1

CHYURUM WNPAWNG SHA NI A SHANGLAWT KARAI MASA

(Kachin Theology of Freedom)

Ga Hpaw
Shanglawt ai (freedom) ngu ai hpe Oxford Advanced Learner's Dictionary hta tek jum,
dip ka-up, uphkang da ai lam n nga ai, hkum pat shingdang da hkrum ai lam nnga ai, mayam tai
ra ai lam n nga ai sha hkrung nga lu ai masa hpe tsun ai re ngu sang lang dan da nga ai.1 Bai nna,
Donald K. McKim wa tsun ai gaw shinggan kaw nna matsun, n-gun, shingkang, dip ka-up lam n
nga ai sha, tinang a laikyang shingni hte tinang a sak hkrung masa lam ni hpe wanglu wanglang
lata la lu ai masa re ngu shaleng dan da nga ai.2 Dai majaw, shanglawt ai (freedom) ngu ai gaw
hkum pat ai, dip ka-up ai, shingdang ai, gyit hkang da ai, lama ma a mayam tai nga shangun ai
lam n nga ai, wanglu wanglang re ai masa hpe tsun ai re. Tinang a myit ra ai hku tsun shaga lu,
hkawm sa lu, dawdan lu, galaw lu, gin shalat la lu ai lam re. Mung masa ga hku tsun ga nga yang,
tinang hte seng ai lam ni hpe tinang nan madu tai nna wanglu wanglang gaw gap la lu ai, gin
shalat la lu ai masa hpe tsun ai re. Karai masa hku tsun ga nga yang Karai Kasang a hkrang bung
sumla ngu ai shinggyim ahkaw ahkang hpring hpring lu la ai hte tinang a shawng lam asak
hkrung lam hpe Karai Kasang a chyeju hte gaw gap nga lu ai masa rai nga ai.
Chyum Laika hta sang lang dan da ai shanglawt masa
(1) Lawt lu ai ngu ai a lachyum
Karai Kasang gaw shinggyim masha hpe Shi a hkrang bung sumla hte maren hpan da sai
re. Shinggyim masha ngu ai manu, sari sadang hte ahkaw ahkang hpring hpring jaw da ai re. Dip
ka-up ai, lachyen ginhka hkrum ai, mayam shatai da hkrum ai, roi sha hkrum ai, hkrit kaya ra ai
lam ni hpa mung n nga ai chyeju hpe jaw da ai re. Rai tim, yubak lu ai shani kaw nna, yubak a
mayam, Tsadan a mayam, jep ai tara a mayam, si hkrung si htan a mayam, shingra tara a mayam,
shinggyim masha shada a mayam tai nga ra mat ai re. Rai tim, Karai Kasang gaw yubak mara hte
n hkru n kaja ai lam yawng kaw na lawt shangun mayu ai Karai Kasang re. Machyi makaw ana
zinli hte tsinyam tsindam kaw na (Mk. 5:1-6,18-19; Lk. 13:16; Acts. 10:38); kaw si hpang gara ai
lam hte matsan chyaren ai kaw na (Tara.J 15:1-11;24:19-22; Mt. 25:37-40; Kasa 11:27-29); tara
maigan ni a up sha hkrum ai hte shada roi rip dipsha lachyen ginhka hkrum ai kaw na (Pru. 6:6;
Nahum. 3:18-19; Zeph. 3:19; Shingran 19:20); mayam tai ra ai hte tara rap ra lam nnga ai
wuhpawng a hkrang tara masa ni kaw na ( Pru. 22:21-27; Tara.Jhp. 23:15-16; Lk. 4:17-19; Yaku.
5:4-6); shingra tara a dip ka-up ai hte shinggyim madang hpe shagrit kau ya ai lam shagu kaw na
(Rom. 8:21-24) shalawt la nga ai re.Yesu hkristu hku nna Karai Kasang jaw ya ai chyeju hpe
hkap la kam sham ai ni sha dai zawn mayam tai ra nga ai prat kaw na lu mai ai re (Yawhan
8:36;Roma 7:4-6;8:2; Hebre 2:14-15).
(2) Chyeju hte lit
Wenyi a myit ningnan lu la ai asak hkrung lam gaw, Karai Kasang hpe tsaw ra ai hte
htingbu wa hpe tinang a hkum hte maren tsawra let shada daw jau nga ai asak hkrung lam rai nga
ai (Roma 7:6; Gal 5:13-14). Yesu Hkristu a marang e lu la ai, shanglawt ai lam gaw n kaja ai amu
a matu n rai, Karai Kasang a shangun ma, ali ama zawn, ding hpring ai a mayam tai na matu
shanglawt ai ni rai ra ai (Roma. 6:18,22; I Petru 2:16). Kam sham ai ni gaw, Yesu Hkristu jahpu
manu jaw nna mari da hkrum ai ni re ai majaw Hkristu a mayam , Hkristu a shanglawt rai nga ga
ai ( I Kor 7:22-23). Dai gaw, Karai Kasang kaw na lu la ai chyeju rai nna Karai Kasang hpe
shagrau shaa na matu re (I Kor 6:19-20).
Bai nna shanglawt ai lam a akyu ara gaw, Karai a kashu kasha tai lu ai chyeju sha n-ga,
Karai Kasang a sali wunli hkam la lu ai ni tai wa ai re (Yawhan 8:35-36;Roma8:12-17; Gal 4:1-
7). Karai Kasang tsaw ra matsan dum la ai chyeju hte, lu la ai shanglawt ahkaw ahkang rai nga ai

