حل مسئله‪:‬‬
‫قدم اول‪ :‬محاسبه ‪ Ky‬براي گوههاي مختلف‬
‫در این مرحله ‪ 9‬گوه در باالدست سد و ‪ 9‬گوة دیگر در پاییندست سد مشخص شده و برای هر‬
‫یک از آنها ضریب شتاب تسلیم به دست میآید‪ .‬ضریب شتاب تسلیم‪ ،‬برای هر گوه مقداری برای‬
‫ضریب شتاب شبهاستاتیک است که باعث میشود ضریب اطمینان پایداری گوة مذکور مساوی واحد‬
‫شود‪ .‬بنابراین برای محاسبة آن باید به ازای هر گوه تعدادی تحلیل پایداری شیب انجام شود تا در‬
‫نهایت مشخص شود که به ازای چه ضریبی ضریب اطمینان در حالت شبهاستاتیكی مساوی یک‬
‫میشود‪.‬‬
‫در شكل (‪ )33-3۰‬بهعنوان نمونه یكی از گوههای باالدست سد نشان دادهشده است‪ .‬افزایش‬
‫تعداد گوهها موجب افزایش دقت محاسبات میشود‪ .‬برای ‪ 9‬گوة مفروض‪ ،‬ارتفاع هر گوه به ترتیب‬
‫‪ 9/9 ،9/6 ،9/9 ،9/۰‬و یک برابر ارتفاع بدنة سد میباشد‪ .‬پسازانجام تحلیل پایداری با نرمافزار‬
‫‪ ،Slope/w‬ضریب ‪ Ky‬برای هر گوه به دست آمده و در جدول (‪ )9-3۰‬آورده شده است‪ .‬برای این کار‬
‫الزم است اطالعات هندسة سد و مشخصات مقاومت برشی مصالح بهطور کامل در دسترس باشد‪.‬‬

‫جدول ‪ -9-3۰‬مقادیر ضریب شتاب تسلیم ‪ K y ‬در ارتفاعهای مختلف سد‬

‫‪Y/H‬‬ ‫گوههاي پایيندست‬ ‫گوههاي باالدست‬

‫‪9/۰‬‬ ‫‪9/۰3‬‬ ‫‪9/۰9‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/33‬‬ ‫‪9/39‬‬
‫‪9/6‬‬ ‫‪9/39‬‬ ‫‪9/30‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/30‬‬ ‫‪9/36‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9/36‬‬ ‫‪9/39‬‬

‫مطابق جدول (‪ )9-3۰‬بهعنوان نمونه برای گوة نشان دادهشده در شكل که در ‪ 99‬درصد باالیی‬
‫بدنه قرار دارند‪ ،‬ضریب استاتیكی معادل ‪ 9/30‬موجب به دست آمدن ضریب اطمینان ‪ 3‬در آنالیز‬
‫پایداری شیب باالدست میگردد‪.‬‬
‫‪1۰3‬‬ ‫تحلیل لرزهای سدهای خاکی‬
‫قدم دوم‪ :‬محاسبة تغيير مکان ماندگار براي هر گوه‬
‫بر اساس عدد دادهشده برای شتاب ماکزیمم تاج از شكل (‪ )6-3۰‬شتاب افقی برای گوههای مختلف‬
‫محاسبه میگردد‪ .‬درنهایت با استفاده از شكل (‪ )0-3۰‬تغییر مكان افقی برای هر گوه به دست میآید‪.‬‬
‫روند مذکور درجداول (‪ )9-3۰‬و (‪ )6-3۰‬خالصه شده است‪.‬‬