1
Oxford Advanced Learner's Dictionary, New 8th edition, 618.
2
Donald K. Mckim, Westminister Dictionary of Theological Terms (Louisville, Kentucky:
Westminister John Knox Press, 1996), 109.
 2

hte maren, Karai Kasang hpe tsaw ra ai hte Karai Kasang sharawng awng ai hku madat mara let
shanglawt ahkaw ahkang hpe jai lang ra ai. Karai Kasang jaw ai shanglawt ai chye ju hpe tinang
hkam la lu ai zawn, kaga masha ni hpe mung dai chyeju hkam sha lu hkra daw jau ai ni rai ra ai.
(3) Daru magam hte ahkang aya
Yesu a hkrungrawt ai lam gaw Tsadan a palen, n hkru n kaja lam a palen, si hkrung si
htan a palen hpe awng dang ai lam rai nna, dai gaw hpan da ai nga yawng danghta hpe ningnan
bai byin hkra gyin shalat ya ai hpung shingkang mung rai nga ai. Dai hpung shingkang gaw,
shinggyim masha a ahkaw ahkang, sari sadang hte manu hpe mung bai gaw gap la lu shangun ai
lam re. Karai Kasang a man hta n hkru n kaja ai lam hku asak hkrung nga ai daru magam, arawng
aya, machye machyang lu ai ni hpe mai kaja ai hku asak hkrung na matu mye shading ya nga ai
sha n ga, gawngkya ai ni hte daru magam ahkang aya n lu ai ni hpe tara rap ra lam hte, tinang a
gam maka hpe tinang nan gaw gap la lu shangun ai hpung shingkang mung jaw ya nga ai. Dai
hku nna Hkristu hta masha ningnan tai ai shinggyim masha hte shinggyim wuhpawng tai wa hkra
gaw gap ya nga ai re. Dai gaw gap ya ai lam gaw, htawm hpang prat si ai hpang hkam la lu na
akyu a matu sha n rai, n dai dinghta mungkan hta nan mung dai akyu hpe hkam la lu wa shngun
nga ai. Dai hku nna shinggyim masha hpe tengman ai lam hta asak hkurng ai, tsaw ra myit hta
asak hkrung ai, tara rap ra lam a matu asak hkrung ai, grit nem nga shangun ai lam ni yawng kaw
na shanglawt lu na lam a matu ap nawng ai, ngwi pyaw sim sa lam a matu asak hkrung ai
shinggyim masha/wuhpawng tai wa shangun nga ai re. Dai zawn re ai wuhpawng hta shinggyim
masha shagu gaw hkrang bung sum la a atsam ningja hte Karai Kasang a daru magam hpung
shingkang hpe asak hkrung lam hku shadan shadawng nga na ra ai.
Dai shaloi shinggyim masha hte shinggyim wuhpawng hpe kaji kadun, grit nem,
chyana, atsam kata, n-gun kata byin nga shangun ai Tsadan a palen ngu ai 'hkrit tsang myit',
'gyawng kya shangun ai' hte "si htum shangun ai' lam ni hpe dang manga la lu shangun nga
ai.Yesu wudang hte si hkrung si htan a pelen hpe n hkrit ai sha gwi gwi lai di awng dang lu ai
zawn, kam sham ai shinggyim masha ni gaw Yesu Hkristu hte kahkin gumdin nga ai a marang e,
Yesu Hkristu jaw ai hpung shingkang hte 'hkrit gari ai lam' 'gawng kya nga shangun ai' lam' hte si
htum mat shangun ai lam' ni kaw na shanglawt lu la shangun nga ai. Dai hku nna Karai Kasang a
hkrang bung sumla a manu, sari sadang, ahkang aya, atsam ningja hpring hpring hte hkrung nga
lu ai masha/ wuhpawng tai nga lu shangun ai re.

Chyurum W.P Sha Ni A Labau Hta Mu Lu Ai Shanglawt Masa

I. Sak Hkrung nga pra masa
Myen Mung kaw nga ai Chyurum W.P sha ni a labau hpe maram yu ai shaloi, Du amyu,
Darat amyu hte Mayam amyu ngu nna masha madang (tsang) masum nga ga lai wa sai.
Shinggyim nga pra masa prat mung, Gumchying Gumsa, Gumlau hte Gumrawng Gumtsa prat
ngu nna hpan masum nga lai wa ai hpe mu mada lu ga ai.
(A) Mayam Prat
Chyurum W.P sha ni gaw 1886 ning du hkra tinang amyu tinang mungdan rai, kade npu e mung
mayam n tai ai, kade e mung shagrau hkungga ahkun hkanse n jaw ai sha nga lai wa sai re. Rai
tim, Chyurum W.P sha ni hta "A.D 1300 ning daram kaw nna"3 amyu sha shada hte kaga masha
ni hpe mayam shatai ai, mayam prat nga lai wa sai hpe chye lu ga ai.4 Du ni, du n rai tim (Darat
Daroi ni) n-gun ja shingkang kaba ai ni, ja hpaga lu su ai sahti ni mayam lu ma ai. Marip H. Naw
Awn ka ai laika hta mayam prat byin hpang wa ai lam hpe lawu na hku sang lang dan da nga ai.
(1) "Du shada da u hpung hte u hpung majan gasat nna dang ai ni gaw sum ai ni hpe mayam
shatai ma ai.

3
Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi (Thai mungdan shara mi: KIO, 1986), 68.
4
Bertil Lintner, The Kachin: Lords of Burma's Northern Frontier (Bangkok,Thailand: Thung
Hua Sinn Printing Co.,LTD,1997), 36-38; Ola Hanson, The Kachins: Their Customs and
Traditions (Rangon, Burma: American Baptist Mission Press, 1913), 71-72.
 3

(2) Hka kap nna hka n wa lu ai ni hpe mayam shatai ma ai.

(3) Ntsen ai masha ni hpe mayam shatai kau ma ai.
(4) Hpyi 'Lasawp" lu ai ni hpe mayam shatai kau ma ai.
(5) Du jan, Nang shayi (Du kasha) ni hpe shut shai ai ni hpe mayam shatai kau ma ai.
(6) Jahkrai nmai ni hpe mayam shatai kau ma ai.
(7) Mayam kanu kawa kaw nna shangai ai kashu kasha ni yawng mayam bai tai mat wa nga
ai."5

1886 hta English koloni asuya Chyurum W.P sha ni nga ai mungdan kata de shang kabye
bang wa nna 1926 hta shanhte a tara upadi hte htung lai masa (British law and custom) hte n htan
shai ai ngu nna, mayam mari shalawt ai hte mayam prat hpe jahtum kau ya sai re.6 Dai hku nna
Karai Kasang gaw mayam lailen hte up hkang hkat ai nga pra masa prat kaw nna Chyurum W.P
sha ni hpe shalawt la sai.

(B) Gumchying Gumsa Prat

Gumchying Gumsa mung masa hku woi awn ai prat gaw, Hkrang hku majoi a hpang daw
de, ji wa ni Nga Shaga hpe sat sha ai shani kaw nna7 Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung
byin pru wa nna, Shanglawt hpung ni tsep kawp dawm kau ya ai ten du hkra prat tsawm ra galu ai
hpe chye lu ga ai.8 Gumchying Gumsa mung masa hku woi awn ai 'Du" n kau mi grai mazut ai
hku dip ka-up, lachyen ginhka ladat hte woi awn ma tim, "Du" n kau mi si mani ai hku mare
masha ni hpe makawp maga gam jaw gam ya let up-hkang woi awn ai ni mung nga lai wa sai hpe
chye lu ga ai. Rai tim Gunmchying Gumsa Du ni a matu lu na, sha na, bu na, hpun na hte, rawng
na dum nta ma hkra hpe mung shawa ni hte shanhte a mayam ni galaw ya ra ai. Mung shawa ni
Du ni hpe ahkun hkanse jaw ra ai. Shingkawn(kawn) jaw ra ai. Up hkang ahkaw ahkang daru
magam daju gaw Du wa kaw sha nga ai majaw masha tsang ginhka ai lam, ahkaw ahkang ginhka
ai lam, akyu ara hkam sha lam hta ginhka ai lam ni nga nga ai. Bai nna, du amyu ru sai hte darat
daroi ni a lapran masha tsang madang lachyen ginhka ai lam nga nga ai. Dai lam ni gaw,
mungkan shinggyim ahkaw ahkang hku yu tim, Chyum laika masa hku yu tim shut shai nga ai.
Nat ni pyi n ra sharawng ai ngu nna labau sara nkau myi ka da nga ma ai.9
Gumchying Gumsa uphkang lai len masa gaw ginra nkau myi hta, W.P mungdan
shanglawt hpung hpaw ai hpang daw de du hkra naw matut grin nga ai majaw, W.P mungdan
shanglawt Asuya e woi dawm kau ai hpang she tsep kawp htum, wai mat ai re.10

(C) Gumlau mung masa prat

Gumlau mung masa prat galoi kaw nna hpang wa ai ngu ai shaning hpe hkrak gaw n chye
lu ga ai. Rai tim Gumchying Gumsa du ni a up hkang woi awn ai lam hpe n ra ai mung shawa ni
jawm gumlau malan kau ma ai lam labau laika law law hta mu lu nga ga ai. N-gup ga hku ginlen
shalai hkrat wa ai labau hta Dumsa ni gumlau majan woi hpang wa ai re. Gumchying Gumsa

5
Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi ( Thai mungdan shara mi: KIO, 1986), 68-69.
6
Bertil Lintner, The Kachin: Lords of Burma's Northern Frontier (Bangkok,Thailand: Thung
Hua Sinn Printing Co.,LTD,1997), 38; Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi ( Thai
mungdan shara mi: KIO, 1986), 74.
7
Hkasha Uma Awng, Jinghpaw Wunpawng Sha Ni A Ningpawt Labau: GInru GInsa Hkrun Lam
hte Amyu Lakung Ni Karan Wa Ai Lam (Yangon: Moon Offset, 2013), 94.
8
Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt
Hpung, 1986), .69,75.
9
Maran Brang Di, Kachin Ahtik Labau (Jinghpaw/ Singpho): From the Earliest Tmes to 1837 (
Laiza: Kachin Research Centre, 2004), 90.
10
Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt
Hpung, 1986), 75.
 4

uphkang lailen gaw shinggyim masha hkum tsun nat ni pyi n ra sharawng ai re majaw, gumlau ni
hpang maga de nat ni du hkra gasat lawm ai ngu tsun hkai ma ai.11Dai hku nna Chyumrum W.P
sha ni nga ai shara shagu de gumlau gumsa majan chyam bra mat wa nna, majan chying hkraw
shaning mung grai galu ai hku chye na la lu ga ai. Rai tim, Gumchying Gumsa Du nnga sai
majaw, wuhpawng hpe woi awn hparan na hkrang ningnan bai ra wa ai majaw, hpang daw de
Gumrawng Gumtsa woi awn masa bai paw pru wa ai rai nga ai.