‫جدول ‪ -9 -3۰‬مقادیر تغییر مكان ماندگار برای گوههای پاییندست سد‬

‫‪Y/H‬‬ ‫‪Ky‬‬ ‫‪Kmax‬‬ ‫)‪U (m‬‬
‫(از شکل ‪)6-32‬‬ ‫(از شکل ‪)7-32‬‬
‫‪9/۰‬‬ ‫‪9/۰3‬‬ ‫‪9/66‬‬ ‫‪3/90‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/33‬‬ ‫‪9/9۰‬‬ ‫‪9/9۰‬‬
‫‪9/6‬‬ ‫‪9/39‬‬ ‫‪9/13‬‬ ‫‪9/۰9‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/30‬‬ ‫‪9/1۰‬‬ ‫‪9/39‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9/36‬‬ ‫‪9/۰6‬‬ ‫‪9/99‬‬

‫جدول ‪ -6 -3۰‬مقادیر تغییر مكان ماندگار برای گوههای باالدست سد‬

‫‪Y/H‬‬ ‫‪Ky‬‬ ‫‪Kmax‬‬ ‫‪U‬‬
‫(از شکل ‪)6-32‬‬ ‫(از شکل ‪)7-32‬‬
‫‪9/۰‬‬ ‫‪9/۰9‬‬ ‫‪9/66‬‬ ‫‪3/39‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/39‬‬ ‫‪9/9۰‬‬ ‫‪9/61‬‬
‫‪9/6‬‬ ‫‪9/30‬‬ ‫‪9/13‬‬ ‫‪9/۰0‬‬
‫‪9/9‬‬ ‫‪9/36‬‬ ‫‪9/1۰‬‬ ‫‪9/3۰‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9/39‬‬ ‫‪9/۰6‬‬ ‫‪9/99‬‬

‫بیشترین مقدار تغییر مكان ماندگار گوههای شكست در باالدست و پاییندست از ستون آخر‬
‫جداول باال به دست میآید‪ .‬بر اساس نتایج به دست آمده‪ ،‬برای گوة نشان دادهشده در شكل تغییر‬
‫مكان ماندگار معادل ‪ 3۰9‬میلیمتر است‪.‬‬
 ‫اصول مهندسی سدهای خاکی‬ ‫‪119‬‬
‫سؤاالت فصل دوازدهم‪:‬‬

‫‪ -3‬نحوة تعیین ضریب لرزهای شبهاستاتیک برای سدهای خاکی را بر اساس نشریة ‪ 6۰9‬بیان‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ -۰‬برای یک سد خاکی به ارتفاع ‪ 99‬متر و حجم مخزن ‪ ۰99‬میلیون مترمكعب که قرار است‬
‫در گرمسار ساخته شود‪ ،‬چه مقداری برای ضریب لرزهای شبهاستاتیک توصیه میکنید؟‬
‫مطالعات لرزهخیزی نشان داده است که حداکثر شتاب زلزله در منطقه برای دورة بازگشت‬
‫‪ ۰999‬ساله حدود ‪ 9/9‬شتاب جاذبه زمین است‪.‬‬
‫‪ -1‬روش بلوک لغزش نیومارک چگونه تغییر مكان ماندگار را برای یک گوه محاسبه میکند؟‬
‫آیا این روش اثرات انعطافپذیری پی را در محاسبة تغییر مكان لرزهای مدلسازی میکند؟‬
‫‪ -9‬در ت حلیل دینامیكی یک سد خاکی مرزها به چه صورت تعریف میشوند؟ انواع مرزها‬
‫برای تحلیل دینامیكی را بیان کنید و خصوصیات هر یک را بنویسید‪.‬‬
‫‪ -9‬بر اساس روش ماکدیسی و سید‪ ،‬تغییر مكان ماندگار گوة نشان دادهشده در شكل زیر را‬
‫محاسبه کنید‪ .‬بزرگی زلزله در منطقه ‪ 0/9‬و حداکثر شتاب زمین معادل ‪ 9/99‬شتاب جاذبة‬
‫زمین است‪ .‬ارتفاع آب در مخزن سد ‪ ۰9‬متر و ارتفاع سد ‪ ۰۰‬متر و ارتفاع گوه موردنظر‬
‫‪ 39‬متر است‪ .‬مدول برشی مصالح بدنة سد در کرنشهای کوچک معادل ‪ ۰9‬مگاپاسكال‬
‫است‪.‬‬