(D) Gumrawng Gumsa prat

Shinggyim masha gaw wuhpawng hte nga ai re majaw wuhpawng a shim lam, hkam kaja
lam, hpaji lam, tara rap ra lam, ngwi pyaw simsa lam, etc. ni hpe lit la woi awn ai up hkang masa
ra nga ai. Rai tim Gumchying Gumsa hpe mung n ra sharawng re ai majaw, mungchying shawa
hta ahkaw ahkang daju tawn nna, mung shawa akyu a matu lata shatsam da hkrum ai ni
wuhpawng hpe woi awn ai Gumrawng Gumtsa lai masa hpe gaw gap la mat wa ai rai nga ai. Dai
lai masa hpe Marip H. Naw Awn gaw lawu na hku sang lang dan da nga ai:

"Gumrawng Gumtsa up hkang masa gaw mung shawa lam yan masa rai nga ai. Lam mi
hku tsun yang 'tara rap ra masa' rai nga ai. Du ni a lata kaw na dawm la ai ahkaw ahkang
hpe, mung shawa ni nan jum tek ai lam yan rai nga ai. Mung shawa ni kaw na grau
machye machyang kaba, grau myit su ai wa hpe up hkang ningbaw tang sharawt nga ma
ai"12
Dai majaw Gumrawng Gumtsa lai masa gaw ahkaw ahkang daju hpe mung shawa madu
nna, mung shawa jawm lata ai ni mung shawa a makyu matu ningshawng tai woi awn ai ladat re.
Dai masa hta Du magam amyu, darat daroi amyu, mayam amyu ngu ai n nga nna, shagrau hkat ai,
lachyen ginhka hkat ai lam nnga ai. Du amyu ru sai re ai majaw Du mying matut gun ai ngu ai
mung nnga ai. Ya ta tut asak hkrung lam hta chye chyang kung hpan nna, atsam ningja dat let woi
awn shingshawng lu ai ni hpe jawm hkungga shagrau ai masa she jai lang ai re. Mung shawa
yawng lam shagu hta rap ra ai tara npu hta shanglawt lu ai, nga pra masa rai nga ai.

(E) Koloni Prat

Chyurum W.P sha ni a ginra de English koloni mung maden ni 1886 hta maden kabye
shang wa ai hte maigan amyu ni a dip up sai chyup ai hkrum sha mat wa ai re. 1940 hta Japan ni
English hpe sa gast dang la nna grai gumshem ai ladat hte Chyurum W.P ginra hta uphkang sha
lai wa sai. 1944-45 daram hta English Levy hpyen hpung hte American Ranger hpyen hpung ni
bai du sa nna, Japan ni hpe gasat shapraw kau ma ai. Chyurum W.P myu sha ni law law mung,
English Levi hte American Ranger hpyen hpung ni hta shang lawm nna Japan hpe gawt shapraw
ai hta shang lawm lai wa sai re. Shingrai English Koloni Asuya kalang bai Chyurum W.P ginra
hpe up hkang lai wa sai. 1947 ning February 12 ya hta Bo Chuk Aung San woi awn ai Myen
amyu ni hte rau, shanglawt la nna Munghpawm Myanmar Mungdan jawm gaw de na matu, Sam
Mung Pang Lung mare kaw myit hkrum ga sadi jawm ka da lawm ai re. Dai majaw, Chyurum
W.P sha ni, 1948 ning Januari shata 4 ya hta Myen, hkang, Kayin Mun, Rahkai, Kaya, Sam ni hte
rau Munghpawm Myanmar Mugndan ngu ai hku English koloni asuya kaw na shanglawt lu la
saga ai. Dai hpang 1948 January shata praw 10 ya hta Myanmar Munghpawm Mungdan a
mungdaw langai ngu, Kachin mungdaw (Kachin State) hpe masat sai hte maren, Chyurum W.P
sha ni a mungdan gaw mungdaw madang de grit nem mat wa sai re. Dai hta sha n-ga, Myen
asuya ni gaw, amyu kaba myit jasat lailen (Chauvism) hte English hte Japan koloni lai masa jai
lang nna, masu magaw hte Pang Lung ga sadi hpe n shadik shatup sai sha, masha jahpan nlaw ai

11
Maran Brang Di, Kachin Ahtik Labau (Jinghpaw/ Singpho): From the Earliest Tmes to 1837 (
Laiza: Kachin Research Centre, 2004), 90.
12
Marip H. Naw Awn, Wunpawng Labau Ginshi( Thailand: Wunpawng Mungdan Shanglawt
Hpung, 1986), 72.
 5

kaga amyu ni hpe dip up sai chyup gumshem zingri uphkang sha mat wa sai re.13 Shingrai
Chyurum W.P sha ni gaw Myen Koloni ni a mayam bai tai nga ra mat sai.
Dai majaw 1949 ning February 16 ya hta Chyurum W.P sha Du Kaba Naw Seng hte Du
Kaba Zau Seng woi awn ai Chyurum W.P myu sha hpyen la hkying jan gaw Myen Asuya hpe
rawt gumlau malan gasat hpang wa ai re. Myamyo, Lashio, Kuthkai, Sen Wi, Namphakka mare,
Mungyu, Muse, Nam Hkam mare ni hpe gasat la lai wa sai. Chyurum W.P mungdaw (Kachin
State) de matut lung wa nna mung shawa ni hpe wa myit sharawt let Myen asuya hpe rawt malan
gasat mat na na yaw shada da tim, mungdaw ningbaw Du Wa Sin Wa Naw hte Du gyi salang
nkau mi myit n hkrum ai sha n-ga, Myen U Nu Asuya maga tsap nhtawm hpyen hpung ni tin
shapun hpaw jat la nna ninghkap gasat wa ai hpe hkrum kadup wu ai. Dai majaw tinang amyu
shada da gasat hkat wa ra nna, shada n pyaw n ngawn ai lam ni pru wa na hpe koi yen ai hku nna
Du Kaba Naw Seng gaw masha 600 daram hte Mi Wa mung de shang mat wa nna, Du Kaba Zau
Seng gaw masha 60 daram hte Thai Mung jarit de yu mat wa ai hte shanhte a rawt malan lamang
hpe jahkring kau ra mat ma ai.14 Rai tim dai shanglawt mungmasa gaw zim mat, htum mat ai n
rai. KIO/KIA ngu ai W.P mungdan shanglawt hpung paw pru wa na a npawt tai wa sai re.

(F) KIO hte Shanglawt Mung Masa

Du Kaba Zau Seng 1957 ning hta Kayin mung shara mi kaw Yangon, Mandale Dakasu
hkan lung nga ai Chyurum W.P jawngma ni hte matut mahkai nhtawm shanglawt rawt malan
masing bai woi hpang wa ai gaw, 1961 ning January shata 15 ya shani Lashio mare kaw W.P
mungdan Shanglaw Kongsi (Kachin Independence Council) hpaw dat sai. Dai hpang 1961 ning
Februry shata praw 5 ya shani Lashio mare kaw W.P shanglawt Gumsan Mungdan gaw gap na
lam hte laknak lang hpyen dap (makawp maga dap) hpaw shagreng na lam jawm daw dan ma ai.
Dai nhtoi hpe Wunpawng Mungdan Shanglawt Rawt Malan Nhtoi ngu masat shagrin da ai lam
rai nga ai.15
KIO a mung masa kamsham lam mung "mung shawa hta shadip jahpang nga ai
Wunpawng Gumrawng Gumtsa Mungdan hpe gaw sharawt shagrin da lu ai shani she Wunpawng
Mungdan ngwi pyaw simsa ai hte rawt galu kaba wa na re"16 ngu ai makam hte "Gumrawng
Gumtsa Uphkang Lailen hpe tsaw htum ai kasi kamang shatai lang nna"17 Mungchying Uphakng
lam masa hta shakut shaja nga ai re. Dai mung masa kam sham lam a npawt nhpang madung tara
kanu ni gaw (1) mungdan hte amyu hpe tsaw ra ai hpring tsup ngang kang ai myutsaw myit (2)
"Awmdawm shanglawt ai mungdan hta, shadip jahpang gaw mung shawa hta nga ra na hte
mungshawa a hpawng ka-ang e tara rap ra ai ahkaw ahkang nga ra na " ngu ai Dimokresi tara
masa (3) sak hkrung lam a npawt nhpang ra ahkyak (basic necessities) rai nga ai lu sha, bu hpun,
hkamja, chyechyang, shim lam, myit pyaw simsa lam, ni mungsha ji nban lu la hkra hte nga sat
nga sa madang hte nga mu nga mai madang rawt jat wa hkra tinang nan shakut shaja ai
mungshawa tai wa hkra ngu ai masa rai nga ai.18 Karai masa hta gaw "anhte a awng padang
Yehowa Karai Kasang ngu ai" lashum ga baw hte padang hkrun lam majan hpe woi awn nga ai
re.19
Dai majaw KIO a mung masa gaw, mung masa ga hku tsun ga nga yang Chyurum W.P
Democrecy (Gumrawng Gumtsa) mung masa lam yan rai nna, Karai masa hku tsun yang Karai
Kasang lata la ai amyu a ahkaw ahkang, manu, sari sadang hte maka kum la ni hpe gaw gap ai

13
Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau, 2-3.
14
Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau,4-5.
15
Tu Jai, 1961-1978 Ning Na Rawt Malan Labau, 9-11.
16
Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung A Ninggawn Mung Masa Lamyan (Laiza:KIO), 3.
17
Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung A Ninggawn Mung Masa Lamyan (Laiza:KIO), 20.
18
Ibid, 4-6.
19
Ndai ga ngau ka wa nan Laiza de du gawan ai aten KIA/KIO rung ni hkan n dai lashum ga baw ka
shakap da ai hpe myi chyaw mu lu ai re.
 6