‫‪ -6‬یک سد خاکی به ارتفاع ‪ 19‬متر در اطراف کرج در دست مطالعه است‪ .‬کدام ضریب را‬
‫برای ضریب زلزلة شبهاستاتیک این سد پیشنهاد میکنید؟‬
‫د) ‪9/39‬‬ ‫ج) ‪9/۰6‬‬ ‫ب) ‪9/19‬‬ ‫الف) ‪9/19‬‬
 ‫مراجع‬

‫‪ .3‬بازرگان‪ ،‬جالل و ‪ ،‬سید داریوش اسماعیلی (‪« )3193‬ارزیابی و اصالح معیار شیمیایی تشخیص پتانسیل‬
‫واگرایی خاکهای رسی»‪ ،‬نشریة زمینشناسی مهندسی دانشگاه خوارزمی‪ ،‬جلد چهارم‪ ،‬شماره ‪ ۰‬صفحه‬
‫‪ 330‬تا ‪.39۰‬‬
‫‪ .۰‬رحیمی‪ ،‬حسن (‪« ،)319۰‬سدهای خاکی»‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .1‬رحیمی‪ ،‬فریدون‪ ،‬قنبری‪ ،‬علی و صادقپور‪ ،‬امیرحسین" مطالعه پدیده واگرایی در خاکهای ریزدانه و‬
‫ارزیابی نتایج روشهای مختلف شناسایی خاکهای واگرا"‪ ،‬چهارمین کنفرانس ملی مهندسی عمران‪ ،‬تهران‬
‫‪)3190(.‬‬
‫‪ .9‬شیردل‪ ،‬مهدی و علی قنبری (‪ « ،)3193‬بررسی تأثیر مدلسازی الیه به الیه در رفتار سدهای خاکی»‬
‫نشریة مهندسی عمران و محیطزیست دانشگاه تبریز‪ ،‬جلد‪ ،99‬شماره‪ ،۰‬صفحه ‪ 99‬تا ‪33‬‬
‫‪ .9‬قنبری‪ ،‬علی و زریابی‪ ،‬سجاد (‪ " )3131‬روشی ساده برای محاسبه مقدار نشت از پی سدهای خاکی‬
‫با وجود بالنكت و دیوار آببند "‪ ،‬مجله ‪ ،‬شماره ‪ ،09‬صفحه ‪.31-90‬‬
‫‪ .6‬قنبری‪ ،‬علی‪" ،‬کاوشهای صحرایی در مهندسی ژئوتكنیک"‪ ،‬نشر پژوهشی نوآوران شریف‪)3199( ،‬‬
‫‪ .0‬قنبری‪ ،‬علی‪ .)3103( ،‬چهارمین کنفرانس سدسازی کشور‪" ،‬زمان محتمل برای وقوع شكست‬
‫هیدرولیكی در سدهای خاکی"‪ ،‬زمینه ‪ -9‬محور ‪.9‬‬
‫‪ .9‬قنبری‪ ،‬علی (‪« ، )3193‬مطالعة آزمایشگاهی شكست هیدرولیكی در هستة سدهای خاکی»‪ ،‬رساله‬
‫دکتری‪ ،‬دانشكده مهندسی عمران‪ ،‬دانشگاه امیرکبیر‪.‬‬
‫‪ .3‬نشانی اینترنتی ‪http://watinst.ut.ac.ir/downloads/pdf/ebooks/SmallDam.pdf‬‬
‫‪ .39‬نشریة شماره ‪ ،6۰9‬معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهوری اسالمی ایران‪« ،‬راهنمای‬
‫تحلیل و طراحی لرزهای سدهای خاکی و سنگریز»‪ ،‬معاونت نظارت راهبردی – امور نظام فنی (‪.)313۰‬‬
‫‪ .33‬نورزاد‪ ،‬علی و حسین زاهدی (‪ « ،)313۰‬طرح و محاسبة سدهای ذوزنقهای با مصالح شن و ماسه‬
‫سیمانیشده»‪ ،‬کمیتة ملی سدهای بزرگ ایران‪ ،‬نشریه شماره ‪.3۰‬‬
‫‪ .3۰‬نورزاد‪ ،‬علی و سید مهدی نوربخش (‪ « ،)3193‬راهنمای پایش تراوش در سدهای خاکی با استفاده از‬
‫اندازهگیریهای دمایی»‪ ،‬کمیتة ملی سدهای بزرگ ایران‪ ،‬نشریه شماره ‪.99‬‬
‫‪ .31‬نورزاد‪ ،‬علی و سید مهدی نوربخش (‪ « ،)3133‬راهنمای نظارت فنی بر سدها در دوران ساخت و‬
‫بهرهبرداری»‪ ،‬کمیتة ملی سدهای بزرگ ایران‪ ،‬نشریه شماره ‪.33‬‬
 333