mung masa lam yan rai nga ai. Dai ni a aten hta KIO gaw tinang a amyu sha n rai, Munghpawm
Myanmar Mungdan hta lawm ai amyu ni yawng tengman ai shawnglawt lu la na matut woi awn
shakut nga ai re.
II. Chyurum W.P Sha Ni A Makam Masham lam hte Shanglawt Masa
Anhte Chyurum Wunpawng sha ni gaw chyahtum chyalai daru magam hpung shingkang
rawng ai wa (Supreme Being) nga ai ngu ai hpe moi chyaloi n hkoi kaw nna chye ga ai. Laika hte
hkrak ka da ai hpe hti nna ban hte ban tsun ginlen hkrat wa ai lam n rai ti mung, n-gup aga hte
hkai ginlen hkrat wa ai mau mwi mau sa, mahkawn yu ngwi, ga shagawp ni hte jaiwa dumsa ga
ni hku nna tsun mazing hkrat wa ga ai. Nat jaw prat hta rai tim mung, dai chyahtum chyalai daru
magam hpung shingkang rawng ai Karai (Supreme Being) gaw hpaji byeng-ya hku nna kraw
dung hta jahtoi ya nga ai hku kam ma ai. Chyahtum chyalai yak hkak kin dut jamjau ai shaloi
Karai Kasang hpe shaga chye ma ai. De a sakse gaw Chyahtum chyalai Karai nga ai ngu ai hpe
chye ai, tsawm htap ai myit magam masa hpe chye gaw gap ai, tsawm htap ai htunghkying ningli
ni hpe chye gin shalat ai, makau grup yin shingra tara hpe manu chye shadan ai hte mahkri shawn
matut mahkai shamyet manat let asak chye hkrung ai lam ni rai nga ai. Dai majaw Dr. Ola
Henson a lam ka ai "Light In The Jungle" laika buk hta "Chyurum W.P sha ni a myit kraw lawang
hta Karai Kasang nga nga ai", "shanhte a ga shagawp ni hta Karai Kasang a lagaw hkang hpe dan
dawng ai hku mu mada lu ai" ngu tsun ai rai nga ai.20 Tsun mayu ai gaw nat jaw prat hta pyi
shanglawt masa hpe chye na ai ni, tsaw ra ai ni, gaw gap la chye ai ni rai ga ai. Rai tim, Karai
Kasang hpe n naw ku ai sha, sharu shatsang, gumshem mazut ai nat ni hte sha dek lek aten shama
ai majaw amyu htum na masa de du hkra gale mat wa yu sai re.
Dai majaw Karai Kasang gaw sinna shanhpraw sasana sara ni hpe jai lang nna, hkye
shalawt la ai bungli hpe bai galaw sai re. Karai Kasang gaw, Sasana sara ni hte kam sham wa ai
Chyurum W.P sha ni hku nna Shi a mau hpa daru magam hpung shingkang hpe shadan let nat a
mayam tai nga ai kaw nna shanglawt lu shangun sai. Karai Kasang a lam ni hte Karai Kasang
sharawng awng ai tsaw ra myit tara ni hpe mai sau hpraw hta ka ai chyum laika hku nna bai
mahkri jashawn chye na la shangun sai re. Karai Kasang a sharawng awng ai lam ni, tinang a asak
hkrung lam, amyu a asak hkrung lam hte tinang a nga ginra hta dik tup wa hkra gin shalat gaw
gap chye ai wenyi makam masham jaw ya ai hte, matsan chyaren, grit nem, mayam tai nga
shangun ai lam ni kaw nna shanglawt lu shangun ai chyeju jaw nga ai re. Dai ni mung Karai
Kasang gaw Chyumrum W.P sha ni hpe, lam shagu hta shanglawt lu ai amyu tai na matu chyeju
jaw nga ai lam, mung masa, sut masa, sak hkrung nga pra masa, makau grupyin shingra tara masa
lam ni hku nna hpaw shadan dan let woi awn nga ai. Karai Kasang sharawng awng ai masha,
amyu, mungdan ngu ai maka kum la hpe shadan dan ai amyu tai wa hkra mye shading ya let,
Hkristu a chyeju hta shanglawt ai amyu sha tai wa hkra shalat la nga ai re.

Dai Ni Na Karai Masa Ningmu

Karai Kasang gaw shi hkum shi Israela ni a Karai rai nga ai ngu ai lam hpe, shanhte a sak
hkrung nga pra lam labau hku nna she chye na la shngun ai re. Israela hpe hkye shalawt ai lam
gaw Israela a nga pra masa hpe hkye shalawt ai lam re. Mayam tai ra ai, lachyen ginhka hkrum ai,
dip gamyet sha hkrum ai, manawn masham nju ndawng hkrum ai, n tara ai hku dip sha hkrum ai
lam ni kaw nna hkye shalawt ai re. Egutu kaw Israela ni hkrum sha ai ru tsang lam hpe mu ai hte
hkrap sharung ai nsen na nna shanhte a nni nkri hpe chye ya ai (Pru 3:7) hte Egutu masha ni a lata
na hkye hkrang la ai re. Shaning 40 ning nam mali hkrun lam hta wunkat jaw nna she, nga chyu
hte lagat jahku lwi ai ga hpe madu la lu shangun ai re (Pru 3:8). Hkanan mung hta shang madu
ningngai nga lu ai lam ma hkra mung Karai Kasang a chyeju the she re ai lam Israela ni he chye
na la shangun ai re. Karai Kasang a chyeju hpe n gawn nsawn di nna, kam ai hku hkrup mara nga
pra let, grup yin htingbu mungdan ni hpe jinghku machyu nna shawng lam gaw gap wa ai shaloi

20
Gustaf A. Sword, Light In The Jungle: Life Story of Dr. Ola Hanson of Burma ( Chicago: Baptist
COnference Press, 1954), 64-65.
 7