14. AS1547 (2000), Emerson soil crumb test (AS 1289.3.8.1-1997). On site
domestic wastewater management. (AS1547:2000).
15. ASTM D4647-06 Standard Test Method for Identification and
Classification of
16. ASTM. 1992. Standard Test Method for Identification and
Classification of Dispersive Clay Soils by Pinhole Test, ASTM Designation D
4647-92.
17. Bishop, A W (1955) The use of the slip circle in the stability analysis of
slopes Geotechnique, 5 , No.1, pp 7-17
18. Bishop, A. W., and Morgenstern, N. R. (1960). Stability coefficients for
earth slopes. Geotechnique, 10(4), 129–150. Boston, Massachusetts, 672pp.
19. Brown, C. B., Goodman, L. E.,(1963) "Gravitational stresses in accreted
bodies", Proceedings of the Royal Society of London, Series A 276,571–576.
20. Budhu, M. (2011). Soil mechanics and foundations. 3rd edition. John
Wiley & Sons, Inc.
21. BUREAU (1987) “Design of Small Dams”, United States Department
of the Interior, Bureau of Reclamation, 3rd Edition.
22. Casagerande, A., (1937). Seepage Through Earth Dams, in Contibuion
to Soil Mechanics 1925-1940, Boston Society of Civil Engineers, Boston,
P.295.
23. Chen, Z.-Y., and Morgenstern, N. R. (1983). Extensions to the
generalized method of slices for stability analysis, Canadian Geotechnical
Journal, 20(1), 104–119.
24. CHINCOLD (1979) Dam Construction by the Chinese People, The
Chinese National Committee on Large Dams.
25. Clough, R. W., Woodward, R., (1967) "Analysis of embankment
stresses and deformations", Journal of Soil Mechanics and Foundation
Division, ASCE 93, , 529–549.
26. Das, B. M. (1994). Principles of Geotechnical Engineering. 3rd
edition, PWS Publishing, Co.,
27. Das, B. M., (1983). Advance Soil Mechanics, Hemisphere
PublishingCorporation, Washington.
28. Dispersive Clay Soils by the Pinhole Test Contained in Vol. 04.08, 2006.
29. Duncan, J.M. and Wright, S.G. (2005). Soil strength and slope stability.
John Wiley & Sons, Inc.
30. EM 1110-2-6050, (1999) “Response Spectra And Seismic Analysis For
Concrete Hydraulic Structure”, Appendix H,US Army Corps of Engineering.
31. EM 1110-2-6051,(2003) ” Time History Dynamic Analysis of Concrete
Hydraulic Structures”,US Army Corps of Engineering.
111