mung, myihtoi ni law law the sadi jaw let, Karai Kasang a chyeju the sha amyu, mungdan grin
nga lu ai lam hpe sharin ya ai re. Babulon mung hta bawng dung ai kaw nna mung, jasam Persi
hkaw hkam hpe jai lang nna hkye la ai re. Dai hku nna hkye shalawt ai lam hta Karai Kasang gaw
Shi a hpung shingkang hte ma hkra hpe 'dai hku byin u ga', 'ndai hku byin u ga' ngu nna lamu de
nna ading tawk jahkrat ya ai hpe, alu tsu hkam la lu na hku shabyin dat ya ai n re.21 Shinggyim
masha ni hpe jai lang nna Shi a hpung shingkang hte shabyin ya ai re. Lam mi hku tsun ga nga
yang, Karai Kasang shanglawt lu shangun ai lam gaw, Shi hpe sha kam hpa manoi manat nna,
Karai Kasang a chyeju hta asak hkrung ai amyu tai hkra mye shading la ai re. Chyurum W.P sha
ni mung Mongolia Mung kaw nga ai ten kaw nna, hpyen majan law law hkrum hkra ai hte, nga
manu ai shara hkan tam machyu let hpang jahtum ya na n hprang sut rai hpring ai W.P Mungdan
ginra ( W.P Hkanan) hpe wa madu la lu ai re. Dai gaw hpan Karai a jahtoi ya ai hpaji beng-ya hte
chye lata madu la lu ai lam rai nga ai. Lachyum gaw dai ni anhte shakut nga ai shanglawt padang
hkrun lam gaw Israela ni zawn Hkanan de shang lu na matu hkawm ai hkrun lam n re. Hkanan
mung22 de shang lu sana ngu nna myit mada ai padang hkrun lam n re. Hkanan hpe madu la lu
sana re ngu nna myit mada let shakut ai hkrun lam mung n re. Ya anhte nga nga ai shara hpe
Chyurum W.P sha ni a hkanan mungdan ngu nna Karai Kasang moi chyloi n hkoi kaw nna madu
la lu shangun chyalu re. Kaga mungdan de mayam tai mat wa nna Hkanan Mung hpe bai wa gasat
la ai lam n re. Chyurum W.P sha ni a Hkanan Mung hta shang kabye dip gamyet sai chyup yam
sha nga ai mungmaden hpyen ni hpe ninghkap kasat shingla nga ai aten she re. Dai majaw dai ni
anhte a padang hkrun lam majan gaw gaw Chyurum W.P sha ni a Hkanan Mung hpe makawp
maga ai hte, gaw gap nga ai aten she rai nga ai. Israela ni a promised Canaan or promised land
idea hte myit masa mung lamu ga (geography) kaw npawt hkri dun tawn ai re.
Israela ni hpe shalawt la ai labau hpe yu ai shaloi, Karai Kasang a masing hta gumshem
dip up kamyet zingri sha chye ai hkang hkyi, sagu kasha tai wa ai du hkra ala nga shangun ai lam
n re. Karai Kasang gaw sagu maga tsap nna hkang hkyi a shakap hpe gying kau ya ai (sh) hkan
hkyi a kawng hte n gun hpe a sung n shang mat hkra sharin shaga nna, sagu ni hpe shalawt ai
Karai re. Ga shadawn, (a) Hpra-U hte shi a agyi salang ni Israela ni hpe dat dat na, n hkraw ai
shaloi Egutu masha ni Ari Zingli amyu myu hpe nni nkri hkam mana sha ra ai re. Hpang jahtum
Egutu masha ni a kasha alat ni si hkrum ra ai ari hte sharung shayawt kaba hkrum ai shaloi she,
Israela ni roi rip dip ka-up yam sha hkrum ai kaw nna lawt lu na labau byin pru hpang wa ai re.
Egutu kaw nna pru hkawm wa lu ai hte ga sadi lamu ga de hkawm sa wa lu ai hpe, Moshe hte
Israela ni gaw Yehowa a hkye shalawt ai lam re ngu chye na hkam la ma ai. (b) Babylon a kawng
hpe daw kau ya na matu Persia ni hpe jai lang nna Israela ni hpe tinang a buga de bai wa lu hkra
hkye shalawt la ai re.(c) Makau grupyin e nga ai amyu ni a dingbai dingna jahten sharun hkrum ai
lapran kaw nna, Yerusalem nawku htingnu hte mare bunghku hpe gaw gap la lu shangun ai re.
(d)Tsadan hte n hkru n kaja lam a balen hpe awng dang tawt lai lu ai Yesu a hkrung rawt ai hpung
shingkang hte yubak lu ai ni, gawng kya ai ni, roi rip dip sha hkrum ai ni, lachyen ginhka hkrum
ai ni hpe shanglawt chyeju lu la shangun nga ai.
Ntsa lam hku yu yang Karai Kasang a power gaw laja lana hte kashun kashe gumshem ai
zawn san nga ai. Rai tim dai gaw, tara rap ra lam, teng man ding hpring lam, bung pre ai ahkaw
ahkang hte ngwi pyaw simsa lam hpe gaw gap ya ai lam she re. Dai majaw Karai a power gaw
laja lana hte kashun kashe gumshem ai lam (violence) n rai, dai laja lana kashun kashe gumshem
ai lam hpe gumlang jahten kau ya nna ngwi pyaw simsa lam hpe gaw gap ya ai power she rai nga
ai (counter-violence). Lam mi hku tsun ga nga yang, shinggyim masha yawng hpe shanglawt lu
shangun ai lam rai nga ai. Lachyen ginhka, dip ka-up roi sha, matsan chyeren hkrum sha nga ai ni
hpe shanglawt lu shangun ai zawn, Gum shem mazut ai ni, n tara ai hku, roi rip dip ka-up sha
mayu ai ni, masha wa hpe lachyen ginhka nna tinang hkrai grau dum mayu ai ni, Karai Kasang