32. Emerson, W. W. (1964), "The Slaking of Soil Crumbs as Influencedby

Day Mineral Composition,"Australian Journal of Soil Research, vol. 2, pp.
211-217.
33. Environmental Engineering, 2008, 638, Hardcover, Book, XIV, 638 p.
275 illus.
34. Fakhari, A. and Ghanbari, A. (2013), "A simple method for calculation the
seepage from earth dams with clay core", Journal of GeoEngineering, Vol. 8,
No. 1, pp. 27-32.
35. Fell, R., MacGregor, P., and Stapledon, D. (1992) Geotechnical
Engineering of Embankment Dams. A.A. Balkema Publishers, Brookfield.
36. Fellinius, W (1936) Calculation of the stability of earth dams, Trans 2nd
Congr Large Dams, Wash, D C Vol.4, pp 445-65
37. Ghanbari A. and Derakhshandi M.(2007)" Using a Combined Method
for Evaluating Seismic Parameters and its Effects on Hazard Analysis Curves",
Journal of Faculty of Engineering , University of Tabriz, No. 45, pp. 59- 63.
.(In Farsi), ISSN : 1029-8568.
38. Ghanbari, A, Hamidi, A and Abdolahzadeh, N. (2013) “ A Study of the
Rockfill Material Behavior in Large-Scale Tests”, Civil Engineering
Infrastructures Journal, 46(2): 125 – 143.
39. Ghanbari, A, Shams Rad, S. (2014) “Development of an empirical
criterion for predicting the hydraulic fracturing in the core of earth dams”,
Acta Geotechnica, (In-Press)
40. Ghanbari, A. and Ahmadabadi, M. (2010). Pseudo-dynamic active earth
pressure analysis of inclined retaining walls using horizontal slices method.
Scientia Iranica, Transaction A: Civil Engineering, 17, No. 2, 118–130.
41. Ghanbari, A. and Zaryabi S. (2014) “ A Simple Method for Calculating
the Seepage at the Foundation of Embankment Dams with Blanket and Clay
Trench” Journal of GeoEngineering, TGS, 9(1), 21-32.
42. Ghanbari, A., Davoodi, M. and Ahmadi, B. (2008). “A New Equation
to Calculate The Seismic Coefficient of Pseudo-Static Analysis for The
Masjed Soleiman Dam”, Dam Engineering, Volume XIX, Issue 2, 2008.
43. Ghanbari, A., Sadeghpour, A. H., Mohamadzadeh, H. and
Mohamadzadeh, M., (2008) " An Experimental Study on the Behaviour of
Rockfill Materials Using Large Scale Tests", Electronic Journal of
Geotechnical Engineering, Vol. 13, Bundle G, ISSN 1089-3032.