21
Karai Kasang n dang di lu ai hpe tsun mayu ai n re. Karai Kasang a hkye shalawt ai ladat hpe tsun mayu
ai she re.
22
Lamu ga ginra hpe tsun mayu ai lam re.
 8

hpan da ai shinggyim masha a manu hte sari sadang hpe n gawn n sawn jahten shaza ai ni yawng
hpe mung dai zawn re ai myit masa hte sat lawat kaw na lawt wa lu ai chyeju jaw nga ai. Dai ni
mung, Karai Kasang gaw, Chyurum W.P sha ni hpe, masha wa a lachyen ginhka, roi rip, dip ka-
up sha hkrum nga ai amyu sha (Objective people) kaw nna, tinang a gam maka hpe tinang nan
madu tai nna wanglu wang lang gin shalat gawgap la lu ai amyu sha (subjective people) tai lu na
matu labau mabyin amyu myu hte kumla madun let gaw gap ya nga ai re.Dai majaw grau roi rip
dip da magang grau wumja dan hkung wa magang rai wa nga ai .
Chyum laika hta rawng ai Israela ni a labau mabyin hpe yu ai shaloi Karai Kasang,
Israela hpe shanglawt lu ai amyu tai lu na matu hkye shalawt la ai gaw shi hpe nawku daw jau na
matu, Shi sharawng awng ai hku jawm nga jawm pra na matu, Shi a daru magam hpung
shingkang hpe shadan jahkung nga na matu re. Yesu Hkristu hku nna udang hta si hkam let hkye
la ai lam mung, si ai hpang htawm hpang prat na htani htana asak sha n rai, n dai dinghta
mungkan asak hkrung lam hta nan mung Karai Kasang a chyeju hta jawm nga jawm pra ai
shinggyim masha/ wuhpawng tai nga lu na matu re. Yawng shinggyim ahkaw ahkang, manu, sari
sadang hpring hpring hte sak hkrung lu na matu shanglawt lu shangun ai lam rai nga ai.
Shinggyim masha shada lachyen ginhka lam nnga, gumshem dip ka-up hkat ai lam n nga, grau
dum ai lam n nga,yam sha hkat ai lam nnga, n tara ai lam ni n nga, n rap ra ai lam n nga ai lam
hpe sharawng awng ai Karai rai nga ai. Chyurum W.P sha ni hpe mung Karai Kasang a Wenyi hte
hkrung nga na matu (Gal. 5:16,25) garawt shaw la let, mye shading la, gaw gap la nga ai re. Dai
gaw, Yesu Hkristu hta shanglawt ai amyu tai nga lu na matu sha n rai, rau nga rau pra htingbu
amyu ni hte mungkan masha yawng dai chyeju hta shang sha lu hkra chyeju ginlen jaw ai amyu
tai nga na matu jai lang nga ai re.
Ga Hpungdim
Dai ni Chyurum W.P sha ni ra marit nga ai 'tengman ai shanglawt' chyeju gaw Karai
Kasang a chyeju hte sha lu la mai ai re. Hpanda ai a hkum tsup kup ai ahkaw ahkang, manu, sari
sadang, masat kum la gaw hpan madu Karai Kasang a chyeju hte sha lu la mai nga ai. Karai
Kasang jaw ai shanglawt chyeju hte ngang grin danhkung ai amyu tut nawng tai nga lu hkra,
nawku makam masham lam masa, mung masa, sut masa, shinggyim nga pra masa lam ni hku nna
da kring dalang matut shakut shaja mat wa ga. Lani mi teng sha 'tengman ai shanglawt' lu ai amyu
tai na ga ai.

Chyurum Wunpawng sha ni a uphkang nga pra masa abau hta mung Gumchying Gumtsa
up hkang masa hta shinggyim masha shada lachyen ginhka lam, yam sha hkat ai lam, ahkaw
ahkang n rap ra ai lam ni nga ai hpe chye na lu ga ai. N kau myi jahtam grai mazut gum shem dip
ka-up ai ladat hte woi awn ai lam nga ai hpe mung chye lu ga ai. Dai majaw, mung shawa ni
gumlau ai mabyin byin pru wa ai re. Karai masa hku tsun ga nga yang, dai gumlau ai mabyin
masa gaw Karai jaw ai shingran kaw na byin pru wa ai lam rai nna, Karai nan lachyen ginhka
lam, yam sha hkat ai lam, ahkaw ahkang n rap ra ai lam hkrum sha ai shinggyim masha ni hpe
hkye shalawt ai hte, Karai Kasang sharawng awng ai lam masa hta mahta nna ngra pra hpawng de
nga lu na matu shalawt la ai lam rai nga ai.

Yesu Hkristu gaw tengman ai wa re ai hte maren tengman lam hpe sakse hkam nga ai wa
re. Shi a tengman lam hpe tsawra myit (love), tara rap ra lam (justice), hte shang lawt lu shangun
ai (freedom) lam hte ngwi pyaw simsa shangun ai (peace) ni hku mungkan hta nga nga nna, Karai
Kasang hta tsaw ra ai, tara rap ra ai, ndut ndang shanglawt lu ai, ngwi pyaw simsa lam lu la ai
shinggyim masha/shinggyim wuhpawng ni taiwa lu shangun nga ia re. Dai chyeju gaw, nsin a
bungli rai nga ai lachyen ginhka ai, tara rap rap ra lam nnga ai, bawdaw dip ka-up ai, shada dip
shalup shagrit hkat ai, shingra tara hte hkum sai shan a mayam tai ra ai lam ni yawng hpe shalawt
ya nga ai re. Dai ni mung, Karai Kasang gaw, Yesu Hkristu hpe kams ham ai a marang e,
Chyumrum Wunpawng Myu Sha ni hpe "tengman ai shanlawt lu la ai amyu" tai na matu shalawt
la nga ai re. Yehowa gaw anhte a Karai, anhte gaw shi a amyu rai nga na sha ahkyak ai. "Nanhte
 9

nye a ga hta a grin nga myit yang gaw, nye a sape teng teng nanhte rai nga myit dai; teng man ai
lam mung nanhte chye lu na marin dai rai nna, dai teng man ai gaw nanhte hpe shalawt dat na ra
ai" (Yh 8:32).

Ginlen shalai ai,

Lahpai Awng Li (Ph.D).
MIT (Insein)