44. ICOLD (1989), Rockfill dams with concrete facing. State of art.
International commission on large dams. Bulletin 70.
 333
45. Janbu, N. (1973), “Slope Stability Computations,” Embankment Dam
Engineering - Casagrande Volume, R.C. Hirschfeld and S.J. Poulos, eds., John
Wiley and Sons, New York, pp 47-86.
46. JDEC (2007), Engineering manual for construction and quality control
of trapezoidal CSG dams. Japan Dam Engineering Center.
47. Knodel, P. C.)1991(. Characteristics and problem of dispersive clay
soils. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation.
48. Kokusho, T. (1980),"Cyclic triaxial test of dynamic soil properties for
wide strain range", Soils and Foundations, 20(2), pp 45-60.
49. Kuros and Khaneiki (2007), “Water and irrigation techniques in ancient
Iran”, Iranian National Committee on Irrigation and Drainage, (IRNCID).
50. Makdisi, F. and Seed, H. (1978), "Simplified procedure for estimating
dam and embankment earthquake induced deformations", Journal of
Geotechnical Engineering, 104(7): 849–867.
51. Moradi, M., Shirgir, V. and Ghanbari A. (2014) “ An Approximate
Equation for the Estimation of Arching Due to the Shape and Hardness of
Valley in the Earth Dams” Electronic Journal of Geotechnical Engineering,.
Vol. 19, Bund. U, pp. 6343-6352.
52. Morgenstern, N. R., and Price, V. E. (1965). The analysis of the stability
of general slip surfaces. Geotechnique, 15(1), 79–93.
53. NCHRP (2008), Report 611, "Seismic Analysis and Design of Retaining
Walls, Buried Structures, Slopes, and Embankments", Chapter 8, Slopes and
Embankments.
54. Saville, T.. McClendon, E.W. and Cochran, A.L. (1962). Freeboard
allowances for waves in inland reservoirs. JASCE, Vol. 88, No. WW2, 93-
123.
55. Schafferank, F, (1917). Über die Standicherheit durchlaessiger
geschuetteter Dämme, Allge, Eauzeitung.
56. Seed, H. B. 1979. “19th Rankine Lecture: Considerations in the
Earthquake Resistant Design of Earth and Rockfill Dams,” Geotechnique, Vol
29, No. 3, pp 215-263.
57. SEEP/W (2007). "Seepage Modeling With SEEP/W." Geo-Slope
International Ltd, Calgary.
58. Sherard, J. L., Dunnigan, L. P. and Decker, R. S., (1967) "Identification
and Nature of Dispersive Soils", J. Geotech. Eng. Div., ASCE, Vol 102, No.
GT1, 287-301.
59. Sherard, J.L. (1963), "Earth and Rockfill Dams", John Wiley and Sons,
Inc., New York.
60. Singh R., Roy D. and Das D., (2007), "A correlation for permanent
earthquake-induced deformationof earth embankments", Engineering
Geology 90, 174–185.
119

61. Spencer, E. (1967). A Method of Analysis of Embankments assuming

Parallel Inter-slice Forces. Geotechnique, Vol. 17(1), pp. 11-26.
62. Stello, W, (1987). "Seepage Chart for Homogeneous and Zoned
Embankment" Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 113(9), 996-1012.
63. Taylor, D. W. (1948). Fundamentals of Soil Mechanics. Wiley, New
York.
64. USACE (1990), EM 1110-1-1904, Settlement Analysis, U.S. Army
Corps of Engineers, 1990.
65. USACE (1993), Manual EM 1110-2-1901, "Seepage Control",
Appendix D, Filter Design, U.S. Army Corps of Engineers, September 30,
1986, revised April 30, 1993.
66. USACE (1993). “Seepage control in Earth foundation.” EM 1110-2-
1901, U.S. Army corps of Engineering, Washington, D.C.
67. USACE (1995), EM 1110-2-1908, "Instrumentation of Embankment
Dams and Levees", U.S. Army Corps of Engineers, 1995.
68. USACE (1995), EM 1110-2-1911, "Construction Control for Earth and
Rock-Fill Dams", U.S. Army Corps of Engineers, 1995.
69. USACE (1995), EM 1110-2-2200, "Gravity Dam Design", U.S. Army
Corps of Engineers, 1995.
70. USACE (2003), EM 1110-2-1902, Stability of Earth and Rock-Fill Dams,
U.S. Army Corps of Engineers, 2003.
71. USACE (2004), EM 1110-2-2300, General Design and Construction
Considerations for Earth and Rock-Fill Dams, Appendix B, Filter Design, U.S.
Army Corps of Engineers, July 30, 2004.
72. USACE (2004). “Seepage Control.” EM 1110-2-2300, U.S. Army corps
of Engineering, Washington, D.C.
73. USBR (1977), “Design Criteria for Concrete Arch and Gravity Dams”,
United States Department of Interior Bureau of Reclamation, A Water
Resources Engineering Monograph, No. 19.
74. USBR (1987). “Embankment Dams.” Chapter 5, Seepage analysis, U.S.
Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Washington, D.C.
75. USBR (1991). “Characteristics of Dispersive and Problems Clay Soils,”.
Technical Report, R -91-09. U.S. Department of the Interior, Bureau of
Reclamation, Washington, D.C.
76. Vanicek, I. and Vanicek M. (2008), Earth Structures, In Transport, Water
and
77. Vitharana, N., Bell, G., Jensen, J. and Sinha, J. (2002), "Seismic
Assessment of Wyngala Concrete Gravity Dam and Intake Towers", ANCOLD
2002 Conference on Dams.
 333
78. Westergaard H. (1933), “Water pressure on dams during earthquake”.
Transactions, ASCE 98; 418-433.
 ‫واژهنامه‬
‫انگليسی ـ فارسی‬

abutment ‫تكیهگاه‬
additives for concrete ‫افزودنیهای بتن‬
adit ‫تونل اکتشافی‬
alkali aggregate reaction ‫واکنش قلیایی سنگدانه‬
arch dam ‫سد قوسی‬
arching ‫قوسزدگی‬
asphalt concrete ‫بتن آسفالتی‬
asphalt faced rockfill dam (afrd) ‫سد سنگریز با رویة آسفالتی‬
asphalt core rockfill dam (acrd) ‫سد سنگریز با هستة آسفالتی‬

bentonite ‫بنتونیت‬
blanket )‫بالنكت (پتوی رسی‬
borehole ‫گمانه‬
buttress dam ‫سد پشتبنددار‬

camber ‫گردهماهی‬
cation exchange capacity (cec) ‫ظرفیت تبادل کاتیونی‬
 333
cavitation ‫کاویتاسیون‬
chute )‫شوت (تندآب‬
coarse aggregate ‫درشتدانه‬
cofferdam )‫سد فرعی (فراز بند‬
collapsible soil ‫خاک فروریزشی‬
concrete dam ‫سد بتنی‬
concrete face rock fill dam (cfrd) ‫سد سنگریز با رویة بتنی‬
consolidation ‫تحكیم‬
construction ‫ساخت‬
construction joints ‫درزهای اجرایی‬
crest level ‫رقوم تاج‬
crest of dam ‫تاج سد‬
cross-section ‫مقطع عرضی‬
culvert ‫کالورت‬
curing ‫ نگهداری‬،‫عملآوری‬
cut-off wall ‫دیوار آببند‬

dam axis ‫محور سد‬

dead water level ‫رقوم مرده آب مخزن‬
design criteria ‫معیار طراحی‬
design earthquake ‫زلزله طرح‬
design flood ‫سیل طراحی‬
dewatering ‫خشكهاندازی‬
discharge ‫دبی‬
dispersive ‫واگرا‬
diversion dam ‫سد انحرافی‬
333
double curvature dam ‫سد دو قوسی‬
downstream face ‫وجه پاییندست‬
drain chimney ‫زهكش دودکشی‬
drainage ‫زهكشی‬
drilling ‫حفاری‬
durability ‫دوام‬

earth dam ‫سد خاکی‬

earthfill ‫خاکریز‬
earthquake ‫زلزله‬
effective stress analysis ‫تحلیل تنش مؤثر‬
embankment dam ‫سد خاکی‬
energy dissipation ‫زائل شدن انرژی‬
erosion ‫فرسایش‬
exchangeable sodium (es) ‫سدیم قابل تبادل‬
exchangeable sodium percent (esp) ‫درصد سدیم قابل تبادل‬
expansive soil ‫خاک تورمپذیر‬

factor of safety ‫ضریب اطمینان‬

failure surfaces ‫سطوح گسیختگی‬
far field ‫میدان دور‬
fault ‫گسل‬
fetch ‫طول آزاد دریاچه‬
filter ‫فیلتر‬
fine aggregate ‫ریزدانه‬
finite differences method ‫روش تفاوتهای محدود‬
 333
finite element method ‫روش اجزای محدود‬
flood hydrograph ‫هیدروگراف سیل‬
flow net ‫شبكة جریان‬
fly ash ‫خاکستر بادی‬
foundation treatment ‫اصالح پی‬
freeboard ‫ارتفاع آزاد‬

gallery ‫گالری‬
gate ‫دریچه‬
geophysical exploration ‫کاوشهای ژئوفیزیكی‬
grading ‫دانهبندی‬
gravity dam ‫سد وزنی‬
grouting ‫تزریق‬
grouting curtain ‫پردة تزریق‬

heel ‫پاشنه‬
homogeneous embankment ‫سد همگن‬
hydraulic gradient ‫گرادیان هیدرولیكی‬

ice loading ‫بارگذاری یخ‬

in situ tests ‫آزمایشهای صحرایی‬
inspection ‫بازرسی‬
instrumentation ‫ابزار دقیق‬
internal friction angle ‫زاویة اصطكاک داخلی‬

karstic foundation ‫پی کارستی‬

333

liquefaction ‫روانگرایی‬

maximum design earthquake (mde) ‫حداکثر زلزلة طرح‬

maximum water level (mwl) ‫رقوم حداکثر آب‬
method of slice ‫روش قطعات‬
mineralogy ‫کانیشناسی‬
mix design ‫طرح اختالط‬

near field ‫میدان نزدیک‬

normal water level (nwl) ‫رقوم نرمال آب‬

overtopping ‫روگذری‬
overturning ‫واژگونی‬

particle breakage ‫شكست ذرات‬

particle shape ‫شكل دانهها‬
peak ground acceleration ‫حداکثر شتاب زمین‬
percent sodium (ps) ‫درصد سدیم‬
permeability ‫نفوذپذیری‬
phreatic line ‫خط آزاد آب‬
pinhole test ‫آزمایش سوراخ سوزن‬
piping ‫رگاب‬
pozzolan ‫پوزوالن‬
principal stresses ‫تنشهای اصلی‬
problematic soils ‫خاکهای مشكلآفرین‬
 333

regulatory dam ‫سد تنظیمی‬

remold ‫بازسازی شده‬
reservoir ‫مخزن‬
reservoir dam ‫سد مخزنی‬
riprap ) ‫را‬-‫سنگچین (ریپ‬
rockfill ‫سنگریز‬
rockfill dam ‫سد سنگریز‬
roller compacted concrete (rcc) ‫بتن غلطكی‬
rubber dam ‫سد الستیكی‬

sand boiling ‫جوشش ماسه‬

seepage ‫تراوش‬
segregation ‫جداشدن دانهها‬
seismic coefficient ‫ضریب لرزهای‬
shearing resistance ‫مقاومت برشی‬
sheepsfoot ‫پاچهبزی‬
shrinkage ‫انقباض‬
sliding criteria ‫معیار لغزش‬
sodium absorption ratio (sar) ‫نسبت جذب سدیم‬
spillway ‫سرریز‬
starter dam ‫سد اصلی‬
steady state seepage ‫تراوش حالت پایدار‬
stilling basin ‫حوضچة آرامش‬
stress distribution ‫توزیع تنش‬
333
tailing dams ‫سد باطله‬
toe ‫پنجه‬
total dissolved salt (tds) ‫کل امالح محلول‬
total stress analysis ‫تحلیل تنش کُل‬
transient seepage ‫تراوش گذرا‬
transition zone ‫ناحیة انتقالی‬
tunnel ‫تونل‬

uncertainty ‫ عدم قطعیت‬،‫عدم اطمینان‬

underground dam ‫سد زیرزمینی‬
uplift ‫زیرفشار‬

valley shape ‫شكل دره‬

value engineering ‫مهندسی ارزش‬
vibratory roller ‫غلطک ارتعاشی‬

water quality ‫کیفیت آب‬

water seals ‫آببندها‬
waterproofing ‫آببندی‬
wave height ‫ارتفاع موج‬
weathering of rock ‫هوازدگی سنگ‬

yield ‫تسلیم‬

zoning of dams ‫ناحیهبندی سد‬